EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA±рој-22.pdf · Montenegrin business entities (enterprises and entrepreneurs) were engaged in shadow economy. Over a third of them had informal workers,

EKONOMSKEIDEJE I PRAKSA

BROJ 22

KVARTALNI ČASOPIS IZ OBLASTI EKONOMIJE, POSLOVNE EKONOMIJE I MENADŽMENTA, STATISTIKE I POSLOVNE INFORMATIKEEKONOMSKI FAKULTET UNIVERZITETA U BEOGRADU / BEOGRAD, SEPTEMBAR 2016 WWW.EKOF.BG.AC.RS/PUBLIKACIJE/CASOPISI/EKONOMSKE-IDEJE-I-PRAKSA/ U

OVOM

IZDA

NJU:

GORA

NA KR

STIĆ

// M

ILOJK

O AR

SIĆ //

YOJI

KOYA

MA //

SLOB

ODAN

AĆIM

OVIĆ

// VE

LJKO

M. M

IJUŠK

OVIĆ

// SI

NIŠA

RAD

IĆ //

NEN

AD TE

ŠIĆ

EKONOMSKE IDEJE I PRAKSAKVARTALNI ČASOPIS IZ OBLASTI EKONOMIJE, POSLOVNE EKONOMIJE I MENADŽMENTA, STATISTIKEI POSLOVNE INFORMATIKE

IzdavačCentar za izdavačku delatnostEkonomskog fakulteta u BeograduKamenička 6, tel. 3021-045, faks 3021-065E-mail:[email protected]

Dekan Ekonomskog fakultetaProf. dr Branislav Boričić

Priprema i štampaČUGURA Print, Beogradwww.cugura.rs

Godina2016.

REDAKCIJA ČASOPISA EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA

Glavni urednik časopisaprof. dr Miomir Jakšić

Urednici časopisaprof. dr Marko Backovićprof. dr Vlade Milićevićprof. dr Aleksandra Praščevićprof. dr Saša Veljković

Sekretar redakcijeMilutin Ješić

Tehnički sekretarIva Dimitrijević

Kontakt redakcijeTelefon: +381 11 3021 210Faks: +381 11 2639 560e-mail: [email protected]

Članovi Redakcijeprof. dr Marko Backovićprof. dr Predrag Bjelićprof. dr Zoran Bogetićprof. dr Božidar Cerovićprof. dr Čedomir Čupićprof. dr Radmila Dragutinović - Mitrovićprof. dr Ðorđe Ðukićprof. dr Nikola Fabrisprof. dr Miomir Jakšićprof. dr Nebojša Janićijevićprof. dr Radovan Kovačevićprof. dr Vlade Milićevićprof. dr Aleksandra Praščevićprof. dr Gojko Rikalovićprof. dr Žaklina Stojanovićprof. dr Miroslav Todorovićprof. dr Saša Veljkovićprof. dr Siniša Zarić

International Editorial BoardSnježana Brkić, professor, University of Sarajevo, Bosnia and HerzegovinaVeselin Drašković, professor, University of Montenegro, MontenegroDavor Dujak, professor, University of Osijek, CroatiaGordana Ðurović, professor, University of Montenegro, MontenegroRana Eskinat, professor, Anadoly University, TurkeyIrena Kikerkova, professor, Ss. Cyril and Methodius University, FYRMYoji Koyama, professor emeritus, Niigata University, JapanPerica Macura, professor, University of Banja Luka, Bosnia and HerzegovinaÐuro Medić, professor, University of Zagreb, CroatiaBožo Mihailović, professor, University of Montenegro, MontenegroMićo Radović, professor, University of Montenegro, MontenegroSrđan Redžepagić, professor, University of Sophia Antipolis, FranceYannis Tsekouras, professor emeritus, University of Macedonia, Greece

SADRŽAJ

SIVA EKONOMIJA U SEKTORU PREDUZEĆA I PREDUZETNIKA U CRNOJ GORIGorana Krstić

DUGOROČNE POSLEDICE EKONOMSKOG SLOMA PRIVREDE SRBIJE TOKOM 90-IH GODINA 20-OG VEKAMilojko Arsić

CENTRAL AND EASTERN EUROPE’S TRANSITION TO A MARKET ECONOMY AND THE EUROPEAN INTEGRATION: WITH SPECIAL ATTENTION TO MITTERRAND’S PROJECT OF EUROPEAN CONFEDERATIONYoji Koyama

KEY LOGISTICS LOCATION SELECTION FACTORS IN RETAIL BUSINESSSlobodan AćimovićVeljko M. Mijušković

VREDNOVANJE INTELEKTUALNOG KAPITALA PRIMENOM METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTISiniša Radić

UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICENenad Tešić

07

23

57

43

71

89

7EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA | BROJ 22 | SEPTEMBAR 2016.

GORANA KRSTIĆ1

E-mail: [email protected]

SIVA EKONOMIJA U SEKTORU PREDUZEĆA I PREDUZETNIKA U CRNOJ GORISHADOW ECONOMY AMONG ENTREPRISES AND ENTREPRENEURS IN MONTENEGRO

JEL KLASIFIKACIJA: E26; L32; E01; P2

APSTRAKT:

U ovom radu analizira se siva ekonomija u sektoru preduzeća i preduzetnika u Crnoj Gori na osnovu podataka Ankete o uslovima poslovanja preduzeća i preduzetnika. Pored procene osnovnih oblika sive ekonomije, identifikuju se kategorije privrednih subjekata su najviše uključene u aktivnosti sive ekonomije, kao i specifični faktori koji su statistič-ki značajni za odluku preduzeća da učestvuje u sivoj ekonomiji, a takođe i njihov neto uticaj. Rezultati ukazuju da se 38,4% privrednih subjekata (preduzeća i preduzetnika) u Crnoj Gori bavilo aktivnostima sive ekonomije 2014. godine. Nešto više od jedne tre-ćine privrednih subjekata imalo je neformalno zaposlene, a 17,4% PDV obveznika više od 10% plaćanja obavljalo je gotovinski. Privredni subjekti sa domaćim kapitalom, sa manjim brojem zaposlenih i oni koji se nisu registrovali kada su počeli sa radom imaju veću verovatnoću da obavljaju aktivnosti sive ekonomije, pod pretpostavkom ostalih istih karakteristika. Rezultati takođe ukazuju da stav o opravdanosti sive ekonomije značajno utiče na odluku pojedinca da učestvuje u sivoj ekonomiji.

1 Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu

SIVA EKONOMIJA U SEKTORU PREDUZEĆA I PREDUZETNIKA U CRNOJ GORI8

ABSTRACT:

This paper analyses shadow economy among Montenegrin enterprises and entrepreneurs using data from the Survey of informal activities of enterprises and entrepreneurs. In ad-dition to estimates of basic forms of shadow economy, we identify categories of business entities most involved in shadow economy, key factors that influence their involvement in the shadow economy and the net effect of these factors. Results indicate that 38.4% of Montenegrin business entities (enterprises and entrepreneurs) were engaged in shadow economy. Over a third of them had informal workers, while 17.4% VAT payers over 10% of their payments made in cash. Business entities with domestic capital, with smaller number of employees and those that were not registered when they started to work were more likely to be involved in shadow economy, controlling for a range of other character-istics. Results also suggest that attitude toward the shadow economy as being justified, plays an important role in explaining the decision of an individual to be involved in the shadow economy.

KEY WORDS:SHADOW ECONOMY, ENTERPRISES AND ENTREPRENEURS, INFORMAL EMPLOYMENT,MONTENEGRO

KLJUČNE REČI:SIVA EKONOMIJA, PREDUZEĆA I PREDUZETNICI, CRNA GORA, NEFORMALNA ZAPOSLENOST


1. UVODU ovom radu prikazuje se procena različitih oblika sive ekonomije u sektoru preduzeća i preduzetnika, kao i analiza oblika sive ekonomije prema relevantnim karakteristikama privrednih subjekata na osnovu podataka Ankete o uslovima poslovanja preduzeća i pre-duzetnika u Crnoj Gori.

Ova Anketa omogućila je da se siva ekonomija u Crnoj Gori drugi put po redu sagleda iz ugla preduzeća, budući da su se dosadašnja istraživanja ovog fenomena, kako u Crnoj Gori (izuzev ankete o preduzećima sprovedene 2013), tako i u drugim zemljama jugoi-stočne Evrope, uglavnom odnosila na makro procene ovog fenomena ili na socio-ekonom-ske karakteristike lica koja su uključena u ove aktivnosti. Znatno manje je bilo istraživanja koja su analizirala karakteristike preduzeća koja se bave sivom ekonomijom i uzrocima koji ih podstiču da posluju neformalno. Takva istraživanja bazirana na podacima ankete o neformalnom poslovanju preduzeća su sprovedena, na primer, u Bugarskoj i baltičkim zemljama, Srbiji, Crnoj Gori, kao i regionalno istraživanje o uticaju sive ekonomije na po-slovanje preduzeća u Jugoistočnoj Evropi i njihovu konkurentnost, bazirano na podacima Ankete o poslovnom okruženju i učinku preduzeća – BEEPS (Williams, 2006; Tedds, 2010; Putninš and Sauka, 2011; Hudson et al., 2012, Krstić and Schneider (eds.) 2015, Ekonomski fakultet i UNDP, 2013; Putninš and Sauka, 2015).

Struktura rada je sledeća: posle uvodnog dela, u drugom delu ukratko se daje pregled makroekonomskih kretanja i poslovnog ambijenta u Crnoj Gori, u trećem delu definisana je siva ekonomija u sektoru preduzeća i preduzetnika na osnovu anketnih podataka, u če-tvrtom delu prikazani su najvažniji oblici sive ekonomije i njihove karakteristike, u petom delu analizirani su faktori koji utiču na odluku pojedinca da učestvuje u sivoj ekonomiji, dok su u poslednjem delu dati zaključci.

2. MAKROEKONOMSKA KRETANJA I POSLOVNI AMBIJENTPre globalne ekonomske krize, Crna Gora je ostvarila značajan ekonomski rast sa pro-sečnim godišnjim stopama BDP od skoro 9% u periodu 2006-2008. godine. Kao mala otvorena ekonomija, bila je oštro pogođena krizom i nestabilnošću u Evrozoni. Posle recesije s dvostrukim dnom 2009. i 2012. godine, Crna Gora je ostvarila snažan rast u 2013. godini (EC, 2015), da bi potom usledilo blago usporavanje rasta u 2014. (3,3% i 1,8%, respektivno). Deficit tekućeg bilansa, iako se smanjuje zbog rasta prihoda od tu-rizma i doznaka iz inostranstva, je među najvećima u regionu i iznosio je u 2014. godini blizu 15% u odnosu na BDP (EBRD, 2013). Poslednjih godina, značajan napredak je ostvaren u konsolidovanju javnih finansija kombinacijom fiskalnih mera (EBRD, 2016). Porez na dodatu vrednost i porez na dohodak za iznad prosečne zarade je povećan, plate zaposlenih u javnom sektoru i penzije su zamrznute, a naplata javnih prihod poboljšana.

Uprkos pozitivnim signalima, situacija na tržištu rada je i dalje nepovoljna sa visokom sto-pom nezaposlenosti od 18%, niskom stopom zaposlenosti od 50%, i značajnim učešćem neformalne zaposlenosti. Prema Anketi stanovništva o uslovima rada u Crnoj Gori, koja je

SIVA EKONOMIJA U SEKTORU PREDUZEĆA I PREDUZETNIKA U CRNOJ GORI10posebno koncipirana da otkrije informacije o neformalnoj aktivnosti radno-sposobnih lica, stopa neformalne zaposlenosti2 je procenjena na 32,7% u 2014. godini (Ipsos, 2014). Pored toga, obim sive ekonomije procenjen je na 24,5% registrovanog BDP u 2014. go-dini na osnovu podataka o ne registrovanim zaradama i neprijavljenom profitu preduzeća iz Ankete o uslovima poslovanja preduzeća i preduzetnika u Crnoj Gori.

Poslednjih nekoliko godina, Grna Gora je ostvarila značajan napredak u poboljšanju po-slovne klime, pre svega pojednostavljenjem procedure registracije preduzeća i plaćanja poreza, usvajanjem novog zakona o stečaju i likvidaciji, reformi ostvarenoj u oblasti izda-vanja građevinskih dozvola, kao i reformi ostvarenoj u oblasti tržišta rada u cilju sman-jenja troškova otpuštanja i pojednostavljenja zapošljavanja. Crna Gora je veoma dobro rangirana prema istraživanju Svetske banke Doing Business 2015 (World Bank, 2014); nalazi se na 36. mestu na listi od 189 zemalja i tako je, u poređenju sa prošlogodišnjim Izvještajem, ostvarila napredak za 6 mesta, pre svega zbog reformi u oblasti izdavanja građevinskih dozvola.

Iako je od sticanja nezavisnosti 2006. godine Crna Gora ostvarila značajne reforme u različitim oblastima, jedna od najvećih prepreka u poslovanju je i dalje konkurencija ne-formalnog sektora prema rezultatima poslednje Ankete o poslovnom okruženju i učinku preduzeća (BEEPS V), koju sprovode EBRD i Svetska banka. Udeo preduzeća koja su izložena konkurenciji preduzeća u neformalnom sektoru je porastao sa 27,3% u periodu od 2008-2009. godine na 52,4% u periodu od 2012-2014. (EBRD, 2016). U isto vre-me, prema anketi investitora neophodne su dalje dalje reforme u oblasti vladavine prava i stabilnosti poreske politike (EBRD, 2015).

3. KORIŠĆENI PODACI I DEFINISANJE SIVE EKONOMIJEU radu su korišćeni podaci Ankete o uslovima poslovanja preduzeća i preduzetnika u Crnoj Gori koja je sprovedena na reprezentativnom uzorku od 409 privrednih subjekata (preduzeća i preduzetnika) u periodu novembar-decembar 2014. godine. Anketa je re-prezentativna na nacionalnom nivou i na nivou regiona (3 regiona), delatnosti (6 delat-nosti) i veličini privrednog subjekta prema broju zaposlenih (mikro, mala, srednja i velika kao jedna grupa). Anketa je sprovedena putem intervjua licem u lice. Većina ispitanika su vlasnici ili menadžeri preduzeća ili preduzetnici.

Na osnovu podataka ove Ankete, privredni subjekti koji se bave sivom ekonomijom, defi-nisani su tako da obuhvate registrovana preduzeća i preduzetnike koji imaju neformalno zaposlene i/ili koji više od 10% plaćanja obavljaju gotovinski, a obveznici su PDV-a.

Pod pojmom neformalno zaposleni obuhvaćeni su zaposleni koji rade u registrovanoj firmi (tj. preduzeću ili kod preduzetnika) bez ugovora i zaposleni koji imaju ugovor, ali nisu prijavljeni na celokupnu zaradu, pa jedan deo zarade primaju u gotovini3. To znači da su obuhvaćeni samo neformalno zaposleni u formalnom sektoru, dok neformalno zaposleni

2 Stopa neformalne zaposlenosti je definisana kao procenat neformalno zaposlenih u ukupnom broju zaposlenih.3 OvadefinicijaneformalnozaposlenihserazlikujeoddefinicijeMeđunarodneorganizacijerada(ILO,2013),jerobu-

hvatazaposlenekojinisuprijavljeninacelokupnuzaradu,većjedandeozaradeprimajuugotovini.


u neformalnom sektoru (tj. u neregistrovanim preduzećima) nisu, budući da je Anketa o uslovima poslovanja preduzeća i preduzetnika obuhvatala samo registrovane privredne subjekte. Drugim rečima, Anketom o preduzećima obuhvaćen je samo jedan deo nefor-malno zaposlenih4.

4. OSNOVNI OBLICI SIVE EKONOMIJE I NJIHOVE KARAKTERISTIKEU 2014. godini, 38,4% privrednih subjekata u Crnoj Gori se bavilo aktivnostima sive ekonomije prema rezultatima Ankete o uslovima poslovanja preduzeća i preduzetnika u Crnoj Gori. Posmatrano prema oblicima sive ekonomije, nešto više od jedne trećine pri-vrednih subjekata imalo je neformalno zaposlene (34,2%), a 17,4% PDV obveznika više od 10% plaćanja obavljalo gotovinski.

Tabela 1 prikazuje učešće privrednih subjekata koja se bave sivom ekonomijom u uku-pnom broju privrednih subjekata prema njihovim osnovnim karakteristikama. Posmatra-no prema tipu privrednog subjekta, privredna društva su više uključena u aktivnosti sive ekonomije nego preduzetnici (38,7% prema 36,8% respektivno), pre svega jer je znatno veći procenat PDV obveznika obavljao „promet na crno“ u odnosu na procenat preduzet-nika (19,3% prema 7% respektivno), dok značajna razlika između njih ne postoji kada su u pitanju neformalno zaposleni. Takođe se uočava da su novija preduzeća i predu-zetnici, osnovani 2009. godine i kasnije, više sklona aktivnostima sive ekonomije nego starija (42,4% prema 34,7% respektivno). To je prevashodno rezultat njihove sklonosti da radnike zapošljavaju neformalno, dok se značajna razlika između njih ne uočava kada je u pitanju obavljanje prometa na „crno”. Ovakav način radnog angažovanja se može objasniti činjenicom da su mlade firme koje su se pojavile na tržištu u periodu ekonomske krize u znatno težem položaju u odnosu na ostale, te pokušavaju da putem neformalnog zapošljavanja i/ili prometa na „crno“ smanje svoje troškove i povećaju konkurentnost.

4 PremadefinicijiMeđunarodneorganizacijerada(ILO,2011),neformalnazaposlenostmožepostojatiuformalnomsektoru,neformalnomsektoruisektorudomaćinstva.

SIVA EKONOMIJA U SEKTORU PREDUZEĆA I PREDUZETNIKA U CRNOJ GORI12 TABELA 1. PROCENAT PRIVREDNIH SUBJEKATA (PS) KOJI SE BAVE SIVOM EKONOMIJOM PREMA NJIHOVIM

KARAKTERISTIKAMA

% PS KOJI SE BAVE SIVOM EKONOMIJOM

% PS KOJI IMAJU NEFORMALNO ZAPOSLENE

% PDV OBVEZNIKA SA VIŠE OD 10% GOTOVINSKOG

PLAĆANJA

% PS KOJI IMAJU OBA OBLIKA SIVE

EKONOMIJE

Ukupno 38,4 34,2 17,4 13,3

TIP PRIVREDNOG SUBJEKTAPrivredno društvo 38,7 34,1 19,3 14,7

Preduzetnik 36,8 35,0 7,0 5,2

Starost preduzećaOsnovana pre 2009. 34,7 29,9 18,2 13,4

Osnovana 2009. i kasnije 42,4 39,0 17,6 14,2

VELIČINA PREMA BROJU ZAPOSLENIHMikro (0-9) 38,5 33,8 14,9 10,2

Mala (10-49) 42,1 39,8 27,5 25,3

Srednja i velika (50+) 11,1 6,3 7,9 3,2

DELATNOSTOstale usluge 45,8 43,4 19,0 16,7

Turizam 31,4 31,4 13,3 13,3

Poljoprivreda 51,1 44,7 17,0 10,6

Građevinarstvo 38,5 35,9 27,8 25,1

Trgovina 36,8 31,4 14,9 9,4

Industrija 26,9 16,5 17,4 7,0

REGIONSever 26,6 26,6 8,1 8,1

Centar 42,5 36,2 19,0 12,7

Jug 38,5 35,1 19,3 15,8

Izvor:IzračunatonaosnovupodatakaAnketeouslovimaposlovanjapreduzećaipreduzetnikauCrnojGori(Ipsos,2014).

Sivom ekonomijom su se najviše bavila mala preduzeća sa 10-49 zaposlenih (42,1%) i ona su dominantna kada je u pitanju i neformalno radno angažovanje (39,8%), i promet na „crno“ (27,5%). Nešto je manje učešće mikro preduzeća sa 0-9 zaposlenih (38,5%), a najmanje učešće srednjih i velikih preduzeća sa 50 i više zaposlenih (11,1%). Da li će ovakva veza između sive ekonomije i veličine preduzeća biti očuvana kada se isključi uticaj drugih karakteristika preduzeća, kao što je delatnost, region i sl. videćemo u nared-nom delu gde se analiziraju determinante uključenosti preduzeća u sivu ekonomiju.

Posmatrano prema delatnosti, najveći procenat privrednih subjekata koji se bavi sivom ekonomijom je u poljoprivredi (51,1%), sektoru ostalih usluga (45,8%) i građevinarstvu (38,5%).


Poljoprivreda ima najveći procenat privrednih subjekata sa neformalno zaposlenima (44,7%), dok je procenat PDV obveznika koji više od 10% plaćanja obavljaju gotovinski približno na nivou proseka (17,0%). Veliko učešće privrednih subjekata u poljoprivredi koji se bave sivom ekonomijom, uglavnom preduzeća sa malim brojem zaposlenih, one-mogućava dobijanje finansijske podrške od države ili podizanje kredita za tekuće poslo-vanje ili unapređenje proizvodnje. Posledica toga je gubitak mogućnosti za dalji razvoj i podizanje životnog standarda, budući da ih takvo poslovanje vezuje za sitne posede i mali obim proizvodnje.

Pored poljoprivrede gde je veliki obim sive ekonomije očekivan, sektor „ostalih usluga“ ima takođe visoko učešće privrednih subjekata koji se bave sivom ekonomijom. Približno 43% privrednih subjekata iz sektora „ostalih usluga“ ima neformalno zaposlene, a 19% PDV obveznika obavlja promet „na crno”. Nadprosečna zastupljenost oba oblika sive ekonomije u ovom sektoru prevashodno se odnosi na moderne usluge kao što je finansij-sko posredovanje, nekretnine, izdavanje i poslovne aktivnosti, zatim sledi saobraćaj, dok su usluge javnog sektora najmanje pogodne za ove aktivnosti.

Takođe, prema rezultatima ankete, privredni subjekti u oblasti poljoprivrede i ostalih usluga mnogo su ređe predmet inspekcija u odnosu na privredne subjekte iz ostalih de-latnosti, što je pretpostavljamo imalo uticaja na smanjenje neformalnog poslovanja u tim drugim delatnostima (Ipsos, 2014).

Najveći procenat privrednih subjekata, PDV obveznika koji obavljaju promet „na crno“ je u građevinarstvu (27,8%), dok nešto više od trećine privrednih subjekata u građevinar-stvu (35,9%) ima neformalno zaposlene. Ako posmatramo oblike neformalne zaposleno-sti pojedinačno, najveći procenat privrednih subjekata koji angažuje radnike bez ugovora, ili sa ugovorom ali bez prijavljivanja na celokupnu zaradu je u građevinarstvu (34,3% i 21,8% respektivno). Građevinarstvo takođe ima najveći procenat privrednih subjekata koji istovremeno ima oba oblika neformalno zaposlenih (20,2%).

Znatan broj građevinskih firmi rade u proseku veoma kratko (2-3 godine), dobiju nekoli-ko poslova u procesima javnih nabavki i zatim iščeznu sa tržišta. Znatan broj ovih firmi predstavlja posrednike između naručioca posla i podizvođača, i pri tome ostvaruju veliku dobit. Ovakve pojave bi se mogle izbeći ako bi se u procesu javnih nabavki omogućilo učešće samo preduzećima sa značajnim referencama, određenim brojem stalno zaposle-nih i godišnjim obrtom ne manjim od visine vrednosti javne nabavke.

Posmatrano prema regionima, preduzeća i preduzetnici sa sedištem u Podgorici su najviše skloni aktivnostima sive ekonomije, a oni u severnom regionu najmanje (42,5% naspram 26,6%). Slični raspored se uočava kod pojedinačnih oblika sive ekonomije. Pri-vredni subjekti u Podgorici takođe dominiraju kada je u pitanju neformalno zapošljavanje, a zajedno sa privrednim subjektima iz južnog regiona kada je u pitanju promet na „crno”. Regionalne razlike u sklonosti bavljenja sivom ekonomijom kada se isključi uticaj nekih karakteristika preduzeća, kao što je veličina preduzeća, delatnost i slično, biće analizira-ne u narednom delu.

Poslednja kolona u tabeli 1 prikazuje da od ukupno 38,4% privrednih subjekata koji ima-ju ili neformalno zaposlene ili obavljaju promet na „crno”, 13,3% je uključeno u obe akti-

SIVA EKONOMIJA U SEKTORU PREDUZEĆA I PREDUZETNIKA U CRNOJ GORI14vnosti sive ekonomije. Ovaj podskup privrednih subjekata koji se bave sivom ekonomijom nema iste karakteristike kao osnovni skup. Za razliku od osnovnog skupa, preduzeća i preduzetnici sa osnovnom delatnosti u građevinarstvu i oni sa sedištem u južnom regionu Crne Gore više su skloni da se bave sivom ekonomijom u odnosu na druge privredne subjekte, dok su, isto kao i kod osnovnog skupa, tim aktivnostima više sklona privredna društva, zatim privredni subjekti sa 10-49 zaposlenih i novija preduzeća.

Ako posmatramo neformalnu zaposlenost prema dva osnovna oblika, možemo zaključiti da privredni subjekti najčešće angažuju radnike kojima deo zarade isplaćuje u gotovini (20,5%), a najređe radnike bez ugovora (4,6%), dok je procenat privrednih subjeka-ta koji imaju oba oblika neformalne zaposlenosti između ove dve ekstremne vrednosti (9,1%) (Ipsos, 2014).

U nastavku analiziraćemo još dva pokazatelja sive ekonomije. To je udeo gotovinskog u ukupnim plaćanjima i udeo neformalno zaposlenih u ukupno zaposlenima (ukupno i po oblicima).

Iako samo 17,4% PDV obveznika više od 10% plaćanja obavlja u gotovini, udeo takvih gotovinskih u ukupnim plaćanjima je blizu jedne trećine (32,2%).

Učešće neformalno zaposlenih u ukupno zaposlenima iznosi 15,4%, iako čak jedna tre-ćina privrednih subjekata ima neformalno zaposlene. To je zbog toga što u Crnoj Gori do-miniraju mikro preduzeća, a učešće neformalno zaposlenih se smanjuje rastom veličine preduzeća prema broju zaposlenih (Ipsos, 2014).

TABELA 2. POREÐENJE UKLJUČENOSTI ISPITIVANOG PREDUZEĆA U AKTIVNOSTI SIVE EKONOMIJE I PREDUZEĆA U ISTOJ DELATNOSTI PREMA SUBJEKTIVNOJ OCENI ISPITANIKA

UKLJUČENOST ISPITIVANOG PREDUZEĆA U AKTIVNOSTI SIVE

EKONOMIJE

SUBJEKTIVAN STAV ISPITANIKA O UKLJUČENOSTI PREDUZEĆA U ISTOJ

DELATNOSTI U NAVEDENE AKTIVNOSTI

% zaposlenih bez ugovora 4,7 16,4

% zaposlenih koji nisu prijavljeni na celokupnu zaradu

10,7 22,8

% zarade na koju se ne uplaćuju pripadajući porezi i doprinosi 34,1 42,7


Od ukupnog broja zaposlenih, 4,7% je bez ugovora, a 10,7% ima ugovor ali se deo zarade isplaćuje u gotovini. Međutim, slika postaje znatno drugačija kada se oblici sive ekonomije prema mišljenju ispitanika o uključenosti sopstvenog preduzeća uporede sa njihovom ocenom o uključenosti drugih preduzeća iz iste delatnosti. Svi oblici sive eko-nomije znatno su više zastupljeni kada su u pitanju „druga“ preduzeća u istoj delatnosti nego kada je u pitanju sopstveno preduzeće (Tabela 2). Stoga, podatke dobijene na osno-vu pristrasnih odgovora vlasnika/direktora o uključenosti sopstvenog preduzeća u nefor-malno poslovanje smatramo donjom granicom nivoa sive ekonomije, a podatke dobijene


na osnovu njihovog subjektivnog stava o uključenosti drugih preduzeća u istoj delatnosti smatramo gornjom granicom. Tako možemo reći da se učešće zaposlenih koji rade bez ugovora kreće od 4,7% (donja granica) do 16,4% (gornja granica), učešće zaposlenih koji nisu prijavljeni na celokupnu zaradu od 10,7% do 22,8%. Najmanja razlika između ove dve ocene je kod procenta zarade na koju se ne uplaćuju pripadajući porezi i dopri-nosi, koja se kreće od 34,1% do 42,7%.

TABELA 3. KORELACIJA OBLIKA NEFORMALNOG POSLOVANJA

% RADNIKA BEZ UGOVORA% RADNIKA KOJI NISU PRIJAVLJENI NA

CELOKUPNU ZARADU% ZARADE KOJI SE

ISPLAĆUJE U GOTOVINI

% radnika koji nisu prijavljeni na celokupnu zaradu

-0,3

% zarade na koju se ne uplaćuju porezi i doprinosi

Nije značajno Nije značajno

% prometa koji se obavlja neformalno

Nije značajno0,465**

Nije značajno


Tabela 3 takođe pokazuje da ne postoji značajna korelacija između većine oblika ne-formalnog poslovanja na osnovu odgovora anketiranih privrednih subjekata. Negativna korelacija postoji između dva oblika neformalno zaposlenih, što je očekivano, jer će vi-soko učešće radnika sa ugovorom koji nisu prijavljeni na celokupnu zaradu značiti nisko učešće radnika bez ugovora. Pored toga, kada privredni subjekti obavljaju promet nefor-malno, postoji i značajan procenat radnika sa ugovorom koji nisu prijavljeni na celokupnu zaradu.

5. DETERMINANTE UKLJUČIVANJA U SIVU EKONOMIJUOdluka o participaciji u sivoj ekonomiji zavisi od ekonomskih faktora koji počivaju na modelu racionalnog izbora poreske evazije (Allingham and Sandmo (1972), Yitzhak (1974)). Preduzetnici stavljaju u odnos očekivane koristi i troškove od poreske evazije i učešća u sivoj ekonomiji, odnosno porede ostvarene uštede od poreske evazije i troškove u slučaju da budu uhvaćeni. Očekivani troškovi zavise od verovatnoće detekcije, veličine i tipa kazne, verovatnoće da će im kazna biti i izrečena, i njihove sklonosti ka riziku. Međutim, empirijske studije ukazuju da je stvarni nivo poreske evazije znatno niži u odnosu na predviđanja modela racionalnog izbora. To je zbog postojanja druge grupe ne-ekonomskih faktora koji se odnose na stavove (o poreskoj evaziji i sivoj ekonomiji) i socijalne norme. Oni obuhvataju percepciju pravednosti poreskog sistema, tj. stavove o tome da li je poresko opterećenje i postupak pravičan. Zbog toga ćemo razmatrati u kojoj meri učešće u sivoj ekonomiji zavisi i od društvenih normi, odnosno moralnih vrednosti.

SIVA EKONOMIJA U SEKTORU PREDUZEĆA I PREDUZETNIKA U CRNOJ GORI16Verovatnoća detekcije ima veoma značajnu ulogu u objašnjenju uzroka poreske evazi-je (sive ekonomije). Prema rezultatima Ankete o uslovima poslovanja preduzeća i pre-duzetnika u Crnoj Gori, procenjena verovatnoća otkrivanja preduzeća koje posluje nefor-malno nije velika. Približno polovina predstavnika privrednih subjekata ocenjuje da će najviše 50% preduzeća biti otkriveno u slučaju da posluje neformalno. Ovakva očekivanja, svakako idu u prilog odluci da se privredni subjekt uključi u sivu ekonomiju, jer značajno smanjuju očekivane troškove. Tim pre što se očekivanje da će onaj ko bude uhvaćen, biti i kažnjen i da će tu kaznu i platiti svodi na mali procenat verovatnoće.

Više od polovine vlasnika/menadžera (58%) smatra da preduzeća (sva ili većina) ipak nastavljaju da neformalno zapošljavaju radnike, iako im je za to izrečena kazna. U tom kontekstu najveći broj vlasnika/menadžera izneo je mišljenje da bi kazne za različite vi-dove neformalnog poslovanja trebalo smanjiti (38%) ili ih ostaviti na istom nivou (36%). Stav prema težini sankcija je veoma važan za podsticaje, jer ako je percepcija težine sankcija niska, privredni subjekti imaju veći podsticaj da se uključe u sivu ekonomiju, odnosno da vrše poresku evaziju.

Stav prema samoj sivoj ekonomiji, odnosno, da li je takvo poslovanje opravdano ili ne prema mišljenju samih vlasnika/direktora, iako može biti u korelaciji sa neiskrenim odgov-orima, smatramo da je ipak dovoljno dobar indikator spremnosti da se u okruženju malo verovatnih sankcija privredni subjekti opredele za učešće (neučešće) u sivoj ekonomiji. Prema rezultatima Ankete, 81% privrednih subjekata smatra da je takvo poslovanje neo-pravdano, a 16% da je opravdano. To ukazuje da jedan broj privrednih subjekata koji su u sivoj ekonomiji, a izričito tvrde da je takvo poslovanje neopravdano, nije u potpu-nosti iskreno odgovarao. Kao razlozi opravdanosti neformalnog zapošljavanja najčešće se navode slabi rezultati poslovanja preduzeća (28%), nezaposlenost i preživljavanje (26%), visoki porezi i doprinosi (21%), dok ostali razlozi imaju manji značaj.

Na osnovu deskriptivne analize iz prethodnog dela videli smo koje kategorije privrednih subjekata su najviše uključene u aktivnosti sive ekonomije. U ovom delu ćemo koristiti ekonometrijsku analizu da identifikujemo specifične faktore koji su statistički značajni za odluku preduzeća da učestvuje u sivoj ekonomiji, a takođe i da identifikujemo njihov neto uticaj.

U tabeli 4 prikazani su rezultati ekonometrijske analize determinanti uključivanja u sivu ekonomiju. Oni pokazuju faktore koji utiču na odluku privrednog subjekta da vrši ak-tivnosti neprijavljenog radnog angažovanja, odnosno ne prijavljivanja ili delimičnog pri-javljivanja radnika kako bi izbegla ili smanjila poreska opterećenja (neformalna zaposlen-ost), kao i obavljanje plaćanja u gotovini iako su u pitanju PDV obveznici.

Tabela 4 prikazuje dva probit modela u kojima je zavisna promenljiva učešće u sivoj ekonomiji: privredni subjekt aktivnost obavlja u sivoj ekonomiji (=1) ili aktivnost obavlja u regularnoj ekonomiji (=0). U prvom modelu privredni subjekti koji aktivnost obavljaju u sivoj ekonomiji definisani su isto kao u prethodnom deskriptivnom delu, pa obuhvataju preduzeća i preduzetnike koji imaju neformalno zaposlene i/ili koji više od 10% plaćanja obavljaju gotovinski, a obveznici su PDV-a. U drugom modelu, pored neformalno zapo-slenih, obuhvaćeni su PDV obveznici koji sva plaćanja obavljaju gotovinski.


Faktori koji se ispituju su delimično obuhvaćeni u delu deskriptivne analize, ali biće uključeni i neki dodatni faktori. Nezavisne promenljive smo svrstali u pet grupa. Prvu grupu čine karakteristike privrednih subjekata – da li je reč o privrednom društvu ili pre-duzetniku, PDV obvezniku, privrednom subjektu sa domaćim kapitalom, registrovanom kada je osnovano, kao i promenljiva koja se odnosi na veličinu preduzeća prema broju zaposlenih (promenljive izražene kao veštačke) i starost preduzeća (promenljiva izražena kao prirodni logaritam).5 Drugu grupu čine veštačke promenljive delatnosti. Treću grupu čini samo jedna promenljiva – kretanje ukupnog prihoda od prodaje u odnosu na 2012. godinu, kako bi smo utvrdili da li pogoršanje ekonomske pozicije privrednog subjekta utiče na odluku u vezi učešća u sivoj ekonomiji. Četvrtu grupu čine očekivanja i stavovi anke-tiranih privrednih subjekata koji su opisani, kao što su očekivanja u pogledu verovatnoće detekcije, stavovi o veličini kazni i stavovi u vezi opravdanosti sive ekonomije. Poslednju, petu grupu čine regionalne veštačke promenljive.

U oba modela su uključene iste nezavisne promenljive. Oba modela su značajna, a pažnju prilikom interpretacije rezultata usmerićemo na prvi model koji koristi definiciju sive ekonomije koju smo usvojili u delu 3.

U prvoj grupi nezavisnih promenljivih statistički značajne su promenljive privredni sub-jekat sa domaćim kapitalom, veličina preduzeća, kao i to da li je privredni subjekat bio registrovan kada je počeo sa radom. Ostale promenljive, preduzetnik, PDV obveznik i logaritam (ln) godina starosti privrednog subjekta nisu statistički značajne i nećemo ih dalje komentarisati.

TABELA 4. DETERMINANTE UKLJUČIVANJA PRIVREDNIH SUBJEKATA U SIVU EKONOMIJU

MODEL

(1) (2)

KARAKTERISTIKE PRIVREDNIH SUBJEKATAPreduzetnik -0.045 -0.091

(0.105) (0.108)

Nije PDV obveznik 0.157 0.151

(0.180) (0.186)

Domaći kapital 0.354 0.056

(0.065)*** (0.204)

Mikro (0-9) 0.242 0.313

(0.101)** (0.099)***

Mala (10-49) 0.266 0.301

(0.124)** (0.121)**

ln(starost) -0.039 -0.051

(0.043) (0.044)

Registracija pri osnivanju -0.483 -0.472

(0.098)*** (0.091)***

5 Promenljivukojaseodnosinasektorsvojineprivrednogsubjektanismouključilibudućidaje99%anketiranihpri-vrednih subjekata u privatnoj svojini.

