EKWADOR WPISUJE PRAWA NATURY DO KONSTYTUCJI

Wstęp We wrześniu 2000 roku 189 państw członkowskich ONZ przyjęło Deklaracją Milenijną, zobowiązując się do realizacji do 2015 roku Milenijnych Celów Rozwoju (ang. Millennium Development Golas – MDGs)1 , czyli ośmiu celów kluczowych dla eliminacji ubóstwa i zwalczania nierówności na świecie. Bardziej szczegółowe zadania i związane z nimi wskaźniki statystyczne2 zostały określone do 2002 roku. Spośród głównych celów, MDG 1 obejmuje wyeliminowanie skrajnego ubóstwa i głodu, a MDG 7 zapewnienie zrównoważonego gospodarowania zasobami naturalnymi w krajach, które podpisały Deklarację Milenijną. 1 http://www.un.org/millenniumgoals/ 2 http://mdgs.un.org/unsd/mdg/host.aspx?Content=indicators/officiallist.htm

2

Raport prezentujący krótki przegląd realizacji Milenijnych Celów Rozwoju w poszczególnych krajach (MDG Progress Country Snapshots) 3 wskazuje w przypadku Ekwadoru na umiarkowaną ogólną poprawę sytuacji w kontekście wskaźników założonych przez cele 1 i 7. W odniesieniu do pierwszego celu, eliminacji skrajnego ubóstwa i głodu, ubóstwo w Ekwadorze zmniejszyło się (z 14,6% w 1994 roku do 3,95% w 2012 roku), lecz wskaźnik głodu wciąż pozostał stosunkowo wysoki (choć spadł do 10,9% w 2015 roku, w porównaniu do 5,5 % w latach 2014/15 w całym regionie Ameryki Łacińskiej i Karaibów). W odniesieniu do siódmego celu, zapewnienia zrównoważonego gospodarowania zasobami naturalnymi, w latach 1990-2010 zmniejszyła się w Ekwadorze powierzchnia zajmowana przez lasy (z 49,9% do 35,6%), ale nastąpiła widoczna poprawa zasięgu sieci dostarczającej wodę pitną (z 73,8% ludności w 1990 roku do 86,9% w 2015 roku) i upowszechnienie podstawowych sanitariatów (z 57% ludności w 1990 roku do 84,7% w 2015 roku). Ekwador pozostaje jednak jednym z krajów Ameryki Łacińskiej o największych obszarach dotkniętych wylesianiem. Także odsetek ludności mieszkającej w slumsach utrzymuje się nadal na wysokim poziomie (36% w 2014 roku) i jest nawet wyższy niż średnia dla całego kontynentu, która w 2014 roku wynosiła 20,5%.

Stan środowiska naturalnego na poziomie krajowym i lokalnym Zasoby wodne W ogólnym ujęciu w ciągu ostatnich lat gospodarka wodna, dystrybucja i dostęp do zasobów wodnych w Ekwadorze poprawiły się. Dostęp ludności do „ulepszonych źródeł wody”4 zwiększył się w latach 1990-2015 o ponad 10% (z 73,8% do 86,9%). Jednak ta statystyczna ogólna poprawa nie oddaje rzeczywistej sytuacji w wielu miejscach, gdzie warunki są niejednokrotnie poniżej krajowego standardu. Na licznych obszarach podmiejskich i wiejskich wzrost popytu na wodę i usprawnienia kanalizacyjne zderzają się z częstymi przerwami w dostawie wody oraz przestarzałymi wodociągami, nierzadko częściowo zepsutymi lub zupełnie niedziałającymi. W regionie górskim (Sierra) dostęp do wody jest łatwiejszy niż w nadbrzeżnych (Costa) i wschodnich (Oriente) regionach kraju. Ponadto z dostępu do ulepszonych źródeł wody często nie mogę w pełni korzystać biedniejsze grupy społeczne, zwłaszcza na obszarach wiejskich.

Zasoby gruntowe

Około 50% ludności Ekwadoru mieszka w regionie nadbrzeżnym (Costa). Centralne wyżyny andyjskie (Sierra) zamieszkuje około 47% ludności. Wśród nie jest około 700 rdzennych grup 3 http://mdgs.un.org/unsd/mdg/Host.aspx?Content=Data/snapshots.htm 4 To jeden z istotnych wskaźników rozwoju. Więcej informacji: http://en.wikipedia.org/wiki/Improved_water_source