SIVA EKONOMIJA U SEKTORU PREDUZEĆA I PREDUZETNIKA U CRNOJ GORI18

MODEL

(1) (2)

DELATNOSTPoljoprivreda -0.021 -0.070

(0.167) (0.165)

Građevinarstvo -0.010 -0.068

(0.137) (0.133)

Trgovina -0.042 -0.129

(0.133) (0.131)

Turizam -0.077 -0.166

(0.133) (0.124)

Usluge -0.021 -0.100

(0.143) (0.140)

KRETANJE UKUPNOG PRIHODA OD PRODAJE OD 2012. Prodaja stagnirala od 2012. god. 0.010 0.062

(0.085) (0.089)

Prodaja porasla od 2012. god. -0.026 0.050

(0.097) (0.102)

OČEKIVANJA I STAVOVIVerovatnoća detekcije 0.060 0.099

(0.155) (0.161)

Stav o opravdanosti sive ekonomije 0.314 0.329

(0.049)*** (0.051)***

Stav o kaznama - blage kazne -0.133 -0.154

(0.092) (0.095)

REGIONCentar 0.155 0.204

(0.121) (0.125)

Jug 0.115 0.154

(0.115) (0.120)

WALD CHI2 (19) 92.52 87.80

PSEUDO R2 0.2391 0.2339

BROJ OPSERVACIJA 351 351

Napomene:Zavisnavarijablaje1akoprivrednisubjektaktivnostobavljausivojekonomiji,a0akoaktivnostobavljauregularnojekonomiji.Koeficijentiseodnosenamarginalneefekteuprocentima,izračunatezaprosečnevrednostikontinuelnihvarijabliizadiskretnepromeneod0do1veštačkihvarijabli.Robusnestandardnegreškedatesuuzagradama.*značajnona10%;**značajnona5%;***značajnona1%.Referentnekategorije:privrednodruštvo,PDVobveznik,stranikapitalilimešoviti,srednjailivelikapreduzeća(50+zaposlenih),privrednisubjekatnijebiore-gistrovankadajepočeosaradom,industrija,prihodiodprodajeopaliod2012.godine,kaznenisublageilineutralanstav, severni region.

Privredni subjekti sa domaćim kapitalom imaju veću verovatnoću da budu uključeni u sivu ekonomiju i to za 35,4%, dok su ostale nezavisne promenljive nepromenjene. Ova promenljiva je visoko signifikantna u prvom, ali ne i u drugom modelu. Posmatrano


prema veličini preduzeća, mala preduzeća su najviše sklona aktivnostima sive ekonomije, što je u skladu sa rezultatima deskriptivne analize. Naime, mala preduzeća (10-49 zapo-slenih) imaju veću verovatnoću da budu u sivoj ekonomiji za 26,6% u odnosu na srednja ili velika (50+ zaposlenih), a mikro preduzeća (0-9 zaposlenih) imaju veću verovatnoću za 24,2%, pod pretpostavkom ostalih istih karakteristika. Interesantno je primetiti da u drugom modelu, najveću sklonost ka sivoj ekonomiji imaju mikro preduzeća, dok je ona nešto manja kod malih preduzeća.

Privredni subjekti koji su se registrovali kada su počeli sa radom imaju manju verovatnoću da se bave sivom ekonomijom za čak 48,3% u odnosu na one koji se nisu registrovali, što ukazuje da ova promenljiva može poslužiti kao dobar indikator formalnog poslovanja.

Veštačke promenljive koje se odnose na delatnost preduzeća nisu statistički značajne. Drugim rečima, značajne sektorske razlike u obavljaju aktivnosti sive ekonomije koje smo opisali u deskriptivnom delu se neutrališu, kada se u model uključi uticaj drugih kara-kteristika privrednih subjekata, kao što je veličina, starost, tip privrednog subjekta itd. Ovaj nalaz je u skladu sa nalazom determinanti neformalne zaposlenosti prikazanom u Izveštaju Ipsos-a (Uljarević i dr., 2014), koji ukazuje na potrebu formulisanja specifičnih mera za formalizaciju sive ekonomije koje su uglavnom sektorski neutralne.

Veštačke promenljive koje se odnose na kretanje ukupnog prihoda od prodaje, kao ni regionalne karakteristike nisu statistički značajne.

Stav u pogledu opravdanosti obavljanja aktivnosti u sivoj ekonomiji je statistički značajan. Kako ocena o opravdanosti poslovanja u sivoj ekonomiji raste (s obzirom da je reč o oceni koja se kreće od 1 do 4), povećava se i verovatnoća uključivanja privrednog subjekta u aktivnosti sive ekonomije. Sličan rezultat dobijen je u regresiji determinanti uključivanja privrednih subjekata u sivu ekonomiju u Srbiji (Krstić and Schneider (eds.), 2015). Za ra-zliku od opravdanosti bavljenja sivom ekonomijom, verovatnoća detekcije nije statistički značajna, kao ni preostala promenljiva u ovoj grupi, veštačka promenljiva koja opisuje stav ispitanika u vezi težine kazne.

Rezultati ekonometrijske analize pokazuju da determinantne uključivanja preduzeća i preduzetnika u sivu ekonomiju ne zavise od korišćene definicije sive ekonomije, budući da su iste promenljive značajne u oba modela, kao i smer i veličina uticaja kod većine signifikantnih promenljivih.

6. ZAKLJUČAKU ovom radu ispituje se značaj i karakteristike osnovnih oblika sive ekonomije u sektoru preduzeća i preduzetnika u Crnoj Gori, kao i ključni faktori koji su značajni za odluku vlasnika/menadžera da učestvuju u aktivnostima sive ekonomije. Podaci reprezentativne Ankete o uslovima poslovanja preduzeća i preduzetnika u Crnoj Gori koja je sprovedena 2014. godine omogućili su da se siva ekonomija sagleda iz ugla preduzeća, analiziraju njihove karakteristike i uzroci koji ih podstiču da posluju neformalno. Dosadašnja istra-živanja ovog fenomena, kako u Crnoj Gori tako i u ostalim zemljama jugoistočne Evrope,

SIVA EKONOMIJA U SEKTORU PREDUZEĆA I PREDUZETNIKA U CRNOJ GORI20uglavnom su se odnosila na makro-procene sive ekonomije ili na socio-ekonomske karak-teristike lica koja su uključena u ove aktivnosti.

Prema rezultatima Ankete, više od trećine (38,4%) crnogorskih preduzeća i preduzetnika se bavilo sivom ekonomijom 2014. godine. Nešto više od trećine privrednih subjekata imalo je neformalno zaposlene (34,2%), a 17,4% PDV obveznika više od 10% plaćanja obavljalo je gotovinski. Iako procenat preduzeća koja vrše takva gotovinska plaćanja nije previše visok, udeo gotovinskih u ukupnim plaćanjima je blizu jedne trećine (32,2%). Učešće neformalno zaposlenih u ukupno zaposlenima iznosi 15,4%, iako čak jedna tre-ćina privrednih subjekata ima neformalno zaposlene. To je zbog toga što u Crnoj Gori dominiraju mikro preduzeća, gde dominiraju neformalno zaposleni.

Rezultati determinanti uključivanja privrednih subjekata u sivu ekonomiju ukazuju na nekoliko važnih zaključaka. Privredni subjekti sa domaćim kapitalom imaju veću verovatnoću da se bave sivom ekonomijom i to za 35,4%, pod pretpostavkom ostalih istih karakteristika. Posmatrano prema veličini preduzeća, mala preduzeća su najviše sklona aktivnostima sive ekonomije. Takođe, privredni subjekti koji se nisu registrovali kada su počeli sa radom imaju veću verovatnoću da se bave sivom ekonomijom za čak 48,3% u odnosu na one koji su se odmah registrovali, pod pretpostavkom ostalih istih karakteristika. To ukazuje na potrebu daljih reformi u cilju smanjenja barijera ulaska na tržište. Značajne sektorske razlike u obavljaju aktivnosti sive ekonomije koje smo opisali u deskriptivnom delu se neutrališu, kada se u model uključi uticaj drugih karakteristika privrednih subjekata, kao što je veličina, starost, tip privrednog subjekta itd. Ovaj nalaz ukazuje na potrebu formulisanja specifičnih mera za formalizaciju sive ekonomije koje su uglavnom sektorski neutralne.

Rezultati takođe ukazuju da stav o opravdanosti sive ekonomije značajno utiče na od-luku pojedinca da učestvuje u sivoj ekonomiji. Što je ocena o opravdanosti poslovanja u sivoj ekonomiji veća, to je veća verovatnoća uključivanja privrednog subjekta u sivu ekonomiju. To ukazuje da jedan od prioriteta politike smanjenja sive ekonomije treba da bude usmeren na povećanje poreskog morala.

REFERENCEAllingham, G. M. and Sandmo, A. (1972), “Income tax evasion: A theoretical analysis”, Journal of Public Economics 1, 323-338.

Ekonomski fakultet Podgorica i UNDP (2013), Neformalna zaposlenost u Crnoj Gori: Procjena obima i efekata.

European Commission (2015), “Montenegro 2015 Report”, Commission Working Staff Document.

European Bank for Reconstruction and Development (2013), Strategy for Montenegro.


European Bank for Reconstruction and Development (2015), Transition Report 2015-16: Rebalancing Finance.

European Bank for Reconstruction and Development (2016), BEEPS V report.

Hudson, J. at al. (2012), “Evaluating the impact of the informal economy on businesses in South East Europe: Some lessons from the 2009 World Bank Enterprise Survey”, South East European Journal of Economics and Business, 7 (1), pp. 99-110.

Ipsos Strategic Marketing (2014), Uljarević, Lazić i Krstić “Neformalno zapošljavanje i siva ekonomija u Crnoj Gori”, Izveštaj pripremljen za “Nacionalni izveštaj o razvoju po mjeri čoveka: Neformalni rad od izazova do rješenja”, UNDP.

International Labour Office (2011), Statistical Update on Employment in the Informal Economy, ILO Department of Statistics.

International Labour Office (2013) Measuring informality: a statistical manual on the informal sector and informal employment.

Krstić, G. and Schneider, F. (eds.) (2015). Formalizing the Shadow Economy in Serbia, Policy Measures and Growth Effects, Springer International Publishing.

Putninš, T. J. and Sauka, A. (2011). “The size and determinants of shadow economies in the Baltic States”, Baltic Journal of Economics 11(2).

Putninš, T.J. and Sauka, A. (2015), “Measuring the shadow economy using company managers”, Journal of Comparative Studies, Volume 43, Issue 2, pp.471-490.

Tedds, L. M. (2010), “Keeping it off the books: an empirical investigation of firms that engage in tax evasion”, Applied Economics 42(19): 2459-73.

Williams, C. C. (2006), The Hidden Enterprise Culture: entrepreneurship in the under-ground economy, Cheltenham: Edward Elgar.

World Bank (2014), Doing Business 2015: Going Beyond Efficiency. Washington, DC: World Bank.

Yitzhaki, S. (1974), “A note on income tax evasion: A theoretical analysis”, Journal of Public Economics 3(2), 201-202.


MILOJKO ARSIĆ1

[email protected]

DUGOROČNE POSLEDICE EKONOMSKOG SLOMA PRIVREDE SRBIJE TOKOM 90-IH GODINA 20-OG VEKALONG RUN CONSEQUENCES OF ECONOMIC COLLAPSE OF SERBIAN ECONOMY DURING THE NINETIES OF THE 20TH CENTURY

JEL KLASIFIKACIJA: E22, E61, P21

APSTRAKT:

U radu se istražuju uticaj ekonomskog kraha tokom 90 ih godina na nivo razvijenosti privrede Srbije u dugom roku. U tom cilju procenjena je dinamika potencijalnog BDP u periodu 1989-2015. godina i analiziran njegov odnos prema stvarnom BDP. Tokom 90-ih godina potencijalni BDP je opao za oko 40% što implicira da su u tom periodu dugoročno smanjene proizvodne mogućnosti privrede Srbije. Potencijalni BDP je tokom 90-ih godi-na opao prvenstveno usled obezvređivanja kapitala do koga je došlo zbog izrazito niskih investicija u periodu od skoro jedne decenije. Investicije su tokom 90-ih godina iznosile 12-14% BDP, dok su za održavanje kapitala na konstantnom nivou bile potrebne inve-

1 Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu

DUGOROČNE POSLEDICE EKONOMSKOG SLOMA PRIVREDE SRBIJE TOKOM 90-IH GODINA 20-OG VEKA24sticije od 17-18% BDP. Nizak nivo investicija, a time i pad potencijalnog BDP, najvećim delom je posledica sankcija koje su različitim intenzitetom trajale skoro jednu deceniju. Određeni ali znatno manji uticaj na pad potencijalnog BDP imale su greške u ekonomskoj politici i NATO bombardovanje. Nakon 2000. godine pad potencijalnog BDP se najpre znatno usporava, da bi u periodu 2004-2008 došlo do njegovog rasta čemu su doprinele relativno visoke investicije. U periodu 2008-2015. potencijalni BDP stagnira i približno je jednak nivou stvarnog BDP. Dobijeni rezultati ukazuju na to da je ekonomski krah to-kom 90-ih godina najvažniji uzrok sadašnjeg nižeg nivoa razvijenosti Srbije u odnosu na druge zemlje Centralne Evrope, a ne reforme i ekonomske politike nakon 2000. godine. Približna jednakost potencijalnog i stvarnog BDP nakon 2007. godine implicira da se rast može generisati visokim investicijama, kojima bi se povećao potencijalni BDP, a ne ekspanzivnom fiskalnom i monetarnom politikom i povećanjem domaće tražnje.

ABSTRACT:

This paper investigates the impact of economic downturn during the nineties on the level of development of Serbian economy in the long run. In that respect, dynamics of potential GDP from 1989 to 2015 has been estimated and analyzed relative to actual GDP. During the nineties potential GDP declined by approximately 40%, suggesting that in the this period production capacities of Serbian economy in the long run, were scaled down. Potential GDP has declined during the nineties mostly due to depreciation of capi-tal, due to very low investments over almost a decade. During the nineties, investments ranged from 12 to 14% of GDP, while to maintain the capital constant investment of 17 to 18% of GDP have been required. Low investments and decline in potential GDP were mostly caused by sanctions, which have lasted, although at different intensity, for almost a decade. Decline in potential GDP was to some extent caused also by mistakes made in economic policy and NATO bombing, but impact of these factors was considerably lower. After 2000, decline in potential GDP was considerably slower, while from 2004 to 2008 it has even increased due to relativel high investments. From 2008 to 2015 potential GDP was stagnating and it was approximately close to actual GDP. The results suggest that economic downturn during the nineties, not the reforms and economic policy after 2000, is the main cause of lower level of economic development of Serbia compared to the other countries in the Central Europe. Since potential and actual GDP after 2007 were close, economic growth may be generated by high investments, aimed at increas-ing the potential GDP, not by expansionary monetary and fiscal policy and promotion of domestic demand.

KLJUČNE REČI:POTENCIJALNI BDP, TRANZICIONA RECESIJA, SANKCIJE, EKONOMSKA POLITIKA

KEY WORDS:POTENTIAL GDP, TRANSITIONAL RECESSION, SANCTIONS, ECONOMIC POLICY


1. UVODNakon više od dve i po decenije tranzicije Srbija se nalazi u maloj grupi zemalja iz Cen-tralne i Istočne Evrope (CIE) koje još uvek nisu dostigle nivo razvijenosti iz predtranzici-onog perioda. BDP Srbije u 2015. godini je za 25% niži nego u 1989. godini, dok su zemlje CIE u istom periodu u proseku povećale BDP za blizu 60%. Kao rezultat divergen-tnog razvoja u navedenom periodu zemlje CIE su u 2015. godini u proseku razvijenije od Srbije za 85%2 dok je u 1989. godini Srbija bila na nivou proseka ove grupe zemalja3. Niži nivo razvijenosti implicira niži standard građana, dok je pad BDP direktno uticao na povećanje nezaposlenosti.

Stoga se kao relevantna nameću sledeće pitanja: zbog čega Srbija još uvek nije dostigla predtranzicioni nivo razvijenosti, koji su faktori presudno uticali na apsolutni i relativni pad nivoa razvijenosti Srbije, kojim politikama je moguće pokrenuti rast privrede Srbije kako bi se dostigle zemlje CIE, a potom i razvijene zemlje Zapadne Evrope?

U ovom radu pokušaćemo da dokažemo da je osnovni razlog za nizak nivo razvijenosti Srbije slom njene privrede tokom 90-ih godina prošlog veka kada je BDP smanjen za preko 50%. Pad BDP Srbije tokom 90-ih godina daleko prevazilazi tranzicionu recesiju u drugim evropskim zemljama tokom koje je BDP tipično opao za oko 20%. Tranziciona re-cesija je najčešće trajala 3-4 godine, nakon čega su privrede zemalja CEI počele da rastu, pa je većina zemalja CIE 2000. godine imala BDP veći nego 1989. godine. Na drugoj strani urušavanje privrede Srbije je trajalo od 1989. do 2000., odnosno 12 godina, na-kon čega je BDP Srbije u 2000. godini bio niži za preko 50% nego u 1989. godini. Veći pad BDP u Srbije u odnosu na druge zemlje posledica je činjenice da je ona tokom 90-ih godina bila izložena skoro decenijskim sankcijama, hiperinflaciji i NATO bombardovanju, dok su druge zemlje već od sredine 90-ih godina išle putanjom brzog rasta.

Dugotrajan uticaj sloma privrede tokom 90-ih na nivo razvijenosti Srbije posledica je toga što u navedenom periodu nije samo opao BDP za 50%, nego je smanjen privredni poten-cijal zemlje za oko 40%. Dinamika smanjenja privrednog potencijala Srbije procenjena je na osnovu kretanje potencijalnog BDP u periodu 1989-2015. godina, koji predstavlja meru maksimalno održivog BDP. Smanjenje privrednog potencijala zemlje za oko 40 % tokom 90-ih godina najvećim delom je posledica dugotrajnih sankcija u toku kojih je visok procenat kapitala u privredi Srbije obezvređen, odnosno postao neproduktivan u uslovima otvorene tržišne privrede. Kapital i kapaciteti su uglavnom fizički sačuvani, ali su ekonomski obezvređeni.

Na osnovu kretanja potencijalnog BDP sledi da je slom privrede tokom 90-ih godina najvažniji razlog zašto Srbija još uvek nije dostigla predtranzicioni BDP i zbog čega ona zaostaje za zemljama sa kojima je nekada bila na sličnom nivou razvijenosti. Dakle sa-dašnji nizak nivo razvijenosti i nizak nivo standarda građana nisu dominanto posledica

2 Podaci o nivou razvijenosti se odnose na BDP po stanovniku, iskazani su u dolarima jednake kupovne snage, a preu-zeti su iz WEO baze MMF.

3 ZboguporedivostiSrbijuucelomperioduporedimosapetzemalja(Poljska,Čehoslovačka,Madjarska,RumunijaiBugarska),pričemusenakonraspadaČehoslovačkekoristepodacizaČeškuiSlovačku.PremaBroadberry,S.iA.Klein(2011),prosečanBDPpostanovnikuudolarimajednakekupovnesnagaupetzemaljaCIEu1990.godinibiojeza5%većinegouSFRJ.SaobziromnatodajeSrbijaporazvijenostibilananivouprosekaSFRJmožeseocenitidajeSrbija1990.godinaporazvijenostibilapribližnonanivoupetposmatranihzemaljaCIE.

DUGOROČNE POSLEDICE EKONOMSKOG SLOMA PRIVREDE SRBIJE TOKOM 90-IH GODINA 20-OG VEKA26ekonomske politike i reformi (privatizacija, liberalizacija i dr.) koje su sprovođene u Srbiji nakon 2000. godine, nego kraha privrede Srbije tokom 90 ih godina. Indirektan dokaz da navedeni faktori nisu presudno uticali sa sadašnji nivo razvijenosti i standard u Srbiji je u tome što su slične politike i reforme (privatizacija, liberalizacija i dr.) sprovele sve zemlje CIE, a one su sada na znatno višem nivou razvijenosti nego što su bile pre početka tran-zicije, a uz to su znatno razvijenije od Srbije. Naravno ovo ne znači da nije bilo grešaka u ekonomskoj politici i reformama nakon 2000. godine, nego da je uticaj ih grešaka na stanje privrede znatno manji od uticaja kraha privrede 90-ih godina. Generalno, ekonom-ska politika i reforme nakon 2000. godine su odgovorni za rast privrede u tom periodu i njima bi se moglo pripisati odgovornost za neuravnotežen rast u periodu 2005-2008. i stagnaciju privrede u periodu 2009-2015.

U analizi koja sledi dobijeno je da su stvarni i potencijalni BDP približno izjednačeni već od sredine prethodne decenije iz čega proizilazi da rast privrede Srbije nakon tog peri-oda nije bilo moguće ostvariti povećanjem tekuće potrošnje građana i države, odnosno ekspanzivnom fiskalnom i monetarnom politikom. Indirektan dokaz za prethodni stav je enorman rast spoljnog deficita u periodu 2005-2008, što se može direktno povezati sa ekspanzivnom fiskalnom politikom u tom periodu4. Kada su stvarni i potencijalni BDP približno izjednačeni tada se rast privrede može ostvariti samo novim investicijama ko-jima se povećava proizvodni potencijal zemlje.

Osnovni doprinos rada je u tome je što objašnjava mehanizam uticaja ekonomskog kraha tokom 90-ih godina 20-og veka na nivo razvijenosti privrede Srbije u dugom roku. Nizak nivo investicija, koje su tokom 90-ih godina bile znatno manje od amortizacije, doveo je do drastičnog pada vrednosti fizičkog i manjoj meri ljudskog kapitala, čime je u dugom roku smanjena sposobnost privrede Srbije da stvara BDP. Na ovaj način je dokazano da je sadašnji nizak nivo razvijenosti Srbije dominantno posledica kraha privrede tokom 90-ih godina, a ne grešaka u ekonomskoj politici i reformama nakon 2000. godine. U radu je takođe pokazano da su stvarni i potencijalni BDP Srbije nakon 2004-2005. godine približno jednaki što ima važne implikacije za ekonomsku politiku. Rast BDP Srbije na-kon toga može se generisati investicijama, a ne ekspanzivnom fiskalnom i monetarnom politikom kojima se povećava domaća tražnja. Osnovno metodološko oruđe koje se koristi u radu su alternativne procene potencijalnog BDP na osnovu Kob-Daglasove proizvodne funkcije, pri čemu je metodologija prilagođena ekstremno neregularnim okolnostima u kojima je privreda Srbija poslovala u analiziranom periodu. Rad osim Uvoda i Zaključka sadrži tri glavna poglavlja. U poglavlju 2 se analiziraju različiti metodi procene potencijal-nog BDP, u poglavlju 3 procenjuje se dinamika faktora proizvodnje, dok se u poglavlju 4 procenjuje dinamika potencijalnog BDP i analiziraju implikacije odnosa stvarnog i poten-cijalnog BDP za ekonomsku politiku.

4 Osimekspanzivnefiskalnepolitikenarastdeficitatekućegbilansajeuticaoivisokprilivstranogkapitala,kojijeutomperiodubioprisutanusvimzemljamaCIE.


2. METODI PROCENE POTENCIJALNOG BDP Dugoročni nivo BDP neposredno5 zavisi od raspoloživih faktora proizvodnje (ljudskog i fizičkog kapitala) i tehnologije i on se konvencionalno naziva potencijalni ili “prirodni” nivo BDP, a stopa rasta koja njemu odgovara potencijalna ili “prirodna” stopa rasta. Po-tencijalni BDP predstavlja neku vrstu dugoročne putanje oko koje stvarni BDP fluktuira pod uticajem drugih faktora kao što su promene domaće i inostrane tražnje, promena odnosa razmene, tehnološke inovacije i dr. Potencijalni BDP pokazuje koliki je maksi-malni dugoročno održivi nivo privredne aktivnosti u nekoj zemlji, a da se pri tome ne povećaju inflacija, spoljni deficit ili druge makroekonomske neravnoteže. Potencijalni BDP se povećava kada raste nivo faktora proizvodnje i kada se uvodi nova tehnologija, a smanjuje sa smanjenjem faktora proizvodnje ili usled tehnološkog nazadovanja.

Potencijalni i istorijski maksimalni BDPU Srbiji se povremeno mešaju potencijalni BDP i istorijski maksimalni BDP, zbog čega nastaju procene da je potencijalni BDP Srbije u 2015. godini za 30 ili 40 % veći od stvarnog BDP. Na osnovu toga se zaključuje da je moguće stvarni BDP značajno povećati ekspanzivnom fiskalnom i monetarnom politikom, kojima bi se povećala tekuća privatna i državna potrošnja.

Međutim, istorijski maksimalni BDP, koji se često aproksimira BDP-om iz 1989. go-dine, se ne može tumačiti kao pokazatelj potencijalnog BDP-a. Razlozi za to su što je ekonomska vrednost faktora proizvodnje (prvenstveno kapitala), zbog njihovog obezvređivanja tokom 90 –ih godina sada znatno manja od vrednosti kojom smo ra-spolagali 1989. godine. Potencijalni BDP Srbije će dostići vrednost iz 1989. godine tek kada se kroz investicije nadoknadi izgubljeni kapital tokom 90- ih godina, uvećan za rast kapitala po zaposlenom u svetskoj privredi tokom poslednje dve i po decenije.

Drugi empirijski ubedljiv dokaz da potencijalni BDP nije veći od stvarnog predstavlja reakcija privrede na rast tekuće potrošnje građana i države u periodu 2004-2015. godina. U predkriznom periodu visok rast tekuće potrošnje generisao je rast privrede od oko 5% godišnje, ali uz istovremeni enorman rast spoljnotrgovinskog deficita koji je povremeno prevazilazio 20% BDP i relativno visoku inflaciju od oko 10% godišnje. Da je potencijalni BDP bio veći od stvarnog, privreda bi na rast domaće tražnje reagovala ubrzanjem rasta BDP, a pri tome se ne bi znatnije povećali spoljni deficit i inflacija. Štaviše, visok rast spoljnog deficita i inflacije u periodu 2005-2008 godina upućuju na zaključak da je privreda Srbije u navedenom periodu bila “pregrejana”, odnosno da je u tom periodu stvarni BDP bio veći od potencijalnog (videti Grafikon 4). Privreda Srbije u periodu 2009-2015. godina stagnira, uprkos visokim fiskalnim deficitima koji su ostvarivali u tom periodu što indirektno pokazuje da se potencijalni BDP Srbije ne razlikuje značajno od stvarnog BDP.

5 Nivo zaposlenosti, kapitala i tehnologije koji predstavljaju neposredne determinante rasta privrede zavisi od brojnih faktorakaoštosukvalitetinstitucija,fiskalnaimonetarnapolitika,razvijenostfinansijskihtržišta,politikakursa,kvalitet obrazovanja i dr.

DUGOROČNE POSLEDICE EKONOMSKOG SLOMA PRIVREDE SRBIJE TOKOM 90-IH GODINA 20-OG VEKA28Kretanje stvarnog BDP zavisi ne samo od dugoročnih faktora nego i od privremenih, cikličnih, sezonskih i slučajnih faktora. U kretanju stvarnog BDP Srbije tokom prethodne dve i po decenije uočava se nekoliko izrazito različitih faza. Prva faza predstavlja krah privrede u periodu 1989-1993. godina kada je je BDP opao za oko6 60%. Najveći uticaj na pad BDP u ovom periodu imale su sankcije koje su uvedene u maju 1992. godine u koje su prepolovile BDP Srbije u periodu od samo nekoliko meseci, ali su određeni uticaj imali i drugi faktori kao što su tranziciona recesija, raspad Jugoslavije i hiperinflacija. Druga faza obuhvata period 1994-2000. godina u toku koje je BDP po-rastao za 12,5%. Ova faza je počela Avramovićevim programom stabilizacije, nastavila se delimičnim ukidanjem sankcija krajem 1995. godine, da bi se završila sukobima na Kosovu i Metohiji, NATO bombardovanjem i obnovom zemlje tokom 2000. godine. Na kraju ove faze u 2000. godini BDP Srbije je bio za 53% niži nego u 1989. godini. Treća faza je počela 2001. godine ukidanjem sankcija i pokretanjem ekonomskih reformi, a okončana je svetskom ekonomskom krizom koja je pogodila Srbiju krajem 2008. godine. Ova faza, koja je trajala osam godina, predstavlja jedini period znatnijeg rasta privrede Srbije tokom poslednje dve i po decenije, tokom kojeg je BDP kumulativno porastao za 58%. Četvrta faza, počela je krajem 2008. godine i traje do kraja 2015. godine, i ona obuhvata sedmogodišnji period u toku koga je privreda Srbije stagnirala.

Odnos stvarnog i potencijalnog BDP je važan sa stanovništva mogućnosti uticaja fiskalne i monetarne politike na stvarni BDP. Kada je stvarni BDP niži od potencijalnog to znači da postoje neiskorišćeni produktivni kapaciteti, pa je tada moguće merama ekonomske politike fiskalnom i/ili monetarnom uticati na povećanje stvarnog BDP. Međutim, kada je stvarni BDP na nivou potencijalnog tada su raspoloživi faktori proizvodnje u potpunosti iskorišćeni, pa je za rast privrede neophodno da se poveća količina kapitala, broj zapo-slenih ili uvede nova tehnologija. U tom slučaju merama ekonomske politike nije moguće direktno uticati na rast, a ako se to pokuša rezultat će biti rast inflacije, spoljnog deficita i drugih neravnoteža. Kada su stvarni i potencijalni BDP približno jednaki ekonomska politika i reforme mogu da utiču na rast privrede samo indirektno time što će stvoriti podsticajne uslove za investicije, zapošljavanje i inovacije, odnosno za povećanje poten-cijalnog BDP.

Potencijalni BDP se ocenjuje primenom različitih metoda koje se mogu svrstati u dve osnovne grupe. Prvu grupu čine statistički metodi čijom primenom se potencijalni BDP dobija tako što se iz stvarne vremenske serije BDP isključe ciklična, sezonska i slučajna komponenata. Ovako ocenjeni potencijalni BDP može se poistovetiti sa dugoročnom odnosno trend komponentom. U okviru statističkih metoda za ocenu potencijalnog BDP najčešće se primenjuju: ocene determinističkih trendova, Hodrik- Preskotov filter, Kal-manov filter i dr. Mada se statističke tehnike često koriste za ocenu potencijalnog GDP postoje argumenti7 prema kojima ovako ocenjeni potencijalni BDP predstavlja samo trend u kretanju stvarnog BDP, a ne dugoročno održivi nivo proizvodnje. U uobičajenim okol-nostima potencijalni BDP ocenjen pomoću statističkih metoda ne razlikuje se značajno od potencijalnog BDP ocenjenog korišćenjem dodatnih informacija o faktorima proizvod-nje, korišćenju kapaciteta, inflaciji i dr., što je jedan od razloga za čestu primenu ovih metoda. Međutim, metodi koji se oslanjaju samo na vremensku seriju stvarnog BDP ne

6 PodsećamodajenakonpadaBDPza60%uperiodu1989-93.zavraćanjenanivoiz1989.godinebiopotrebanrastBDPodčak150%.Analogno,BDPjeu2000.godinibioza53%nižinegou1989.godini,štoznačidajezadostizanjeBDPiz1989.godinebiloneophodnodaseBDPiz2000.godinepovećaza113%.

7 CongressionalBudgetOffice(2004).


daju ekonomski smislenu procenu potencijalnog BDP u vanrednim okolnostima, kao što su sankcije prema Srbiji tokom 90-ih godina prošlog veka. U tom periodu stvarni BDP je naglo opao nakon uvođenja sankcije dok je potencijalni BDP postepeno opadao to-kom čitave decenije, usled ekonomskog obezvređivanja faktora proizvodnje i zastarevanje tehnologije.

Druga grupa metoda kojima se procenjuje potencijalni BDP koristi dodatne informacije za procenu potencijalnog BDP kao što su: kretanje faktora proizvodnje, tehnologije, ste-pena iskorišćenosti kapaciteta, stopa inflacije i dr. Ovi metodi često se zasnivaju na Kob-Daglasovoj proizvodnoj funkciji prema kojoj je potencijalni BDP funkcija stvarnog kapitala, prirodnog nivoa zaposlenosti i tehničkog progresa. Potencijalni BDP u ovom radu je procenjen primenom pojednostavljene verzije proizvodne funkcije, u okviru koje je potencijalni BDP procenjen na osnovu kretanja kapitala i formalne, odnosno produk-tivne zaposlenosti. Primena pojednostavljenog metoda ima za cilj da se obuhvate ključne determinanta potencijalnog BDP Srbije u navedenom periodu, a to su promene kapitala i zaposlenosti.

Prva modifikacija u odnosu na standardni pristup sastoji se u tretmanu tehničkog pro-gresa. Tehnički progres kao faktor rasta privrede uvodi se u ekonomske modele sa ciljem da obuhvati brži rast privredne aktivnosti od rasta faktora proizvodnje – zaposlenosti i kapitala. Brži rast proizvodnje od rasta faktora proizvodnje posledica je uvođenja novih tehnologija, novih oblika organizacije poslovanja dr. Sa obzirom na to da se uvođenje novih tehnologija, ostvaruje kroz investicije, teško je zamisliti postojanje tehničkog pro-gresa, u periodima kad je stopa investicija znatno manja od nivoa koji je potreban da se zameni amortizovani kapital. Pri zameni amortizovanog kapitala, u modernim privre-dama, obično se uvodi produktivniji kapital, pa je tehnički progres, a time i određeni rast privrede, moguć i kada se investira na nivou amortizacije8. Međutim, ovaj efekat nije značajan, ako uopšte postoji, kada je stopa investicija za 1/3 niža od stope amortizacije, što je bio slučaj sa Srbijom tokom 90-ih godina. Stoga smo pri proceni potencijalnog BDP Srbije, tehnički progres uključili samo u periodima kada je stopa investicija bila viša ili približno jednaka stopi zamene amortizovanog kapitala, a to je u slučaju Srbije period 2007-2015. godina. Inače standardna ocena tehničkog progresa preko Solovljevih re-ziduala implicira da je tehnički progres u Srbiji tokom 90-ih i u prvim godina ovog veka bio kontinuirano negativan (videti Grafikon 1). Negativan tehnički progres u navedenom periodu, posledica je bržeg pada stvarnog BDP nego što je opala ekonomska vrednost faktora proizvodnje9. Brže smanjenje obima proizvodnje od smanjenja faktora proizvod-nje, posledica je uvođenja sankcija, hiperinflacije, NATO bombardovanja i drugih faktora, a ne prelaska na inferiornu tehnologiju tj. negativnog tehničkog progresa10.

8 Horvat,B(1987)9 Sankcijesutokom1992.godineukratkomperioduodsvega2-3kvartalaprepolovilestvarniBDP,dokjebrzina

pada potencijalnog BDP bila znatno sporija. Brzina smanjivanja vrednosti kapitala odredjena je negativnom razlikom izmedjuamortizacijeiinvesticija,dokjesmanjivanjebrojazaposlenihodredjenospecifičnimkarakteristikamatržištaradauSrbijiutomperiodu.Tradicionalnasklonostdruštvenihidržavnihpreduzećadazapošljavajuvišakradnika,tokom90-tihgodina,osnaženajeUredbomVladekojomjezabranjenootpuštanjeradnikauperiodusankcija.Stogasubrojnadruštvenapreduzeća,nakonuvodnjasnakcijeimalapadproizvodnjeod80ili90%,dokjenjihovaformalnazaposlenostostalanepromenjena,usledčegasejavljevelikarazlikaizmedjuformalneiproduktivnezaposlenosti.

10 Uistorijisupoznatibrojniperiodiukojimjedolazilodotehnološkognazadovanja,najčešćenakonurušavanjadržava,prirodnihkatastrofaidr.JedanodtakvihprimerajetehnološkonazadovanjeEvropeiSredozemljanakonpropastiRimskogcarstva.Medjutim,uSrbijitokom90-tihgodinatonijebioslučaj,madasemožegovoritiorelativnomzao-stajanju,dokogajedošlousledsnažnogtehnološkognapretkasvetaistagnacijeSrbije.

DUGOROČNE POSLEDICE EKONOMSKOG SLOMA PRIVREDE SRBIJE TOKOM 90-IH GODINA 20-OG VEKA30 GRAFIKON 1: TOTALNA FAKTORSKA PRODUKTIVNOST (SOLOVLJEVI REZIDUALI) KAO MERA TEHNIČKOG PROGRESA

Druga modifikacija pri oceni potencijalnog BDP je u tome što se umesto prirodne stope zaposlenosti u modelu koristi formalna ili stvarna (produktivna) zaposlenost. Formalna zaposlenost obuhvata radnike koji su u određenom trenutku bili zaposleni, bez obzira da li su stvarno bili angažovani u preduzećima ili nisu. Stvarna (produktivna) zaposlenost predstavlja procenu potrebnog broja radnika za ostvarenje određenog nivoa proizvodnje, a dobija se na osnovu pretpostavke o konstantnoj produktivnosti ili konstantom odnosu kapitala po radniku. Ocenjuje se da u slučaju Srbije, tokom prethodne dve i po decenije adekvatnija determinanta potencijalnog BDP produktivna zaposlenost, a ne formalna za-poslenost ili prirodna stopa zaposlenosti. Koncept prirodne stope (ne)zaposlenosti je gen-eralno sporan11, a naročito je neadekvatan u slučaju zemalja koje u dugom periodu imaju visoke stope nezaposlenosti kao što je to slučaj sa Srbijom. Inače, korišćenje prirodne stope (ne)zaposlenosti ne bi značajno promenilo rezultate analize jer je se ona računa kao izravnata vremenska serija formalne ili produktivne zaposlenosti.

Sa obzirom da su na kretanje BDP tokom prethodne dve i po decenije snažno uticali faktori kao što su sankcije, raspad Jugoslavije, NATO bombardovanje i dr. postavlja se pitanje da li je neophodno da se pri proceni potencijalnog12 BDP uključe varijable kojima bi se obuhvatio njihov uticaj. Generalni odgovor je da to nije neophodno jer je uticaj drugih faktora na potencijalni BDP obuhvaćen indirektno preko njihovog uticaja na kre-tanje kapitala, zaposlenosti i tehnološkog zaostajanja privrede. Pri tome, navedeni faktori su delovali na kretanje stvarnog BDP snažno i gotovo trenutno, dok je njihov uticaj na kretanje potencijalnog BDP bio postepen i ostvarivao se preko smanjenja faktora proiz-vodnje.

Podaci o kapitalu privrede Srbije su procenjeni primenom perpetualnog metoda na osn-ovu početnog nivoa kapitala, stope investicija i prosečne stope amortizacije. Početni nivo

11 Videtinpr.Akerlof,DŽ.iR.Šiler(2010)12 NaravnokadabiciljbioobjašnjenjakretanjastvarnogBDPtadabiuključivanjenavedenihfaktoraumodelbiloneop-

hodno.


kapitala u 1989 godini je procenjen množenjem tadašnjeg BDP sa kapitalnim koeficijen-tom13 k=2. Računovodstveno, kapitalni koeficijent u 1989. godini iznosio je verovatno 2,5-3, ali se na osnovu istraživanja za druge zemlje može proceniti da je između ¼ i 1/3 tadašnjeg kapitala bilo bezvredno u uslovima otvorene tržišne privrede14. Veliki procenat preduzeća u Srbiji pre 1990. godine prodavao je proizvode na tržištima koja su visokim carinskim i necarinskim barijerama bila zaštićena od konkurencije iz razvijenih zemalja kao što je tržište bivše SFRJ, tržište zemalja Centralne i Istočne Evrope (zemlje tadašnjeg SEV-a), zemlje Bliskog Istoka i Severne Afrike. Visoke carinske i necarinske barijere su omogućavale preduzećima iz socijalističkih zemalja, uključujući i Srbiju, da na ovim tržištima prodaju proizvode slabijeg kvaliteta po relativno visokim cenama. Sa raspadom bivše Jugoslavije i SEV-a, navedena tržišta se otvaraju za konkurenciju iz razvijenih zem-lja, što dovodi do potiskivanja nekonkurentnih preduzeća, uključujući i preduzeća iz Sr-bije. Kao rezultat toga veliki deo preduzeće i njihovog kapitala u svim zemljama Centralne i Istočne Evrope na samom početku tranzicije je postao ekonomski neproduktivan što je u dovelo do tranzicione recesije u okviru koje je njihov BDP u proseku opao za oko 20%.

Podaci o investicijama, iskazani u % BDP za period 1995-2014 su preuzeti iz baze po-dataka Svetske banke, dok su za period 1990-1994. preuzeti podaci iz baze podataka Ujedinjenih nacija. Stopa investicija u 2015 godini procenjena je na osnovu preliminarnih podataka RZS o rastu investicija i BDP u toj godini. Dinamika amortizacije kapitala je procenjena korišćenjem prosečne stope amortizacije za ukupan kapital od 7% godišnje15, kao i stope amortizacije od 10% za opremu i 2,5% za građevinske objekte.

Polazeći od početnog nivoa kapitala u 1989. godini procenjena je godišnja vremenska serija kapitala za period 1990-2015. godine primenom perpetualnog metoda16. U okviru perpetualnog metoda kapital u godini t se procenjuje tako što se nivo kapitala u godini t-1 uveća za investicije u godini t, a potom umanji za amortizaciju u godini t:

Kt = Kt-1+It-δKt-1,

gde je sa K označen kapital, sa I investicije, a sa δ stopa amortizacije kapitala. Zbog jednostavnijeg praćenja uporedne dinamike serije su na grafikonima iskazane u obliku indeksa sa bazom u 1989. godini.

13 NaosnovuzvaničnihpodatakaZizmond,E.(1992)kapitalnikoeficijentu1988.godiniuJugoslavijijeiznosiok=3,23,dokjedecenijuranijeiznosiok=2,5.Priličnojeneverovanodajekapitalnikoeficijentporastaotokom80-tihgodinaprošlogveka,udecenijikojasekarakterišeniskiminvesticijama.Mogućejedajerastkapitalnogkoefi-cijenta posledica potcenjene amortizacije ili neadekvatneog vrednovanja fiksnog kapitala u uslovima visoke inflacije. UraduWeyerstrass,K.,iD.Grozea-Helmensteinkoristisakapitalnikoeficijentodk=1,6,dokseuprocenamaodstraneEUzazemljeCentralneiIstočneEvropenajčešćepretpostavljadakapitalnikoeficijentupočetnojgodinitranzi-cijeiznosik=2.StogauovomradupretpostavaljamodajenapočetkutranzicijeračunovodstvenikapitalnikoeficijentuSrbijiverovatnobiouintervaluod2,5-3,alidajeznačajandeokapitalabioneefikasanuuslovimaotvorenetržišneprivrede.Stogajeprocenjenodajepočetnikapitalnikoeficijentu1989.godiniiznosiok=2.

14 ZaMađarskujeprocenjenodajeoko35%kapitalakojijepostojaonapočetkutranzicijenijeimaloekonomskuvred-nostuotvorenojtržišnojprivrediFoldvari,P.IB.VLeeuwen(2013).

15 Najčešćastopaamortizacijeuzemljamautranzicijesekrećauintervaluod4-8%.UraduWeyerstrass,K.,iD.Grozea-Helmensteinkoristisestopaamortizacijeod5%,dokseuistraživanjimauokviruEUzazemljeCentralneiIstočneEvropenajčešćekorististopaamortizacijeod7%.

16 Ni za druge zemlje ne postoje podaci o kapitalu po godinama pa se stoga uglavnom koristi perpetualni metod za procenu vrednosti kapitala.

DUGOROČNE POSLEDICE EKONOMSKOG SLOMA PRIVREDE SRBIJE TOKOM 90-IH GODINA 20-OG VEKA32

3. PROCENA DINAMIKE KAPITALA I ZAPOSLENOSTIPrvi korak u proceni potencijalnog BDP je formiranje vremenskih serija kapitala i zaposle-nosti za period 1989-2015. godina. Primenom perpetualnog metoda dobija se da je uku-pni kapital privrede Srbije u periodu 1989-2000 godina prošlog veka opao za oko 40%. Osnovni razlog za ovako drastičan pad vrednosti kapitala je to što su investicije u periodu dužem od jedne decenije bile znatno ispod nivoa amortizacije. U periodu od 1989- 2000. investicije su u proseku iznosile samo 12,5% BDP, što je bilo daleko manje od nivoa koji je bio potreban za očuvanje realne vrednosti kapitala, usled čega su privredni kapaciteti u Srbiji velikim delom ekonomski obezvređeni. Prosečno godišnje obezvređivanje kapitala tokom 90-ih godina iznosilo je oko 4,5%. Kumulativan pad ekonomske vrednosti kapitala u periodu 1989-1993. iznosio je 15,8%, dok u periodu 1994-2005. godina vrednost kapitala smanjena za 29%. Iz prethodnog sledi da je ekonomska vrednost kapitala to-kom 90-ih godina opadala relativno ravnomerno, odnosno da ne postoji značajna razlika između perioda u kome je stvarni BDP drastično opao (period 1989-1993), i perioda u kome je stvarni BDP rastao (period 1994-2000). Relativno ravnomerno opadanje vred-nosti kapitala posledica je toga što je stopa investicija u celom periodu bila na niskom i relativno ujednačenom nivou od 12-14% BDP.

Stopa investicija koja je neophodna za očuvanje vrednosti kapitala na konstantnom nivou u uobičajenim okolnostima (agregatna stopa amortizacije od 7% i kapitalni koeficijent od 2) iznosi 17-18% BDP17. Međutim, u periodu 1989-93. godina stvarni BDP je opao za 60%, dok je vrednost kapitala u istom periodu smanjena za oko 20%. Stoga je za očuvanje tada još uvek visoke vrednosti kapitala bilo neophodno da se investira čak 30% smanjenog BDP18, dok su stvarne investicije iznosile 12-14% BDP. Sasvim je sigurno da u periodu, kada je BDP opao za 60%, nije bilo društveno i politički izvodljivo da se učešće investicija poveća na 30% BDP, jer bi to impliciralo da tekuća lična i državna potrošnja opadnu znatno više od 60%19. Toliko veliki rast investicija nije bio ni tehnički moguć jer je najveći deo opreme u privredi Srbije uvoznog porekla, a tokom većeg dela 90-ih godina uvoz je bio onemogućen sankcijama.

Zbog niskog nivoa investicija tokom 90-ih godina posebno su bile pogođene one kom-ponente kapitala koje se relativno brzo amortizuju, kao što je to slučaj sa opremom. Pretpostavljajući da se oprema amortizuje po stopi od 10% godišnje, kao i da je op-rema učestvuje sa 65% u ukupnom kapitalu20, kao i da se 65% od ukupnih investicija usmerava u opremu, dobija se da je realna ekonomska vrednost opreme tokom 90-ih godina smanjena za oko 45%. Posmatrano po delatnostima, niske investicije, naročito su teško pogodile industriju - delatnost u čijem kapitalu oprema ima visoko učešće, a gde je tehnološki napredak tokom 90-ih godina bio snažan. Obezvređivanjem opreme za preko 45% tokom 90-ih godine izvršena je faktička deindustrijalizacija Srbije.

17 UstarimčlanicamaEUamortizacijaosnovnihsredstavaiznosioko18%BDP,Görzig,B(2007)18 ZbogznatnovećegpadaBPDodpadakapitala,uprvojpolovini90-tihkapitalnikoeficijentjeprivremenoskočiona

čak5,dabikasnije,saobezvredjivanjemkapitala,usledniskihinvesticijaopaonatipičannivoizmedju2i3.19 Investicijesutokom90-tihfinansiraneskoroisključivoizdomaćeštednjejerzbogsankcijanijebilostranihkreditani

direktnih investicija.20 Mogućejedasuinvesticijeuopremutokom90-tihgodinaučestvovaleznatnomanjeuukupniminvesticijamazbog

togaštopreduzećanisumogladauvozeopremu,dokjedomaćaproizvodnjaopremedrastičnoopala,zbogvisokeuvoznezavisnosti.Utomslučajupadekonomskevrednostiopremejebiovećiodprocenjenih45%,alinepostojepouzdanipodacinaosnovukojihbiseprocenilokolikojetokom90-tihinvestiranouopremu.


Smanjivanje ekonomske vrednosti kapitala i tehnološko zaostajanje privrede Srbije počelo je još tokom 80-ih godina prošlog veka, mada je ono bilo znatno manje nego tokom 90-ih godina, zbog obaveze vraćanje starih kredita i nemogućnosti dobijanja novih, uz nisku domaću štednju, stopa investicije je već 80-ih godina opala ispod nivoa koji je potreban za amortizaciju. Dugotrajan i intenzivan proces dekapitalizacije privrede Srbije indirektno se otkriva na osnovu podataka o prosečnoj starosti opreme u privatizovanim preduzećima u Srbiji koja je iznosila blizu 30 godina. Prosečna starost opreme u razvijenim zemljama poput Nemačke i Danske iznosi 13 godina21 što je više nego duplo manje od starosti opreme u preduzećima u Srbiji u trenutku njihove privatizacije.

Nizak nivo investicija u periodu od jedne decenije manje je uticao na ekonomsku vred-nost građevinskih objekata, koji se amortizuju znatno sporije. Na osnovu pretpostavke da prosečna godišnja amortizacija građevinskih objekata iznosi 2,5%, kao i da je u njih ulagano 35% investicija, dobija se da je ekonomska vrednost građevinskih objekata u Sr-biji tokom 90-ih godina čak povećana. Održanje vrednosti građevinskih objekata dodatno je olakšano time što se investicije u građevinarstvu dominantno realizuju korišćenjem domaćih inputa, pa stoga sankcije nisu značajno uticale na investicije u građevinske objekte.

Prethodne aproksimativne računice ukazuju na neravnotežu u strukturi kapitala koja je formirana tokom 90- ih godina – privreda je na kraju decenije raspolagala sa mnogo građevinskih objekata i ekonomski skoro u celini zastarelom opremom. Kako ekonomska aktivnost zahteva određenu srazmeru između opreme i građevinskih objekata, moglo bi se proceniti da je pad potencijalnog BDP približno jednak smanjenju ekonomske vred-nosti onog faktora proizvodnje koji je ostvario snažniji pad22. S obzirom na to da je tokom 90-ih godina, ekonomska vrednost opreme opala za oko 45%, moglo bi se tvrditi da je i potencijalni BDP privrede približno toliko opalo.

Ekonomska vrednost kapitala je nastavila da opada i u periodu 2001-2003 godina ali znatno usporenijim tempom. Ukupno smanjenje vrednosti kapitala u periodu 2001-2004. godina iznosilo je oko 4%, odnosno oko 1% godišnje, što je znatno manje od stope obezvređivanja od 4,5% godišnje tokom 90-ih godina. Smanjenje, a potom i za-ustavljanje opadanja vrednosti kapitala rezultat je povećanja stope investicija, koja je u periodu 2001-2004. godina u proseku iznosila 17%, pri čemu je stopa investicija iz godine u godinu rasla tako da je u 2004. godini dostigla nivo od 21% BDP. Procenjujemo da je u periodu 2004-2008. godina ukupni kapital u privredi Srbije povećan za oko 15% što je ujedno i jedini period tokom poslednjih 2,5 decenije u kome je vrednost kapitala u Srbiji rasla. Rast vrednosti kapitala rezultat je povećanih investicija u fiksne fondove, koje su u ovom periodu u proseku iznosila 23%, dostižući u pojedinim godinama i 25% BDP. Visoka stopa investicija u navedenom periodu velikim delom je finansirana stranim kapi-talom, u obliku stranih direktnih investicija i stranih kredita, dok je domaća štednja bila niska. Ocenjuje se da je dominantno oslanjanje na strani kapital u prvim godinama tran-zicije bilo opravdano, jer u kratkom periodu nije bilo moguće znatnije povećati domaću štednju23 kojom bi se finansirao rast investicija i privrede. Osim toga, strani kapital je

21 Görzig,B(2007)22 Zbogpostojanjasrazmereizmedjuelemenatakapitalaiograničenemogućnostisupstitucijeefektivnoograničenjaza

potencijalnuproizvodnjuodredjenojefaktoromkojijeostvariosnažnijipad.23 Brutodomaćaštednjaobuhvatasvadomaćasredstvazafinansiranjeinvesticija:amortizacijuiprofitsredstvapredu-

zeća,štednjugradjanaištednjudržave.DrugačijerečenodomaćaštednjaobuhvatadeoBDPkojiseneupotrebljavazatekućupotrošnjugradjanaidržave.

DUGOROČNE POSLEDICE EKONOMSKOG SLOMA PRIVREDE SRBIJE TOKOM 90-IH GODINA 20-OG VEKA34omogućavao uvođenje novih tehnologija, moderne organizacije rada kao i pristup stranim tržištima. Međutim, nakon 3-5 godina od početka tranzicije bilo je neophodno znatnije oslanjanje na domaća sredstva za finansiranje investicija tj. na domaću štednju. Znat-niji rast domaćih sredstava za investicije bio je ekonomski opravdan, ali politički teško izvodljiv, jer takva politike zahteva sporiji rast domaće potrošnje. Značajno oslanjanje na strani kapital u dužem vremenskom periodu nije održivo, jer rast kredita i stranog kapi-tala nakon određenog vremena generiše visok odliv kapitala iz Srbije u obliku kamata i dividendi. Osim toga priliv stranog kapitala zavisi od ćudljivosti svetskog tržišta, pa je u slučaju većih poremećaja moguć nagli prekid priliva ili čak povlačenje kapitala, kao što se to i dogodilo nakon 2008. godine.

GRAFIKON 2: INVESTICIJE U FIKSNI KAPITAL I DOMAĆA ŠTEDNJA, % BDP

Izvor:Svetskabanka,ainvesticijeuperiodu1989-1994.Ujedinjenenacije.

Od početka ekonomske krize 2009. godine pa do 2015. godine vrednost kapitala u privredi Srbije stagnira, što je posledica smanjenja stope investicija na nivo od oko 18%, što približno odgovara iznosu amortizacije. Pad stope investicija nakon 2009. godine po-sledica je naglog smanjenja priliva stranog kapitala, nakon početka krize, ali i problema u srpskim preduzećima koji su akumulirani u periodu visokog rasta, a koji se manifestuju u visokoj zaduženosti preduzeća i visokom procentu loših kredita. Za dugoročno održiv rast privrede neophodno je da se investicije, pretežno finansiraju domaćom štednjom, odnosno štednjom privrede, građana i države.


GRAFIKON 3: KRETANJE FAKTORA PROIZVODNJE (1989=100)

Tokom 90-ih godina u Srbiji je došlo do opadanja ekonomske vrednosti i drugog faktora proizvodnje - ljudskog kapitala. Kretanje ljudskog kapitala se meri na osnovu podataka o ukupnom broju zaposlenih koji uključuje kako formalnu tako i neformalnu zaposlenost, ali i znanja i veštine koje zaposleni poseduju. U slučaju Srbije kao indikator ljudskog kapitala korišćena je serija o broju formalno zaposlenih jer ne postoje godišnji poda-ci o kretanju neformalne zaposlenosti, za period pre uvođenja Ankete o radnoj snazi. Korišćenje podataka o formalnoj zaposlenosti konzistentno je sa podacima o BDP, koji u većem delu posmatranog perioda ne uključuju rezultate aktivnosti u sivoj ekonomiji. Osim toga podaci o kretanju neformalne zaposlenosti, koje sadrži Anketa o radnoj snazi nakon 2008. godine, izazivaju nedoumice u pogledu njihove pouzdanosti.24 Izostavljanje podataka o neformalnoj zaposlenosti naročito tokom 90-ih godina, kada je veliki broj građana obezbeđivao egzistenciju radom u sivoj ekonomiji, potcenjuje ukupnu zaposlen-ost, ali i ukupni BDP.

Ljudski kapital zavisi i od znanja i veština zaposlenih, koja se najčešće aproksimiraju prosečnim brojem godina školovanja zaposlenih, a ponekad se u obračun uključuje i kvalitet obrazovanja. Tokom 90-ih je sasvim izvesno došlo do zastarevanja inženjerskih i menadžerskih znanja, majstorskih veština i dr. jer veći deo privrede nije radio, a kontakti sa svetom su usled sankcija bili onemogućeni. Inače, u svetu su 90-te godine bile period snažne ekspanzije privrede i brzog tehničkog progresa, zbog čega su brzo zastarevala znanja i veštine zaposlenih. Srbija je ostvarila dodatni gubitak ljudskog kapitala iseljavan-jem iz zemlje velikog broja kvalifikovanih majstora, inženjera i menadžera. Sa obzirom na to da se rad u sivoj ekonomije delimično potire sa gubitkom kapitala po osnovu zastare-vanja znanja i veština zaposlenih i odlaskom radne snage u inostranstvo ocenjujemo da kretanje formalne zaposlenosti predstavlja prihvatljivu aproksimaciju kretanja ljudskog kapitala.

24 VidetirazličitebrojeveKvartalnogmonitorauperiodu2013-2016.

DUGOROČNE POSLEDICE EKONOMSKOG SLOMA PRIVREDE SRBIJE TOKOM 90-IH GODINA 20-OG VEKA36Broj formalno zaposlenih tokom 90-ih godine opao je za preko 500 hiljada, odnosno sa 2,6 na 2,1 milion zaposlenih. Posmatrano po potperiodima, najintenzivniji pad zaposle-nosti dogodio se u periodu 1989-1993. godina kada je broj formalno zaposlenih opao za 300 hiljada25, da bi u periodu od 1994-2000. godina broj formalno zaposlenih opao za dodatnih 200 hiljada.

Sa obzirom na to da je pad broja formalno zaposlenih bio znatno manji od pada proizvod-nje i pada vrednosti kapitala formirana je visoka neravnoteža u privredi - postojao je veliki broj radnika koji su bili formalno zaposleni, ali su njihova radna mesta bila neproduk-tivna26. Produktivnost je tokom 90-ih godine opala za oko 40%, iz čega bi se moglo pro-ceniti da je minimalni27 višak zaposlenih iznosio oko 40% od ukupnog broja zaposlenih u 2000-oj godini (2,1 milion), odnosno da je višak zaposlenih iznosio oko 830 hiljada. Znatno manji pad broja zaposlenih u odnosu na smanjenje vrednosti kapitala stvorena je neravnoteža između faktora proizvodnje, koja se ispoljavala u velikom višku zaposlenih u odnosu na kapital kojim su raspolagali. Ako se pretpostavi da je na početku posmatranog perioda postojala ravnoteža između rada i kapitala rezultat promena tokom 90-ih bio bi višak zaposlenih u 2000. godini u iznosu od oko 30% od ukupnog broja zaposlenih, što je iznosi oko 600 hiljada zaposlenih28.

Pad formalno zaposlenih nastavlja se i nakon 2000. godine, pa je u periodu od 2000 do 2015. godina ukupan broj formalno zaposlenih smanjen za oko 270 hiljada, odnosno za 12%. U periodu pre krize broj formalno zaposlenih smanjen je za oko 180 hiljada dok je u periodu 2009-2015 broj formalno zaposlenih opao za oko 80 hiljada29.

Očigledno je da procene potencijalnog BDP na osnovu formalne zaposlenosti u periodu kada veliki procenat zaposlenih radnika koji nisu bili produktivno angažovani ili su samo povremeno produktivno angažovani precenjuje potencijalni BDP. Stoga bilo adekvatnije da se potencijalni BDP procenjuje na osnovu procenjene produktivne zaposlenosti30. Jedna od procena potencijalnog BDP na Grafikonu 4 data je na osnovu vremenske serije produktivne zaposlenosti, koja procenjena na osnovu pretpostavke o konstantnoj produk-tivnosti na nivou iz 1989. godine.

25 Uovomperiodujebilaraširenapraksaprevremenogpenzionisanjakojomjesmanjivanvišakzaposlenihupreduzeći-ma,alisustvaranidugoročniproblemiupenzijskomfondu.

26 Arsić(2013)27 Stvarnivišakzaposlenih2000.godinebiojeverovatnovećijerjerelativnaproduktivnostprivredeSrbijeuodnosuna

svetpogoršanazavišeod40%,jerjeproduktivnostusvetutokom90-tihgodinaznačajnorasla.28 Alternativno,višakzaposlenihjeprocenjenpoređenjemnivoakapitalapozaposlenomu2000.godinisaistim

podatkomu1989.Godinii.Procenjenivišakzaposlenostiuodnosunakapitaltakodjepredstavljadonjugranicujerjekoličinakapitalapozaposlenomusvetu,tokom90tihgodinapovećana.OsimtogakaoIuslučajubrojazaposlenihkorišćenajepriličnonerealnapretpostavkadau1989.GodiniuSrbijibrojzaposlenihuodnosunakapitalbiooptima-lan.Najverovatnijejeiu1989.godini,zbogprirodetadadominantnihsamoupravnihpreduzeća,postojaoznačajanvišakzaposlenihuodnosunaproizvodnjuikapital.

29 Akoseisključineoubičajenovelikopovećanjeregistrovanezaposlenostiu2015.godiniodoko150hiljadatadasedobijadajeukupnosmanjenjeformalnezaposlenostiuperiodu2000-2014.Godineiznosilooko420hiljadaodčegajeuperiodu2009-2014.brojzaposlenihsmanjenzaoko240hiljada.

30 DeteljnijeoprocenistvarnezaposlenostividetiuArsić2013.


4. PROCENA POTENCIJALNOG BDP I ANALIZA NJEGOVE DINAMIKESa obzirom da je ekonomska vrednost faktora proizvodnje u Srbiji tokom 90-ih godina značajno smanjena sledi da je u istom periodu značajno smanjen i potencijalni BDP. Procena pada potencijalnog BDP može se izvesti na više načina. Prva mogućnost je da se pad potencijalnog BDP proceni na osnovu ponderisanog proseka pada formalne ili produktivne zaposlenosti i kapitala pri čemu će se kao ponderi koristiti elastičnosti kapi-tala i zaposlenosti u odnosu na BDP u Kob-Daglasovoj proizvodnoj funkciji31. U slučaju korišćenja formalne zaposlenosti dobija se da je potencijalni BDP Srbije tokom 90-ih godina opao za oko 30%. Ako se u proizvodnoj funkciji koristi neka mera produktivne za-poslenosti tada se dobija da je potencijalni BDP opao za oko 40-45%. Druga mogućnost je da se pretpostavi da je potencijalni BDP opao srazmerno padu ekonomske vrednosti kapitala u periodu od 1989 do 2000 godine, a ona iznosi oko 40%. Ovakva procena se zasniva na tome da je za proizvodnju neophodna određena srazmera između faktora proizvodnja, pa ako jedan faktor opadne više od drugog tada potencijalni BDP opada približno jednako padu tog faktora proizvodnje, što znači da postoji višak drugog faktora koji se ne može produktivno upotrebiti (u slučaju Srbije postojao je višak zaposlenih). Alternativno, moglo bi se proceniti da je pad potencijalnog BDP približno jednak padu realne vrednosti opreme, koji je iznosio 45%. U nastavku će se pretpostaviti da je pad potencijalnog BDP iznosio oko 40%, odnosno da je približno odgovarao padu ekonomske vrednosti kapitala ili ponderisanom proseku pada kapitala i produktivne zaposlenosti. Moglo bi se zaključiti da je ovo konzervativna procena pada potencijalnog BDP jer ona ne obuhvata relativno tehnološko zaostajanje privrede Srbije u odnosu na svet tokom 90-ih godina.

Pad potencijalnog BDP tokom 90-ih godina, bilo da je meren na osnovu kretanja ukup-nog kapitala, opreme ili na osnovu Kob-Daglasove proizvodne funkcije, bio je relativno ravnomeran. Nizak i skoro konstantan nivo investicija i relativno ujednačeno smanjen-je zaposlenosti po godinama uticao je na to da pad potencijalnog BDP tokom 90-ih bude relativno ravnomeran. Za razliku od stvarnog BDP koji je u kratkom periodu nakon uvođenja sankcija tokom 1992. godine prepolovljen, potencijalni BDP je opadao znatno sporije, stoga je njegov visok kumulativno pad u najvećoj meri rezultat dugotrajnosti sankcija.

31 KoeficijentielastičnostiradaikapitalauodnosunaBDPuSrbijipremanajnovijimistraživanjima,kojasenalazeuneobjavljenojdoktorskojdisertacijiMirjaneGligorićiznosepo0,5-sličnirezultatisudobijeniizadrugezemljeCIE.

DUGOROČNE POSLEDICE EKONOMSKOG SLOMA PRIVREDE SRBIJE TOKOM 90-IH GODINA 20-OG VEKA38 GRAFIKON 4: KRETANJE STVARNOG I POTENCIJALNOG BDP SRBIJE

Napomena:Y-stvarniBDP,Ypot-potencijalniBDP,K-kapital,Zf-formalnazaposlenost,Zp-produtivnazaposlenost,aO–oprema,f-CDproizvodnafunkcija.

Pad potencijalnog BDP rezultat je skoro desetogodišnjih izrazito niskih investicija, usled čega je znatan deo kapitala privrede Srbije ekonomski obezvređen. Mada je kapital fizički uglavnom sačuvan32, njegovom upotrebom nije bilo moguće proizvesti proizvode koje bi prihvatalo domaće ili strano tržište.

Potencijalni BDP Srbije u 2000. godini bio je veći od stvarnog za 20% na osnovu eko-nomske vrednosti opreme, dok je na osnovu vrednosti ukupnog kapitala potencijalni BDP bio za za 27% veći od stvarnog. Na osnovu ponderisanog proseka kapitala i produktivne zaposlenosti bio za oko 25% veći od stvarnog. Razlika između potencijalnog i stvarnog BDP omogućavala je visoke stope rasta u prvim godinama tranzicije, po osnovu rasta domaće i strane tražnje, uz relativno skromne investicije.

U periodu 2001-2003. godina najpre je usporen pad potencijalnog BDP, da bi u peri-odu 2004-2008. godina počeo njegov rast. Pri tome je relevantno da su ove tenden-cije prisutne bez obzira da li se potencijalni BDP meri na osnovu proizvodne funkcije, ukupnog kapitala ili opreme33. Period 2004-2008. godina predstavlja jedini potperiod tokom poslednje dve i po decenije tokom koga je potencijalni BDP ostvario rast. Ovaj rast je inače bio rezultat relativno visokih investicija u fiksne fondove koje su u tom periodu u proseku iznosile oko 23% BDP. Ipak neophodno je imati u vidu da dostignuti nivo investicija nije bio dugoročno održiv jer je pretežnim delom finansiran zaduživanjem preduzeća i države u inostranstvu, stranim direktnim investicijama i prihodima od priva-tizacije. Domaća štednja je i u ovom periodu bila niska i u proseku je iznosila ispod 5% BDP. Niska domaća štednja u ovom periodu može se direktno povezati sa brzim rastom

32 Procenjujesedaje3-5%kapitalafizičkiuništenotokomNATObombardovanja.33 Povećanjerealnevrednostiopremepočelojeveć2002.godine.


lične potrošnje građana. U predkriznom periodu 2001-2008. godina, uprkos brzom rastu stvarnog BDP, formalna zaposlenost opada, kao rezultat ukidanja zabrane otpuštanja radnika34.

Potencijalni BDP ocenjen na osnovu kretanja kapitala ili opreme bio je veći od stvarnog BDP u periodu 2005-2008. Godina (Grafikon 4). U prilog ovoj proceni ide i činjenica da je u ovom periodu privreda Srbije uz relativno visoku stopu rasta BDP ostvarila visok spoljnotrgovinski deficit, koji je povremeno dostizao i preko 20% BDP, kao i da je inflacije bila relativno visoka. Na osnovu toga moglo bi se osnovano tvrditi da je privreda Srbije u periodu 2005-2008. godina bila “pregrejana”, odnosno da je domaća tražnja bila preterano visoka, što je uticalo na rast BDP ali inflaciju i spoljni deficit. Sličan rezultat se dobija i na osnovu proizvodne funkcije u kojoj se koristi produktivna zaposlenost, dok se korišćenjem formalne zaposlenosti dobija suprotan rezultat - prema kome je i u ovom periodu potencijalni BDP bio veći od stvarnog.

U periodu 2009-2015. potencijalni BDP stagnira, kao rezultat niskih investicija koje su u proseku bile nešto iznad neophodnog nivoa za pokrivanje amortizacije i smanjenje za-poslenosti. Kao što je u prethodnom delu objašnjeno sa početkom ekonomske krize došlo je do naglog smanjivanja priliva stranog kapitala, dok je domaća štednja i dalje ostala na niskom nivou od oko 5% BDP (videti Grafikon 2). Rezultat toga je bio pad prosečne stope investicija sa oko 23% u periodu 2004-2008 na 18,5% u periodu 2009-2015. godina. Stagnaciju potencijalnog BDP pratila je i stagnacija stvarnog BDP koji u ovom, skoro decenijskom periodu, nije ostvario rast. Slabiji rezultati Srbije u odnosu na ostale zemlje centralne i Istočne Evrope zemlje nakon 2008. godine posledica su toga što je Sr-bija u krizu ušla sa nedovršenim reformama, niskom domaćom štednjom i što je značajno kasnila u realizaciji fiskalne konsolidacije.

Potencijalni i stvarni BDP su prema većini metoda jednaki od 2004. godine, što ima važnu implikaciju za ekonomsku politiku, jer u takvim okolnostima nije moguće ostvariti brz rast privrede povećanjem tekuće potrošnje, uz relativno skromne investicije. Nakon što su približno izjednačeni stvarni i potencijalni BDP za rast privrede je neophodan rast kapitala i zaposlenosti, a uslov za to su relativno visoke investicije. Kada su potencijalni i stvarni BDP približno jednaki ne postoji mogućnost da se povećanjem domaće tražnje, korišćenjem ekspanzivne fiskalne ili monetarne politike, poveća BDP. To se i potvrdilo u slučaju Srbije, kako u periodu ekspanzije 2005-2008. godina, kada je rast domaće tražnje doveo do rasta spoljnog deficita i inflacije, tako i u periodu 2009-2015. godina kada uprkos visokom fiskalnom deficitu BDP nije rastao.

ZAKLJUČAK Potencijalni BDP, kao mera proizvodnih mogućnosti privrede Srbije, tokom poslednje dve i po decenije prošao je kroz nekoliko faza. U periodu 1989-2000. potencijalni BDP kontinuirano opada, tako da je u 2000, godini bio za oko 40% niži nego na početku perioda. U prvim godinama tranzicije pad potencijalnog BDP se usporava iz godine u godinu, da bi u periodu 2004-2008. potencijalni BDP rastao, a od početka ekonomske

34 VidetiArsić(2013)

DUGOROČNE POSLEDICE EKONOMSKOG SLOMA PRIVREDE SRBIJE TOKOM 90-IH GODINA 20-OG VEKA40krize 2009. godine do 2015. potencijalni BDP stagnira. Procena kretanja potencijalnog BDP je relevantna jer stvarni BDP fluktuira oko potencijalnog, tako da odstupanje stvar-nog BDP od potencijalnog može da bude ograničeno kako vremenski tako i po veličini odstupanja. Stoga potencijalni BDP u osnovi određuju nivo razvijenosti zemlje, a time i standard građana.

Kretanje potencijalnog BDP-a tokom poslednje dve i po decenije ukazuje na to da je sadašnji nizak nivo razvijenosti, zaposlenosti i standarda stanovništva najvećim delom rezultat ekonomskog kraha tokom 90-ih godina prošlog veka. Može se tvrditi da će nega-tivan uticaj ekonomskog sloma privrede Srbije tokom 90-ih godina na nivo razvijenosti i standard trajati sve dok Srbija ne sustigne zemlje Centralne i Istočne Evrope, sa kojima je 80-ih godine prošlog veka bila na sličnom nivou razvijenosti. Ocenjuje se da će za to biti potrebno nekoliko decenija jer će i zemlje Centralne i Istočne Evrope ostvarivati brz rast sve dok se po nivou razvijenosti ne približe zemljama Zapadne Evrope. Ekonomski krah je doveo do obezvređivanja faktora proizvodnje, čime su trajno smanjenje proiz-vodne mogućnosti Srbije, što znači da efekti kraha nisu isčezli nakon ukidanja sankcija. Tokom 90-ih su pogoršani i ostali fundamentalni faktori rasta privrede koji utiču na fizički i ljudski kapital, zbog čega je nakon 2000. godine otežano brzo povećanje potencijal-nog i stvarnog BDP. Tokom 90-ih su pogoršane institucije, izraubovana infrastruktura, pogoršani su rezultati obrazovnog sistema, pokidane poslovne veza sa svetom i dr.

Dugotrajnost sankcija tokom 90-ih godina je glavni uzrok obezvređivanja kapitala i sman-jivanja BDP. Pri tome ne postoji značajna razlika između perioda vrlo oštrih sankcija 1992-1995 i perioda u kome je postojao spoljni zid sankcija 1996-2000. godina jer je spoljni zid sankcija, sprečavao priliv stranog kapitala u obliku kredita i direktnih in-vesticija. Izostanak većih stranih investicija i kredita, čak i nakon ukidanja sankcija na trgovinu, u uslovima niske domaće štednje, rezultirao je u niskoj stopi investicija i daljem nastavku obezvređivanja kapitala.

S obzirom na to da je ukupna vrednost kapitala tokom 90-ih godine smanjena za preko 40% nakon ukidanja sankcija nije bilo moguće naglo povećanje BDP. Nagli oporavak privrede od sankcija bio je hipotetički moguć da su sankcije trajale kratko (npr nekoliko meseci), jer u tom periodu ne bi došlo do znatnijeg pada potencijalnog BDP. Međutim, sankcije su u različitim modalitetima trajale skoro jednu deceniju što je dovoljno dug period da kapital izgubi preko 40% vrednosti i da se skoro prilagodi smanjenom BDP.