3

etnicznych, które w wielu przypadkach nie mówią po hiszpańsku tylko w języku keczua i praktykują tradycyjne formy rolnictwa. Pozostałe 3% populacji, głównie ludności rdzennej, mieszka we wschodniej części kraju (Oriente), największej i zajętej przez amazońskie lasy deszczowe. Głównymi tropikalnymi roślinami uprawianymi w Ekwadorze są kakao (434 418 ha), ryż (349 726 ha), kawa (320 911 ha), twarde odmiany kukurydzy (275 145 ha), banany (266 124 ha), plantany (183 599 ha), palma olejowa (162 202 ha), trzcina cukrowa do rafinacji (82 821 ha), trzcina cukrowa do innych zastosowań, takich jak cukier nierafinowany i produkcja alkoholu (49 028 ha), soja (55 980 ha), marakuja (31 639 ha) i mango (19 395 ha). Plantacje bananów, zwłaszcza dużych międzynarodowych korporacji (np. Dole Food Company), znajdują się przede wszystkim w środkowych regionach kraju oraz na południowym wybrzeżu. Z ekonomicznego punktu widzenia uprawa bananów stanowi najważniejszą działalność rolniczą w Ekwadorze i jest jego pierwszym produktem eksportowym. Inne uprawy, takie jak kauczuk naturalny, papaja, ananas czy serce palmy (palmito), zajmują mniej niż 5000 hektarów. Na andyjskich wyżynach głównymi uprawami żywnościowymi są kukurydza (105 127 ha), ziemniaki (49 719 ha), bób (43 174 ha), jęczmień (48 874 ha) i fasolka szparagowa (16 464 ha). Inne uprawiane rośliny to groch, komosa ryżowa i ormosia. Andyjskie korzenie i bulwy uprawiane są w mniejszym zakresie. Andyjskie rośliny psiankowate, takie jak pomidory (4062 ha) i psianka lulo (7903 ha), są szczególnie ważne dla rynku lokalnego. Uprawami owoców i warzyw na własne potrzeby zajmują się zwłaszcza drobni rolnicy. Wyjątek stanowi uprawa brokułów na eksport, którą trudnią się rolnicy posiadający gospodarstwa średniej wielkości. W mniejszej ilości i z przeznaczeniem na lokalny rynek uprawia się także takie owoce, jak awokado i jeżyny. Głównym produktem rolnym na eksport na obszarach wyżynnych Ekwadoru stały się kwiaty. W szklarniach o powierzchni do 2519 ha uprawiane są róże, a uprawy innych rodzajów kwiatów zajmują 962 hektary. W regionie Amazonii głównymi uprawami są kawa (54 967 ha), trzcina cukrowa (19 542 ha), plantany (18 685 ha), olej palmowy (13 887 ha), kakao (9 374 ha), ryż (3 783 ha) oraz kukurydza (14 496 ha). Innymi roślinami uprawianymi na niewielkich obszarach w tym regionie są owoce cytrusowe, herbata i maniok. Bardzo istotną działalnością rolniczą w Ekwadorze jest chów zwierząt. W regionie nadbrzeżnym uprawa roślin paszowych zajmuje 1 563 494 ha, podczas gdy zaledwie 212 879 ha porośniętych jest odmianami dzikich roślin. Na obszarach górskich uprawy paszowe zajmują 971 656 ha, a 888 958 ha porasta dzika roślinność. Z kolei w dorzeczu Amazonii te proporcje wynoszą odpowiednio 767 576 ha i 24 695 ha. Struktura użytkowania gruntów w Ekwadorze przedstawia się następująco: - obszary leśne: 35,60% - rolnictwo: 26,77% - uprawy trwałe: 5,38% - grunty orne: 4,51% - produkcja zbóż: 2990 kg/ha (2008 r.).

4

Krajowe strategie osiągnięcia Milenijnych Celów Rozwoju nr 1 i nr 7 Od kilku już lat trwają w Ekwadorze demokratyczne reformy państwa i jego instytucji. Nowa konstytucja, opracowana przez demokratycznie wybrane w 2007 roku Zgromadzenie Konstytucyjne, uchwalona została w 2008 roku po przeprowadzeniu ogólnokrajowego referendum. Nowa konstytucja Ekwadoru odwołuje się do idei „dobrego życia” autochtonicznego pochodzenia (z hiszpańskiego „buen vivir”, w języku keczua „sumak kawsay”), oznaczającej harmonijną równowagę między potrzebami człowieka i środowiska, w którym żyje. Do koncepcji „buen vivir”, oprócz preambuły konstytucji, odnoszą się bezpośrednio także artykuły od 275 do 278 (Tytuł VI Struktura rozwoju, Rozdział I). W kontekście demokratycznych reform, rozpoczęto również realizację trzech planów na skalę krajową: „Krajowy Plan Rozwoju 2007-2010: Planowanie rewolucji obywatelskiej” („Plan Nacional de Desarrollo 2007-2010: Planificación para la Revolución Ciudadana”), „Krajowy Plan Dobrego Życia 2009-2013: Budowanie wielonarodowego i wielokulturowego państwa” („Plan Nacional de Buen Vivir 2009-2013: Construyendo a Plurinational Estado y Intercultural”) oraz „Krajowy Plan Dobrego Życia 2013-2017” („Plan Nacional para el Buen Vivir 2013-2017”), który mniej więcej rozszerza wytyczne poprzedniego planu. Plan na lata 2009-2013 składał się z 12 celów ogólnych. Cele nr 3 i nr 6 (odpowiednio „Poprawa jakości życia ludności” i „Zapewnienie stabilnego, sprawiedliwego i godnego zatrudnienia w jego różnych formach”) odpowiadały w dużej mierze celowi nr 1 Milenijnych Celów Rozwoju. Z kolei cele nr 4 i nr 12 Planu (odpowiednio „Zagwarantowanie praw natury oraz promowanie zdrowego i zrównoważonego środowiska” oraz „Konsolidacja transformacji państwa dla dobrego życia”) były zbliżone do Milenijnego Celu Rozwoju nr 7. Podobnie, różne cele nowego „Planu Dobrego Życia” na lata 2013-2017 są zgodne z Milenijnymi Celami Rozwoju nr 1 i nr 7. Od 2007 roku, przy udziale Funduszu na rzecz Osiągnięcia Milenijnych Celów Rozwoju (MDG Achievement Fund) 5, realizowano w jedenastu prowincjach Ekwadoru cztery trzyletnie programy. Wdrażane programy, zgodne z nowymi strukturami państwa i jego nowymi priorytetami rozwojowymi, to: - Wspólny Program Ochrony Przyrody i Dziedzictwa Kulturowego Rezerwatu Biosfery w Yasuni, (PY: Programa Conjunto para la Conservación del Patrimonio Natural y Cultural de la Reserva de Biosfera del Yasuní); - Wspólny Program Rozwoju i Różnorodności Kulturowej dla zwalczania ubóstwa i integracji społecznej (PDC: Programa Conjunto Desarrollo y Diversidad Cultural para la erradicación de la pobreza y la inclusión social); - Program Młodzieży, Zatrudnienia i Migracji w celu zmniejszenia nierówności w Ekwadorze (PC JEM: Programa de Juventud, Empleo y Migración para la reducción de las inequidades en el Ecuador); - Rządowy Program Sektora Wodno-Sanitarnego w ramach Milenijnych Celów Rozwoju w Ekwadorze (PC GAS: Programa Gobernabilidad del sector agua y saneamiento en el marco de los ODM en el Ecuador). 5 http://mptf.undp.org/factsheet/country/ECU

5

W teorii te wieloletnie plany rozwoju oraz wspólne programy powinny mieć duży wpływ na polityki bezpośrednio realizowane na poziomie krajowym. Strony internetowe różnych ministerstw Ekwadoru dostarczają szeregu informacji dotyczących obecnie realizowanych polityk rozwojowych, pokazując kolejność skoncentrowanych działań, mających prowadzić do osiągnięcia konkretnych celów. Pamiętając, że dopiero badania terenowe pozwalają sprawdzić rzeczywistą efektywność tych polityk i ujawnić ich ewentualne sprzeczności, na podstawie dostępnych informacji można określić niektóre ze wspomnianych celów: - Rozwój obszarów wiejskich Strona Ministerstwa Rolnictwa (MAGAP6) informuje o projektach dotyczących rybołówstwa oraz rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Na przykład, tak zwany „Plan Tierras” („Plan gruntów”) to projekt, którego zadaniem jest redystrybucja gruntów rolnych rolnikom bez ziemi w celu demokratyzacji dostępu do ziemi i zasobów rolnych, by eliminować skrajne ubóstwo i promować zrównoważony rozwój. W ramach tego projektu redystrybuowano ponad 20 000 hektarów ziemi wśród ponad 4000 rodzin. Projekt został wprowadzony w wielu prowincjach, łącznie z prowincją Chimborazo. „Plan Tierras” zakłada zaangażowanie stowarzyszeń kobiecych, takich jak Związek Rzemiosła „Hilanderas de Tilipulo” z prowincji Cotopaxi. „Plan Tierras” połączony jest z projektem „Proyecto de Legalización Masiva de la Tierra” („Projekt masowej legalizacji gruntów”) mającym na celu zapewnienie dostępu do ziemi, suwerenność żywnościową i samowystarczalność w zakresie produkcji żywności, zwiększając w szczególności wartość rodzimych i lokalnych produktów. Ministerstwo Rolnictwa promuje ponadto rozwój stowarzyszeń rolników poprzez „Ogólną Koordynację Sieci Handlowych” („Coordinación General de Redes de Comerciales”) i tak zwany „krótki łańcuch”, który wspiera małych i średnich producentów. Kolejny program zwany „Competitividad Agropecuaria y Desarrollo Rural Sostenible – CADERS” („Konkurencyjność Rolnictwa i Zrównoważony Rozwój Obszarów Wiejskich”) promuje zrównoważony rozwój obszarów wiejskich w celu zapewnienia suwerenności żywnościowej. Z kolei inicjatywa „Programa Nacional de Negocios Rurales Inclusivos – PRONERI” („Krajowy Program Zintegrowanych Gospodarstw Rolnych”) wspiera powstawanie stowarzyszeń rolników oraz wymianę wiedzy i dobrych praktyk. Inny program „Proyecto Integral para el Desarrollo Agrícola, Ambiental y Social de forma Sostenible del Ecuador – PIDAASSE” („Zintegrowany Projekt dla Zrównoważonego Rozwoju Rolniczego, Środowiskowego i Społecznego w Ekwadorze”) ma na celu wdrażanie nowoczesnych i zrównoważonych technologii na 10 000 hektarów terenów gminnych w prowincji Santa Elena. - Rozwój infrastruktury wodnej i sanitarnej Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej (SENAGUA7) w Ekwadorze informuje o realizacji do 2016 roku kilku „mega-projektów” mających na celu znaczące zwiększenie ochrony przeciwpowodziowej i rozszerzenie nawadniania pól uprawnych. W Ministerstwie Rozwoju Obszarów Miejskich i Mieszkalnictwa departament zajmujący się wodą pitną i sanitariatami, 6 http://www.agricultura.gob.ec/ 7 http://www.agua.gob.ec/