Kretanje potencijalnog BDP ubedljivo demantuje popularne objašnjenja prema kojima su privatizacija, otvaranje privrede prema svetu i druge liberalne reforme glavni uzroci niskog nivoa razvijenosti, zaposlenosti i životnog standarda. Druge zemlje Centralne i Istočne Evrope su sprovodile slične reforme i sličnu ekonomsku politiku, pa je sada njihov BDP za oko 60% veći nego 1989. godine, dok je u Srbiji još uvek za 25% niži nego 1999. godine. Glavni razlozi zaostajanja Srbije za zemljama CIE su pad njenog proizvodnog potencijala tokom 90-ih godina. Proizvodni potencijal je samo u periodu 2004-2008 obnovljen uz problematičnu strukturu izvora finansiranja i problematičnu sektorsku struk-turu rasta BDP. Nakon 2008. godine stvarni i potencijalni BDP su izjednačeni, pa je rast moguć samo po osnovu novih investicija, ali u ovom periodu investicije su približno bile jednake amortizaciji. Razlog za to je što je priliv stranog kapitala opao, a domaće štednja nije porasla.


Brži rast od ostvarenog nakon 2000 moguć je bio samo pod uslovom da je domaća štednja bila na znatno većem nivou od ostvarenog. Međutim, uslov za brži rast domaće štednje bio je sporiji rast potrošnje građana i države. U kontekstu političke ekonomije to je bilo teško ostvarivo jer su građani nakon 2000. godine zahtevali visok rast tekuće potrošnje, kao neku vrstu nagrade za podršku političkim promenama koje su ostvarene tokom 2000. godine. Široke koalicione Vlade koje su postojale u periodu 2001-2012. godina uglavnom nisu bile u stanju da se suprostave takvim zahtevima, osim u peri-odima kada su postojala spoljna ograničenja u obliku sporazuma sa MMF. U vladajućim koalicijama postojale su stranke koje su tvrdile na štednja nije ni potrebna, nego da će domaća privreda može pokrenuti rastom domaće potrošnje i prilivom stranog kapitala. Međutim, u uslovima kada nisu postojali neiskorišćeni konkurentni proizvodni kapaciteti, rast domaća tražnje doveo je do rasta uvoza i enormnog povećanje spoljnog deficita, umesto do povećanja stvarnog i potencijalnog BDP. Rezultat toge je da je privrede Srbija u periodu 2005-2008. godine bila “pregrejana”, što znači da je visok rast domaće traženje više uticao na rast spoljnog deficit i inflaciju nego na rast BDP.

LITERATURA:1. Akerlof, DŽ. i R. Šiler (2010) “Životni duh”, Službeni glasnik, Beograd.

2. Arsić, M. (2013) Da li je privatizacija glavni krivac za gubitak radnih mesta u Srbiji, Kvartalni monitor broj 34, FREN

3. Berlemann M., i J-E. Wesselhoft (2012) “Estimating Aggregate Capital Stocks Using the Perpetual Inventory Method – New Empirical Evidence for 103 Countries“

4. Congressional Budget Office (2004) „A Summary of Alternative Methods for Estimat-ing Potential GDP“ , Background Paper

5. Foldvari, P. I B.V Leeuwen (2013) Capital Accumulation and growth in Central Europe, 1920-2006, Eastern European Economics, Vol 51. Iss 5., pp 69-93

6. Horvat, B (1987) “Radna teorija cijena”, Rad Beograd

7. Zizmond, E. (1992)”The Collapse of the Yugoslav Economy”, Soviet Studies, Vol. 44, No. 1 (1992), pp. 101-112

8. Weyerstrass, K., i D. Grozea-Helmenstein “A Macroeconometric Model for Serbia”

9. Görzig, B (2007) “Depreciation in EU Member States: Empirical and Methodological Differences”


YOJI KOYAMA1

CENTRAL AND EASTERN EUROPE’S TRANSITION TO A MARKET ECONOMY AND THE EUROPEAN INTEGRATION: WITH SPECIAL ATTENTION TO MITTERRAND’S PROJECT OF EUROPEAN CONFEDERATION

JEL CLASSIFICATION: P26, P59

ABSTRACT

In 1989 system changes occurred one after another in Central and East European coun-tries.Immediately after the system changes there were two approaches to the problem of what the future of Central and Eastern Europe would be like. One was pan-European confederation proposed by French President Francois Mitterrand, and another was Jeffrey Sachs’ idea proposing a shock therapy and a breakup of the COMECON region. In prac-tice Sachs’s idea, which was supported by the US government, was adopted. The USA, which played a shadow leading actor in the postwar European integration, again played the same role in the transformation of Central and Eastern Europe. Although not adopted, Mitterrand’s project included a grand plan of gradual changes of Central and Eastern

1 ProfessorEmeritusatNiigataUniversity(Japan)

CENTRAL AND EASTERN EUROPE’STRANSITION TO A MARKET ECONOMY AND THE EUROPEAN INTEGRATION: WITH SPECIAL ATTENTION TO MITTERRAND’S PROJECT OF EUROPEAN CONFEDERATION44

Europe based on his historical insight and concern for ethnic problems. Peace has come to Central European and Baltic countries. In contrast, however, the shock therapy affected the Balkans negatively. In the former Yugoslavia the government succeeded in suppress-ing hyperinflation with the shock therapy, but its damage to the economy was very se-vere, intensifying conflicts among republics, leading to the breakup of the federation and ethnic conflicts.In South Eastern Europe exactly a Europe of “Sarajevo” that Mitterrand feared was revived.


1. INTRODUCTIONThis paper examines international frameworks surrounding East European countries immediately after system changes in 1989/90. Beginning in 1990, these countries im-plemented a radical way of transition to a market economy which was recommended by international financial institutions such as the IMF and the World Bank. Judging only from results, the situations developed in this way, but I wonder whether or not there was any other alternative.In fact, Peter Gowan2(1995) and Frederic Bozo3(2008, 2009) tell us there was another one.That was Mitterrand’s project of (Pan-) European Confederati-on, though it was not well-known to Japanese people. Bozo’s works particularly clarify the background of the Mitterrand’s project in detail. This paper deals with possibilities of other alternatives for East European countries in the early 1990s based on works by Gowan and Bozo as well as other related works and considers the significance of the Mitterrand’s project.

2. FUTURE PROSPECTS FOR CENTRAL AND EASTERN EUROPE IMMEDIATELY AFTER THE SYSTEM CHANGEImmediately after the system change there were two approaches, one being French and other American, to the problem of what the future of Central and Eastern Europe would be like.

2-1. French ApproachThis conception was suddenly unveiled to the world by President Mitterrand in his New Year’s Eve address (December 31, 1989) to the French people (Gowan, 1995). This was a noteworthy and grand vision about the future relation between the Western Europe and quickly changing Eastern Europe. Based on Bozo (2008, p. 396) and Gowan (1995, p. 6), Mitterrand’s project of European Confederation can be summarized as follows:

1) Encouraging the former COMECON region, including the USSR, to remain linked to-gether economically.

2) Leaving the evolution of socio-economic forces in each country to the interplay of forces within the country concerned, without using Western pressure to impose a particular system.

2 PeterGowanisaBritishspecialistofinternationalrelations.Gowan(1995)incurredcriticismfromNeo-Liberalism.Gowan(1996)ishiscounterargument.

3 Frederic Bozo is Professor in Contemporary History and International Relations at the Sorbonne. As for Bozo (2008), there is a review by Keylor (2009). The content of Bozo’ paper (2008) is same as a section titled ‘The Failure of the European Confederation’ in the Chapter 7 of Bozo’s book (2009). In this book Bozo argues that Mitterrand endeavored to connect the problem of German unification with European construction and contributed to quick realization of the German unification in the international framework of ‘2 + 4’ including the Soviet Union at the final stage. Based on a huge amount of documents and materials, Bozo denies a widespread view that Mitterrand tried to prevent or postpone the German unification.


3) These countries would probably move toward some mix between socialism and capi-talism. Eastern Europe would nevertheless grow closer to an increasingly integrated Western Europe, thereby making it possible progressively to overcome the east-west (and Germany’s) division, at least in concrete terms.

4) Making the emphasis of Western policy that of economic revival in the region as a whole, using, for example, a regional development bank for that purpose (EBRD which was to be established in 1991).

5) Rejecting the perspective of bringing some ex-communist countries into the EC in the short or medium term. Instead, offering a pan-European confederation embracing both the EC and the East, including the USSR

It seems that Mitterrand envisaged the Conference on Security and Cooperation in Europe (CSCE) as an institutional framework. The CSCE, which included both the U.S. and the Soviet Union and for nearly two decades had been France’s preferred vehicle for east-west change, was of course seen as essential, but it had limits. French diplomats were wary of a blurring of the role of the Atlantic alliance and, worse yet, of nascent European strategic identity (Bozo, 2009, p. 396). The prospective institutional framework was not clear at this stage.

Background

After the system change East European countries strongly expressed their aspirations for ‘Back to Europe’ (Henderson, Karen, ed. 1999), namely membership of the European Community. The EC member countries were perplexed with these countries’ aspirations for joining the EC. 12 member countries of the EC have been concentrating their efforts on formation of consensus about the Economic and Monetary Union (EMU) from 1988 through 1990. In addition, since 1989 Austria, Sweden, Finland and Norway applied for EC membership one after another (these countries except Norway were admitted the EU in 1995). The existing EC member countries were suddenly faced with choices of giving priority to deepening of integration or enlargement.

Bozo (2009) reports a view of the French foreign ministry policy planning staff. Rec-onciling European construction with the openness to the East is an imperative, but the EU could not bear any enlargement until after its strengthening must therefore control its openness by offering satisfying alternative solutions to membership (Bozo, 2009, p. 147). This consideration was behind Mitterrand’s speech.

Mitterrand advocated ‘Europe from the Atlantic to the Urals’ which was reminiscent of ‘Europe from the Pyrenees to the Urals’, a famous expression by ex-President Charles de Gaulle (1958-1969). It may sound an unrealistic idea, but prior to Mitterrand’s proposal there were some developments in the Soviet Union, for example, Gorbachev’s inaugu-ration to Secretary General of the Communist Party of the Soviet Union in April 1985, Perestroika and new-thinking diplomacy starting in the next year, Gorbachev’s conception of ‘European Common Home’4, mutual recognition by the EC and Comecon in 1987, etc. Mitterrand’s proposal was an attempt to respond positively to Gorbachev’s conception

4 AccordingtoKawaraji(1993),inDecember1984priortohisinaugurationtoGeneralSecretary,GorbachevvisitedtheUKinhiscapacityaschairmanoftheforeignpolicycommitteeoftheCentralCommitteeoftheSovietUnionCommunistParty.InhisspeechattheBritishParliamentforthefirsttimehementioned‘EuropeanCommonHome’.


of ‘European Common Home’. As mentioned above, at that time the EC itself was em-barking on monetary integration while preparing for accepting applicant countries from Northern Europe, and therefore could not afford to accept economically more fragile East European countries. Taking into account these circumstances, Mitterrand’s proposal was logical. According to Bozo, one could detect a more fundamental, and in a sense a more historically minded motivation behind Mitterrand’s conception of European Confedera-tion: his concern that the end of the Europe of ‘Yalta’ should not lead to a return to the upheavals of the first half of the twentieth century. Being afraid of the revival of ethnic conflicts which had been contained under Communism, he frequently called the Europe of ‘Sarajevo’ (a place which triggered the First World War). For him, ‘the European Con-federation’ is an organization which could prevent the revival of the Europe of ‘Sarajevo’ and materialize a peaceful and unified Europe. Bozo says, Mitterrand was also influenced by history and his own political experience, that of a young politician who had been involved in the reconstruction of Europe after 1945 and in west European integration from its beginning. He had been impressed, in particular, by his participation in the May 1948 European Congress in The Hague (Bozo, 2008, p. 395). Mitterrand envisaged that the Prague, which was decided to be held jointly by governments of Czechoslovakia and France in June 1992, should be similar to the European Congress in The Hague.

2-2. American ApproachThe alternative American approach, was announced by Jeffery Sachs’ paper “What is to be done”(Sachs, 1990), which appeared in “The Economist” of January 13, 1990.In this paper without mentioning Mitterrand’s name, Sachs criticizes Mitterrand’s con-ception, saying ‘The East European common market that some suggest as precursor to integration with the West would simply be a poor man’s club’, and stresses the necessity for accelerating the integration with the Western market. He is Professor at Harvard Uni-versity. Young as he was (mid 30s) at that time, he became an economic advisor to the Yugoslav government and the Polish government in 1989 and to the Russian government in 1991 with his alleged achievements of overcoming vicious inflation in Latin America in the second half of 1980s. He acted as a mediator between the IMF and governments in transition countries. It is obvious that there was the US government, especially the De-partment of Treasury behind him.Reading Sachs’(1990) paper with reference to Gowan (1995), Sachs’ arguments can be summarized as follows:

1) Breaking up the Comecon region and above all, breaking East-Central European co-untries from the USSR,

2) Making a root-and-branch switch to a particular form of capitalist institutional structu-re in each state a precondition for normalizing relations with that state.

3) Starting the process of regional transformation in the states with the most political sympathetic governments and then using positive incentives to extend the required mix of domestic policies across the region as a whole.In this paper Sachs often menti-ons Poland5 as a pioneer of reform implementing Barcelowicz’s program of economic reform6 since January 1, 1990, and he proposes writing-off of foreign debts not only for this country but also for Yugoslavia, Hungary and East Germany.

5 AsforPoland,Sachspublishedabook(Sachs,1993).6 At that time LesekBarcelowitz was Minister of Finance and Vice-Minister in charge of the economic reform. In autumn

1989 he announced a program of economic reform aiming at transition to a market economy.


4) The entire process would be carried forward by the capacity and will of Western states to provide, in the main via their multilateral organizations, the necessary po-sitive incentives for cooperative governments. Since Sachs proposes positive incenti-ves (carrots) he should have envisaged negative incentives (sticks) for uncooperative governments, although not described explicitly.

5) The revival of economic activity in cooperative targets states would take the form of trade-led growth directed toward Western Europe, compensating for Comecon’s collapse.

6) Cooperative states would gain full access to the markets of the EC (partly throu-gh radically changing some of its key institutional pillars, such as its trade regime and Common Agricultural Policy), very substantial economic assistance and eventual membership of a greatly enlarged EC.

7) Although I could not find this immediately from the Sachs paper, Gowan (1995) inter-prets that the US envisaged imposing a hub-and-spokes structure on the relationship between the West and East-Central Europe, with each target state in the region rela-ting to the others principally via its relationship with the Western hub (p. 6).

It would be natural for readers to have a strange impression when Jeffrey Sachs, an economist of the USA which is a non-EU member, says ‘The most fundamental support needed is a commitment to incorporate the East European countries into a Common European market’ (Sachs, 1990). But impudently enough, he dares to argue Western Europe’s role in supporting cooperative East European countries.

3. FRENCH EFFORTS TO REALIZE EUROPEAN CONFEDERATION AND ITS FAILURE

3-1. French EffortsAccording to Bozo (2008) and Gowan (1995), the French approach was at the beginning supported by leaders of West Germany. At that time German Chancellor Helmut Kohl took great pains to accomplish German unification and was preoccupied with maintaining strong relationship with Moscow for that purpose. West German business circles were also expecting a synergy effect of cooperation of Russia and West Germany. Mitterrand’s proposal quickly elicited interest in foreign capitals, where the president’s strategic ad-viser reported, it was ‘unanimously understood and approved’ (Bozo, 2008, p. 399). The diplomatic agenda in 1990 was packed because of the Iraq crisis (Iraq made an invasion into Kuwait in August) in addition to German unification. Practical work for realizing European Confederation only started in the end of 1990. The Quai d’Orsay (the French Ministry of Foreign Affairs) focused its efforts on the Prague meeting which would be jointly held by governments of France and Czechoslovakia in June 1991. Mitterrand wanted to make this meeting comparable to the May 1948 European congress in The Hague. By the time of the Prague meeting, held on June 12-14, however, the atmosphere had completely changed.


There might be doubts on its future relations with the United States, with role of the USSR, and with its articulation with the European Community.The French government prepared a series of arguments to expected repellence from the U.S. government. Re-garding US non-participation in the confederation, the Quai d’Orsay emphasized that the project did meet key US objectives of anchoring central and eastern European countries to the west and avoiding a Balkanization in the formerly Soviet-dominated part of Eu-rope. It was, moreover, a legitimate design, as the EC was in essence trying to organize its ‘back yard’ just as the United States did; and it did not call into question the United States’ ‘fundamental’ contribution to European security, which would persist through the NATO and the CSCE. Regarding Soviet participation which was considered another drawback, the Quai d’Orsay argued that the exclusion of the USSR would indeed provoke ‘strong resentment’, whereas its inclusion could diminish the risks of Soviet disintegra-tion: while the USSR was not yet democratic, the best way to achieve this was to keep it firmly attached to Europe, and it would not jeopardize the European balance. As for the relationship between the confederation and the EC, the French denied that it would serve as ‘substitute’ or a ‘waiting room’ for the East European countries. Yet because of its ‘extremely strict’ rules and because it was undergoing a ‘profound overhaul’, the European Community could not ‘provide an immediate response’ to the needs of these countries. By contrast, the confederation offered a ‘pragmatic pan-European response’ within a ‘flexible institutional framework’ which would remain useful until their possible integration into the Community (Bozo, 2008, p. 403).

Already in the NATO summit in Brussels on December 4, 1989 a difference appeared in the standpoint between the US and France. While the United States privileged the Atlantic framework to manage the German process, France advocated more than ever the European framework (Bozo, 2009, p. 129). In the first half of 1991 when the conception of ‘European Confederation’ was to be translated into reality the different standpoints of France and the US clashed with each other. The US government put pressure to East Eu-ropean governments not to join the French proposal. In addition, a paradoxical situation appeared in the sphere of security. At a time when the military structure of the Warsaw Pact was dissolved in February 1991 and the USSR no longer appeared threatening, these countries nevertheless felt a ‘diffuse sense of insecurity’.This security vacuum (real or imagined) pushed some of them in the direction of Western institutions, first and fore-most the Atlantic Alliance (Bozo, 2009, pp. 354-355).

West German Chancellor Helmut Kohl began to drag his feet when it became clear that the European confederation project displeased the United States (Keylor, 2009, p. 8).The US government underlined that the United States would not accept ‘being used by the Europeans for security and kept aloof in other domains’, and this message was delivered to the French through the Germans. Washington’s rejection of the confedera-tion project was seen in Paris as part of an all-out offensive to reassert US leadership in Europe after the cold war (Bozo, 2008, pp. 407-408). In this way, as a result of pressure from the US, the French approach practically suffered a setback and Mitterrand’s project completely failed in the Prague meeting in June. In his speech in Berlin on June 18 – only days after the Prague confederation meeting – US State Secretary Baker advocated ‘Atlantic community from Vancouver to Vladivostok’, denying Mitterrand’s project totally (Ibid, p. 408). A failed coup in the Soviet Union in August 1991 was the finishing blow


for Mitterrand’s project. After all, the US approach toward East European countries was adopted by the G7.

3-2. Causes of the FailureWhy was Mitterrand’s project of European Confederation not accepted? First, when staff of the Elysee and the Quai d’Orsay started the practical work to realize the project nearly a year had passed since Mitterrand launched his project. During the time political situa-tions in Eastern Europe had completely changed. In Eastern Europe elections were held one after another, capitalism-oriented political parties won in all the countries in the region, decisively determining the trends of transition to a market economy.

Second, obviously the Soviet Union was very quickly weakening and finally it collapsed in December 1991.Observing that in the second half of 1989 democratic changes in East-ern Europe were proceeding in an accelerated way while the control of these countries by Moscow was weakening, Mitterrand considered that a good opportunity to materialize ‘a European Europe’ had finally come. At that time the EC was making its efforts to form a consensus on monetary integration. The French position was to give priority first of all to the deepening of the integration with the enlargement remaining as a next step. Bozo’s studies (2008, 2009) taught us that Mitterrand had a conception, according to which Western Europe would encourage the former COMECON region, including the USSR, to remain linked together economically and support this region in the long-run. Based on a situation in which the Cold War was ending, Gorbachev was proposing ‘a European Common Home’ and the Soviet Union was changing itself in a favorable direction, Mit-terrand’s project was not so unnatural. However, the speed of changes in Eastern Europe and the Soviet Union by far surpassed his anticipation.

Third, if Mitterrand’s project came true, East European countries would take a mixed form of socialism and capitalism and stay outside of the EU (EC) for a longer time (decades), but this prospect could not convince people in East European countries which just began the transition to a market economy, more concretely capitalist economy.

Fourth, as will be described later, East European countries received financial assistance more or less from international financial institutions which were under a strong influence of the USA.

Fifth, strong opposition from the USA.It seems that Mitterrand underestimated the strong determination of the US government which resolved not to lose its influence on the whole European continent even after the end of the Cold War.

Maintaining favorable relationship with the Soviet Union, in December 1990 France started the practical work to realize the project and approached governments of East European countries, but due to the above-mentioned miscalculations, it ended in failure.


4. THE USA AS A SHADOW LEADING ACTORIf the Cold War ends,the NATO would lose its raison d’etre. Endo (2013) stresses, “one can observe a direction that the regime of a harmonious division of labor between EU (+Council of Europe) and the NATO are collapsing” (p. 202). It is exactly at this moment that Mitterrand proposed the project of European Confederation, but it ended in failure. On the other hand, the NATO redefined its role. Endo (2013) says, “in order to satisfy practical needs and to demonstrate its raison d’etre, the NATO embarked on the area of the so-called soft security and came to play extensive roles ranging from anti-terrorism to humanistic intervention” (p. 200).

The USA played a significant role in the subsequent EU’s eastward enlargement. In practice,the enlargement rather than the deepening of the European integration was attached more importance under the pressure of the USA (and the UK). From 1997 to 1999, for example, there was a distinction of the first wave and the second wave of EU enlargement among candidate states. In 1999, however, this distinction disappeared. According to Welfens (2001),on the occasion of the Kosovo war in 1999 the US gov-ernment gave pressure to the EU to accelerate its eastward enlargement. Then the EU removed the distinction between the first wave and the second wave in order to speed up accession negotiations with two countries in South Eastern Europe (Romania and Bulgaria), which might give a positive signal conducive to the stabilization of the whole Balkan region. It looks strange that the intention of the US government has been reflected in the EU’s enlargement, but it is understandable when we take into account that the EU’s enlargement has so far proceeded in parallel with the NATO’s enlargement. In this way, political considerationhas had more importance than economic consideration in each step of the EU’s eastward enlargement. Thus the enlargement of the EU as well as the Eurozone has rapidly proceeded. Here we might find one of underlying causes of the present Eurozone crisis.

5. NEOLIBERAL ECONOMIC TRANSFORMATION LED BY THE IMFTransition countries in Eastern Europe and the former Soviet Union, which were suffering from a huge amount of external debt, were obliged to get financial support from inter-national financial institutions such as the IMF and the World Bank. According to Tanaka (2006), the EU extended financial support to Central and East European countries in the form of PHARE program, EIB (European Investment Bank) loans, etc., but the amount of these supports was small. The EU did not have forces of compelling system changes like the IMF. To classify the period in view of institutional reforms, the period from system changes to 1997 was led by the IMF and the period from 1998, when EU accession negotiations began, onwards was led by the EU (Tanaka, et al, 2011, p. 35). In many countries in Eastern Europe and the former Soviet Union a shock therapy was adopted which aimed at transition to a market economy within a short period. The conditionality, which was conditions for the IMF loans, was based on prescriptions of neo-classic market


fundamentalism. The prescriptions were based on the so-called Washington Consensus which included price liberalization, trade liberalization, privatization of state-owned en-terprises, reduction or abolishment of state supports through budgets, etc.The influence of the IMF was so enormous that Western commercial banks never gave loans to post-socialist countries unless the IMF decided loans even if the amount was not so large.Amsden, et al (1994) say that East European countries were involved in ‘moral crusade of market fundamentalism’.

Of course, there were differences among countries in the way of implementation of the reforms. In the case of privatization, for example, the methods varied. The method that Jeffrey Sachs recommended most strongly was to sell the state-owned firms in cash through auction. Among people who were abruptly thrown into a market economy after a long period of socialism, almost nobody had accumulated funds enough to purchase a firm. Even if there had been anybody, such people would have been dubious. In case there was no domestic investor, an alternative for the authorities would be to sell state-owned firms to foreign strategic investors, but this was a politically very sensitive problem which might irritate people’s patriotism. Hungarian people, however, have not been con-cerned about this problem historically. Voluntary privatization by managers carried out at the end of the communist period incurred people’s criticism. The center-right coalition government led by the Democratic Forum, which won the first free elections in 1990, at-tempted privatization in a centralized way but could not implement it quickly. The center-left coalition government led by the Socialist Party, which won elections in 1994, actively implemented the sales of state-owned firms to investors including foreign investors (Mori, 1999, Chapter 3). In case it was difficult to sell state-owned firms in cash through auc-tion and it was not allowed to sell them to foreigners, and if they wanted to implement the privatization quickly, then the authorities would be obliged to resort to giveaway privatization using coupons (like Czechoslovakia, Russia, etc.).All these methods met guidelines of neoliberalism but the processes of the implementation of privatizations have been always opaque. Also the speed of reforms varied from country to country.

The impact of shock therapy on the economies was terrible. In Poland the GDP declined by about 20 percent in the early 1990s, but still the Polish case was better than most of transition countries. In Russia a negative economic growth continued from 1991 through 1996 with GDP declining to roughly a half. Such an extent of the decline in GDP was comparable with that recorded by the USA in the Great Depression. Such a drastic de-cline in GDP cannot be explained only by a change ‘from an economy constrained by sup-ply to an economy constrained by demand’ (Kornai, 1995). According to Amsden, et al (1994), the wrong economic policy, that is, the shock therapy aggravated the economic depressions further. In some countries the hardship of people’s lives after the shock therapy caused political changes.

As Amsden, et al (1994) argue, with reference to East Asian experiences in which govern-ments played substantial roles in the economy adopting industrial policies, there could be an another route of the transition to a market economy in a more gradual way in Central and Eastern Europe as well. The transition would have been done with less damage. In this region, however, this route was not adopted and Nordic type of capitalism or the third way was not permitted.Of course, there are many differences between Eastern Europe and East Asia, but Amsden, et al. (1994) argue that two key ingredients in East Asian


success, i.e. high levels of education and income equality have been strongly represented in Eastern Europe in the early stages of transition (p. 15).In terms of educational indica-tors, Eastern Europe and the Soviet Union ranked below the industrialized countries but well above the developing countries. Eastern Europe’s skill base at the time when the transition began was one of its potential assets (p. 7).The necessary policies should have been restructuring of firms and reindustrialization, and for that purpose, government in-tervention would have been required.

6. SIGNIFICANCE OF THE PROJECT OF EUROPEAN CONFEDERATIONMitterrand’s project of European Confederation was short-lived and it already in mid-1991 had lost influence. Nevertheless, I evaluate it positively. Why and on which points?

First, as previously described,“leaving the evolution of socio-economic forces in each country to the interplay of forces within the country concerned, without using Western pressure to impose a particular system”, Mitterrand’s project of European Confederation recommends Eastern Europe a gradual way of transition to a market economy. It gives us an insight into studies of transition to a market economy in Central and Eastern Europe. In practice, in this region mostly the shock therapy was adopted on the advice of the international financial organizations including the IMF, incurring disconnection of the ex-isting network among firms, a sharp decrease in production, high unemployment, etc. If a gradual route of the transition to a market economy was adopted, the transition would have been less damaging.

Second, Mitterrand’s project of European Confederation had enough concern for ethnic problems in Eastern Europe. From the standpoint of the USA, by encouraging (or impo-sing) transition countries to adopt the shock therapy, it succeeded in driving a wedge between Russia and Central and East European countries, speeding up the breakup of the Comecon and increasing the latter countries’ economic dependence on the West. Central European countries and Baltic States (which seceded from the Soviet Union in Septem-ber 1991) were damaged by the shock therapy, but they have managed to endure it, and peace has come in these countries. In contrast, in the former Yugoslavia, the government succeeded in suppressing hyperinflation with a shock therapy, but its damage to the eco-nomy was very severe, intensifying conflicts among republics. In addition, the German government mechanically applied the principle of self-determination to a multinational state, Yugoslavia, and gave premature diplomatic recognition to Slovenia and Croatia in December 1991, taking the lead in giving diplomatic recognition of these two countries by other EC member countries. This caused the breakup of the Yugoslav Federation and triggered tragic ethnic conflicts. In South Eastern Europe exactly a Europe of 'Sarajevo' that Mitterrand feared was revived.His deep insight into political affairs based on his historical viewpoint should be positively evaluated.


Supplementary Note

This paper first appeared in Research Reports of the Kochi Society of Humanities and Social Sciences, No. 2 (Kochi University, Japan, March 2015). As I thought later that this paper should be read by as many European people as possible, I decided that it should be reproduced in Ekonomske Ideje i Praksa with a few changes.

LITERATUREAmsden, Alice H., Jacek Kochanowicz and Lance Taylor (1994), The Market Meets Its Match: Restructuring the Economies of Eastern Europe, Cambridge MA and London: Harvard University Press.

Bozo, Frederic (2008), The Failure of a Grand Design: Mitterrand’s European Confedera-tion, 1989-1991, Contemporary European History 17: 3, Special Issue, “A Peaceful Europe? Negotiating Peace in the Twentieth Century,”

Bozo, Frederic (2009), Mitterrand, the of the End of the Cold War, and German Unifica-tion, New York and Oxford: Berghahn Books.

Endo, Ken (2013), Tohgoh no Shuen: EU no Jitsuzo to Ronri [The End of Integration: the EU’s Real Image and Its Logic], Tokyo: Iwanami Shoten. (in J)

Gowan, Peter (1995), Neo-Liberal Theory and Practice for Eastern Europe, New Left Review, No. 213, pp. 3-60.

Gowan, Peter (1996), Eastern Europe, Western Power and Neo-Liberalism, New Left Review, No. 216, pp. 129-140.

Henderson, Karen (ed.) (1999), Back to Europe: Central and Eastern Europe and the European Union, London: UCL Press.

Kawaraji, Hidetake (1993), Gorubachofu Seiken no Ohshu Seisaku: Ohshu Kyotsu no Iye Kohsoh [The Gorbachev Government’s Policy toward Europe: A Consideration on the Conception of ‘a Common House of the Europe’, Kyoto Sangyoh Daigaku Ronshu: Kokusai Kankei Keiretu [Collection of Treaties of Kyoto Sangyo University: Sphere of International Relations], No. 16. (in J)

Keylor, William R. (2009), Article Review of Frederic Bozo, “The Failure of a Grand De-sign: Mitterrand’s European Confederation”, Hi-Diplo Article Reviews,

http://www.h-net.org/~diplo/reviews/ No.235 Published on 23 June 2009.


Kornai, Janos (1995), Transformational Recession: A General Phenomenon Experienced through the example of Hungary’s Development, in Kornai, Janos (1995), Highway and Byways, London: the MIT Press.

Mori, Akio (1999), Hungary niokeru Min’eika no Seiji Keizaigaku [Political Economy of Privatization in Hungary], Tokyo: Sairyusha.

Sachs, Jeffrey (1990), What is to be done?, From the archive: The Economist, January 13th 1990. http://www.economist.com/node/13002085/print Accessed on June 12, 2012

Sachs, Jeffrey (1993), Poland’s Jump to the Market Economy, MIT (USA).

Tanaka, Sokoh, et al (2011), Gendai Yohroppa Keizai [Contemporary European Econo-my], 3rd edition, Tokyo: Yuhikaku.

Welfens, J.J. Paul (2001), Stabilizing and Integrating the Balkans: Economic Analysis of the Stability Pact, EU Reforms and International Organizations, Berlin and Heidel-berg: Springer-Verlag.


SLOBODAN AĆIMOVIĆ1


VELJKO M. MIJUŠKOVIĆ2


KEY LOGISTICS LOCATION SELECTION FACTORS IN RETAIL BUSINESSKLJUČNI LOGISTIČKI FAKTORI ODABIRA LOKACIJE U MALOPRODAJNOJ DELATNOSTI

JEL KLASIFIKACIJA: M20, M21, M29

ABSTRACT:

Location selection as a methodological basis for determining the rules and criteria of space deployment of production and trade activities represents an important, theoretical-ly-affirmed framework within the contemporary economics literature, as well as the sub-ject of careful research in similar scientific disciplines. Location selection also represents one of the most important, practical business decisions, especially in logistics manage-ment. That is precisely the starting point for carrying out the analysis within this paper, by which an intention is expressed to determine what are the most important logistics factors of object location selection with one specific participant of the supply chain, i.e. retail. The entire paper is divided into three parts. Within the first part, a short literature review is given concerning the key analysis dealing with location theory. The second part

1 Faculty of Economics, Belgrade University2 Faculty of Economics, Belgrade University

KEY LOGISTICS LOCATION SELECTION FACTORS IN RETAIL BUSINESS58of the paper is dedicated to the analysis of location selection factors of retail objects with the focus on logistics aspects. Finally, within the last, third part, an analysis is performed of the factor usage of location selection on the precise example of Belgrade retailers. The aim of the paper is to check out to what extent are the theoretically recognized logistics factors of location selection present in the practical positioning of retail objects within the Serbian capital, as well as to determine to what extent there is space for potential improvements in this segment of business, by analysing a precise example from practice.

APSTRAKT:

Izbor lokacije kao metodološki osnov za utvrđivanje pravila i kriterijuma prostornog razmeštaja proizvodnih i prometnih aktivnosti predstavlja važan, teorijski afirmisan ok-vir u ekonomskoj literaturi današnjice, kao i predmet pažljivog istraživanja u srodnim naučnim disciplinama. Izbor lokacije spada u red i najvažnijih praktičnih poslovnih od-luka, naročito u upravljanju logistikom. Upravo to je i polazna osnova za sprovođenje analize u ovom radu, kojom se želi utvrditi koji su najvažniji logistički faktori odabira lokacije objekata kod jednog specifičnog učesnika u lancu snabdevanja, tj. maloprodaje. Celokupan rad je podeljen u tri dela. U okviru prve celine, daje se kratak pregled lit-erature i osvrt na ključna razmatranja o teoriji lokacije. Druga celina rada je posvećena analizi faktora izbora lokacije maloprodajnih objekata sa fokusom na logističke aspe-kte. Konačno, u poslednjem, trećem delu, analizira se primena faktora izbora lokacije na konkretnom primeru beogradskih maloprodavaca. Cilj rada jeste da se razmatranjem konkretnog primera iz prakse, proveri u kojoj meri su teorijski prepoznati logistički faktori odabira lokacije prisutni u praktičnom pozicioniranju maloprodajnih objekata srpske pre-stonice, kao i da se utvrdi u kojoj meri postoji prostor za eventualna unapređenja u ovom segmentu poslovanja.

KEY WORDS:LOCATION SELECTION, LOGISTICS MANAGEMENT, RETAIL, BELGRADE

KLJUČNE REČI:IZBOR LOKACIJE, UPRAVLJANJE LOGISTIKOM, MALOPRODAJA, BEOGRAD


1. INTRODUCTIONLocation as a starting point for the positioning of any participant within the supply chain, plays an important role in their business and process optimization. Location selection factors differ significantly depending on the type of company business. For the companies dealing with retail, special logistics location selection factors can be identified, regard-less of the market characteristics and the habits of the buyers of countries where these companies do business. The analysis which follows, and that is dedicated to this issue, is divided into the theoretical and practical part. Within the theoretical part, the evolution of the idea and scholar findings connected to the selection of adequate location is ana-lysed, as well as key logistics factors for the location selection of retail formats, as specific participants within the supply chain. The practical analysis refers to the consideration of the degree of fulfilment of theoretically defined location selection factors of retail within the Serbian capital from the aspect of advantages obtained by and adequately chosen business location.