6

stawia sobie za główne zadanie zdefiniowanie krajowej polityki dotyczącej usług wodno-kanalizacyjnych, poprzez wdrożenie programów zgodnych z Milenijnym Celem Rozwoju nr 7.C, takich jak „Programa de Agua Potable y Saneamiento Rural” („Program wody pitnej i sanitariatów na obszarach wiejskich”). - Promocja zatrudnienia wśród kobiet i ludzi młodych Różne ministerstwa, takie jak: Ministerstwo Pracy, Ministerstwo Przemysłu oraz Ministerstwo Spraw Gospodarczych i Integracji Społecznej8, mają za zadanie definiowanie krajowych polityk w zakresie zatrudnienia młodzieży i kobiet. Milenijny Cel Rozwoju nr 1.B został już w zasadzie zawarty w punkcie nr 9 („Zapewnienie godnej pracy we wszystkich jej formach”) i punkcie nr 2 („Wsparcie spójności, integracji i równości społecznej oraz terytorialnej w różnorodności”) Krajowego Planu Dobrego Życia 2013-2017. - Zmiany klimatu i ochrona różnorodności biologicznej Departament Zmian Klimatu w Ministerstwie Środowiska koordynuje polityki krajowe dotyczące strategii adaptacji i łagodzenia zmian klimatu (szkolenia, transfer technologii, finansowanie, działania komunikacyjne). Ochrona bioróżnorodności jest jednym z priorytetów rządu Ekwadoru, zgodnie z celem nr 7 Krajowego Planu Dobrego Życia. Ministerstwo Środowiska, poprzez Krajową Dyrekcję Bioróżnorodności, ustanawia sposoby ochrony i zachowania dziedzictwa naturalnego Ekwadoru, który jest jednym z krajów o największej różnorodności biologicznej na świecie. Istnieje jednak wiele problemów i ciemnych obszarów w skomplikowanym systemie praw i działań tworzonych pośrednio lub bezpośrednio przez rząd ekwadorski w celu osiągnięcia przez kraj Milenijnych Celów Rozwoju oraz realizowania wytycznych Krajowego Planu Dobrego Życia. Za przykład posłużyć może przypadek Parku Narodowego Yasuni w lasach Amazońskich. Aby chronić park, jeden z najbardziej różnorodnych biologicznie obszarów na Ziemi, rząd Ekwadoru ogłosił w 2007 roku nowatorski plan ochrony, obejmujący utworzenie specj alnego „funduszu powierniczego”, który miał na celu zebranie do 2023 roku darowizn od społeczności międzynarodowej, sponsorów prywatnych i organizacji, na sumę równą co najmniej połowy tego, co Ekwador zrobiłby z eksploatacji pól naftowych Ishpingo-Tambococha-Tiputini (ITT), leżących na terenie parku. Nie uzyskawszy wystarczających wpłat, rząd Ekwadoru podjął latem 2013 roku decyzję o likwidacji funduszu oraz wydaniu zgody na wydobycie ropy, oskarżając społeczność międzynarodową o brak pomocy i prowokując gniew ekologów oraz ludności rdzennej. Podobnie tzw. „Prawo Wód” („Ley de Aguas”) z 2010 roku doprowadziło do gwałtownych protestów organizacji ludności rdzennej (Confederación de Nacionalidades Indígenas de Ecuador – CONAIE), które oskarżyła rząd o dyskryminowanie ludności autochtonicznej, pomimo tego, że ustawa przewidywała utworzenie Centralnego Urzędu ds. Wody (Autoridad Única del Agua – AUA) i miała zapobiegać wszelkim możliwościom prywatyzacji zasobów wodnych kraju. 8 http://www.relacioneslaborales.gob.ec/ ; http://www.produccion.gob.ec/ ; http://inclusion.gob.ec/

7

Także reforma rolna stała się jedną z przyczyn wysokiego tarcia między rządem prezydenta Correa a ekwadorskim ruchem ludności rdzennej. Obietnica przydzielenia gruntów rolnych, jak zakładano w różnych krajowych planach, według ruchów rdzennych nigdy nie została tak naprawdę zrealizowana. Wręcz przeciwnie, wczesne lata tzw. „rewolucji obywatelskiej” prezydenta Correa charakteryzowały się tradycyjną polityką rolną mimo nowych dyskusji na temat redystrybucji gruntów. W kolejnych latach rzeczywiście wprowadzono nową politykę rolną, ale nie podjęto wystarczających kroków w kierunku jej realizowania.9 Co więcej, ruchy ludności rdzennej konsekwentnie wyrażają sprzeciw wobec polityki opartej na eksploatacji zasobów naturalnych i wykorzystywania „logiki rozwojowej” przez rząd prezydenta Correa. Gospodarka Ekwadoru rzeczywiście zależy aż w jednej trzeciej od wydobywania krajowych zasobów ropy naftowej. Z tego względu, choć konstytucja Ekwadoru ustanawia prawa natury i zakłada ich prawną ochronę, w praktyce każde zagadnienie związane z ochroną środowiska jest zwykle podporządkowane gospodarce, górnictwu i polityce rolnej.

Informacja i ruchy społeczne Obok tradycyjnych form komunikacji instytucjonalnej wykorzystywanych przez państwo, Fundusz na rzecz Osiągnięcia Milenijnych Celów Rozwojowych promuje w Ekwadorze świadomościowe kampanie informacyjne, szkolenia i inne działania komunikacyjne wokół tematów wody, zdrowia, ubóstwa, ochrony środowiska, zgodnie z Milenijnymi Celami Rozwoju oraz krajowymi planami rozwojowymi. Pracuje także z lokalnymi organizacjami i stowarzyszeniami. Drobnym przykładem takich działań może być „klub ekologiczny” Zdrowie, Woda i Życie, stworzony przy wsparciu Funduszu, aby uczyć znaczenia ochrony środowiska uczniów w prowincji Rocafuerte. Inny przykład to wspieranie finansowo przez Fundusz (w ramach wspólnego programu PY) kampanii społecznych prowadzonych przez Orellana Recycling Association (ARO) na temat przetwarzania odpadów. Jednakże ruchy społeczne oraz ekwadorska ludność rdzenna są często w konflikcie z polityką tworzoną przez rząd, zwłaszcza w odniesieniu do stosowanych przez niego metod, mimo zajmowania dość często podobnego stanowiska w różnych innych kwestiach (prawo, ochrona środowiska, redystrybucja gruntów itp.). Sprawa obszaru Yasuni stała się symbolem różnic (lub braku zbieżności stanowisk) między konkretnymi praktykami „XXI-wiecznego socjalistycznego” rządu Ekwadoru oraz roszczeniami ruchów społecznych i ludności rdzennej tego kraju Ameryki Łacińskiej.

9 Rickard Lalander, Pablo Ospina Peralta, Movimiento indígena y revolución ciudadana en Ecuador, „Cuestiones Políticas”, Vol. 28. Nº 48, enero-junio 2012, 13-50

8

Polityka rolna i polityka ochrony środowiska Konstytucja: dobra praktyka, aby zapewnić prawo do wody

Wspominana już nowa ustawa zasadnicza Republiki Ekwadoru składa się z 444 artykułów i opiera się na „modelu ekonomii społecznej i solidarności”. Została opracowana przez Zgromadzenie Konstytucyjne w Montecristi, którego większość członków pochodziła z ruchów społecznych, ludności rdzennej i ruchów chłopskich. Konstytucja, która została zatwierdzona w referendum w 2008 roku (63,93% głosów za), przede wszystkim zmieniła dotychczasowy układ sił, uznawany za niesprawiedliwy wobec ludności rdzennej i najuboższej, oraz wprowadziła wśród swoich głównych zasad pięć różnych rodzajów własności: publiczną, prywatną, mieszaną, powszechną i wspierającą. W nowej konstytucji posiadanie praw przypisywane jest jednostkom, społecznościom, ludom i wspólnotom, podczas gdy ustawa zasadnicza z 1998 roku uznawała tylko prawa indywidualne. Obecna konstytucja czytana w całości podkreśla potrzebę zrównoważenia stosunków władzy i warunków ekonomicznych pomiędzy mniejszością, która żyje w uprzywilejowanych warunkach, a większością ludności żyjącą w ubóstwie. W tym kontekście należy rozumieć reformę rolną, jak również inny sposób zarządzania zasobami naturalnymi, w tym wodą, oraz usługami o strategicznym znaczeniu narodowym. Bardziej szczegółowa analiza konstytucji w odniesieniu do tych kwestii pokazuje, że jej najbardziej innowacyjnym elementem jest bez wątpienia drugi rozdział, w którym rozwój został zdefiniowany zgodnie ze wspomnianymi już kryteriami „buen vivir” / „sumak kawsay” („dobrego życia”).

9

Już w pierwszej części konstytucji określone zostają prawa w kwestiach, które Zgromadzenie Konstytucyjne uznało za tematy zasadnicze: wodę i żywność. Artykuł 12 mówi o prawie do wody: „Prawo człowieka do wody jest podstawowym i nie może zostać uchylone. Woda stanowi strategiczne dobro narodowe do użytku publicznego, niezbywalne, nieodwołalne, niepodważalne i niezbędne do życia.” Z kolei artykuł 13 uznaje prawo do żywności: „Ludzie i społeczności mają prawo do bezpiecznego i stałego dostępu do wystarczającej ilości zdrowej i pożywnej żywności, najlepiej wytwarzanej lokalnie i zgodnie z ich różną tożsamością i tradycjami kulturowymi”. Wskazuje też państwo ekwadorskie jako gwaranta suwerenności żywnościowej: „Państwo ekwadorskie będzie promować suwerenność żywnościową”.

Sekcja druga tego rozdziału konstytucji („Zdrowe środowisko”) formułuje i określa kontekst, w którym zdefiniowane wcześniej prawa mogą być egzekwowane. W szczególności w artykule 14 uznaje się „(…) prawo ludności do życia w zdrowym i ekologicznie zrównoważonym środowisku, które zapewnia zrównoważony rozwój i dobre życie (sumak kawsay)” oraz że „(…) w interesie publicznym leżą ochrona środowiska, zachowanie ekosystemów, bioróżnorodność i integralność dziedzictwa genetycznego kraju, zapobieganie szkodom środowiskowym i odnowa zdegradowanych obszarów naturalnych”.

Ale to artykuł 71 w sekcji siódmej („Prawa natury”) jest z pewnością szczególnie interesujący i bardziej rewolucyjny niż inne artykuły. Stwierdza on, że natura jako taka ma swoje prawa i że każdy może zwrócić się do władz o poszanowanie tych praw: „Natura, czyli Pacha Mama [keczua: Matka Ziemia], tam, gdzie istnieje i reprodukowane jest życie, ma prawo, aby w pełni respektowano jej istnienie oraz utrzymanie i odnawianie jej cyklów życiowych, struktur, funkcji i procesów ewolucyjnych. Każda osoba, społeczność, lud i naród może żądać od władz publicznych przestrzegania praw natury.”

W kolejnych artykułach konstytucja daje pierwszeństwo ekonomii społecznej i ekonomii solidarności (artykuł 283), stwierdza, że Ekwador jest wolny od GMO (organizmów modyfikowanych genetyczni) (artykuł 401) oraz zakazuje przyznawania praw, włącznie z prawami własności intelektualnej, do produktów uzyskanych na podstawie wspólnej wiedzy dotyczącej krajowej bioróżnorodności (artykuł 402). Mówi także o ochronie przyrody i ustanowieniu obszarów chronionych (artykuł 405) oraz o zakazie eksploatacji zasobów naturalnych na tych obszarach (artykuł 407). W piątej i szóstej sekcji ponownie porusza temat ochrony gleby i wody.

Grunty

Do końca 2013 roku ustawa o gruntach, która powinna być przyjęta zgodnie z zapisami w konstytucji, wciąż nie była uchwalona przez parlament. Podobnie jeśli chodzi o ustawę dotyczącą zasobów wodnych. W odniesieniu do gruntów pierwszoplanową sprawą jest kwestia dystrybucji własności ziemskiej. Według wyników spisu gruntów przeprowadzonego w 2000 roku przez Krajowy Instytut Statystyki i Spisów (Instituto Nacional de Estadística y Censos – INEC) zaobserwowano następujące zmiany w dystrybucji: - zwiększenie liczby gospodarstw o powierzchni poniżej 1 hektara - zwiększenie liczby gospodarstw o powierzchni pomiędzy 5 a 50 hektarów - zwiększenie liczby gospodarstw o powierzchni pomiędzy 50 a 500 hektarów - zmniejszenie liczby gospodarstw o powierzchni powyżej 500 hektarów.