2. SHORT REVIEW OF LOCATION THEORY DEVELOPMENTPerceptions within the location theory have changed over time under the influence of nu-merous factors. The influence of general findings, new scientific disciplines, and especial-ly the influence of technology, as well as greater production factors mobility and intensive exchange of experience and ideas have affected the scale of priority and criteria to change rapidly. Also, we need to remember the contemporary requests of the population about the necessity of improving the environment, survival culture and the need to preserve the balance of the human surroundings. The essence of the new theoretical attitudes within the discussion on location of production and sales activities lies in the development of different perceptions of location selection and criteria methods. The changes in attitudes occur under the influence of new findings on the issues of development problems and due to the changes of investment efficiency indicators, especially due to the influence of technological progress and technical achievements.3

From the very beginning of trade, location has been given a special importance. It can be said that the location, besides the point of trading, i.e. goods exchanged in one place, was also extremely important for other aspects of the human society development. The location selection was always carefully considered when establishing institutions impor-tant for the spiritual development of the society, such as religious objects, cultural-artistic objects, squares and other places which in the past had the function of gathering people and performing various activities. Regardless of the purpose of the location, the problem of location selection was considered complex and was entrusted to wise and scholarly individuals who were able to take into account all relevant factors of location selection and to choose the best one for the specific purpose.4

3 Minetal.(1998),pp.1-15.4 Bhatnagar (2003), pp. 147-170.

KEY LOGISTICS LOCATION SELECTION FACTORS IN RETAIL BUSINESS60The beginning of the location theory development starts with the research of Alfred We-ber (1868-1958), who in 1909 published a book entitled „On industry location”. Weber made a significant contribution to the development of the model for solving the issue of locating heavy industry. He recognized the significance of raw resources for the develop-ment of production processes, and thus the influence onto the industry location. Weber claimed that in order to minimize the transport costs, in some branches of the industry, the production plants needed to be placed closer to raw resource sources (for example, the steel industry), while in others, the production plants had to be located closer to the market, i.e. the consumers. In addition, Weber established a materials index which can be calculated by dividing the raw resources weight as an input and the weight of end product as the output of the production process. If this index was to take a value greater than one, the location of the production plants should be nearer to the source of raw materials, and if the index was to take a value lesser than one, the plants should be located nearer to the consumers. Weber’s basic outcome is that in the location selection of the industrial production, costs are the basic criteria in the decision making process.5

Weber’s considerations, as well as the assumptions he introduced into his model, re-semble very much to the research of Johann Heinrich von Thünen in the field of agro-economics and his paper entitled „The Isolated State in Relation to Agriculture and Po-litical Economy”, which was created almost one hundred years before. von Thünen is considered to be the creator of agricultural geography. He was the first to develop the location model of using the agricultural soil out of which numerous economic activity space deployment theories were developed. The production development, new technolo-gies and the decrease of transport costs have influenced the creation of location models which do not tend to comply very much to Weber’s principals. By translating his book in 1929 into English language, he steps out of national frames and attracts the attention of researchers in different areas: economists, engineers, mathematicians, geographers, and many others who have intensively started to develop different location theories. This book has caused a strong incentive for work in the new area and it has initiated very quickly the publishing of papers dedicated to the selection of one or multiple locations. With the introduction and development of computer techniques, a significant improvement has been made in increasing the possibilities of solving location tasks by models, methods and algorithms, but also in developing new ones. The settings of location issues has in time become more realistic and complex.6

The importance of location theory today has gained a new dimension with the appear-ance of information technology, globalization and the dominant tendency of big compa-nies to spread onto new markets, beyond their homeland. New circumstances, which have occurred with the transposition and location spreading onto the markets worldwide, have also brought about new needs such as international capital flows, quicker and more efficient communication and transport, as well as the mobility of workforce. Con-sequently, in the contemporary period the location theory problem is still very popular in a great number of scientific papers and is mostly based on the usage of highly exact and complex mathematical models.7 8

5 Weber (1909), pp. 121-130.6 von Thünen (1826), pp. 66-69.7 Hong (2007), pp. 597-609.8 Liu and Chen (2011), pp. 7901-7908.


3. LOGISTICS LOCATION SELECTION FACTORS OF RETAIL OBJECTSThe location of the retail object assumes a different philosophy compared to location se-lection for some other entity within the supply chain, for example, the central warehouse. Besides the basic logistics factors of adequate location, which we shall discuss in detail further on, the key strategic question is how to locate the objects compared to the com-petition. Namely, „the fundamental decision which managers have to make is whether to locate their objects nearer to the competition or as far as possible from them.”9

The location selection for trade objects demands adjustment and optimum space fitting of all objects into the complex of the retail network. Among other things, the adjustment is also performed from the stand point of achieved income, as well as expenses caused by that location. Therefore, the location selection is influenced by many factors. A speci-ally important characteristic talked about when determining the factors of selecting such locations is that in this case the buyer comes personally into the objects and performs a purchase which is not the case with for example, warehouses. Here the expressed res-ponsiveness of the retail and the full adjustment to the buyer demands can fully be seen, with the aim to create purchasing pleasentness and to consequently increase sales and long term relationship with the buyers.

Certain authors consider an ideal location a place which secures the full difference be-tween income and costs. Thus, in theory it can often be seen that the ideal location can be expressed by the following formula:10

pcj = sales price of product jnD = ∑ (pcj – ncj – tdj) kj ncj = purchasing price of product j (1) tclj = the distribution costs of product j kj = the amount of sold product j

However, it is known that theory has not much usage in practice when it comes to cases like this, where it is needed to adjust to a precise market and customer habits. The logis-tics factors of location selection can be identified regardless of the market specifics and customer habits. The biggest role is played by the following four factors which are in a direct correlation one with the other:11

• visibility • transport frequency • location access • customer closeness

Visibilty- assumes that the location is on such a place that the buyer, while moving, can easily spot the object, although he did not have previous knowledge on where the object was precisely located. The location has a good visibility when the object can be seen from a greater distance and when it can be concluded without a doubt that it is a

9 Levy and Weitz (2004), p. 221.10 Giunipero and Carter (2009), p. 159.11 Monczka et al. (2010), p. 123.

KEY LOGISTICS LOCATION SELECTION FACTORS IN RETAIL BUSINESS62retail object of a certain chain. That allows the buyer to react impulsively, and without planning to decide to go shopping. Most often, good visibility is a quality of the big retail formats, while the endangered visibility is often the lack of smaller retail formats which are located between blocks of condominium buildings- the so-called convenient stores or neighbourhood stores, with the target group of consumers which live there and know about the object location. The expected turnover of these stores is not big, they do not have the need to attract incidental passersby, but are focused on daily purchases of a cer-tain number of buyers from the neighbourhood. These locations are usually at the heart of the living area and they do not need visibility for good functioning.12

With big formats, besides the object visibility, the visibility of a wide and big parking is also important. It is often the case that within the front part of the object terrain, next to the street, there is first a big parking for buyers, and then comes the object. This gives the buyer the information that there is enough space to perform his/her shopping at ease.

PICTURE 1: IDEAL ORGANIZATION OF THE RETAIL OBJECT PARKING SPACE

Source:OzudruandGuldman(2013),pp.1-14.

Transport frequency- should be big with a good location. That assumes the street from which the retail object is visible, to be of importance for transport realization for the com-munity/municipality/city. Big transport frequencies mean a great number of buyers which

12 Teller (2008), pp. 381-403.


shall circulate the street, i.e. have the opportunity to see the positioned retail object and potentially decided to go shopping. The best solution would be if the retail object was located near the crossroads or street edges.

This is one of the conditions which significantly influences the increase of retail object turn over, but is often not adequately followed by other conditions which would attribute to the full usage of this advantage. In order for a retail object to have benefits from a high transport frequency street it is located in, the object has to have good visibility and a good solution of transport approach to the location. One without the other, these criteria have no value or a very little one.13

On the other hand, too high transport frequency can bring the other extreme situation and be bad for the location of the retail object. That is because high speeds of cars going through wide and important transport routes disable slowing down and stopping. Big re-tail formats are often located by the highway, but are also close to the cities where driving speed must be reduced, and where there are already highway exclusions.The permission to get excluded from high speed transport routes is not easy to obtain, which is under-standable having in mind the big probability of transport conflicts and the endangered safety of transport performance.14

Location access- assumes the simplicity while approaching the retail object, weather by car or on foot. This factor is often disregarded and can be decisive while the buyer is deciding whether to shop or not. If it is a known fact that women in the majority of cases are the buyers of a supermarket and if it is assumed that they are not prone to driving, than a smart retailer adjusts its access to the needs of women.15

If the location does not possess the possibility to turn left toward the location, the so-called left turner, while the only allowed approach is from one direction by turning right, then the location drastically loses its attractiveness. The problem can be caused by ac-cess to the location from a high transit street, where speed reduction could be considered as a disturbance of transport. The solution is the construction of another track which would allow a secure access to the object space. Buyers find it quite stressful if the transport solution of access is not adequately performed. The best solution is when the location access is regulated by traffic light signalization. Based on the previous analysis, within the following picture all three locations are good, with a bit better quality of loca-tions 2 and 3.16

13 Teller (2008), pp. 381-403.14 Davis (1995), p. 47.15 Giunipero and Carter (2009), p. 159.16 Burt et al. (2003), p.78.

KEY LOGISTICS LOCATION SELECTION FACTORS IN RETAIL BUSINESS64 PICTURE 2: LOCATION POSITION BASED ON LOCATION ACCESS

Source:Burtetal.(2003),p.78.

Customer closeness- assumes that the buyers can reach by foot the shop. This is the factor with most paid attention and considered to be the most desirable. In the newer period, customer closeness is considered a non-obligatory condition of location attrac-tiveness. Many locations can have successful business without the buyer closeness, but when besides the previously mentioned, the location possesses this condition as well, it can rightfully be said that it is a top quality location.

While analysing customer behaviour, it can be noted that buyers often cross obstacles of any kind in order to reach the location and perform their shopping. Rivers, bridges, wide highways, railroads, all are considered obstacles which should not exist between buyers and the retail object. In this sense, fences of all types should also be mentioned. One of the criteria which the retailers often add to the previously mentioned, is the rule of the right side at the city exit direction, which means that the location should not be on the left side while exiting the city. The logic of this rule is that buyers, after a hard days work, returning home can shop on their way and have an easier access to the location.17

4. THE USAGE OF LOGISTICS LOCATION SELECTION FACTORS - THE ANALYSIS OF RETAIL OBJECTS IN BELGRADEThe rule of the preparatory activities of location selection assume more elements: getting to know the cities and customer habits, competition analysis, field activity, questioning the urban basics, locating the potential location and similar.18 After the decision, an ex-

17 Rogers(2004),pp.48-55.18 Turhan et al. (2013), pp. 391-402.


pansion onto the new market is performed, in this case, the market of Serbia, and it is a recommendation that the analysis starts with the detailed terrain exploration. Every city needs to be analysed separately. It would be a mistake to divide the territory of Serbia onto regions, for which the decisions would be brought in general.

4.1. Methodological notes prior to carrying out the analysis

The analysis of the city starts with collecting basic information on the inhabitants, their number, decreasing or increasing trend, buying power, unemployment rate etc. After the statistics, a multiple day visit to the cities is needed, in order to be assured of the gathered statistical data. Particular cities in Serbia have a worse statistics record than is actually the case. Such is the example of Novi Pazar, which has about 20% more inhabit-ants in reality and where the buying power is much stronger then can be concluded from the statistical data.19

Every market by itself is specific. Serbia is, generally seen, the example of a non-homo-geneuos market, where every part of the country has its habits in customer behavior and the behavior of local governments. However, the differences are not extreme, as is the case with regional markets, with season oscillations in the number of buyers.

The thing which certainly differentiates Serbia from developed markets is the number of customers which tend to go towards one location, i.e. one selling place. Within the devel-oped markets, that number is much smaller than is the case with Serbia. This is because of stronger buying power, so the retailers can calculate a smaller number of buyers to make the desired volume of business. In Serbia, however, the picture is different, reduced buying power only emphasizes the question of location selection.

The international retail chains which shall enter this market shall have quite less of its branches then is the case with the Western countries of approximately the same size. The reason is precisely the buying power. For example, for the turn over made in Germany for 5.000-10.000 inhabitants, Serbia would need 30.000 to 50.000 inhabitants, depend-ing on whether we are talking about more or less urban areas. The village surroundings assume supply with basic articles from own production, thus quite less goods are bought in stores. Due to this reason, the territories characterized by individual living, more popu-lation should be taken into account for one sales place, which means that the affiliations shall be far apart one from another.

The population census performed in 2011 shows that the number of inhabitants com-pared to the census of 2002 has been reduced for more than 300.000 people. This is especially important for middle-sized cities such as Bor, Vranje, Valjevo, Užice, Sremska Mitrovica, Ruma for which the population decrease is of great importance due to the number of affiliations which were planned. The tendency to decrease population signi-

19 Census in Serbia (2011).

KEY LOGISTICS LOCATION SELECTION FACTORS IN RETAIL BUSINESS66ficantly influences the decision making process connected to the creation of the retail network.20

After the stated analyses and field check, it is desirable for every city individually to perform the marking of potential locations, bearing in mind that we are talking about sur-faces which can be covered. While performing this selection, it is obligatory to consider locations from the aspect of attractiveness of their logistics factors.

4.2. The usage of logistics factors for the location selection in Belgrade retail business practice

It has already been pointed out that the selection factors of the retail location depend on many factors, which, among others, refer to the characteristics of a specific market, habits of its inhabitants, the specifics of the state apparatus or the strategy of the very retailer which chooses the location. The focus of the following analysis is on the presence of the previously identified key logistics factors of location selection of retail objects within the Serbian capital.

Visibility- this factor has a major role for retailers of big sales surfaces. This is one of the basic factors which is often underestimated. The experience from practice shows that without clear visibility even the best retailers make bad results.21

In Serbia, endangered visibility is often owned by small retail formats. The example of an endangered visibility is the majority of Mini Maxi, Shop & Go and Idea formats in Belgrade. It is often that such locations are difficult or impossible to spot in time from the street. New Belgrade was, before the beginning of its construction, projected in such a manner that between high buildings in all blocks, a spot for population supply was forseen. In such places afterwards, a C market of medium size was built later on, with the sales surface of around 400 to 600 m2, a smaller market, post office and other commercial contents. These locations are in the very heart of the condominium, they are supported by the surrounding population and the visibility is not needed for good functioning. When there is talk about visibility it is also important to notice a wide and big parking.22 Such a situation can often be seen with big retail object surfaces, such as Dis or Metro objects.

The Tempo object on Ada has a good visibility, but only from the direction of the city cen-ter. If it is assumed that the buyer is moving along the Sava highway from the city center, the buyer that wanted to go shopping, but while driving did not notice the Tempo object close by in time, does have sufficient time to decide to go shopping after all, and without endangering the transport, move into the right track in order to approach the object. If the buyer is heading from a different direction, Tempo would be seen only when it would appear in front of him. It is a question, how much time the buyer would have to change

20 Census in Serbia (2011).21 Min et al. (1998), pp. 1-15.22 Ozudru and Guldman (2013), pp. 1-14.


his mind and approach the object in an uninterrupted manner. In this case the possibility is much bigger that the shopping would not be performed.

Univerexport in the city center has bad visibility. It has been opened a bit more than half a year ago in the Senjanin Ivo Street. The location belongs to the municipality of Stari grad, where there are not enough competitors covering big surfaces and where every retail ob-ject should perform good business. Univerexport is located in the other row compared to the French street, it is quite secluded, it can not be noticed and is not sufficiently marked. The results speak for themselves. This object shall need a lot more time to develop its performance and for the buyers to get used to its location.

The example of excellent visibility is Mercator in the Art Boulevard in New Belgrade, Maxi in the new condominium Stepa Stepanović on Voždovac, Roda (ex-Idea) on Bežanijska Kosa and Vero on Čukarica.

Transport frequency- this factor is not necessary for the functioning and turn over, but in the majority of cases it can contribute significantly to a greater goods turn over and customer fluctuation.23 Regarding Belgrade, it can easily be noted that almost all big and significant formats of retail are located by very frequent transport routes. Such is the case with Vero in Milutina Milankovića, Vero in Čukarica, Mercator in Art Boulevard, Tempo on Ada, Metro on the Ibarska highway, Roda (ex-Idea) in Partizan aviation Street, Idea in Omladinskih brigada, Shopping Center Ušće etc.

Bad transport frequency is a characteristic of objects which are secluded in the depth of the condominium, or are located off the street. An example of big formats with bad fre-quency in Belgrade are Dis and Roda behind the NIS gas station, also known as Dragon 1 gas station, located on the highway. Bearing in mind that these locations, besides the lack of frequency, also lack visibility and population closeness, these retailers wanted to attract buyers in another manner. This Dis location is the only one in Belgrade with the surface of 10.000 m², 40 points of sale and 1.500 parking spaces. Dis price policy can be a sufficient reason for the buyers to head to this remote, unreachable location.24

The location of Roda on the same place is one of the many in Belgrade, with the only difference that the sales surface is bigger than with the others (7.700 m², 28 points of sale and 500 parking spaces), which certainly promises a varied offer. Both locations represent short term locations which can function only a certain number of years. It is a great probability that after the arrival of the competition, these locations shall not offer enough motives for the buyers to head behind the Dragon gas station. On the other hand, Mc Donalds which was opened near-by has a much brighter future bearing in mind that it is located on the very highway. The security of its business in the future comes directly due to the reason of good transport frequency and good visibility.

Location access- this is the factor without which the previous factor is not worth. The location with enabled access can be on the most frequent highway and still not produce any results. The best solution is certainly if the location access is regulated by traffic light

23 Teller (2008), pp. 381-403.24 Dis markets (2016)

KEY LOGISTICS LOCATION SELECTION FACTORS IN RETAIL BUSINESS68signalization, which is most often difficult to achieve.25 An example of the necessary traffic light signalization for the regulation of the location approach is Metro on Ibarska highway, when going out from Belgrade. Since Ibarska highway is the road with extreme transport frequency, the excess to Metro is forseen from the side transport route, but an additional track is certainly necessary for turning right towards the mentioned transport route. Due to the left turn and the very complicated entry from the Metro side onto the Ibarska Highway, it was necessary to put a traffic light. In rare cases, when that traffic light is not working, the probability of transport accidents is very high, which practice has confirmed. It is known that the opening of Metro was significantly postponed due to getting the permission for the transport solution and the transfer of traffic signalization onto the city of Belgrade. It is obvious that this location would not be suitable without the mentioned traffic solution. The incomplete access to the location is the characteristic of Tempo on Ada, bearing in mind that the approach has been enabled only to buyers heading from the city center, which means that half the buyers which pass by the Sava highway, i.e everyone heading from the opposite direction does not have the possibility to enter. An example of an excellently organized approach is Mercator on New Belgrade. 26There are approaches which are at first glance well organized, but do not function very well in practice.27 Such is the example of Interex in Ustanička Street which has a serious transport conflict if the buyer wishes to turn left in order to access the location. Practice has shown that regarding this factor, compromises should not be made. The most desir-able situation is when buyers are enabled access to the location from every direction, so this should be noted as important.28

Customer closeness- as an example of location which favors this factor all Vero super-markets in Belgrade can be mentioned. They are currently positioned on six locations, where the policy of this chain assumes only the locations near the buyer.

5. CONCLUSIONThe analysis within this paper has shown that the selection of adequate location has a big theoretical and practical meaning for all participants within the supply chain. Besides the historical aspect of location theory development, while selecting the location, a spe-cial accent was given to the logisitics factors of location selection used by retail. A special analysis has been carried out regarding the precise competitor locations in Serbia, focus-ing on renowned Belgrade locations. Also, a special attention was paid to each of the logistics factors, judging each and every of them. Good and bad characteristics of numer-ous locations have been mentioned. Still, due to the lack of competition, bad locations in Belgrade still achieve a satisfactory turn over. It should be noted that such locations are not the means for competitive fight of the future. Summing up the analysis, it can be concluded that, generally, location is very important for all participants within the supply chain, so a special attention must be paid to it. The retail image in Serbia, with the ar-

25 Minetal.(1998),pp.1-15.26 MercatorCenter(2016)27 StaeheliandMitchell(2006),pp.977-992.28 LiuandChen(2011),pp.7901-7908.


rival of new and stronger competitors, shall give the answer in the future to which quality extent location as a competitive source was treated up to that moment on this market.

LITERATURE1. Bhatnagar, R., Jayaram, J., Cheng Phua, J. (2003), “Relative importance of plant location factors: A cross-national comparison between Singapore and Malaysia”, Journal of Business logistics, Vol. 24, No.1, pp. 147-170.

2. Burt, D., Dobler, D., Starling, S. (2003), World-Class Supply Management: The Key to Supply Chain Management, McGraw-Hill-Irwin, Boston.

3. Davis, R. (1995), Retail planning policies in Western Europe, Routledge, New York.

4. Dis marketi, available at: http://www.dismarket.rs/lokacije.php [Accessed on: 23/08/16]

5. Giunipero, L., Carter, P. (2009), The role of optimization in strategic sourcing, Arizo-na, CAPS research, USA.

6. Hong, J. (2007), “Transport and location of foreign logistics services: the Chinese experience” Transportation research Part A, Vol. 41, pp. 597-609.

7. Levy, M., Weitz, B. (2004), Retailing management, 5th Edition, McGraw-Hill/Irwin, New York.

8. Liu, X., Chen, Y. (2011), “Selection of logistics center location using axiomatic fuzzy set and TOPSIS methodology in logistics management” Expert Systems with Applicati-ons, Vol. 38, No. 6, pp. 7901–7908.

9. Mercator Center, available at: https://www.mercator.si/prodajna-mesta/mercator-cen-tar-beograd/ [Accessed on: 23/08/16]

10. Min, H., Jayaraman, V., Srivastava, R. (1998), “Combined location-routing pro-blems: A synthesis and future research directions” European Journal of Operational Re-search, Vol. 108, No.1, pp. 1-15.

11. Monczka, R., Handfield, R., Giunipero, L., Patterson, J., Waters, D. (2010), Purcha-sing and Supply Chain Management, 5th Edition, Cengage learning EMEA, Hampshire, UK.

12. Ozudru, B., Guldman, J. (2013), “Retail location and urban resilience: towards a new framework for retail policy” Surveys and Perspectives Integrating Environment and Society, Vol. 6, No. 1, pp. 1-14.

KEY LOGISTICS LOCATION SELECTION FACTORS IN RETAIL BUSINESS7013. Popis u Srbiji 2011. godine, available at: http://popis2011.stat.rs/, [Accessed on: 23/08/16]

14. Rogers, S. (2004), “Supply management: 6 elements of superior design” Supply Chain Management Review, Vol. 8, No.3, pp 48-55.

15. Staeheli, L., Mitchell, D. (2006), “USA’s destiny? Regulating space and creating community in American shopping malls” Urban Studies, Vol. 43, No. 5-6, pp. 977-992.

16. Teller, C. (2008), “Shopping streets versus shopping malls-determinants of agglom-eration format attractiveness from consumers’ point of view” The International Review of Retail, Distribution and Consumer Research, Vol. 18, No. 4, pp. 381-403.

17. von Thünen, J. (1826). Der isolirte Staat in Beziehung auf Landwirthschaft und Nationalökonomie, available at: http://www.deutschestextarchiv.de/book/show/thuenen_staat_1826 [Accessed on: 23/08/16]

18. Turhan, G., Akalin, M., Zehir, C. (2013), “Literature Review on Selection Criteria of Store Location Based on Performance Measures” Social and Behavioural Sciences, Vol. 99, No. 6, pp. 391–402.

19. Weber, A. (1909), Über den Standort der Industrien, available at: http://www.wiwi.unimuenster.de/insiwo/Download/Hausarbeitenausarbeit-Buthe.pdf [Accessed on: 23/08/16]


SINIŠA RADIĆ1


VREDNOVANJE INTELEKTUALNOG KAPITALA PRIMENOM METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTIMEASUREMENT OF INTELLECTUAL CAPITAL USING CALCULATED INTANGIBLE VALUE METHOD

JEL KLASIFIKACIJA: M41

APSTRAKT:

Intelektualni resursi su vremenom postajali sve značajniji deo ukupne imovine poslovnih entiteta, pa se prirodno nametnulo pitanje izveštavanja o vrednosti ovih sredstava i o njihovom doprinosu u kreiranju rezultata. U akademskoj i stručnoj literaturi, a pogotovo u praksi vodećih konsultantskih firmi, razvijene su brojne metode za utvrđivanje vrednosti intelektualnog kapitala poslovnih entiteta koje možemo klasifikovati u dve velike grupe – monetarne i nemonetarne metode. U ovom radu biće predstavljena metoda obračunate nematerijalne vrednosti kao monetarna metoda kojom se vrednuje ukupan intelektualni kapital organizacije kao celine. Cilj rada je da se prezentuju argumenti u prilog i protiv korišćenja ove metode, kao i da se prikaže konkretna primena metode obračunate nema-terijalne vrednosti na podacima iz uzorka koji čine velike poslovne banke iz bankarskog

1 Institucija/Afilijacija:Ekonomskifakultet,UniverzitetuBeogradu

VREDNOVANJE INTELEKTUALNOG KAPITALA PRIMENOM METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTI72sektora Republike Srbije, odnosno iz njihovih finansijskih izveštaja u periodu od 2012. do 2014. godine.

ABSTRACT:

During the last few decades, intellectual resources are becoming an increasingly im-portant part of the total assets of the business entities. Therefore, accountants need to answer on two questions: how to report on the value of these assets and how to measure their contribution in creating a result of business. In the academic and professional lit-erature, and especially in the practice of leading consulting firms, has been developed a number of methods for determining the value of the intellectual capital of business enti-ties that can be classified into two major groups - monetary and non-monetary methods. This paper presents a Calculated Intangible Value as a monetary method that evaluates the overall intellectual capital of the organization as a whole. The aim is to present the arguments in favor and against the use of this method, as well as to show the concrete implementation of it. Our analysis covers the period from 2012 to 2014 and it is based on the data collected from official financial statements from the sample consisting of large commercial banks operating in the Republic of Serbia.

KEY WORDS:INTELLECTUAL CAPITAL, INTELLECTUAL CAPITAL MEASUREMENT, CALCULATED INTANGIBLE VALUE

KLJUČNE REČI:INTELEKTUALNI KAPITAL, VREDNOVANJE INTELEKTUALNOG KAPITALA,METODA OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTI.


UVODKrajem devedesetih godina prošlog veka prosečan odnos tržišne vrednosti i knjigovod-stvene vrednosti neto imovine (P/B racio) kompanija koje učestvuju u kreiranju indeksa S&P500 dostigao je vrednost 7, što znači da 6/7 tržišne vrednosti ovih kompanija nije bilo vidljivo iz finansijskih izveštaja. Poređenja radi, prosečna vrednost navedenog poka-zatelja za istu grupu kompanija sredinom sedamdesetih godina prošlog veka bila je ne-znatno iznad 1.2 Pored odsustva intelektualnih resursa iz njihovih finansijskih izveštaja, rastu P/B racija posmatranih kompanija svakako je doprinelo i vrednovanje značajnog dela fizičke i finansijske imovine po istorijskim troškovima. Međutim, Tobinov Q-racio tih istih kompanija (prosečan odnos tržišne vrednosti i troškova zamene njihove neto imovine) utrostručio se u približno istom periodu od dvadesetak godina, odnosno 80-ih i 90-ih godina prošlog veka.3 Ne gubeći iz vida činjenicu da su tržišna i knjigovodstvena vrednost kompanija determinisane različitim faktorima, navedeni trendovi mogu ukazi-vati na rastući značaj knjigovodstveno neevidentirane intelektualne imovine u kreiranju tržišne vrednosti kompanija.

Nematerijalna sredstva, nematerijalna aktiva, intelektualni kapital, intelektualna sred-stva, neopipljiva sredstva, kapital zasnovan na znanju, sve su to pojmovi kojima se opisuju sredstva koja imaju potencijal generisanja budućih koristi, a koja nemaju materi-jalno otelotvorenje. Autori iz oblasti računovodstva neretko koriste pojam nematerijalna imovina samo za onaj deo aktive koji zadovoljava definiciju sredstva i kriterijume za priznavanje proklamovane u Okviru za pripremanje i prezentaciju finansijskih izveštaja, kao i uslove prezentovane u MRS 38 Nematerijalna imovina. S druge strane, pojam intelektualne imovine ili intelektualnog kapitala u računovodstvu se shvata šire, jer pored nematerijalnih sredstava priznatih u finansijskim izveštajima, intelektualnim kapitalom se smatraju i nematerijalni resursi koji nisu prezentovani u finansijskim izveštajima, a koji doprinose stvaranju vrednosti za izveštajni entitet. Zbog toga se primena termina intelek-tualni kapital ili intelektualni resursi može smatrati adekvatnijim u ovom širem kontekstu.

1. IZVEŠTAVANJE O INTELEKTUALNOM KAPITALU U EKONOMIJI ZNANJANe postoji jedna opšteprihvaćena definicija, kao ni jedna klasifikacija intelektualnih resursa. Većina definicija je ipak saglasna po pitanju njihovih ključnih karakteristika, a to su: stvaranje verovatnih budućih ekonomskih koristi, odsustvo fizičke supstance i, u određenoj meri, mogućnost kontrole (zadržavanja i upotrebe od strane entiteta). Iako su u literaturi predloženi brojni pristupi u klasifikovanju intelektualnih sredstava, ispostavilo se da je kategorizacija predložena od strane Evropske komisije u okviru MERITUM projekta (MERITUM – Measuring Intangibles to Understand and Improve Innovation Manage-ment) najčešće korišćena u smernicama o intelektualnom kapitalu, kao i u naučnim ra-

2 Lev,B.,Daum,J.(2004),str.6-17.3 Isto.

VREDNOVANJE INTELEKTUALNOG KAPITALA PRIMENOM METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTI74dovima. Prema ovoj kategorizaciji, intelektualni kapital se sastoji od ljudskog, strukturnog i relacionog kapitala.

Ljudski kapital se u finalnom izveštaju MERITUM projekta definiše kao „znanje koje zaposleni odnose sa sobom kada napuštaju preduzeće“.4 On obuhvata znanje, veštine, iskustvo i sposobnosti zaposlenih. Pod tim se podrazumeva kreativnost, inovativna spo-sobnost, sposobnost timskog rada, prethodno iskustvo, fleksibilnost, tolerantnost, mo-tivisanost, zadovoljstvo poslom, lojalnost, sposobnost učenja, obrazovanje koje zaposleni poseduje i obuke koje je u okviru kompanije imao. Strukturni kapital se definiše kao „skup znanja koji ostaje u preduzeću na kraju radnog dana“.5 To je ljudsko znanje integ-risano u procese i procedure kompanija, koje je prisutno i kada zaposleni odu kući nakon isteka radnog vremena, kao i kada odu da rade kod drugog poslodavca. On obuhvata organizacione procedure, rutine, sisteme, baze podataka, organizacionu kulturu, kao i organizacionu fleksibilnost, korišćenje informacionih tehnologija u celini, sposobnost or-ganizacionog učenja i sl. Deo strukturnog kapitala je i intelektualna svojina, koja se dalje deli na prava industrijske svojine i autorska i srodna prava. Relacioni kapital obuh-vata „sve resurse na kojima se grade spoljni odnosi preduzeća, na primer, sa kupcima, dobavljačima ili partnerima u istraživačko-razvojnim aktivnostima”.6 Sastoji se iz delova ljudskog i strukturnog kapitala angažovanih na građenju odnosa kompanije sa brojnim stejkholderima. Primeri takvih resursa su lojalnost kupaca, satisfakcija kupaca, odnosi sa dobavljačima, strategijske alijanse sa konkurentima, korporativna reputacija, imidž, brendovi, liste kupaca, pregovaračka moć u odnosu sa poveriocima i slično.

Budući da su intelektualni resursi vremenom postajali sve značajniji generator ukupne vrednosti poslovnih entiteta, prirodno se nametnulo pitanje izveštavanja o vrednosti ovih sredstava, kao i tretmana rezultata nastalog upotrebom intelektualne imovine u poslov-nom procesu. Promene u poslovnom ambijentu, podstaknute inovacijama, većom konku-rentnošću i deregulacijom kao trendom u ekonomskoj politici razvijenih privreda, postaju glavni uzrok smanjenja relevantnosti finansijskih informacija. Razlog za to treba tražiti u postojećem okviru za finansijsko izveštavanje koji je uspostavljen u eri industrijske ekonomije i koji nije u stanju da adekvatno odgovori informacionim izazovima ekono-mije znanja. U takvim okolnostima, investitori u donošenju poslovnih odluka posežu za izvorima informacija koje adekvatnije reflektuju uticaj promena na poslovanje entiteta (po mogućnosti u realnom vremenu), za razliku od računovodstvenog sistema u kojem je sve izraženije odsustvo povezanosti između računovodstvenih i tržišnih vrednosti.7 Izvori informacija tog tipa mogli bi biti analize urađene po zahtevu investitora od strane investicionih analitičara ili konsultantskih firmi, kao i razna obaveštenja koja kompanije objavljuju na internet stranama, u dnevnoj i stručnoj štampi i slično.

Sledeći aktuelnu profesionalnu regulativu po MRS/MSFI, veliki deo intelektualnih sredsta-va kompanija nije priznat u njihovim finansijskim izveštajima, budući da ne zadovoljavaju definiciju sredstva ili neki od zahtevanih kriterijuma za njihovo priznavanje u finansijskim izveštajima. Izdaci po osnovu ulaganja u nematerijalnu aktivu se tretiraju kao rashodi perioda u kojima su izvršena ulaganja, što posledično vodi iskazivanju nižih rezultata u

4 Meritum (2001), str. 3.5 Isto,str.3.6 Isto, str. 3.7 Lev,B.(1999),str.3-5.


periodima ulaganja i neopravdano viših rezultata u periodima koji slede i koji su oslobo-đeni pripadajućih troškova. Ovi izdaci će svakako, pre ili kasnije, postati rashodi, jer će oni, u slučaju aktiviranja, putem sistematskog periodičnog otpisivanja tokom procenjenog veka upotrebe, biti alocirani kao rashodi. Međutim, u tom slučaju bi mnogo korektnije bio prezentovan imovinski, finansijski i prinosni položaj entiteta koji ulažu u nemateri-jalnu aktivu, budući da bi periodična alokacija učinjenih izdataka sledila obrazac priliva ekonomskih koristi u entitet, dok bi nealocirani deo ulaganja, prezentovan u aktivi, pred-stavljao potencijal za generisanje budućih ekonomskih koristi. Kao posledica prethodnog, ni obračun bitnih pokazatelja profitabilnosti i solventnosti nije korektan, što je tipično za entitete koji značajno ulažu u intelektualne resurse.

Budući da je trenutno u toku postupak transformacije postojećeg Konceptualnog okvira za finansijsko izveštavanje (poslednji nacrt ED/2015/3 izdat je u maju 2015. godine), za očekivati je da će u bliskoj budućnosti biti omogućeno priznavanje većeg dela intelektual-nih resursa izveštajnih entiteta u njihovim finansijskim izveštajima. Osnov za to bi trebalo da stvore očekivane izmene u definiciji sredstava i u kriterijumima za priznavanje sred-stava u finansijskim izveštajima, kao i promene u tumačenju ključnih kvalitativnih kara-kteristika koje se zahtevaju od računovodstvenih informacija u uslovima sve izraženije neizvesnosti u vrednovanju sredstava.8

Prethodno rečeno u velikoj meri nagoveštava važnost otvorenih pitanja u domenu vred-novanja intelektualnih resursa izveštajnih entiteta, od čijeg će razrešenja zavisiti nivo relevantnosti računovodstvenih informacija za donošenje poslovnih odluka.

2. IZAZOVI VREDNOVANJA INTELEKTUALNOG KAPITALAPod pojmom „vrednovanje“ podrazumevamo dodeljivanje novčanog iznosa određenom materijalnom ili nematerijalnom dobru, odnosno prevođenje nemonetarnih stavki u novac u cilju svođenja raznorodnih imovinskih delova na jedinstvenu meru. Kada govorimo u kontekstu finansijskog izveštavanja, vrednovanje predstavlja jedan segment ove sveobuh-vatne aktivnosti. Često se ipak ističe primarni značaj vrednovanja elemenata finansijskih izveštaja u odnosu na druge segmente finansijskog izveštavanja, budući da od ishoda vrednovanja direktno zavisi imovinski i finansijski položaj izveštajnih entiteta.

Vrednovanje može biti shvaćeno i u jednom dosta širem smislu. Kao što postoje različite merne skale sa različitim karakteristikama, prema kojima sa manjom ili većom preciznošću možemo suditi o vrednostima posmatranih obeležja (određivati njihove apsolutne ili rela-tivne razlike, rangirati obeležja ili čak ni to), tako i vrednost resursa kompanija na različite načine može biti predstavljena zainteresovanoj javnosti (finansijskim ili nefinansijskim kvantitativnim informacijama, kao i kvalitativnim informacijama).

Interesantnu klasifikaciju metoda merenja vrednosti intelektualnih resursa osmislio je Karl-Erik Sveiby. On je sve poznatije pristupe vrednovanja intelektualnih resursa grupisao u sledeće četiri kategorije:9

8 IASB(2015).9 http://www.sveiby.com/articles/IntangibleMethods.htm

VREDNOVANJE INTELEKTUALNOG KAPITALA PRIMENOM METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTI76• Metode direktnog merenja vrednosti intelektualnog kapitala (Direct Intellectual Capi-

tal methods – DIC),• Metode tržišne kapitalizacije (Market Capitalization Methods – MCM),• Metode prinosa na imovinu (Return on Assets methods – ROA), i• Skorkard metode (Scorecard methods – SC).

Pored toga, Sveiby je razmatrane metode dodatno klasifikovao po dva kriterijuma. Prvi kriterijum je nivo na kojem se metoda primenjuje u vrednovanju intelektualnog kapitala (organizacioni nivo – sintetičke metode ili nivo prepoznatljivih komponenti intelektual-nog kapitala – analitičke metode). Drugi kriterijum je karakter vrednosti dobijenih vred-novanjem, po kojem metode mogu biti podeljene u dve velike grupe: metode finansijskog (monetarnog ili novčanog) vrednovanja i metode koje ne vrednuju intelektualne resurse u novčanim iznosima, nego koristeći druge, manje egzaktne, jedinice mere. Primenom oba navedena kriterijuma dolazimo do klasifikacije svih poznatijih metoda vrednovanja koje je Sveiby razmatrao u četiri grupe kao što je predstavljeno u Tabeli 1. Pored naziva pojedinih metoda u tabeli je skraćenicom označeno kojoj kategoriji pristupa vrednovanju metode pripadaju u kontekstu prethodno prezentovane klasifikacije (DIC, MCM, ROA ili SC).