10

12% gruntów rolnych w Ekwadorze jest w posiadaniu drobnych rolników, podczas gdy 61% jest własnością wielkich właścicieli ziemskich. 6616 najbogatszych rodzin związanych z przemysłem rolniczym ma razem więcej zasobów ziemi (około 3600 hektarów) niż 712 035 rodzin chłopskich, do których należy około 2500 hektarów. Co więcej, jedne z najlepszych i najbardziej żyznych ziem, które leżą w dolinach, są łączone w większe gospodarstwa, podczas gdy te gorsze, znajdujące się w strefie andyjskiej i graniczące z górskimi łąkami paramo, stają się jeszcze bardziej rozdrobnione. Większość rodzin mieszkających na obszarach wiejskich, stanowiąca około 75% ludności Ekwadoru, posiada małe gospodarstwa poniżej 10 hektarów. 18% ludności posiada ziemie o średniej wielkości od 10 do 50 hektarów, a 6% jest właścicielami gospodarstw powyżej 100 hektarów.

Gospodarka wodna

Interjuntas Chimborazo jest prowincjonalną organizacją zrzeszającą ponad 300 ośrodków nawadniających oraz prowincjonalne zarządy wody pitnej, składające się w większości z Indian i rolników. Jej celem jest stworzenie przestrzeni do dyskusji oraz analiza konfliktów o wodę. Wśród problemów zidentyfikowanych przez Interjuntas Chimborazo są między innymi zbyt ograniczone działania prowadzone przez Agencję Wodną w Riobamba w odniesieniu do pojawiających się konfliktów i ich rozwiązywania. Zajmując się tym konkretnym problemem organizacja Interjuntas wdrożyła odpowiednie narzędzia, takie jak obrona i kontrola społeczna, których celem jest dostarczanie transparentnych informacji i wspieranie działalności Krajowej Rady Zasobów Wodnych, której beneficjentami są użytkownicy wody.

11

W Ekwadorze działa dwanaście Agencji Wodnych, które nadzoruje Krajowa Rada Zasobów Wodnych. Agencje Wodne są lokalnymi urzędami odpowiedzialnymi za postępowania administracyjne i sądowe w sprawach dotyczących: koncesji praw użytkowania i zarządzania zasobami wodnymi, zarządzania koncesjami, ustanowienia służebności, konfliktów odnośnie praw i korzystania z wody, organizacji użytkowników, uprawnień dotyczących wydobycia wód gruntowych, infrastruktury i urządzeń itp. Problemem jest słabość instytucji w obliczu rosnącego zapotrzebowanie na wodę w sytuacji nierówności w dostępie do niej, niewystarczających zasobów wodnych i konfliktów, które w związku z tym się pojawiają. Agencje Wodne maja ograniczone możliwości działania (brak zasobów ludzkich, finansowych i rzeczowych), dlatego nie są w stanie poradzić sobie z rosnącymi potrzebami użytkowników przychodzących do jej biur celem zalegalizowania procedur. Sytuacja ta generuje konflikty, które często kończą się w sądach administracyjnych. W obliczu tych problemów organizacja Interjuntas stara się aktywnie uczestniczyć w rozwoju wydarzeń jako podmiot społeczny, który wspomaga użytkowników w rozwiązywaniu konfliktów związanych z użytkowaniem, eksploatacją i dostępem do zasobów wodnych, wykorzystując do tego instrumenty prawne, które pozwalają działać legalnie i zgodnie z obowiązującym prawem. Prowincja Chimborazo położona jest w centralnej części Ekwadoru w regionie Sierra i zajmuje powierzchnię 6569 km kwadratowych. Podzielona jest na dziesięć kantonów: Chambo, Cumandá, Pallatanga, Chunchi, Alausi, Guamote, Colt, Guano i Riobamba Penipe. Za pośrednictwem biura pomocy prawnej Interjuntas Chimborazo udziela porad prawnych i prowadzi mediacje z Agencją Wodną w Riobamba w różnych sprawach dotyczących użytkowania zasobów wodnych. Z tych usług korzystają przede wszystkim rdzenni mieszkańcy prowincjonalnych terenów wiejskich, zwykle domagający się podstawowego dostępu do wody. Interjuntas stała się w ten sposób także organizacją rzecznictwa prawnego, mediacji i rozstrzygania sporów między użytkownikami. Doświadczenie pokazało, że takie działania są skuteczne i dają duże możliwości korzystania z alternatywnych metod rozstrzygania konfliktów opartych na mediacji i arbitrażu, które są uznawane przez ekwadorskie prawo wspólnotowe.

12

Wywiad z Estalinem Herrerą z Instytutu Studiów Ekwadorskich

Instytut Studiów Ekwadorskich (Instituto de Estudios Ecuatorianos – IEE) to organizacja pozarządowa działająca od wielu lat w Ekwadorze. Swój status prawny otrzymała w roku 1985 (Decyzja nr 467 Ministerstwa Opieki Społecznej), chociaż działanie rozpoczęła już w 1976 roku wraz z utworzeniem Centrum Badań i Studiów Społeczno-Gospodarczych (CIESE), które powstało z interdyscyplinarnej grupy ekspertów nauk społecznych oraz specjalistów ds. rozwoju obszarów wiejskich. Do głównych działań Instytutu zawsze należały:

- badania dotyczące krajowej tematyki społeczno-gospodarczej, społeczno-kulturowej, społeczno-środowiskowej, demograficznej, politycznej i technologicznej;

- upowszechnianie wiedzy w tych dziedzinach;

- szkolenia i kształcenie w różnych dziedzinach społecznych i technicznych;

- wsparcie rozwoju różnych obszarów społecznych.