TABELA 1. KLASIFIKACIJA POZNATIJIH METODA VREDNOVANJA INTELEKTUALNOG KAPITALA

NEMONETARNO VREDNOVANJE MONETARNO VREDNOVANJE

Vrednovanje intelektualnog kapitala na nivou organizacije

Indeks intelektualnog kapitala (IC-IndexTM) - SC

Poslovni IQ (Business IQTM) - SC

Koeficijent dodate vrednosti

Odnos tržišne i knjigovodstvene vrednosti - MCM

Tobinovo Q - MCM

Nevidljivi bilans stanja - MCM

Obračunata nematerijalna vrednost - ROA

Dodata ekonomska vrednost (EVATM) - ROA

intelektualnog kapitala (VAICTM) - ROA

Vrednovanje pojedinačnih intelektualnih resursa

Skandia Navigator - SC

Balance Scorecard (BSC) - SC

Intangible Assets Monitor - SC

Dinamičko vrednovanje intelekt. kapitala (IC - dVALTM) - SC

Danske smernice - SC

MERITUM smernice - SC

Indeks kreiranja vrednosti - SC

Rejting intelektualnog kapitala (IC RatingTM) - SC

Value Chain Score BoardTM - SC

Računovodstvo troškova ljudskog kapitala - DIC

Technology Broker - DIC

The Value ExplorerTM - DIC

Metodologija inkluzivnog vrednovanja - DIC

Vrednovanje intelektualne imovine – DIC

Izvor:Prilagođenopremahttp://www.sveiby.com/articles/IntangibleMethods.htm

Iz Tabele 1 može se primetiti da su metode koje se primenjuju u nemonetarnom vred-novanju intelektualnih resursa po pravilu skorkard metode, budući da ove metode korišćenjem kvalitativnih pokazatelja opisuju vrednost intelektualnih resursa poslovnih


entiteta (pojedinačno ili u celini). Metode direktnog merenja intelektualnog kapitala pri-menjuju se za monetarno vrednovanje pojedinačnih intelektualnih resursa (najčešće onih ključnih u poslovnom modelu entiteta), dok se za monetarno vrednovanje intelektualnih resursa na nivou organizacije kao celine koriste metode tržišne kapitalizacije i metode prinosa na imovinu. Metoda koeficijenta dodate vrednosti intelektualnog kapitala ima odlike kako metoda za monetarno, tako i metoda za nemonetarno vrednovanje intelek-tualnog kapitala.

Nažalost, nijedna od metoda iz prethodno pomenutih klasifikacija ne može u potpu-nosti udovoljiti svim mogućim svrhama vrednovanja intelektualnog kapitala. Zato izbor odgovarajućeg metoda vrednovanja treba da uvaži svrhu vrednovanja, konkretne okol-nosti u entitetu čiji se nematerijalni resursi vrednuju, kao i u njegovom okruženju. Izbor metoda vrednovanja u konkretnom slučaju zavisiće i od informacionih potreba korisnika računovodstvenih i drugih poslovnih informacija. Ukoliko se želi sprovesti vrednovanje pojedinih oblika intelektualnih resursa u određenom entitetu, svakako će od značaja biti i delatnost kojom se entitet bavi, jer ona opredeljuje ulogu konkretnih nematerijalnih resur-sa u poslovnom modelu entiteta, što su uglavnom potvrdila istraživanja koja su pretežno bila kvalitativnog karaktera.10 Na primer, ako se u fokusu analize nađe uticaj intelektu-alnih resursa na kreiranje vrednosti u poslovnim bankama, pored ljudskog i strukturnog kapitala, te brenda i reputacije kao elemenata relacionog kapitala naročito značajnih za banke (budući da je poverenje od kritične važnosti), u bankama se mogu identifikovati i neki specifični oblici intelektualnih resursa bazirani na odnosima sa klijentima. Primeri takvih resursa su: prava administriranja hipotekarnih kredita (Mortgage servicing rights), nematerijalna vrednost portfolija kreditnih kartica (Credit card intangible), nematerijalna vrednost glavnih depozita (Core deposit intangible) i nematerijalna vrednost povereničkih poslova (Trust operations intangible).11

Iz perspektive aktuelne relevantne regulative moglo bi se zaključiti da veću upotrebnu vrednost imaju metode koje se nalaze u desnom delu prethodno prezentovane tabele, budući da se radi o metodama finansijskog vrednovanja. Međutim, u opisnim delovi-ma finansijskih izveštaja, kao i u pratećim izveštajima koji nisu sastavni deo redovnog godišnjeg zaključka, moguće je zainteresovanu javnost informisati o vrednosti intelek-tualnih resursa entiteta korišćenjem nefinansijskih metoda vrednovanja. Glavni motivi za primenu metode obračunate nematerijalne vrednosti u empirijskom delu ovog rada bili su dostupnost neophodnih informacija za primenu metode (iz zvaničnih finansijskih izveštaja), kao i upotrebljivost ove metode u procesu benčmarkinga (vrednost dobijena primenom ove metode je jednoznačna i uporediva između jedinica koje su obuhvaćene analizom).

S druge strane, komplementaran aspekt u izveštavanju o intelektualnim resursima pred-stavlja opisivanje izloženosti poslovnih entiteta rizicima povezanim sa ovim resursima. Ovu aktivnost oblikuju brojni faktori, od karakteristika pravnog i ekonomskog sistema određene države, razvijenosti njenog tržišta kapitala, vlasničke strukture poslovnih entite-ta čije je izveštavanje predmet razmatranja, kao i drugi faktori, što su uglavom potvrdila malobrojna istraživanja u ovoj oblasti.12

10 Chen et al., (2014), str. 563-58911 Kohlbeck, M. (2004), str. 29-60.12 Durst, S. (2013), str. 81-120.

VREDNOVANJE INTELEKTUALNOG KAPITALA PRIMENOM METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTI78

3. SPECIFIČNOSTI METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTIUkoliko pođemo od klasifikacije predstavljene u okviru prethodne tačke, metoda obračunate nematerijalne vrednosti (Calculated intangible value – CIV) pripada kate-goriji metoda prinosa na imovinu, koje omogućavaju kompanijama da odrede ukupnu monetarnu vrednost svojih nematerijalnih resursa kao celine. Metoda kalkuliše vrednost nematerijalnih resursa kompanije upoređujući njene performanse sa performansama prosečnog konkurenta koji ima sličnu strukturu materijalne imovine. Pretpostavka o sličnoj strukturi materijalne imovine je neophodna da bi se eliminisao uticaj tog faktora na profitabilnost posmatranih kompanija. Radi se o jednostavnoj metodi koja se može pri-meniti u različitim delatnostima, a primena metode podrazumeva sprovođenje procedure koja se sastoji od sedam koraka i oni su predstavljeni na Slici 1.

SLIKA 1: ETAPE U PRIMENI METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTI

1. Obračun prosečnog rezultata pre oporezivanja kompanije

2. Obračun prosečne vrednosti materijalne imovine kompanije(ili ukupne priznate imovine)

3. Obračun prosečne stope prinosa na imovinu kompanije (r)

4. Utvrđivanje prosečne stope prinosa na imovinu u grani u kojoj kompanija posluje(ili u grupi entiteta sa sličnom strukturom imovine) (R)

5. Izračunavanje bruto viška prinosa (premije pre oporezivanja) koji kompanijaostvaruje u odnosu na prosečnog konkurenta u grani (grupi entiteta) (ako je r > R)

6. Izračunavanje neto viška prinosa kompanije (premije nakon oporezivanja)oduzimanjem poreza na rezultat od bruto viška prinosa kompanije

7. Diskontovanje neto viška prinosa sa odgovarajućomdiskontnom stopom (npr. prosečnim troškovima kapitala kompanije)

Izvor:obradaautorapremaStewart,T.A.(1997).


Prezentovana procedura kalkulisanja obračunate nematerijalne vrednosti u konkretnom slučaju zahteva određena objašnjenja koja su data u nastavku.

• Prosečne veličine koje se koriste u postupku (rezultat pre oporezivanja, vrednost materijalne ili ukupne priznate imovine) se računaju kao proste aritmetičke sredine vrednosti iz finansijskih izveštaja za tri uzastopne godine.

• Premija pre oporezivanja ili bruto višak prinosa (gross excess return) koji kompanija ostvaruje u odnosu na prosečnog konkurenta u grani (ili grupi entiteta sa sličnom strukturom imovine) obračunava se tako što se prosečna stopa prinosa na imovinu grane (ili grupe entiteta) pomnoži sa prosečnom vrednošću materijalne (ili ukupne priznate) imovine kompanije (što pokazuje rezultat koji bi prosečni konkurent u grani ili grupi entiteta ostvario sa materijalnom ili ukupno priznatom imovinom posma-trane kompanije), a zatim se ta vrednost oduzme od prosečnog neoporezovanog rezultata posmatrane kompanije (dobijenog u koraku 1).

• Bruto višak prinosa će biti ostvaren samo ukoliko je prosečna stopa prinosa na imo-vinu posmatrane kompanije veća od prosečne stope prinosa na imovinu grane (ili grupe entiteta sa sličnom strukturom imovine).

• Premija nakon oporezivanja ili neto višak prinosa (net excess return) se dobija kada se bruto višak prinosa (dobijen u prethodnom koraku) pomnoži sa prosečnom sto-pom poreza na rezultat za posmatrani period, a zatim se iznos obračunatog poreza oduzme od bruto viška prinosa.

• Deljenjem premije nakon oporezivanja sa odgovarajućom diskontnom stopom dobija se sadašnja vrednost premije, odnosno obračunata vrednost dela nematerijalne imo-vine koji nije priznat u finansijskim izveštajima.

Dobijena vrednost iz prethodno prezentovanog postupka „odražava meru sposobnosti kompanije da koristi svoja nematerijalna sredstva tako da nadmaši druge kompanije u grani”.13 Rastuća vrednost pokazatelja ukazuje da poslovanje kompanije ima potencijal za stvaranje buduće vrednosti (bez obzira na trenutnu tržišnu cenu njenih akcija), dok slabljenje vrednosti ovog pokazatelja može značiti da „ulaganja kompanije u nemateri-jalne resurse nisu isplativa”.14 Međutim, treba imati u vidu da „obračunata nemateri-jalna vrednost ne odražava vrednost svih nematerijalnih resursa”,15 budući da jedan deo tih resursa, koji je doprineo stvaranju prosečnih prinosa entiteta (priznata nematerijalna imovina), nije uključen u tu vrednost.

Glavne prednosti metode obračunate nematerijalne vrednosti mogu se sumirati u sledećim tačkama:16

• metoda je lako primenjiva s obzirom da se u obračunu koriste podaci iz javno dostu-pnih revidiranih finansijskih izveštaja,

• relativna obračunata nematerijalna vrednost, tj. obračunata nematerijalna vrednost stavljena u odnos sa nekom drugom veličinom (na primer, knjigovodstvenom vred-nošću ukupne imovine ili ukupnim ostvarenim prihodima), omogućava, kao sredstvo

13 Sundac,D.,FaturKrmpotić,I.(2009),str.279-290.14 Starovic,D.,Marr,B.(2002),str.17.15 Andriessen,D.(2011),str.290.16 Starovic,D.,Marr,B.(2002);Lönnqvist,etal.,(2006),str.355-368.

VREDNOVANJE INTELEKTUALNOG KAPITALA PRIMENOM METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTI80benčmarkinga, poređenja entiteta unutar određene grane, kao i poređenja entiteta iz različitih delatnosti,

• apsolutna i relativna obračunata nematerijalna vrednost mogu biti od koristi kao podrška u oceni investicionih odluka,

• obračunata nematerijalna vrednost može da posluži i kao sredstvo za praćenje razvo-ja poslovanja entiteta, a takođe može biti korišćena u eksternom finansijskom izve-štavanju (u okviru dodatnih informacija koje se prezentuju zainteresovanoj javnosti).

Međutim, brojne su i kritike upućene na račun metode obračunate nematerijalne vredno-sti. O ograničenjima ove metode biće reči u okviru jedne od narednih tačaka ovog rada.

4. PRIMENA METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTI U POSLOVNIM BANKAMA U SRBIJIU ovom radu biće predstavljeno vrednovanje intelektualnog kapitala primenom metode obračunate nematerijalne vrednosti na uzorku od sedam velikih banaka iz bankarskog sektora Republike Srbije. U literaturi postoji veoma mali broj radova koji su se bavili uti-cajem intelektualnog kapitala na finansijske performanse entiteta u Srbiji,17 a još su ređi radovi u kojima su vrednovani intelektualni resursi banaka koje posluju u bankarskom sektoru Republike Srbije, odnosno analiziran doprinos tih resursa u kreiranju vrednosti.18 U tim radovima uglavnom je primenjivana metodologija koeficijenta dodate vrednosti intelektualnog kapitala (eng. Value Added Intellectual Coefficient – VAIC) čiji je autor austrijski istraživač Ante Pulić.19

Izbor poslovnih banaka, kao jedinica posmatranja u ovoj analizi, temelji se na činjenici da je u bankarskom sektoru kvalitet objavljenih informacija tradicionalno na višem nivou u odnosu na druge delatnosti, kako zbog dominantnog učešća stranog kapitala u vlasništvu, tako i zbog regulatornih zahteva koji su u bankarskom sektoru, u cilju očuvanja stabilnosti finansijskog sistema, sveobuhvatniji i detaljniji u odnosu na realni sektor. U analizu su uključene najveće banke ukoliko se kao kriterijum veličine uvaži vrednost bilansne aktive, a to su: Banca Intesa, Komercijalna banka, Unicredit banka, Raiffeisen banka, Societe Generale banka, AIK banka i Eurobank banka. Iako Eurobank banka ima značajne gu-bitke u 2014. godini, ona nije isključena iz analize jer je u posmatranom trogodišnjem periodu u proseku ostvarila pozitivan rezultat zahvaljujući pozitivnim rezultatima iz 2012. i 2013. godine. Nasuprot tome, Societe Generale banka je poslovala sa gubit-kom u 2013. godini, što nije u celini iskompenzovano pozitivnim rezultatima poslovanja iz 2012. i 2014. godine. Uključivanjem banke koja ima prosečan negativan rezultat u obračun nematerijalne vrednosti doći će do snižavanja prosečne stope prinosa na imov-inu za posmatranu grupu banaka u analiziranom trogodišnjem periodu. To će imati uticaj na obračunatu vrednost bruto i neto viška prinosa pojedinih banaka, a u krajnjoj liniji i na obračunatu nematerijalnu vrednost posmatranih banaka. Da bismo ukazali na efekte takvog postupka, sprovešćemo prvo obračun nematerijalne vrednosti u grupi od sedam

17 Janoševićetal.,(2013),str.1-11;Dženopoljac,V.(2014),str.173-186.18 Bontis et al., (2013), str. 287-299.19 Pulic,A.(2004),str.62-68.


banaka (zadržavajući Societe Generale banku u obračunu – Tabela 2), a zatim i u grupi od šest banaka (po isključenju Societe Generale banke iz analize – Tabela 3).

Postupak primene metode obračunate nematerijalne vrednosti, opisan u okviru pre-thodnog podnaslova, donekle je modifikovan u smislu da je umesto granskog proseka za ceo bankarski sektor izračunata prosečna stopa prinosa na imovinu (ROA) za pos-matranu grupu banaka u posmatranom trogodišnjem periodu. Budući da je bankarski sektor u Srbiji jako heterogen po pitanju veličine banaka, moglo bi se smatrati oprav-danim da se najveće banke zasebno posmatraju, jer je jedan od preduslova primene ove metode sličnost strukture imovine za entitete koji su uključeni u obračun. Prema tome, pretpostavićemo da banke koje su uporedive po veličini (uvažavajući vrednost bilansne aktive kao kriterijum) imaju sličnu strukturu imovine (konkretno, da velike banke imaju sličniju strukturu imovine međusobno nego u poređenju sa malim bankama).

Takođe, umesto trogodišnjeg proseka materijalne imovine pojedinih banaka, u obračunu je korišćen trogodišnji prosek njihove ukupne bilansne aktive (što uključuje i prizna-tu nematerijalnu imovinu, iako njena vrednost ni u jednoj od posmatranih banaka nije značajna). To korespondira sa korišćenjem prosečnog rezultata pre oporezivanja kao brojioca u obračunu prosečne stope prinosa na ukupnu bilansnu aktivu u posmatra-nom trogodišnjem periodu, ali ujedno znači da je ostvareni višak prinosa nadprosečno profitabilnih banaka u stvari doprinos nepriznatog intelektualnog kapitala u ostvarenju rezultata.

U tabelama na narednim stranama možemo primetiti da banke koje imaju prosečnu stopu prinosa na imovinu iznad prosečne vrednosti te stope za posmatranu grupu banaka u ovom periodu ostvaruju bruto i neto višak prinosa, za razliku od banaka čija je profit-abilnost u posmatranom periodu ispod proseka za ovu grupu banaka. Kod natprosečno uspešnih banaka ima smisla pristupiti utvrđivanju obračunate nematerijalne vrednosti diskontovanjem ostvarenog neto viška prinosa, pri čemu se kao diskontna stopa u ovom slučaju koristi pretpostavljena ponderisana prosečna cena kapitala. Pretpostavka o njenoj visini zasnovana je na činjenici da se banke pretežno finansiraju pozajmljenim kapitalom (u skladu sa propisanim regulatornim standardima o adekvatnosti kapitala), dok u po-zajmljenim izvorima uglavnom dominiraju štedni depoziti stanovništva i privrede koji tek u slučaju oročenja na duži rok dostižu ovde pretpostavljenu cenu kapitala. Pored toga, kreditne linije koje domaćim bankama najčešće odobravaju njihove matične banke iz in-ostranstva ili druge inostrane banke takođe se ugovaraju pod veoma povoljnim uslovima.

Primenom metode obračunate nematerijalne vrednosti u prvom slučaju (Tabela 2) dol-azimo do zaključka da najveći nepriznati intelektualni kapital u okviru grupe od sedam velikih banaka u posmatranom periodu (2012. – 2014.) ima Raiffeisen banka u apso-lutnom i relativnom iznosu - oko 83,32 milijarde dinara ili 39,73% od prosečne bilansne aktive ove banke u posmatranom periodu. Sledi Banca Intesa sa obračunatom vrednošću nepriznate intelektualne imovine od 68,09 milijardi dinara ili 15,55% od prosečne bi-lansne aktive ove banke u posmatranom periodu. Unicredit banka takođe ima ostvaren značajan neto višak prinosa, gde se obračunom dolazi do vrednosti nepriznate intelektu-alne imovine od 28,89 milijardi dinara ili 11,39% od prosečne bilansne aktive ove banke u analiziranom trogodišnjem periodu. Konačno, AIK banka je takođe u ovom slučaju ostvarila određeni bruto i neto višak prinosa koji se prikazanim obračunom prevodi na

VREDNOVANJE INTELEKTUALNOG KAPITALA PRIMENOM METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTI82obračunatu nematerijalnu vrednost od 0,54 milijardi dinara ili 0,34% od prosečne bi-lansne aktive AIK banke u analiziranom periodu.

TABELA 2. OBRAČUNATA NEMATERIJALNA VREDNOST ZA SEDAM NAJVEĆIH BANAKA U SRBIJI

(U 000 RSD) 2012. 2013. 2014.Prosečnavrednost

Bruto višak prinosa

Poreskastopa

Neto višakprinosa*

Diskontnastopa CIV

Banca Intesa

bilansna aktiva 413,329,587 427,241,355 472,957,281 437,842,741

neto rezultat pre poreza 10,304,582 9,217,742 7,096,306 8,872,877prosečna stopa prinosa na imovinu priznatu u BS 2.026%

2,403,135 15% 2,042,665 3% 68,088,825

Komercijalna banka

bilansna aktiva 324,187,773 363,654,367 406,261,524 364,701,221


-749,431

Unicredit banka

bilansna aktiva 243,553,784 251,953,242 265,272,463 253,593,163

neto rezultat pre poreza 4,921,660 3,699,205 5,679,892 4,766,919

prosečna stopa prinosa na imovinu priznatu u BS 1.880%

1,019,724 15% 866,765 3% 28,892,172

Raiffeisen banka

bilansna aktiva 199,590,198 205,492,743 224,133,732 209,738,891


2,940,674 15% 2,499,573 3% 83,319,102

Societe Generale banka

bilansna aktiva 202,925,235 220,913,478 222,310,801 215,383,171

neto rezultat pre poreza 116,091 -1,214,144 176,089 -307,321

prosečna stopa prinosa na imovinu priznatu u BS -0.143%

-3,489,910

AIK banka

bilansna aktiva 154,352,341 152,401,643 173,301,270 160,018,418

neto rezultat pre poreza 4,009,827 1,254,611 1,886,565 2,383,668

prosečna stopa prinosa na imovinu priznatu u BS 1.490%

19,171 15% 16,295 3% 543,170

Eurobank banka

bilansna aktiva 168,927,504 158,041,420 146,178,582 157,715,835

neto rezultat pre poreza 1,896,936 1,321,614 -2,657,219 187,110prosečna stopa prinosa na imovinu priznatu u BS 0.119%

-2,143,363

1.478%Prosečna stopa prinosa na aktivu (ROA) za posmatranu grupu

banaka u posmatranom periodu

CIV = Obračunata vrednost neprepoznatljive (nepriznate) nematerijalne imovine

Obračunata nematerijalna vrednost (vrednost neprepoznatljive nematerijalne imovine)za sedam najvećih banaka u Republici Srbiji (po kriterijumu vrednosti bilansne aktive)

Diskontna stopa je utvrđena u visini pretpostavljene ponderisane prosečne cene kapitala od 3%.

Izvor:kalkulacijeautoranaosnovufinansijskihizveštajaposlovnihbanaka


Razmotrimo sada efekte primene metode obračunate nematerijalne vrednosti ukoliko se iz posmatrane grupe banaka isključi Societe Generale banka koja je ostvarila prosečan negativan rezultat u posmatranom trogodišnjem periodu (obračun prikazan u Tabeli 3). U tom slučaju dolazi do porasta prosečne stope prinosa na aktivu za posmatranu gru-pu banaka (preostalih 6 banaka) u analiziranom periodu na 1,698% (sa prethodnih 1,478%). Posledično, to utiče na iskazivanje nižeg bruto viška prinosa pojedinih banaka, a kod AIK banke vodi obračunu negativnog bruto viška prinosa (bruto manjka prino-sa), kao i eliminisanju obračunate nematerijalne vrednosti koja je, mada u skromnom obimu, postojala u prethodnom slučaju. Međutim, i dalje je zadržan isti poredak između posmatranih banaka u pogledu obračunate vrednosti nepriznate nematerijalne imovine, ali sa nešto izmenjenim obračunatim vrednostima. To je i razumljivo, s obzirom da od prosečne stope prinosa na aktivu za posmatranu grupu banaka zavisi visina obračunatog bruto viška prinosa pojedinih banaka, pa samim tim i obračunata nematerijalna vrednost tih banaka. Raiffeisen banka zadržava primat u pogledu apsolutnog i relativnog iznosa obračunate nematerijalne vrednosti od 70,22 milijarde dinara ili 33,48% od prosečne vrednosti bilansne aktive ove banke u posmatranom periodu. Prati je Banca Intesa sa obračunatom vrednošću nepriznate intelektualne imovine od 40,75 milijardi dinara ili 9,31% od prosečne vrednosti bilansne aktive ove banke u analiziranom trogodišnjem periodu. Sledi Unicredit banka sa obračunatom vrednošću nepriznate intelektualne imov-ine od 13,06 milijardi dinara ili 5,15% od prosečne vrednosti bilansne aktive ove banke u analiziranom periodu. AIK banka je, kao što je već rečeno, prešla u zonu ostvarenja bruto manjka prinosa u odnosu na prethodno prezentovani obračun, što je posledica isključenja Societe Generale banke iz obračuna, i sa tim povezanog porasta prosečne stope prinosa na imovinu za posmatranu grupu banaka u periodu analize.

VREDNOVANJE INTELEKTUALNOG KAPITALA PRIMENOM METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTI84 TABELA 3. OBRAČUNATA NEMATERIJALNA VREDNOST ZA ŠEST VELIKIH BANAKA U SRBIJI

(BEZ SOCIETE GENERALE BANKE)

(U 000 RSD) 2012. 2013. 2014.Prosečna vrednost

Bruto višak prinosa

Poreska stopa

Neto višak prinosa

Diskontna stopa* CIV

Banca Intesa

bilansna aktiva 413,329,587 427,241,355 472,957,281 437,842,741


1,438,231 15% 1,222,496 3% 40,749,878

Komercijalna banka

bilansna aktiva 324,187,773 363,654,367 406,261,524 364,701,221


-1,553,148

Unicredit banka

bilansna aktiva 243,553,784 251,953,242 265,272,463 253,593,163


460,863 15% 391,734 3% 13,057,788

Raiffeisen banka

bilansna aktiva 199,590,198 205,492,743 224,133,732 209,738,891


2,478,458 15% 2,106,690 3% 70,222,984

AIK banka

bilansna aktiva 154,352,341 152,401,643 173,301,270 160,018,418


-333,473

Eurobank banka

bilansna aktiva 168,927,504 158,041,420 146,178,582 157,715,835

neto rezultat pre poreza 1,896,936 1,321,614 -2,657,219 187,110prosečna stopa prinosa na imovinu priznatu u BS 0.119%

-2,490,932

1.698%

Obračunata nematerijalna vrednost (vrednost neprepoznatljive nematerijalne imovine) za šest velikih banaka u Republici Srbiji (po kriterijumu vrednosti bilansne aktive)

Prosečna stopa prinosa na aktivu (ROA) za posmatranu grupu

banaka u posmatranom periodu

CIV = Obračunata vrednost neprepoznatljive (nepriznate) nematerijalne imovine

Diskontna stopa je utvrđena u visini pretpostavljene ponderisane prosečne cene kapitala od 3%.

Izvor:kalkulacijeautoranaosnovufinansijskihizveštajaposlovnihbanaka

5. OGRANIČENJA METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTINajvažnija ograničenja metode obračunate nematerijalne vrednosti mogu se sumirati u sledećim tačkama:

• Finansijski izveštaji, iako javno dostupni, nisu najbolji izvor informacija o intelektu-alnom kapitalu. „Činjenica da se većina podataka neophodnih za primenu metode


preuzima iz finansijskih izveštaja kompanija predstavlja mač sa dve oštrice”.20 Pret-hodno je rečeno da je samo manji deo intelektualnih resursa prezentovan u finan-sijskim izveštajima. Međutim, tokovi koristi od upotrebe ovih resursa u celini imaju uticaj u oblikovanju rezultata.

• Metoda je bazirana na korišćenju prosečnih vrednosti određenih pokazatelja, a ko-rišćenje prosečnih vrednosti problematično je iz dva razloga - proseci vrednosti iz prethodnih godina ništa ne govore o trenutnom stanju posmatranih pokazatelja, a dodatno, korišćenjem prosečnih vrednosti gube se bitne informacije o trendovima posmatranih pokazatelja.21

• Problem može predstavljati utvrđivanje prosečne stope prinosa na imovinu u grani u kojoj razmatrana kompanija obavlja delatnost, kao i primena te stope u kalkulisanju obračunate nematerijalne vrednosti. Propisane klasifikacije delatnosti često obuhva-taju entitete koji nemaju sličnu strukturu imovine, a takođe i različite računovod-stvene politike koje se sprovode od strane entiteta u istoj grani mogu uticati da se knjigovodstvena vrednost imovine entiteta u istoj grani ne utvrđuje na isti način (taj problem je naročito izražen kada se u razmatranje uzmu entiteti iz različitih zemalja). Takođe, postojanje određenih ekstremnih vrednosti (eng. outliers) može značajno uti-cati na prosečnu vrednost pokazatelja. To najbolje pokazuju činjenice da je prosečna stopa prinosa na imovinu u bankarskom sektoru Srbije u 2014. godini bila svega 0,12% (dok je za 7 najvećih banaka ova stopa u istoj godini iznosila 1,192%), kao i da je 17 banaka u posmatranoj godini poslovalo sa dobitkom u ukupnom iznosu od 30,6 mlrd dinara, dok je 12 banaka godinu okončalo sa gubitkom u ukupnom iznosu od 27,1 mlrd dinara. Od toga je samo jedna banka (Srpska banka a.d. Beo-grad) ostvarila 60% ukupnog gubitka bankarskog sektora (svi podaci su iz Izveštaja za IV tromesečje 2014. godine sa sajta Narodne banke Srbije).22 To i jeste razlog zbog čega je empirijska analiza u ovom radu ograničena na grupu velikih banaka koje posluju u Srbiji, uz pretpostavku da one imaju sličnu strukturu imovine.

• Veza između natprosečne profitabilnosti entiteta i njihovog ulaganja u intelektualne resurse nije tako jednostavna i nesumnjiva. Iako je u određenim radovima na bazi istraživanja dokazan uticaj nivoa nepriznate nematerijalne imovine na ostvarenje natprosečnih periodičnih prinosa,23 obračunata nematerijalna vrednost ipak pred-stavlja sveobuhvatni pokazatelj efikasnosti korišćenja ukupnih resursa poslovnog entiteta (fizičkih, finansijskih i nematerijalnih), te se može tumačiti jedino kao mera “ukupne finansijski priznate komparativne prednosti u poređenju sa konkurentima u istoj grani”.24 Kako inače na drugi način tumačiti ishod primene metode u znanjem intenzivnim delatnostima, gde postoje kompanije koje imaju značajna ulaganja u in-telektualne resurse, a koje, budući da posluju ispod granskog proseka profitabilnosti, nemaju generisan bruto višak prinosa i obračunatu nematerijalnu vrednost.

• Dodatni problem predstavlja činjenica da metoda koristi ponderisane prosečne troš-kove kapitala u određivanju neto sadašnje vrednosti (nepriznate – prim.aut.) nema-terijalne imovine.25 Pored prethodno navedenih mana primene prosečnih veličina uopšte (uticaj ekstremnih vrednosti, gubljenje trendova, davanje značaja prošlosti), utvrđivanje ponderisanih prosečnih troškova kapitala dodatno je problematično. Ako

20 Kujansivu P., Lönnqvist A., 2007, str. 275.21 Aho et al., (2011), str. 27-35.22 http://www.nbs.rs/internet/latinica/55/55_4/kvartalni_izvestaj_IV_14.pdf 23 Kohlbeck, M., Warfield, T. (2002)24 Aho et al., (2011), str. 2725 Starovic, D., Marr, B. (2002).

VREDNOVANJE INTELEKTUALNOG KAPITALA PRIMENOM METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTI86se kao ponderi uzmu učešća pojedinih izvora u ukupnim izvorima finansiranja, ta učešća su podložna promenama tokom vremena. Takođe, teško je precizno utvrditi oportunitetne troškove finansiranja iz sopstvenih izvora, posebno onih koji su gene-risani iz zadržanih dobitaka.

• Metoda ne može da prikaže vrednost pojedinih komponenti intelektualnog kapitala, niti da ih jasno odvoji od vrednosti goodwill-a,26 odnosno od vrednosti neprepoznat-ljive nematerijalne imovine, kao i vrednosti kreirane sinergijom u interakciji različitih vrsta resursa. Takođe, primena metode rezultira apsolutnim iznosom obračunate ne-materijalne vrednosti, te bi svakako bilo korisno ovu veličinu iskazati u relativnom obliku, stavljajući je u odnos sa ukupnom knjigovodstvenom vrednošću imovine ili ukupnim ostvarenim prihodom, čime se uvažava razlika u veličini entiteta.

• Konačno, kako tumačiti situaciju u kojoj određena kompanija posluje ispod granskog proseka? Da li bi se u tom slučaju moglo govoriti o postojanju tzv. „intelektualnih obaveza” ili nam to govori o dodatnom ograničenju u primeni ovog pristupa u vredno-vanju intelektualnih resursa? Verovatno je druga tvrdnja prihvatljivija, imajući u vidu stanje u znanjem intenzivnim delatnostima, ali jasan odgovor na ovo pitanje svakako bi podrazumevao jednu detaljniju analizu koja prevazilazi okvire ovog rada.

ZAKLJUČNA RAZMATRANJAIntelektualni kapital čine resursi na kojima savremene kompanije baziraju svoju konkurentsku prednost. Klasifikovani su najčešće u ljudski, strukturni i relacioni kapital. Motivi za vrednovanje intelektualnih resursa mogu biti razni. Iz perspektive ovog rada od interesa je vrednovanje intelektualnih resursa za potrebe finansijskog izveštavanja.

U ekonomiji znanja smanjuje se relevantnost računovodstvenih informacija za potrebe donošenja poslovnih odluka. Sve je rasprostranjeniji stav da postojeći okvir za finansijsko izveštavanje, uspostavljen u eri industrijske ekonomije, nije u stanju da adekvatno od-govori informacionim izazovima ekonomije znanja. Kreatori međunarodne profesionalne regulative nastoje da reaktivnim promenama uhvate korak sa ekonomskom realnošću na polju izveštavanja o intelektualnim resursima. Sa druge strane, menadžeri kao nosioci odgovornosti u finansijsko-izvešajnom procesu često gube iz vida da postoje i drugi načini informisanja zainteresovane javnosti, pored onog obaveznog, tj. zakonski regulisanog. Takvo informisanje bi bilo i poželjno, s obzirom da je relevantnost računovodstvenih in-formacija u postojećim okolnostima na sve nižem nivou.

Prezentovati vrednost intelektualnog kapitala korisnicima informacija ne znači nužno is-kazati njegovu monetarnu vrednost. Osmišljen je veliki broj metoda vrednovanja koje ovaj značajan deo ukupnih resursa kompanija opisuju koristeći kvalitativne i kvantitativne nemonetarne pokazatelje. Ta perspektiva sagledavanja vrednosti intelektualnih resursa kompanija komplementarna je sa utvrđivanjem monetarne vrednosti intelektualnog kapi-tala u celini ili nekog pojedinačnog nematerijalnog resursa. Kreiranje ovakve dodatne perspektive treba da ublaži informacionu asimetriju između menadžmenta i investitora, što u krajnjoj liniji vodi percepciji niže rizičnosti ulaganja, smanjenju zahtevane stope prinosa na ulaganja i rastu tržišne vrednosti kompanija.

26 Isto.


U ovom radu predstavljena je jedna od monetarnih metoda vrednovanja intelektualnog kapitala na organizacionom nivou, kao i primena ove metode u konkretnom slučaju. Metoda je primenjena na uzorku koji čine velike poslovne banke iz Republike Srbije, uz pretpostavku sličnosti strukture njihove imovine. S obzirom da je u jednoj od banaka obuhvaćenih analizom zabeleženo poslovanje sa prosečnim gubitkom u posmatranom trogodišnjem periodu, demonstriran je uticaj uključivanja i neuključivanja njenih ost-varenja u obračun nematerijalne vrednosti analiziranih banaka. Iako je, u oba slučaja, poredak između banaka u pogledu vrednosti nepriznate nematerijalne imovine ostao isti, konkretni iznosi u apsolutnom i relativnom smislu su se značajno razlikovali. To je svaka-ko vredno pažnje kada se ova metoda primenjuje u praksi.

LITERATURAAho, S., Ståhle, S., Ståhle, P. (2011), “A critical assessment of Stewart’s CIV method“, Measuring Business Excellence, Vol. 15 (4), pp. 27-35.

Andriessen, D. (2011), Making Sense of Intellectual Capital: Designing a Method for the Valuation of Intangibles, Routledge, New York, USA.

Bontis, N., Janošević, S., Dženopoljac, V. (2013), “Intellectual capital and corporate performance of Serbian banks”, Actual Problems of Economics, 4 , pp. 287-299.

Chen, L., Danbolt, J., Holland, J. (2014), “Rethinking bank business models: the role of intangibles, Accounting, Auditing and Accountability Journal, Vol. 27 (3), pp. 563-589.

Durst, S. (2013), “An exploratory study of intangibles risk disclosure in annual reports of banking companies from the UK, US, Germany and Italy”, Financial reporting, Vol. 2013/1 (1), pp. 81-120.

Dženopoljac, V. (2014), “Intelectual capital: importance, measurement and impact on corporate performance”, Ekonomika preduzeæa, Vol. 62 (3-4), pp. 173-186.

IASB (2015), Exposure Draft ED/2015/3: Conceptual Framework for Financial Repor-ting.

Janošević, S., Dženopoljac, V., Bontis, N. (2013), “Intellectual capital and financial per-formance in Serbia”, Knowledge and Process Management, Vol. 20 (1), pp. 1-11.

Kohlbeck, M., Warfield, T. (2002), The Role of Unrecorded Intangible Assets in Re-sidual Income Valuation: The Case of Banks, University of Wisconsin -Madison AIS, Working Paper No. KW2002 [Pristup: 10/06/16] (http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=296387).

Kohlbeck, M. (2004), “Investor valuations and measuring bank intangible assets”, Jour-nal of Accounting, Auditing and Finance, Vol. 19 (1), pp. 29-60.

VREDNOVANJE INTELEKTUALNOG KAPITALA PRIMENOM METODE OBRAČUNATE NEMATERIJALNE VREDNOSTI88Kujansivu P., Lönnqvist A., 2007, “Investigating the value and efficiency of intellectual capital“, Journal of Intellectual Capital, Vol. 8 (2), pp. 272-287.