Instytut Studiów Ekwadorskich stał się ważną organizacją badawczą, szkoleniową i udzielającą wsparcia technicznego w kwestii rozwoju lokalnego i ochrony środowiska oraz dla wiejskich ruchów społecznych. Jego działania koncentrują się na wzmacnianiu, poprzez liczne projekty badawcze, analizy i dyskusje, pozycji organizacji chłopskich i ludności rdzennej w odniesieniu do społeczeństwa i państwa.

W wywiadzie przeprowadzonym w Quito w grudniu 2013 roku Estalin Herrara z Instytut Studiów Ekwadorskich potwierdził, że w porównaniu do poprzednich konstytucji i ustaw, konstytucja z 2008 roku przyjęta została optymistycznie.

„To pierwsza konstytucja, która mówi o prawie do wody i ziemi jako o przyrodzonych prawach człowieka. Państwo jest zobowiązane do utworzenia spisu zasobów wodnych oraz sprawowania kontroli nad dużymi obszarami ziemi. Z tych powodów konstytucja ta stanowi bardzo ciekawą i szczególnie ważną propozycję nie tylko dla Ekwadoru, ale w ogóle dla ludności wiejskiej na świecie. Sprzeciwia się kapitalistycznemu modelowi i w ten sposób staje na pierwszej linii sporów o model krajowego rolnictwa.”

„Jednakże od czasu przyjęcia nowej konstytucji do dzisiaj faktycznych zmian było niewiele. Bez wątpienia obecne Ministerstwo Rolnictwa jest zdecydowanie lepsze od poprzedniego, jeśli chodzi o alokację funduszy, zapewnienie infrastruktury i wsparcia technicznego oraz pomoc udzielaną rolnikom, może nie tym najbiedniejszym, ale choćby małym producentom”, mówi Herrera. „Jednak to samo Ministerstwo rozwija procesy promujące rolnictwo kontraktowe oraz grupowanie małych i średnich producentów w łańcuchach dostawczych. Te procesy tworzą warunki sprzyjające przyjmowaniu przez rolników przemysłowego modelu rolnictwa, w którym tracą kontrolę nad rynkiem, technologią, nasionami, a w dłuższej perspektywie także swoją wartość produkcyjną na rzecz rolnictwa przemysłowego”, podkreśla Herrera.

„Klimat Ekwadoru, mający wiele różnych odmian, generalnie sprzyja działalności rolniczej, a na wielu obszarach nawadnianie nie stanowi problemu. Region Sierra jest bardziej wilgotny, a panująca w nim warunki klimatyczne pozwalają na prowadzenie praktyk ekologicznych, takich jak utrzymanie trzech stref na różnych wysokościach, które uprawiane są rotacyjnie, tak aby maksymalnie wykorzystać wilgotność. Nawet na wybrzeżu praktykowany jest płodozmian – prowadzenie różnych upraw na tej samej glebie celem regeneracji jej żyzności.

13

Jednym z głównym problemów w kraju jest wzrost populacji: w latach 1950-tych Ekwador miał cztery miliony mieszkańców, a obecnie żyje w nim aż czternaście milionów ludzi. Jest nie tylko dużo więcej rolników, ale także wiele więcej osób do wyżywienia. Tymczasem rynek gruntów jest obecnie zablokowany – wszystkie ziemie rolne są już zajęte.

Przykładowo w przypadku rolnika, który przed laty był właścicielem dużego gospodarstwa, jego ziemia została z czasem podzielona pomiędzy jego synów, a następnie między dzieci jego synów itd. Dzisiaj potomkowie tego rolnika mogą uprawiać zaledwie niewielki fragment pierwotnego obszaru.

Ta sytuacja uniemożliwia kontynuowanie stosowanych wcześniej praktyk ekologicznych. Z niewielkiego kawałka ziemi trzeba wyżywić wszystkich, którzy od niej zależą, dlatego płodozmian zgodny z porami roku nie jest już możliwy, ale konieczna jest jednoczesna uprawa wszystkich gruntów. W ten sposób rolnicy zmuszeni są do zwiększania wydajności przy użyciu nawozów lub też rozszerzania uprawianych ziem na tereny górskie lub zalesione, tym sam pogarszając warunki produkcji rolnej.”

Herrera twierdzi, że problem nie jest spowodowany wyłącznie rosnącą liczbą małych producentów. „Nie mówi się o tym, że de facto mniejszość, konkretnie 6616 rodzin, posiada aż 42% ziem rolnych w Ekwadorze. Są to ogromne gospodarstwa o powierzchni większej niż 10 000, 20 000 hektarów. Na ziemiach tych, będących najlepszymi gruntami rolnymi w kraju, uprawia się wyłącznie banany, kakao, kwiaty i palmy z przeznaczeniem na eksport. Najlepsze ziemie i obszary przeznacza się pod uprawy żywności innej niż podstawowa, która w większości zostanie wyeksportowana. Większość właścicieli ziemskich nawet nie mieszka w kraju, podczas gdy drobni rolnicy muszą wyżywić się produktami z niewielkich, mniej żyznych gruntów o najgorszych warunkach środowiskowych. Sytuacja tych rolników jest naprawdę tragiczna,” wyjaśnia Herrera.