Lev, B. (1999), The inadequate public information on intellectual capital and its con-sequences, OECD International Symposium - Measuring and Reporting Intellectual Capi-tal: Experience, Issues and Prospects, Amsterdam, pp. 3-5.

Lev, B., Daum, J. (2004), “The dominance of intangible assets: concequences for en-terprise management and corporate reporting”, Measuring Business Excellence, Vol. 8 (1), pp. 6-17.

Lönnqvist, A., Kujansivu, P., Antola, J. (2006), “Are management accountants equipped to deal with intellectual capital ?”, Liiketaloudellinen Aikakauskirja (The Finnish Journal of Business Economics), Vol. 3 (6), str. 355-368.

Meritum, (2001), Final Report MERITUM Project [Pristup: 16/06/16] (http://cordis.eu-ropa.eu/docs/publications/7078/70781341-6_en.pdf).

Pulic, A. (2004), “Intellectual capital – does it create or destroy value?”, Measuring Busi-ness Excellence, Vol. 8 (1), pp. 62-68.

Starovic, D., Marr, B. (2002), Understanding corporate value: managing and reporting intellectual capital, CIMA.

Stewart, T.A. (1997), Intellectual Capital: the new wealth of organizations, Doubleday/ Currency, New York.

Sundac, D., Fatur Krmpotić, I. (2009), „Measurement and Management of Intellectual Capital“, Tourism and Hospitality Management, Vol. 15 (2), pp. 279-290.

http://www.sveiby.com/articles/IntangibleMethods.htm [Pristup: 18/06/16].

http://www.nbs.rs/internet/latinica/55/55_4/kvartalni_izvestaj_IV_14.pdf [Pristup: 10/07/16].


NENAD TEŠIĆ1


UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICETHE INFLUENCE OF INTEREST GROUPS ON THE REGULATION PROCESS: ACTIVITY AND CONSEQUENCES

JEL KLASIFIKACIJA: K23

APSTRAKT

Predmet ovog rada je oblik kolektivne akcije, odnosno mehanizam putem kojeg interesne grupe mogu unaprediti blago stanje vlastitih članova u procesu regulacije. Reč je o me-hanizmu traganja za rentom, koji predstavlja aktivnost sticanja profita izvan ekonomskog tržišta, tj. uz pomoć instrumentalizacije političke arene, i ona nije društveno produktivna. Negativni efekti na društveno blagostanje ne proizilaze samo iz gubitaka koji nastaju kao posledica neproduktivno uloženih resursa u aktivnosti traganja za rentom, već i usled daleko značajnije indirektne posledice takvih aktivnosti, koja podrazumeva promenu si-stema podsticaja u društvu. S obzirom da je lobiranje najzastupljeniji oblik traganja za rentom, u ovom radu je predstavljen model lobiranja na primeru priloga (izdataka) za političke kampanje, pri čemu je dat i jednostavan formalni dokaz nivoa rasipanja rente u postupku njenog pribavljanja.

1 Master ekonomista

UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICE90

ABSTRACT

The purpose of this paper is to explore the issue of collective action i.e. the mechanism used by interest groups to enhance the welfare of their members in the process of regu-lation. Rent seeking behavior is an activity that aims at earning profits outside regular markets by exploiting the political arena, thus it is highly unproductive. Negative effects on social welfare encompass not only resources wasted in the process of rent seeking but also much more severe indirect repercussions of such behavior on the incentives in the society. Since lobbying is the most common form of rent seeking, this paper presents a model of lobbying using an example of expenses incurred for the purpose of political campaigns. Model is followed by a simple formal proof of the level of rent seeking be-havior.

KEY WORDSRENT SEEKING, INTEREST GROUP, REGULATION, RESOURCE DISSIPATION

KLJUČNE REČI:TRAGANJE ZA RENTOM, INTERESNE GRUPE, REGULACIJA, RASIPANJE RESURSA


1. UVODEkonomska regulacija je od svog nastanka u savremenom obliku (pre više od jednog veka) gotovo uvek „tema dana”. Svakodnevno se suočavamo sa fenomenima poput adminis-trativnog određivanja cena i/ili količina, regulacije profita, uvođenja carina, kvota i drugih trgovinskih ograničenja, dodeljivanja subvencija, uvođenja licenci i dozvola za obavljanje konkretnih delatnosti. Tvrdnja o „temi dana” ne bi trebalo da predstavlja iznenađenje, s obzirom da iz same definicije regulacije kao mehanizma kojim se direktno ili indirekt-no nameću ograničenja u ponašanju subjektima odlučivanja proizilazi takav zaključak (Ricketts (2006). Takođe, fenomenom interesnih grupa autori se u različitim oblastima (ekonomska nauka, sociologija, političke nauke, psihologija) bave barem jednako toliko dugo. Začeci u ekonomskoj nauci sežu sve do njenog nastanka, tj. do Smitove (Smith (1998) analize i njegove konstatacije da tržišni učesnici koji delaju u istim granama, i pred kojima se otvaraju mogućnosti izvlačenja koristi na račun opšteg interesa, neće ni-malo oklevati da takve mogućnosti i iskoriste. Međutim, obe teme (ekonomska regulacija i interesne grupe) su tek sporadično eksploatisane u domaćoj literaturi. Imajući u vidu da se srpska privreda tek suočava sa ovom temom, a domaća literatura koja se njome adekvatno bavi vrlo oskudna, praktični i teorijski značaj njenog dubljeg razumevanja nije potrebno posebno naglašavati.

Organizacije o kojima se može misliti kao o grupama za pritisak su veoma brojne i raznovrsne.2 U realnosti postoje brojni pojavni oblici i veličine ovih grupa, koje promovišu različite interese. Pošto zahtevi grupa za pritisak mogu biti različiti i vrlo često suprotstav-ljeni, i imajući u vidu da se one uglavnom mogu javiti kako na strani ponude na tržištu privatnih dobara i tržištu faktora proizvodnje, tako i na strani tražnje za javnim dobri-ma, primeri ovih grupa koji se najčešće navode u literaturi su: profesionalna udruženja (udruženja pekara, mlekara, advokata, taksista, lekara, stomatologa, osiguravača, računovođa...); udruženja preduzeća (oličena u izričitom ili prećutnom kartelskom sporazumu neposrednih tržišnih takmaca); udruženja radnika (sindikati); udruženja poljoprivrednika; verska udruženja; udruženja za zaštitu prirodne sredine; udruženja za povećanje javnih izdataka na spoljnu i unutrašnju odbranu i sl. Svaka od navedenih grupa ima za cilj da unapredi blagostanje vlastitih članova. Shodno tome, interesne grupe oku-pljaju (ujedinjuju) one individualne aktere (pojedince i preduzeća) koji poseduju određeni zajednički cilj – pribavljanje kolektivne koristi. Drugim rečima, tržišni akteri se svesno grupišu odnosno udružuju, pokušavajući da na taj način ostvare određeni zahtev u okol-nostima kada to ne mogu samostalno. Međutim, ovo nije potpuna definicija interesnih grupa. Ono što ovu grupu čini „interesnom”, nije samo postojanje zajedničkog interesa njenih članova, već i njihova kolektivna (zajednička, koordinirana) akcija, koja služi kao instrument (način) ostvarenja postavljenog cilja. Sublimirano, uspešno sprovedena kolek-tivna akcija je ono što grupu povezanih (putem zajedničkog cilja) članova čini interesnom grupom.

Generalno posmatrano, postoje dva načina na koje individualni tržišni akteri mogu una-prediti postojeći ekonomski položaj: strogim pridržavanjem ekonomskih tržišnih principa ili njihovim strogim zaobilaženjem. Tržišni princip sticanja dohotka počiva na (etičkom)

2 Radipojednostavljenjaanalizeiinfinitezimalnogdobitkaukolikoučinimosuprotno,tj.ukolikozanemarimojaloveraspraveoterminima,izrazegrupezapritisak,koalicijezaraspodeluiorganizacijezakolektivnuakcijukoristićemokao sinonime za pojam interesne grupe.

UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICE92načelu da svakome pripada „onoliko koliko proizvedu on i sredstva koja poseduje” (Frid-man (2012, str. 171)). Drugim rečima, ukoliko određeno preduzeće na produktivan (za društvo) način, na primer uvođenjem inovacije procesa, uveća sopstveni profit u odnosu na konkurente, sa stanovišta navedenog načela ne bi trebalo da postoji protivljenje. Iz-begavanje zdravog tržišnog principa sticanja dohotka, učesnici na tržištu mogu sprovesti na dva načina, od kojih prvi podrazumeva upotrebu „nefer” tržišnih mehanizama poput kartelizacije, dok se drugi odnosi na preusmeravanje (dela) angažovanih resursa iz eko-nomske u političku arenu.3 Zajedničko ovim procesima je da se zasnivaju na preraspodeli postojećeg dohotka, s tom razlikom da kartelizacija podrazumeva direktnu preraspodelu na ekonomskom tržištu, dok druga aktivnost zahteva instrumentalizaciju političke arene za tu namenu. Pitanje koje se nameće glasi: da li će interesne grupe odabrati prvi ili drugi način sticanja dohotka i zašto?

Da li će se grupe opredeliti za akciju čija je posledica uvećanje društvenog autputa, ili, pak, resurse usmeriti u njegovu preraspodelu, zavisi od njihove sopstvene analize troškova i koristi. U cilju lakšeg razumevanja, primenićemo logiku problema „slepog putnika”. Pretpostavimo da je reč o grupama koje predstavljaju relativno mali deo stanovništva ili resursa društva, tj. da određena interesna grupa (sindikat ili poslovno udruženje) stvara, odnosno ima na raspolaganju 1% ukupnog dohotka u zemlji. Sa druge strane, takva grupa snosi 100%-tne troškove sopstvene aktivnosti. Ukoliko preduzme kolektivnu akciju kojom se povećava društveni dohodak, njen udeo u takvom povećanju biće 1% (eksterni efekat, odnosno deo koristi koji besplatno dobija ostatak zajednice, i za koji istovremeno grupa nije obeštećena, iznosi 99%). Shodno tome, grupa će biti na dobitku od akcije u in-teresu društva samo ukoliko rast agregatnog nacionalnog dohotka bude 100 ili više puta veći od troškova nastalih da do njegovog povećanja dođe.4 Otuda sledi da grupa ima rela-tivno mali (ili zanemarljiv) podsticaj da svoje aktivnosti usmeri u unapređenje društvenog interesa. Slično tome, ukoliko interesna grupa usmeri kolektivnu akciju ka preraspodeli postojećeg društvenog dohotka, dobiće celokupni (100%-tni) preraspodeljeni deo, dok će njeno učešće u društvenom trošku takve aktivnosti (nastalom prvenstveno kao posledica činjenice da se resursi koji su prethodno produktivno korišćeni, sada koriste umesto za proizvodnju, za raspodelu postojećeg dohotka) biti 1%. Da bi grupa bila podstaknuta da u obzir uzme društveni trošak vlastite aktivnosti, potrebno je da smanjenje društvenog autputa bude 100 ili više puta veće u odnosu na preraspodelom prisvojeni dobitak. Time ponovo dolazimo do zaključka da tipične interesne grupe neće delovati na način da uvećanjem društvenog autputa unaprede i vlastiti položaj, već će pre biti orjentisane na preraspodelu postojećeg dohotka. Stoga, na osnovu podsticaja koji stoje na raspola-ganju takvim organizacijama, postaje indikativno koje će mehanizme one upotrebiti u cilju unapređenja sopstvenog blagostanja. Naša pažnja će biti posvećena mehanizmu

3 Drugimrečima,uzavisnostiodnačinaostvarenjacilja,tj.oblikakolektivneakcije,interesnegrupesemogupodelitinaonekojedelujunaekonomskomionekojedelujunapolitičkomtržištu.Tipičanprimerkojipostojiuprvojarenijekartelizacija,dokjeudrugojtolobiranje.Premaovomkriterijumunemožemostrogorazvrstatigrupenaonekojevršekartelizacijuionekojelobiraju,sobziromdauvekpostojimogućnostdajednagrupaobavljaijednuidruguaktivnost(Olson(2010)naglašavadasuinteresnegrupenajčešćeikarteliilobiji).Važnojenaglasitida,kadajerečonjihovomdelovanjunapolitičkomtržištu,podinteresnimgrupamapodrazumevamosamoonegrupekojedelujuizvanpolitičkogsistema(dakle,unjihneubrajamopolitičkepartije),alikojenastojeda,direktnoiliindirektno,utičunaodlukekojedonosii/ilisprovodiregulator.Zapravo,delovanjegrupazapritisaknepodrazumevadirektnoobavljanjepolitičkefunkcije,većnastojanjedaseizvršipritisaknaodlukeonihkojiposedujupolitičkumoćdonošenjarešenjakojamoguimatidirektanuticajnaregulatorniokvirfunkcionisanjaekonomskogtržišta,teposledičnoinablagostanjenjihovogčlanstva.

4 Primetitedajeminimalniiznospovećanjadruštvenogautputadovoljandanavedeinteresnugrupunadelovanjeuciljuunapređenjaefikasnostidruštvarecipročannjenomudeluutomautputu(Olson(2010,str.70-73)).


traganja za rentom i osnovnim posledicama koje takvo traganje proizvodi na društveno blagostanje.

Imajući u vidu da predmet analize praktično ne ostavlja mogućnost izbora metodološkog pristupa, u radu će biti korišćena kombinacija elemenata mikroekonomske teorije i teorije javnog izbora. Drugim rečima, s obzirom na kompleksnost analize regulatornog (političkog birokratskog) procesa kroz prizmu interesnih grupa, pri čemu se regulacija posmatra kao endogena varijabla, očigledna je neophodnost preplitanja analize ekonomske nauke sa drugim oblastima poput prava i političke filozofije. Rečju, priroda teme zahteva ekonom-sku analizu kako političkog ponašanja, tako i pravnih propisa.

Rad je strukturiran na sledeći način. Na samom početku, nakon tekućih uvodnih razma-tranja, biće preciznije navedeno šta podrazumevamo pod pojmom traganje za rentom. Nakon toga, analiza se fokusira na mehanizam lobiranja (treći deo), kao najvažniji ob-lik ulaganja resursa u politički način prisvajanja ekonomske rente. U četvrtom i petom delu predstavljene su osnovne direktne i indirektne posledice aktivnosti rent seekinga na društveno blagostanje. Šesti odeljak je posvećen analizi nekoliko primera interesnih grupa na delu. Poslednji deo izvodi zaključke.

2. TRAGANJE ZA RENTOM Zakonska i druga formalna i neformalna pravila definišu kontekst u kojem funkcioniše tržišni mehanizam. U okviru jasno definisanih svojinskih prava i vladavine zakona tržišni učesnici preduzimaju različite aktivnosti (proizvode hranu, odeću, obuću, lekove… ili pružaju usluge) u cilju uvećanja sopstvenog dohotka. S obzirom da konkretni zakonski propisi mogu biti više ili manje ograničavajući (ili pospešujući) faktor sticanja ili uvećanja partikularnog tržišnog dohotka, pojavljuju se podsticaji za učešćem u promeni postojećih ili potencijalnom donošenju novih propisa. Štaviše, ukoliko su elementi pravnog okvira tržišnog procesa poput konkretnih zakona, uredbi i drugih podzakonskih akata raznih agencija i komisija (tipičan primer su licence) podložni promenama, otvara se prostor za njihovo donošenje ili izmenu na način da dovedu do dodatnog dohotka za one koji su inicirali takvu promenu.5 Aktivnosti preduzete sa ciljem da se „ućari nešto pomoću vla-dine prinude što se nije bilo u stanju ostvariti na slobodnom tržištu”6, odnosno pokušaji da se institucionalni ambijent podesi tako da donosi iznadtržišni dohodak posebnim in-teresima, u literaturi su okarakterisani kao traganje za rentom (rent seeking).7 I dok kartelizacija podrazumeva postupke tržišnih učesnika koji su po svojoj prirodi takvi da njihovo korišćenje podrazumeva zaobilaženje tržišnog principa sticanja dohotka, rent seeking predstavlja zaobilaženje ekonomskog tržišta i preusmeravanje jednog dela vlas-titih resursa u aktivnosti koje spadaju u domen političke arene. Pojednostavljeno rečeno, racionalni ekonomski agenti imaju podsticaj da, ukoliko im se za to ukaže prilika, ulože realne resurse u proces donošenja regulatornih odluka kako bi putem prinude (prisile)

5 Dodatno,trebaimatiuviduuliteraturinaširokocitiranustudijuLandesaiPoznera(Landes&Posner(1975)),kojaputemmehanizmanezavisnogsudstvaobjašnjavatrajnostkonkretnihzakonaitimenjihovuvećunetosadašnjuvred-nostzainteresnegrupe,ukolikosenjihovpolitičkipritisakpokažekaouspešan.

6 Videti:Boaz(2003,str.176).7 Takođe,koristićemoiizraziznuđivanjerente.

UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICE94obezbedili „osnivanje, dotiranje ili održavanje monopolskih aranžmana” (Fridman (2012, str. 136)).

Talok (Tullock (1967)) je, nezadovoljan u to vreme sve većim brojem empirijskih istraživanja čiji su rezultati generalno sugerisali mali društveni trošak usled uvođenja carina ili monopolskog ponašanja, pokušao da pokaže da takav harbergerovski metod8 merenja troškova društvenog blagostanja potcenjuje društvene gubitke. U cilju da dokaže da aktivnosti preduzete radi uvođenja protekcionističkih mera (u troškove uvođenja zaštitne carine se pored alokativnog gubitka kalkuliše i činjenica da resursi uposleni u komparativno zaostajućim industrijama nisu u skladu sa efikasnom alokacijom resur-sa jednog društva9), kao i one u svrhu stvaranja, osnaživanja ili zaštite monopolskog položaja potencijalno mogu imati relativno veće društvene troškove, Talok pravi analogiju sa krađom kao neefikasnom aktivnošću u bilo kom produktivnom društvu. Reč je o tome da krađa može predstavljati primer pogrešnog analitičkog stanovišta, u smislu upadanja u zamku sagledavanja njenih direktnih i kratkoročnih efekata, istovremeno zanemarujući indirektne i dugoročne efekte. Slično zabludi razbijenog stakla koja nakon samog tog čina postane predmet blagosiljanja, jer dovodi do posla za stakloresce,10 tako krađa može biti deo hvalospeva pošto donosi dodatne poslove u vezi sa njenom prevencijom. Ono što se ne vidi direktno jeste da resursi uloženi u aktivnosti krađe i predupređivanja iste, a čiji rezultat nije ništa drugo nego prelazak dobara iz svojine jednog u svojinu drugog vlasnika, imaju svoje oportunitetne troškove u iznosu propuštenog prinosa nji-hove produktivne upotrebe. Drugim rečima, ulaganje resursa u aktivnosti krađe i njenog sprečavanja ne stvara novu vrednost sa društvenog stanovišta. Isti efekat se pojavljuje kada grupe lobiraju za uvođenje carina, zakonske propise ili jednostavno pomoć države u osnivanju, osnaživanju ili zaštiti monopolske pozicije. Perspektiva sticanja monopolske rente može biti snažan podsticaj za ulaganje resursa u iznajmljivanje stručnjaka (najčešće je reč o uticajnim advokatskim kancelarijama, konsultantskim kućama, istraživačkim centrima (think–tank)), davanje priloga za političke kampanje, podmićivanje pojedinaca u nadležnim regulatornim telima i sl.11 Efekat tako utrošenih resursa u aktivnosti za-konskog traganja za transferima i/ili njihovog sprečavanja, nije samo ex ante erodiranje rente, nego i dodeljivanje prvenstva preraspodeli postojećih udela u ukupnom dohotku u odnosu na stvaranje nečega novog.

Iako je Talok bio prvi koji je u savremenom smislu analizirao efekte aktivnosti iznuđivanja rente na blagostanje društva, Ana Kriger (Krueger (1974)) je bila ta koja je političkim sredstvima prisvajanja dohotka dodelila, u literaturi kasnije osporavani ali sačuvani na-ziv, rent seeking. Krigerova slično Taloku12 svoje zaključke izvodi iz poređenja efekata slobodne trgovine, zaštitne carine i njoj ekvivalentnih kvota otelovljenih kroz uvozne li-cence, na društveno blagostanje. Istim redosledom ona rangira navedena stanja prema kriterijumu veličine društvenih troškova koje nameću – najveće smanjenje društvenog

8 Videti:Harberger(1954).9 Taloktimeističedasesamonaosnovustatičkeanalizemožeutvrditidadruštvenitrošakcarinanijejednakalokativ-

nomgubitku,većvećiodnjega.10 Videti:Hazlit(2011).11 Podsticajzalobiranjeuciljuuvođenjaregulacijeodstraneonihkojiprocenjujudajeverovatnoćauvođenjaograni-

čenjatrgovineilidodeljivanjamonopolskepozicijerelativnovisoka,nedvosmislenjeijasan.Takođe,takavpodsticajmoguimatidržavničinovnici,kaoinekedrugegrupekojemoguimatikoristiodpovećanihporeskihprihoda,tj.budžetanamenjenogsubvencijamailidrugimvrstamadržavnepomoći.

12 TalisonnaglašavadaonanijeimalauviduTalokovčlanak(Tollison(1997,str.506)).


blagostanja izazivaju uvozne licence pošto rente koje one donose bivaju unapred rasute usled konkurencije uvoznika za njihovo dodeljivanje od strane regulatornog tela (Krig-erova za razliku od Taloka nije pretpostavila postojanje traganja za rentom kada je reč o uvođenju carina, odnosno u njenom modelu politički pritisak vrše uvoznici).

Dok se u tradicionalnim raspravama o monopolskom ponašanju renta definisala kao čist transfer blagostanja od potrošača ka monopolisti, teorija iznuđivanja rente sugeriše da celokupna renta može biti unapred rasuta na razne aktivnosti preduzete u cilju njenog pribavljanja.13 Drugim rečima, tvrdi se da potencijalni društveni troškovi aktivnosti rent seekinga mogu biti (značajno) veći od alokativnog gubitka predstavljenog Harbergero-vim trouglom blagostanja.14 Otuda Talison tvrdi da je Talok u ekonomiju „uveo koncept trapezoidnog društva” (Tollison (1997, str. 507)). Strogo analitički posmatrano, sam čin transfera nije ništa drugo do preraspodela koja sama po sebi ne proizvodi troškove blagostanja. Međutim, upravo zbog nemogućnosti njene izolovanosti od aktivnosti koje dovode do prisvajanja transfera ili odbrane istih, otvara se prostor za analizu društvenih troškova nastalih usled takvog delanja. Rečju, rent seeking je parazitska aktivnost, pošto se njome samo preraspodeljuje dohodak od jednih ka drugima. Istovremeno, to je i rasi-pnička aktivnost, pošto uloženi resursi u politički način prisvajanja dohotka imaju svoje oportunitetne troškove. Preciznije, tako uloženi resursi ne samo da ne stvaraju novu vred-nost, nego pod pretpostavkom postojanja prvog najboljeg rešenja oni bivaju preusmereni u manje produktivne upotrebe, što celokupan privredni sistem može pomeriti ka prostoru unutar granice proizvodnih mogućnosti. Direktni društveni trošak rent seekinga upravo je oportunitetni trošak nepovratno uloženih resursa u neproduktivne svrhe regulatornog traganja za dohotkom. Ipak, na ovom mestu treba biti oprezan. Naime, Talison (Tollison (1997, str. 512–515)) sugeriše da iznos oportunitetnih troškova rent seeking aktivnosti postoji samo u onoj meri u kojoj je izvodljivo izvršiti realokaciju resursa iz manje u više produktivnu upotrebu. Tačno je da bi društvo bilo bogatije kada mu alarmi i advokati ne bi bili potrebni, ali takva situacija implicitno podrazumeva korenite promene u ponašanju ljudi na način da više nema osobe u čijem je sistemu preferencija krađa (i uopšte pre-raspodela) visoko rangirana. Drugim rečima, ulaganje resursa u krađu i njenu prevenciju (slično važi za rent seeking i zaštitu rente) može biti rasipničko samo onda kada je zaista moguće realocirati takve resurse u aktivnosti sa pozitivnom sumom (na primer, kada se

13 Primetitedaseorasipanjurentenemožegovoritisastanovištaonogkojiulažeresurseunjenosticanje,većisključivosadruštvenogstanovišta.Udatimokolnostima,takvoulaganjejeposledicaracionalnogpoređenjaalternativa,tj.partikularne cost-benefit analize.

14 Drugivažanzaključakkojisepripisujeteorijirentseekigajedapravilatržišneigrenisudata,tj.dasenanjihmožeuticati.

UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICE96advokatske kancelarije ne bi bavile posredništvom15 između zakonodavca i potencijalnih tražilaca transfera, već isključivo svojim osnovnim poslovima).16

I čuveni teoretičar međunarodne trgovine Jagdiš Bagvati (Bhagwati (1980) je smatrao da se takvom, gotovo opšteprihvaćenom stavu koji se tiče rasipanja resursa i nastupajućih posledica ima šta prigovoriti. Osnovni zaključak Taloka i Krigerove da uvođenje carina bez prethodnog postupka lobiranja u poređenju sa uvođenjem carina pod pritiskom lobi grupa izaziva manje društvene troškove, Bagvati je smatrao podložnim preispitavanju. Njegov stav da lobiranje može unaprediti društveno blagostanje zasnovan je na nekoliko pret-postavki. Prvo, Bagvati kritikuje pretpostavku prvog najboljeg rešenja kojom se u analizi implicitno koriste Talok i Krigerova. On smatra da je neopravdano striktno pretpostaviti da aktivnost lobiranja izvlači resurse iz njihove produktivne upotrebe, istovremeno ih uvlačeći u neproduktivnu upotrebu. Njegova analiza počiva na obrnutoj pretpostavci, odnosno činjenici da privrednu realnost ne karakteriše prvo najbolje rešenje, već da u sistemu postoje distorzije, i da samo izvlačenje resursa iz neproduktivnih upotreba, koji čak i da se ne iskoriste u procesu lobiranja, dovodi do pozitivnih pomaka u blagostanju. S tim u vezi, on dalje pretpostavlja da resursi uloženi u rent seeking aktivnosti u cilju uvođenja carina nisu rasuti sa društvenog stanovišta. Konačno, u svojoj analizi Hekšer–Olinovog modela sa dva dobra on implicitno pretpostavlja i treći proizvod – prihode od carina koje ubira vlada. Te prihode vlada koristi efikasno, tj. stvara dobra koja građani vrednuju barem jednako kao eksplicitno navedena dva dobra u modelu. Sve to zajedno sugeriše da lobiranje može usloviti povećanje društvenog blagostanja. Talok (Tullock (1981) je u komentaru Bagvatijevog članka istakao da je bilo koju od pretpostavki kojima se Bagvati koristi teško opravdati, te da mu kao poznavaocu oblasti performansi vladinih politika, celokupan Bagvatijev argument ne izgleda relativno realistično.

15 Primetitedaadvokatimogubitinesamointeresnagrupakojavršipritisaknaregulatorauciljuunapređenjavlastitogpoložaja,većiinputiuprocesugoreopisanog„poslovanja”sadržavom.Natržišturegulatornihuslugaonikojitražetransferesesuočavajusaopadajućomkrivomtražnje.Štojevišacena(višitrošakpribavljanjatransfera),traženako-ličinaćebitimanja.Onikoji„nude”transfere,tj.onikojiimseneodupirusesuočavajusarastućomkrivomponude.Štojevišacena,tj.štojevišitrošakodupiranjazadatitransfer(štosemožesvestinatrošakkolektivneakcije),višećese„nuditi”.Jasnojedaovdenijerečodobrovoljnojponudi,većonedobrovoljnimtransferimazakojevažidajeodustajanjeod10$jeftinijenegotrošenje11$dabisespasilotih10$.Drugimrečima,kakocenarastepojedincisenedobrovoljnoodričusvevećekoličine.Otudasledidabibiloispravnijetakvukrivuponudeprikazatikaoinverznukrivutražnje.Sličnotome,uovakvimokolnostimaikrivaponudelegislativećeuzetioblikinverznekrivetražnje.Logikajeuosnoviista–štojenižacenakojuregulator(zakonodavac,političar)moradaplati(uviduizgubljenihglasovabirača)zboguvođenjazakonodavstvaupartikularnominteresu,onćebitispremandaponudiviše.Implikacijajetakođevrlojasna–„ponudazakonodavstvautemeljenajenaneorganizovanimilirelativnomanjeorganizovanimčlanovimadruštva”(Tollison(1997,str.521)).Uticajniakteriupolitičkomprocesu(advokati-konsultanti,političari)mogupredstavljatibrokerepoputonihnaberzi.Njihovzadatakjedavršeuparivanjatražnjeiponudezatransferima,štosenajčešćesvodinauparivanjekoncentrisanihinteresakojimazakondonosikoristionihkojisetomenajmanjeprotive.Sličnopreduzetnicimanaekonomskomtržištukojirealokacijomresursapotpomažuuravnoteženjeponudeitražnje,političkiposrednicičinetonatržištuzakonodavstva(Tollison(1997,str.521–522)).Ipak,kaoštoćemovidetikasnije,posledicedelovanjadvatržištanablagostanjedruštvasugotovodijametralnosuprotne.

16 Talisonsmatradajeupravotoprizmakrozkojutrebaposmatratiempirijskerezultatedruštvenihtroškovaiznuđivanjarente.Drugimrečima,onzaključujedakadanekoizneseproračunonavedenimtroškovima,tonemaposebanznačaj(Tollison(1997,str.515)).Kadajerečoovimproračunimaoniserazlikujupoprimenjenojmetodologiji,analiziranojprivrediisl.Milerdajepreglednekolikonajvažnijihistraživanjaovogpitanja.Generalnoposmatrano,raspondruštve-nograsipanjausledrentseekingasekrećeizmeđu3i50%BDP–a(Miler(2008,str.327)).


3. MEHANIZAM LOBIRANJA

3.1. Nekoliko opštih napomena o lobiranjuGotovo uvek je kompleksan zadatak ponuditi relativno preciznu definiciju predmeta anal-ize. Kada je reč o lobiranju, problem se otvara usled činjenice da aktivnosti preduzete na tom planu mogu imati brojne direktne i indirektne forme. Ipak, to ne može biti val-jan razlog odsustva pokušaja da ponudimo uopštenu definiciju lobiranja, bez obzira na konkretan oblik koji ova aktivnost može uzeti u različitim situacijama.17 Lobiranje je nas-tojanje da se putem uticaja na zakonodavnu i/ili izvršnu vlast promoviše vlastiti interes (Дембицкий (2010)). Reč je o političkom pokušaju da se unapredi ili zaštiti sopstveni, najčešće ekonomski položaj. Preciznije, to su sve one aktivnosti pomoću kojih individu-alni ili grupni tržišni akteri nastoje uticati na postupke (ne)donošenja novih ili izmenu postojećih propisa, kao i njihove implementacije, a sve u cilju uspostavljanja okolnosti u kojima dolazi do prisvajanja veštačkog iznosa rente. Drugim rečima, lobiranje je ciljno usmereni postupak kojim se pokušava indirektno (preko ovladavanja političkim uticajem) pribaviti tržišni rezultat. Ono kao tipičan predstavnik mehanizma rent seekinga predstav-lja pokušaj artikulisanja partikularnih interesa u političkom procesu. Zapravo, priroda ove aktivnosti odražava napore nastojanja „nametanja individualnih interesa kao društvenih” (Prokopijević (2000, str. 324).

Zagovornici lobiranja neretko ističu kako takav mehanizam ima korisnu funkciju u društvu. Svoju tvrdnju temelje na pretpostavkama benevolentnog regulatora koji teži prikupljanju velikog broja što kvalitetnijih informacija, kako bi doneo adekvatne regulatorne odluke koje obuhvataju širok spektar zainteresovanih strana. Prema takvoj interpretaciji, lobiran-je je mehanizam kojim regulator dobija informacije o stvarnim ili potencijalnim efektima regulatornih propisa na konkretne ljude i organizacije. Iako se u određenoj meri može pri-hvatiti da transfer informacija putem lobiranja smanjuje informacionu asimetriju između privatnog i javnog sektora18, problem sa celokupnim stanovištem je najmanje trojak. Prvo, teorija javnog izbora je odavno urušila temelje koncepta benevolentnog regulatora. Eksplanatorna moć pretpostavke racionalnog ponašanja kako na ekonomskom, tako i na političkom tržištu, nedvosmisleno je ukazala na zastarelost hipoteze o dobronamernosti ponašanja zakonodavca.19 Drugi problem se tiče činjenice da informacije koje interesne grupe nastoje da dostave regulatoru, ne moraju biti (neretko i nisu) u skladu sa načelom

17 Mićemoseunarednomodeljkudetaljnijebavitiprimeromdavanjaprilogazapolitičkekampanje,alitrebaimatiuvidudapostojiveomaširokopsegradnjikojesemogupodvestipodlobiranjeodstraneinteresnihgrupa.Tomogubitiaktivnostiodslanjapisama,izvođenjanavečeruiliplaćanjaputovanjazakonodavcu,tumaranjapoholovimaza-konodavnogtela,naručivanja„friziranih”studija,pasvedopodmićivanja.Kojaćeodnavedenihradnjibitipreduzetaukonkretnimokolnostimazavisiodcost-benefitanalizegrupe,čijisunajvažnijielementispecifičnostiradnje,karak-teristikegrupe,veličinapotencijalnogdobitkaisl.Naravno,raspoloživeradnjekojeulazeuovuanalizuprethodnosufiltriraneinstitucionalnimkontekstomzemlje,tj.načinomdonošenjapolitičkihodluka,mehanizmomfinansiranjapolitičkihstranaka,karakteristikamaregulatornihrešenjalobističkeaktivnosti,političkekulture,stavaširejavnostipre-malobiranjuuopšteisl.Takođe,unastavkuanalizemićemo,sličnoOlsonu,zanemaritirazlikuizmeđuneposrednoglobiranjaodstranekonkretneindustrijeiunajmljivanjaprofesionalnihlobistautesvrhe.Ovarazlikaseneretkoističeutekstovimapolitikološkeprirode.

18 Tojeposebnovažnouslučajevimaukojimzakonepišubirokrate,kojeimajumaloznanjai/ilidodirasapredmetomre-gulacije,kaoikadasunasnaziokolnostipravnetransplantacije,tj.pukogpreuzimanjainostranihzakonskihrešenja.

19 TakođebisemoglozaključitidanastakvapretpostavkavraćauvremepreAdamaSmita.Zadetaljnijiuvidukarakte-ristiketeorijejavnoginteresakojaproklamujebenevolentnogregulatoravidetiBegović(2000).

UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICE98objektivnog izveštavanja. Nije nerazumno pretpostaviti da grupe imaju podsticaje da preuveličavaju negativne (po njih) efekte konkretnih mera, a da pozitivne u skladu s tim umanje. Ipak, ovaj problem bi se mogao u određenom stepenu ublažiti na dva načina. Prvo, Miler (2008, str. 452) naglašava da interesne grupe odluke o lobiranju donose prema analizi troškova i koristi, poredeći troškove prikupljanja i dostavljanja informacija regulatoru sa očekivanim dobitkom ukoliko njihov zahtev bude uvažen. Samo ukoliko je verovatnoća donošenja ili promene regulatorne politike dovoljno velika, grupa će pre-duzeti akciju lobiranja. Važno je primetiti da cost-benefit analiza grupe može imati pozi-tivan rezultat samo pod pretpostavkom da grupa kod regulatora uživa reputaciju one koja dostavlja tačne informacije o svojim preferencijama i činjeničnom stanju. Verovatnoća promene politike u korist interesne grupe teži nuli, ukoliko je ta reputacija narušena. Posledično, pošto lobiranje iziskuje relativno visoke troškove,20 interesne grupe neće imati podsticaj da lobiraju. To može usloviti da interesne grupe, barem privremeno, dostavl-jaju regulatoru tačne informacije. Drugi način proizilazi iz činjenice da zakoni različito pogađaju različite grupe, te da će njihova konkurencija smanjiti manevarski prostor za manipulisanje informacijama. Konačno, problem sa navedenim stanovištem leži i u tome što različiti interesi neće biti podjednako predstavljeni pred zakonodavcem. Kako sugeriše logika kolektivnog delovanja,21 grupe poput potrošača, poreskih obveznika, siromašnih ili nezaposlenih teško pronalaze podsticaje kako bi se organizovali. Olson (2010, str. 66) konstatuje da okolnosti u kojima organizovani interesi izvlače koristi na račun ne-organizovanih, nisu u skladu ni sa principom Paretove optimalnosti (položaj jednih se poboljšava, a drugih pogoršava), niti sa principom pravičnosti (u donošenje regulatorne odluke nisu uključeni interesi svih onih na koje takve odluke pre svega direktno utiču).