Ekwador, wraz z Boliwią i Peru, ma jeden z najwyższych wskaźników niezależności żywnościowej. Wynika to z tego, że ludność wiejska stanowi w tych krajach dużą grupę – w Ekwadorze 32% mieszkańców to rolnicy, w Boliwii blisko 50%, a w Peru około 40%. Co więcej, w Ekwadorze z rolnictwem związana jest 80% prowadzonej działalności.

Nowe Ministerstwo Rolnictwa rozpoczęło także politykę anty-importową. Rzeczywiście Ekwador zmuszony był do sprowadzania produktów, takich jak kukurydza, nie będących głównymi produktami rolnymi kraju. Polityka Ministerstwa, stawiająca na rodzimą uprawę tych produktów i idące za tym zmniejszenie tej części importu, jest, według Estalina Herrery, spójna i warta uwagi.

„Nie mówi się jednak o tym, że te nowe uprawy często nie są wykorzystywane do zaspokojenia popytu krajowego, ale, po raz kolejny, są produkcją mająca ustabilizować eksport. Nie jest wykluczone, że w przyszłości produkcja soi będzie eksportowana do Chin.

Krajowa produkcja rolna w Ekwadorze wywodzi się ze starych spółek ziemskich z lat 50-tych, które walczyły z ludnością rdzenną i chłopami. Te spółki już nie istnieją lub raczej zostały przekształcone i zmodernizowane. Byli właściciele ziemscy oprócz gospodarstw posiadają teraz też działy marketingu i centra eksportowe.

Na przykład, Alvão Novoa, jeden z najbogatszych ludzi w Ekwadorze, jest właścicielem największej firmy bananowej w kraju. Jego własnością jest także firma eksportująca banany

14

do Europy. Ponadto ma udziały w wielu sieciach zajmujących się handlem produktami żywnościowymi i jednocześnie importuje soki.

Ta „spuścizna” nigdy nie została wyeliminowana w Ekwadorze. Dawni właściciele ziemscy zmodernizowali system i zajęli różne obszary: produkcję, obrót towarów, konsumpcję, finanse. Daje im to wielką władzę polityczną. Nowe Ministerstwo Rolnictwa, nawet jeśli jest najlepsze w ciągu ostatnich 20 lat, ma bardzo małe możliwości wobec trwałości tych struktur.”

„W kategoriach strukturalnych” – wyjaśnia Herrera – „kraj, dzięki nowym ministerstwom, ma podstawy do poprawy sytuacji gospodarczej i społecznej, ale w aspekcie politycznym jest zablokowany. Mamy do czynienia z poprawą na innych frontach, takich jak zdrowie, ale nie ma woli politycznej do zmiany sytuacji w rolnictwie. Jeśli chodzi o politykę rolną, logika rządu jest rozsądna, ale jednocześnie bardzo konserwatywna i funkcjonalna wobec światowego modelu rolnictwa, a nie wobec tego wewnątrz kraju.”

Przyjęty przez nowy rząd model kapitalistyczny jest, jak to definiuje Herrera, destrukcyjny, ale zarazem twórczy. W kraju, wychodzącym z jednego z największych kryzysów, z wysokim wskaźnikiem ubóstwa, rząd prezentuje nową, nowoczesną i czystą twarz. „Nowy rząd przyniósł ogromną poprawę sytuacji ludności, integrując wszystkich producentów, nawet tych mniejszych, w przemysłowym systemie gospodarczym. Wykluczeni pozostają jednak rolnicy nie posiadający ziemi lub nie mający dostępu do wody, a tym samym pozbawieni możliwości produkcyjnych.”

Estalin Herrera przyznaje, że ekonomiczne i społeczne struktury, które rozwinęły się w ostatnich latach w Ekwadorze, przyczyniły się do osiągnięcia wielu celów i poprawy poziomu życia. Jednak w wielu aspektach można je także poddać krytyce. Herrera uważa, że stowarzyszenia i organizacje pozarządowe nie powinny dążyć do natychmiastowego odwrócenia systemu, który „bez wątpienia ma zapewnione długie życie, ze względu na swoje dopasowanie się do globalnej sytuacji.” Wysiłki instytucji, takich jak IEE, powinny mieć raczej na celu tworzenie krytycznej świadomości i promowanie jej w stowarzyszeniach, a także na uczelniach i w instytucjach, nie tylko aby tworzyć podbudowę teoretyczną, ale także poprawiać system polityczny i przezwyciężać kryzys kapitału.

15

© 2014 COSPE

Niniejszy raport to skrócona wersja dokumentu przygotowanego przez organizację COSPE we współpracy z partnerami z Ekwadoru.

Publikacja powstała w ramach międzynarodowej kampanii „ClimATE Change”, która w Polsce realizowana jest przez Polską Zieloną Sieć pod nazwą „Klimat dla rolników”. Celem kampanii jest szerzenie wiedzy na temat powiązań między zmianami klimatu a rolnictwem oraz zwiększanie społecznego poparcia dla zrównoważonego rolnictwa jako najlepszej odpowiedzi na wyzywania klimatyczne w kontekście produkcji żywności i ochrony zasobów naturalnych. Partnerami w projekcie są organizacje pozarządowe z Niemiec, Włoch i Malty.

Związek Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć www.zielonasiec.pl www.dlaklimatu.pl www.globalnepoludnie.pl

www.inkota.de

www.kopin.org

www.cospe.org

www.regione.marche.it

www.contrattoacqua.it www.aiab.it

Dokument został zrealizowany przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej. Za jego treść odpowiada Polska Zielona Sieć oraz jej partnerzy i w żadnym stopniu nie może być on postrzegany jako odzwierciedlenie stanowiska Unii Europejskiej.