20 Iznosisredstavakojiseizdvajajuulobističkesvrhe,moguseokarakterisatikaobasnoslovni.Procenesugerišudajeu2014.godininaprostoruSAD–abilo11800registrovanihlobista,adajenalobiranjepotrošenooko3240miliona$.Međuindustrijamakojesuuložilenajvišesredstavanalazesefarmaceutika(230miliona$),poslovnaudruženja(164miliona$),industrijaosiguranja(151miliona$)isl(videti:OpenSecrets–CenterforResponsivePolitics).FinansijskaindustrijaEU(komercijalnebanke,osiguravajućekompanijeisl)jetokom2013.godineangažovalaoko1700registrovanihlobista,ipotrošila123miliona$urazličitimfazamainivoimazakonodavnogprocesaEU(videti:TheFirePoweroftheFinancialLobby(2014)).Sličnotome,premapodacimaSavezneizbornekomisijeSAD-a,napredsedničkimizborima2012.godine,kandidatisutokomkampanjepotrošili1325,4miliona$(Obamajepotrošio722miliona$,aRomni449,9miliona$).Brojsličnihprimeratežibeskonačnosti.

21 Imajućiuviduproblem„slepogputnika”ukontekstuorganizovanjakolektivneakcijegrupazaprtisak,ključnimo-menatjenapravitidistinkcijuizmeđumalihivelikihgrupa.Olsonovaproslavljenatezaoinverznomodnosuizmeđuveličinegrupeiverovatnoćesprovođenjakolektivneakcijeimpliciradaproblem„slepogputnika”činimanjegrupevišeefikasnimusprovođenjutogpostupka.Drugimrečima,efekat„slepogputnika”jerelativnosnažnijeizraženuvelikimgrupama.Zatopostojenajmanjedvarazloga:prvo,uvelikojgrupimanjejevidljivefekatpojedinačnog„zabušava-nja”,jerjeuticajtakvogponašanjanadruge(ostale)relativnomaliiposledičnopostajekompleksnijetargetiratiisank-cionisationekojinedoprinose;drugo,ukolikoseagregatnadobitdelinasvečlanovegrupepodjednako,sledidajeuvelikojgrupiindividualnadobitrelativnomanja.Rečju,imajućiuvidudaakcijabilokogracionalnogčlanagrupekojidajedoprinoskolektivnojakciji,emitujepozitivneeksterneefekteostalimčlanovima,kaoitodabezobziranauloženinapor(vreme,novac,bioenergiju)svakičlangrupedobijaistukoličinukolektivnogdobra(uvelikimgrupamatakoristjegotovozanemarljiva),pričemupodnosicelokupnitrošaksopstveneakcije,razumnojezaključitidaćepodsticajza„švercovanjem”rastisarastomveličinegrupe.Todovodidotzv.„paradoksauponašanjugrupa”(Olsonovizraz),kojesugerišedagrupenećenužnodelovatiuvlastitominteresu.Toćesedesitisvakiputkadasuokolnostitakveda,pona-šanjeuinteresugrupe,nijeonokojemaksimizirapostavljeneargumentefunkcijeciljanjenihčlanova.Shodnotome,činisedajelakšeoformitidelotvornuinteresnugrupusastavljenuod,naprimer,malobrojnihproizvođačašećera,kojaćepokušatidapritiskomnaregulatoraizdejstvujeuvođenje(ilipovećanje)carinskestopenavlastitiproizvod,negotoučinitiodmnogobrojnihpotrošačaovogproizvodanakojebiovakvaograničenjanegativnodelovala.Timesmo,izuglalogike„slepogputnika”,obezbediliobjašnjenjenaizgledkontraintuitivnetezedasumalegruperelativnosnažnijeodvelikih grupa.


3.2. Model lobiranja na primeru izdataka za političke kampanje

3.2.1. Uvodne napomene

Model22 koji ćemo izložiti u nastavku analize ima za cilj da ukaže na mesto i ulogu in-teresnih grupa u političkom procesu regulacije, kao i na posledice koje njihovo delovanje proizvodi na taj proces. Osnovna teza je da interesne grupe svojim prilozima za izborne kampanje utiču na formiranje i promenu pozicija političkih kandidata koje oni zauzimaju o konkretnim pitanjima. Drugim rečima, model će ilustrovati primenu načela quid pro quo23 između navedenih strana, objašnjavajući da novac može uticati ne samo na ishode političkog izbornog procesa, nego i na donošenje konkretnih političkih programa, mera ekonomske politike, zakonskih pravila i sl.24 Na taj način se sugeriše da interesne grupe koriste demokratski mehanizam države kako bi izdejstvovale veći udeo u postojećem društvenom autputu. Podsticaje za delovanje interesnih grupa u političkom procesu, kao i ponašanje političarâ posmatraćemo kroz prizmu izdataka za dva oblika političke kam-panje – informativne i nagovaračke. Takav zahtev posledica je činjenice da prilozi za kampanju moraju biti potrošeni u skladu sa važećim zakonskim propisima, koji u razvi-jenim tržišnim privredama ne nude mogućnost izbora – tako prikupljena sredstva moraju se utrošiti u političko oglašavanje. Stoga, objašnjenje priloga za kampanju i političkih posledica izdataka kampanje mora biti deo jedinstvene analize.

Kada je reč o informativnoj kampanji (informativnom političkom reklamiranju), sam naziv u potpunosti odražava njen sadržaj – ona služi isključivo u svrhe da političar informiše birače o svojoj poziciji u odnosu na konkretno pitanje ili problem (X).25 U takvim okolnos-tima informisani birači glasaju za onog kandidata čija je pozicija26 najmanje udaljena od njihove idealne pozicije po određenom pitanju (implicitno pretpostavljamo nehomogeno biračko telo). Primenom logike Hotelingovog modela u situaciji kada postoje dva politička kandidata koji pretenduju na opstanak i osvajanje vlasti i pod pretpostavkom da postoji normalan raspored birača duž jednodimenzionalnog pitanja X, svaki političar će nasto-jati da se približi idealnoj tački medijalnog glasača u cilju da maksimizira svoju pobedu na izborima. Drugim rečima, povećanje izdataka za informativno oglašavanje povećava verovatnoću da neki birači glasaju za konkretnog kandidata i smanjuje verovatnoću da će isto učiniti oni čije se preferencije razlikuju od proklamovanog programa političara. Iz tog

22 DeokojisledizasnovanjenaMiler(2008,str.435–438).23 Trebaimatinaumudadavanjeprilogazakampanjupredstavljauizvesnomsmisluimplicitniugovor(konkludentnu

radnju)izmeđudavaocaprilogaitekućegilipotencijalnogdonosiocaodlukauodgovarajućemdržavnomtelu.Mipretpostavljamodaseprilozizakampanjumogudavatipolitičarimanesamoutokuizbornekampanje,većdatozainteresovanidonatorimoguučinitiubilokomtrenutkuvišegodišnjegmandatatokomkojegregulator–zakonodavacobavljasvojupolitičkufunkciju.

24 Metodološkiposmatrano,objašnjenjeuvođenjaregulatornepolitikejeendogeno.25 Uciljudapojednostavimoanalizu,pretpostavićemodajerečojednodimenzionalnompitanju/problemuX,kojemože

bitiizrazličitihoblasti–poreskapolitika,trgovinskapolitika,dodeljivanjedržavnepomoći,nacionalnaodbrana,pravo-sudneprofesijeisl.Rečju,pokušavaseapstrahovatirealnostkojučinesvaonaregulatornapitanjazačijedonošenjeili izmenu interesne grupe mogu biti potencijalno zainteresovane.

26 Izrazpozicijanephodnojetakođeširokotumačiti.Naprimer,tomožebitikonkretanstavpolitičaraopojedinompitanju,njegovpolitičkiprogram,načinglasanjauodgovarajućemtelu(zailiprotivminimalnenadnice,carine,kvote,dozvole,izuzetakaodopštegpravilaoporezivanja),donetiaktkojimseprethodnopobrojanouvodiupravniiekonom-skiživotitd.

UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICE100razloga, te imajući u vidu činjenicu racionalne ignorancije tipičnog birača,27 političari u svojim kampanjama retko iznose konkretne stavove o pojedinim problemima. Za razliku od informativne kampanje, u nagovaračkoj kampanji politički kandidati iznose relativno opštije poruke poput „ja sam pošten, svi drugi su korumpirani“, „glasajte za mene ili za korupciju“ itd. Oni time nastoje da povećaju verovatnoću podrške svakog birača, bez obzira na poziciju duž vektora X.

Ukoliko sa Πij označimo verovatnoću da birač i glasa za kandidata j (koji uzima modalitete β (levo) i γ (desno) u odnosu na medijalnog glasača), i sa ICj i PCj obeležimo izdatke kandidatâ za informativnu i nagovaračku kampanju respektivno, sledi da je verovatnoća Πij funkcija pozicije svakog od kandidata u vezi sa pitanjem X, kao i njihovih izdataka za dve kampanje, odnosno:

Πij = Πij (Xβ, Xγ, ICβ, ICγ, PCβ, PCγ). (1)

Nadalje, ukoliko sa u obeležimo birače koji su skloniji kandidatu β, a sa r one koji prefer-iraju poziciju kandidata γ, logiku informativne kampanje (povećanje uloženih resursa u signaliziranje pozicije povećava verovatnoću dobijanja glasova sledbenika i smanjuje podršku onih koji će se u takvim okolnostima opredeliti za drugog kandidata) možemo predstaviti na sledeći način:

28 (2)

27 Pretpostavimodaseispredpojedincaipojavipredizbornislogantipa„zaboljeobrazovanje”.Dabipreciznodemi-stifikovaonavedenuparolu,tipičnipojedinacćemoratidakonsultujeadekvatnuudžbeničkuliteraturu,dauporedipostojećedomaćekaoiodređenainostranazakonskarešenja,ilinanekisličannačindaseinformišeoadekvatnomustrojstvugraneobrazovanja.Nakontoga,pojedinacbitrebalodaseusredsredinaistraživanjepolitičkihprogramaizbornihkandidatanebilisaznaoneštokonkretnijeosamompredlogubudućegfunkcionisanjasistemaobrazovanja.Potencijalniproblemještosutiprogramiuvelikojmeriisprožimanibledimparafrazamanekolikoopštihmesta.Drugiproblemuistomkontekstujetzv.problempaketaranžmana.Rečjeotomedasebiračimanapolitičkimtržištimanudi,nesamomalibrojalternativa(političkihprograma),većjeonemogućeniizboradekvatnekombinacijeeleme-natarazličitihprograma.Shodnotome,možesedesitidasepojedincudopadneidejajednogpolitičkogkandidatauvezisaobrazovanjem,alidaostatakprogramanebudeuskladusanjegovimsistemompreferencija.Konačno,nadanizboraracionalnipojedinacsesuočavasajošjednomdilemom–dalidaizađenaglasačkomesto.Onje,baremintuitivno,svestančinjenicedaseelementikalkulacijenjegovedobitiodinformisanjaopolitičkimkandidatima(inji-hovimprogramima)ipostupkaglasanja,usituacijikadapostojesamodvakandidata,moguizrazitinasledećinačin:D=(U(A)–U(B))*P(N),gdejeDočekivanadobitzapojedincaodnavedenihaktivnosti,U(A)iU(B)predstavljaju

korisnostizapojedincaodpravogipogrešnog(zanjega)ishodaparlamentarnihizbora,dokjeP(N)= , gde je N broj birača,aPverovatnoćadaćedrugačijiglaspojedincadonetiidrugačijiizbornirezultat.Sasvimjejasnodaudemo-kratskimdruštvimasavelikimbrojemglasača,verovatnoćadaćeindividualniglaspojedincaipromenitiishodizboratežiinfinitezimalnomiznosu.Stoga,bezobzirakolikajerazlikauvrednostikorisnostizapojedincaoddvamogućaishodaizbora,dobitakodinformisanjaćeopadatiusituacijikadabrojglasača(N)raste.Imajućisvenavedenouvidu,postojiosnovazaizvođenjezaključkadaistraživanjejavnihprogramaipolitikaodstranetipičnogpojedincamožedasepodvedepodsferunjegove„racionalneignorancije”.Rečju,odgovornanaizgledjednostavnopitanje’’zaštotipičničlanovidruštvanečitajuzakone’’,glasidaimsetoneisplati.Razlogbitrebalodajeočigledan–troškoviprikuplja-njainformacijasulični,dokjedobitodtakveaktivnostizanemarljivaiopšta,odnosnoobaveštenostojavnomdobrupredstavljaništadrugodojavnodobro.Usledtoga,tipičnipojedincićeznatimaloovećinisloženihodlukaekonomskepolitike,odnosnopitanjakojasuudomenuodlučivanjaregulatornihtela.Drugimrečima,izjednačavanjegraničnihkoristiitroškovakadajerečoulaganjuresursausticanjeinformacija(znanja)zatipičnogracionalnogpojedinca,odvijasenarelativnonižemnivouautputanapolitičkom,negonaekonomskomtržištu(naprimerkadadonosiodlukuokupovininovogautomobila).

28 Implicitnapretpostavkajedainformativnakampanjanijeselektivnousmerenapremaonimbiračimaodkojihpolitičaročekujepodršku,adapritomostalibiračinisuumogućnostidasaznajunjegovupoziciju.Pretpostavljamodatakvastrategijanijemoguća,poštoprotivničkikandidatimainteresadaotomeobavestisvojebiračkotelo.


Slično tome, logika nagovaračke kampanje (povećanje izdataka povećava verovatnoću da će svaki birač glasati za konkretnog kandidata) poprima sledeću formalizaciju:

(3)

na osnovu čega možemo zaključiti da je političkim kandidatima neretko privlačnija nagovaračka kampanja.

Konačno, neophodno je da definišemo verovatnoću pobede kandidata j na političkim izborima, kao funkciju izdataka za političku kampanju svih kandidata i pozicija koju za-uzima svaki od njih povodom pitanja X, odnosno:

Πᵦ = Πᵦ (Xᵦ, Xᵧ, Cᵦ, Cᵧ) i Πᵧ = Πᵧ (Xᵦ, Xᵧ, Cᵦ, Cᵧ). (4)

Pri tome važi da verovatnoća pobede na izborima svakog kandidata raste, kada njegovi izdaci za kampanju rastu i opada kada rastu izdaci njegovog protivnika, odnosno:

(5)

3.2.2. Lobističke firme (interesne grupe)

Sada je neophodno razmotriti sledeće pitanje: pod kojim okolnostima i u kom iznosu će interesna grupa dati prilog određenom kandidatu? Odgovor na prvi deo pitanja je rela-tivno jednostavnije ponuditi. U okolnostima u kojima oba kandidata nastoje da se približe medijalnom glasaču, ujednačavajući vlastite pozicije, birače, kao i interesne grupe karakteriše odsustvo zainteresovanosti za identitet pobedničkog kandidata i posledično odsustvo podsticaja za davanje priloga bilo kom kandidatu. Takav podsticaj se pojavljuje samo ukoliko odgovarajući kandidat pokaže spremnost da se pomeri ulevo, odnosno udesno od medijanske pozicije, tj. prema preferiranoj poziciji interesne grupe.

Pretpostavimo da je Xᵩ idealna tačka za grupu φ29 kada je reč o pitanju X i obeležimo sa Vᵩ njenu potrošnju privatnih dobara (tu pre svega mislimo na potrošnju privatnih dobara od strane vlasnika kartelizovanih firmi koji se dogovaraju o zajedničkom nastupu na političkom tržištu. Implikacija tipskog ponašanja homogenih članova grupe je istovetno ponašanje grupe kao celine30). Funkcija korisnosti grupe će biti:

(6)

U cilju da trenutno pojednostavimo analizu, pretpostavimo da je jedini efekat priloga interesne grupe preferiranom političkom kandidatu da promeni (poveća) verovatnoću njegove pobede na izborima, odnosno da grupe veruju da su pozicije kandidata fiksne,

29 Podgrupompodrazumevamokartelhomogenihproizvođačaodređenogproizvoda,čimeželimodapodsetimonaOlsonovutezudasuinteresnegrupenajčešćeikarteliilobiji.

30 U ovom radu svesno je zanemaren problem formiranja grupne preferencije, a na ovom mestu smo podlegli pretpostav-cijednostavnogizvlačenjazaključakaoponašanjugrupenaosnovuponašanjanjenihčlanova.

UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICE102tj. da ih ne mogu promeniti svojim prilozima. Ukoliko prilog grupe φ označimo sa Cᵩ, budžetsko ograničenje sa kojim se suočava grupa biće Yᵩ = Vᵩ + Cᵩ. Ukoliko grupa daje prilog kandidatu β, njena očekivana korisnost biće zbir ponderisane korisnosti ishoda po-bede željenog kandidata i pobede njegovog protivnika, gde kao ponderi služe verovatnoće (π) da se ovi ishodi dese, odnosno:

E(Uᵩ) = πᵦ Uᵩ (Xᵦ, Vᵩ) + (1–πᵦ) Uᵩ (Xᵧ, Vᵩ). (7)

Iznos priloga koji maksimizira očekivanu korisnost grupe dobićemo rešavanjem Lagranžove funkcije oblika:

L = πᵦ Uᵩ (Xᵦ, Vᵩ) + (1–πᵦ) Uᵩ (Xᵧ, Vᵩ) + λ (Yᵩ – Vᵩ – Cᵦ). (8)

Deriviranjem po Cᵦ, Vᵩ i λ dobijamo:

(9)

(10)

(11)

Pretpostavimo da granična korisnost od potrošnje privatnih dobara ne zavisi od pozicije

koju su odabrali politički kandidati, tj. da je . U tom slučaju, jednačina (10) dobija sledeći oblik:

(12)

Dovođenjem u odnos jednačina (9) i (12) sledi:

(13)

Sređivanjem jednačine (13) konačno dobijamo:

(14)

Desna strana jednačine je granična korisnost od potrošnje privatnih dobara i ona je pozi-tivna. Jednačina (14) ima rešenje ukoliko su ispunjena dva uslova. Prvo, prilozi, a zatim i izdaci za kampanju kandidata β moraju biti pozitivni (Cᵦ > 0). Drugo, korisnost (za grupu) koju donosi pozicija kandidata β mora biti veća od one koju donosi kandidat γ, uz istu potrošnju privatnih dobara, tj. Uᵩ (Xᵦ Vᵩ) > Uᵩ (Xγ Vᵩ) (primetite da u takvim okol-nostima i leva strana postaje pozitivna, te da drugi uslov istovremeno predstavlja i uzrok


prvog). Pod pretpostavkom fiksiranih (ne reaguju na priloge) i različitih pozicija kandi-datâ, sledi da interesne grupe daju prilog isključivo preferiranom kandidatu (onom čija je pozicija najbliža njihovoj sopstvenoj). Prilozi se daju sve do one visine dohotka dok se ne izjednače povećanje granične korisnosti usled povećanja verovatnoće pobede preferi-ranog kandidata (pri čemu treba imati na umu da donatori izvode korisnost iz povećane verovatnoće pobede preferiranog kandidata, očekujući da potonji obezbedi političke pro-tivusluge (na primer, donošenje propisa kojim se interesne grupe izuzimaju iz dosledne primene zakonskog pravila ili se njime dobijaju druge privilegije svojstvene državnoj pomoći)) sa smanjenjem granične korisnosti usled smanjenja dohotka raspoloživog za potrošnju na privatna dobra.

3.2.3. Kreatori politike

Razmotrimo sada drugu stranu u političkom procesu – stranu političkih kandidata, odnosno (potencijalnih) regulatora. Već smo naglasili da nadmetanje pretendenata (tre-nutnog nosioca mandata koji teži reizboru i opozicionog pretendenta na njegovu funkciju) na političku funkciju u uslovima kada ne postoje prilozi za kampanju, uslovljava njihovo pomeranje ka medijalnom glasaču pri čemu je verovatnoća pobede svakog od dva kan-didata 50 %. Međutim, ukoliko bi se distancirali od medijane, kandidati bi podstakli davanje priloga za njihovu kampanju. Ti prilozi zaista mogu obezbediti da broj osvojenih glasova usled političkog (pre svega nagovaračkog) reklamiranja bude veći od onog koji je izgubljen usled udaljavanja od medijalne pozicije (gubljenja dela racionalnih neignorana-ta) i podsticanja davanja priloga protivkandidatu. Stoga je jasno da nadmetanje političara za glasove pomera njihove političke platforme ka medijalnom biraču, dok ih takmičenje za novac udaljava od iste.31

Formalno posmatrano, ukoliko izdaci (neophodni prilozi) za kampanju zavise od vlastite pozicije kandidata u vezi sa pitanjem X, ali i od pozicije protivnika, tj. Cᵦ = Cᵦ (Xᵦ, Xγ) i Cγ = Cγ (Xᵦ, Xγ), i ukoliko pretpostavimo da je Xγ fiksirano, deriviranjem jednačine (4) po Xᵦ za kandidata β (slično bi važilo i za kandidata γ), sledi:

31 Ovde se implicitno koristi logika Pelcmanovog proširenja Štiglerovog argumenta (Peltzman (1976)). Videti takođe: Brock & Magee (1978). Štigler (Stigler (1971)) je postavljajući regulatornu aktivnost u kontekst ponude i tražnje na političkom tržištu postavio temelje ekonomske teorije regulacije. Današnje razumevanje regulatornog procesa kao mehanizma za unapređenje blagostanje regulisanih tržišnih aktera uveliko se ima zahvaliti njegovom radu. Budući da je Štigler najvećim delom ponudio intuitivnu analizu strane tražnje za regulacijom (ovu primedbu je izneo Pozner (Posner (1974)) prilikom analize teorija ekonomske regulacije, a u kontekstu načelnog prihvatanja ekonomske teorije regulacije za koju je inače smatrao da je neophodno dodatno teorijski produbiti i empirijski dopuniti) Pelcman je proširio Štiglerov argument pre svega formalizujući stranu ponude regulacije. Prema Pelcmanu, država se nalazi između dve velike suprotstavljene interesne grupe – potrošača i proizvođača – pri čemu nudi uslugu regulacije onima koji kao protivuslugu ponude veću političku podršku. U Pelcmanovom modelu regulator koji maksimizira političku podršku određuje cenu autputa konkretne industrije ne favorizujući a priori nijednu od dve zainteresovane strane. Za razliku od Štiglera, koji na osnovu navedenih pretpostavki izvodi zaključak da regulacija uglavnom pogoduje predstavnicima regulisane industrije (teorija ovladavanja), a da potrošači trpe gubitke od regulacije usled problema „slepog putnika” koji onemogućuje njiho-vo efikasno kolektivno delovanje, Pelcman pokazuje da konačni regulatorni ishod odražava situaciju u kojoj su interesi obe strane u određenoj meri uspešno artikulisani. Drugim rečima, cena određena u regulatornom procesu nije ona koja maksimizira ekonomsku rentu, već ona uspostavljena između konkurentskog i monopolskog nivoa. Dakle, u Pelcmano-vom modelu do regulacije dolazi samo ukoliko je cena proizvoda pre regulacije uspostavljena blizu konkurentskog ili monopolskog nivoa. U situaciji uspostavljene oligopolske cene nijedna od strana nema podsticaj da lobiranjem potakne političkog kandidata na njenu administrativnu promenu. Drugim rečima, ukoliko kandidat nije spreman da se distancira od medijanske pozicije, on neće podstaći davanje priloga toliko neophodnih u izbornoj kampanji. Ukoliko, pak, bude proklamovao suprotno, pojaviće se podsticaji kod zainteresovanih strana da deo resursa ulože u političku kampanju konkretnog kandidata, naravno očekujući protivuslugu.


(15)

Izraz jasno sugeriše da ukoliko su prilozi za kampanju, odnosno njeni izdaci Cᵦ i Cᵧ jednaki nuli, kandidat teži poziciji medijanskog birača, pošto ona u takvim uslovima maksimizira verovatnoću izborne pobede. Međutim, ukoliko β očekuje pozitivan neto glasački rezultat kao posledicu kampanjskih izdataka on će se distancirati od γ. Takvo distanciranje se vrši sve dotle dok se granični prirast verovatnoće izborne pobede usled graničnog priloga dobijenog zbog udaljavanja od protivničkog kandidata (leva strana iz-raza (15)) ne izjednači sa kombinovanim smanjenjem verovatnoće pobede usled samog tog pomaka i dodatnim prilozima za kampanju protivnika koje taj pomak podstiče (desna strana navedenog izraza). Sublimirano, pozicija kandidata određuje priloge za kampanju koji imaju uticaja na veličinu njegove izborne podrške (broj glasova), te otuda kandidat zauzima poziciju na osnovu očekivanih priloga koju će ona doneti. Novac utiče na pozicije koje kandidati zauzimaju, dok istovremeno pozicija određuje kampanjske priloge.

3.2.4. Proširenje početnog argumenta

Prethodno dobijeni rezultat nije u saglasnosti sa pretpostavkom fiksiranosti pozicija kandidata koju smo koristili u odeljku 3.3.2. Na ovom mestu mi ćemo od nje odus-tati, i zameniti je rezultatom uzajamnog pojačavanja kampanjskih priloga i zauzimanja pozicija političkih kandidata. U skladu s tim, model proširujemo na način da interesne grupe uzimaju u obzir ne samo efekte kampanjskih priloga na verovatnoću izborne po-bede konkretnog kandidata, nego i njihove efekte na utvrđivanje pozicija oba kandidata. Očigledno je da se izrazi (4) i (6) moraju proširiti za novonastale argumente. Ukoliko se fokusiramo, kao i ranije na kandidata β, verovatnoća njegove pobede na izborima biće Πᵦ = Πᵦ (Xᵦ (Cᵦ, Cᵧ), Xᵧ (Cᵦ, Cᵧ), Cᵦ, Cᵧ), dok funkciju korisnosti interesne grupe (zadržaćemo pretpostavku da grupa daje prilog kandidatu β) proširujemo na način da Uᵩ = Uᵩ (Xᵦ (Cᵦ, Cᵧ), Vᵩ). Stoga, formiramo Lagranžovu funkciju oblika:

L = πᵦ (Xᵦ (Cᵦ, Cᵧ), Xᵧ (Cᵦ, Cᵧ), Cᵦ, Cᵧ) Uᵩ (Xᵦ (Cᵦ, Cᵧ), Vᵩ) + (1- πᵦ (Xᵦ (Cᵦ, Cᵧ), Xᵧ (Cᵦ, Cᵧ), Cᵦ, Cᵧ) Uᵩ (Xᵧ (Cᵦ, Cᵧ), Vᵩ) + λ (Yᵩ – Vᵩ – Cᵦ). (16)

Deriviranjem po Cᵦ i Vᵩ dobijamo:

(17)

odakle sledi da je:

(18)


(19)

Ponovo pretpostavljajući nezavisnost granične potrošnje privatnih dobara od pozicije kan-didatâ, tj. , jednačina (19) postaje:

(20)

Konačno, stavljanjem u odnos (18) sa (20) sledi:

(21)

Prvi sabirak izraza (21) pokazuje očekivanu promenu u korisnosti davaoca priloga φ, usled efekata tog priloga na verovatnoću pobede kandidata β. On je pozitivan, pošto su svi njegovi elementi pozitivni u situaciji kada interesna grupa daje prilog kandidatu koji je bliži njenoj idealnoj tački u pogledu pitanja X. Prvi član ovog sabirka je pozitivan, jer povećanje kampanjskih priloga datih preferiranom kandidatu može pomerati njegovu poziciju bliže ili dalje od pozicije njegovog protivnika što uslovljava povećanje ili sman-jenje verovatnoće izborne pobede, respektivno. Slično važi i za drugi i treći član prvog sabirka. Drugi sabirak je po istoj logici pozitivan, dok se znak trećeg ne može a priori utvrditi. Razlog tome je što pozicija protivničkog kandidata može biti levo ili desno od preferirane tačke interesne grupe, te bi se u skladu s tim pozicija preferiranog kandidata usled dobijenog priloga mogla pomeriti bliže ili dalje u odnosu na drugog kandidata.

Do sada smo tvrdili da interesna grupa φ daje prilog samo onom kandidatu (pretpostavili smo da je to β) čija je pozicija po pitanju X najbliža njenoj vlastitoj ili je kandidat bio spreman da se pomeri ka toj poziciji. Jasno je da, ukoliko bi članovi grupe imali veću ko-risnost od kandidata γ u odnosu na β, razlika u korisnosti u prvom sabirku bila negativna, te grupa ne bi dala prilog drugom, već prvom kandidatu, implicitno pretpostavljajući da je pozicija β fiksirana. Međutim, iako članovi grupe mogu preferirati kandidata γ, oni se ipak mogu odlučiti da daju prilog kandidatu β. Takva situacija postoji u okolnostima u kojima je verovatnoća izborne pobede kandidata β relativno visoka i postoji dovoljno veliki prirast korisnosti (preciznije, smanjenje nekorisnosti) za grupu usled distanciranja pozicije kandidata β od medijane. U tim okolnostima drugi sabirak je pozitivan i veći od prvog, te grupa daje prilog i političaru β, iako preferira γ (primetite da grupa daje prilog kandidatu β u cilju da njegovo udaljavanje od pozicije γ ne bude suviše veliko (na taj način se smanjuje iznos negativne razlike u korisnosti (prvi sabirak) koju donosi pozicija svakog od kandidata)). Time dolazimo do našeg konačnog zaključka: ukoliko je ispunjen uslov da pozicije kandidatâ reaguju na priloge za političke kampanje, interesne grupe mogu davati priloge svim kandidatima, obezbeđujući tako pomeranje jednih ka njihovim preferiranim pozicijama i smanjenje distanciranja drugih od iste.32

32 PoslednjaunutarstranačkakampanjauSjedinjenimAmeričkimDržavamazapredsedničkogkandidatajetosasvimlepoilustrovala.UzmimoprimerkandidataDemokratskestranke.Naime,iakosunalistinajvećihdonatoraHilariKlin-tonbankeivelikekorporacije,sindikatitakođeulažurelativnovisokeiznosekaodoprinosenjenojkampanji.NalistionihkojidajudoprinosenjenomprotivnikuBernijuSandersutakođesenalazekorporacije,iakodominantnoučešćeukampanjskimprilozimazauzimajudoprinosipredstavnikarada.Videti:CenterforResponsivePolitics.


4. NIVO RASIPANJA RENTEPrethodno izloženi model lobiranja, osim svoje apstraktne prirode i uopštenih zaključaka, nudi i neke konkretne implikacije. Jedna od njih je i ilustracija načina određivanja vi-sine ekonomske rente. Pozivanjem na ideju Štigler–Pelcmanovog argumenta, model je sugerisao da je renta određena kao posledica odabrane pozicije političara–zakonodavca u vezi sa konkretnim pitanjem. Pozicija zakonodavca da je, kada se govori o problemu ograničenja međunarodne razmene, neophodno uvesti određeni nivo zaštitne carine, ili njegovo angažovanje (kada se raspravlja o paketu fiskalne reforme) za donošenje odluke o potpunom ili delimičnom izuzeću određenih tržišnih aktera od pravila fiskalizacije, ili, pak, strastveno zalaganje za ideju da je pri određivanju broja učesnika na strani ponude u određenoj delatnosti nužno ograničiti broj licenci (dozvola) za njeno obavljanje, pred-stavljaju samo neke od mnogobrojnih primera određivanja rente u skladu sa izloženim modelom u kojem zakonodavac maksimizira političku podršku.

Međutim, pitanje koje do sada nije razmatrano je: koji nivo očekivane rente će biti rasut u postupku njenog pribavljanja? Izloženi model pokazao je da bilo koji individualni iznos (uključujući tu i nivo grupe) resursa uložen u rent seeking mora biti manji od iznosa potencijalne (očekivane)33 rente. Razlog tome je očigledan – individualni akteri nemaju podsticaja da ulažu resurse u sticanje dobitka za koji očekuju da će biti manji od izno-sa onoga što su uložili. Sada je, međutim, neophodno da pitanje alokacije dohotka na privatnu potrošnju i lobiranje od strane iznuđivača rente ostavimo po strani i fokusiramo se na analizu odnosa potencijalne rente i agregatnog iznosa uloženog u njeno sticanje.34 Odgovor na pitanje da li aktivnosti preduzete u cilju prisvajanja ekonomske rente uzrokuju takvo ulaganje resursa da celokupna renta unapred bude rasuta, pružićemo u kontekstu borbe konačnog fiksnog broja neposrednih konkurenata (n) za monopolsku poziciju koja je stvorena i/ili zaštićena zakonskim merama države. Pretpostavimo još da su iznuđivači rente identični, neutralni prema riziku i da istovremeno biraju visine svojih ulaganja u rent seeking aktivnosti (I),35 ne bi li prisvojili rentu (R).36

Pretpostavimo da je verovatnoća da bilo koji učesnik i (i = 1,2…n) prisvoji rentu R jed-naka odnosu njegovog ulaganja u rent seeking aktivnosti i ukupnog iznosa tako uloženih resursa, tj.

33 Podsećamodaseizraz„očekivana”rentakoristiusledčinjeniceda,iakopotencijalnipretendentimoguunapredznatiiznosrentenaosnovuodabranepozicijezakonodavca,verovatnoćanjenogosvajanjanijetakoizvesna.Uprethodnommodeluonajeodređenaverovatnoćomizbornepobedekonkretnogkandidata.Ipak,iodrživoststanovištaounapredpoznatomiznosurentezahtevaprevazilaženjedvaproblema.Prviodnjihprevazilazimotakoštokoristimoimplicitnupretpostavkudapolitičaritokomvršenjavlastidoslednoispunjavajupostignutiimplicitniugovorsainteresnomgru-pom.Međutim,trebaprimetitidaovovažizabilokojitakavugovorsasvakomgrupom.Drugimrečima,drugiproblempostojiuokolnostimaukojimajepozicijaregulatorapodložnapromenamausledčinjenicedasvakagrupamožeimatipodsticajdadajeprilogsvimkandidatima.Dabismorazrešiliovajproblem,iovdeimplicitnopretpostavljamodautakvimokolnostimapostojisamomalinetopomakupozicijiregulatora,sobziromdaseefektitakouloženihresursameđusobnoneutralizuju.

34 Sledeći formalni dokaz počiva na Miler (2008, str. 310–312). 35 Dakle, koristimo se logikom Kurnoovog oligopolskog modela sa n učesnika.36 Jednostavnorečeno,našaanalizapokušavadaapstrahujeonesituacijeukojimanekolikofirmiiligrupafirmi(poslov-

nihudruženja)međusobnokonkurišeupolitičkomprocesuuciljusticanjaprivilegijakojezakonodavacdodeljujeuvidumonopolskogpravasnabdevanjacelokupnogtržišta(naprimer,Ministarstvozdravljaraspisujetenderzajavnunabavkuodređenihlekovaimedicinskihsredstavazapotrebesnabdevanjacelokupnogtržištazemlje).


(22)

pri čemu važi da je , odnosno povećanje ulaganja u rent seeking aktivnosti dovodi do povećanja verovatnoće partikularnog prisvajanja rente.

Ukoliko umesto fi(Ii) napišemo Iir, gde je r vrsta prinosa na obim aktivnosti iznuđivanja

rente, a dekomponujemo na ulaganje konkretne grupe i (Iir) i ostalih n-1 grupa

(T), sledi da je očekivani dobitak grupe i jednak:

(23)

Ukoliko pretpostavimo da su izdaci ostalih grupa fiksni, iznos I koji maksimizira očekivani dobitak grupe i, mora da zadovolji sledeći uslov:

(24)

Da bismo dobili iznos I koji je (svaka) grupa spremna da uloži u cilju sticanja rente R pod pretpostavkom simetrične ravnoteže, nastavljamo sa rešavanjem izraza (24):

38

(25)

Izraz (25), između ostalog, dovodi u vezu iznos individualnih sredstava uloženih u tra-ganje za rentom i visinu same rente – visina rente (pored verovatnoće njenog sticanja) je drugi faktor koji ključno opredeljuje visinu iznosa koji je grupa spremna da uloži u njeno sticanje. Drugim rečima, veličina apsolutnog iznosa pojedinačnog ulaganja je funkcija veličine potencijalnog transfera.39 Uvrštavanjem izraza (25) u izraz (23) izneti zaključci postaju još jasniji. Takođe, treba primetiti da izraz (23) nije u neskladu sa onim delom izraza (14) koji govori o očekivanom dobitku (koristi) od prisvajanja rente. Štaviše, me-hanizam izvođenja izraza (25) predstavlja dopunu onoga što u (14) implicitno podra-zumevamo. Slično tome, on nije suprotan ni ranijem zaključku koji se tiče nivoa a priori ulaganja rente sa individualnog stanovišta, u smislu da pojedinačni iznuđivači rente neće utrošiti celokupnu rentu u postupku njenog sticanja.

Supstituisanjem (25) u (23) dolazimo do neophodnog uslova za pozitivni očekivani dobitak E(G) grupe, odnosno:

37 Izrazfi(Ii)bisemogaodefinisatikaofunkcijauticajapojedinačnihizdatakanatraganjezarentomnaregulatora.

38 Identičanrezultatbisedobiokadabinaosnovuizraza(24)odredilifunkcijureakcijeigračai,apotomiskoristilipretpostavkuoidentičnostiigračauciljudobijanjasimetričneKurno-Nešoveravnoteže.

39 Upotrebajedinogposlovnogprostoranaplažiunekommalommestuizdatoguzakupodstraneopštinskeuprave,nemožedonetiistinivoprofitapoputmonopolskogpravanaproizvodnjulekovazatržištecelezemljeizdatogodstranevlade.Stogaćeitroškovitraganjazarentombitimanjiuprvom,negoudrugomslučaju.

UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICE108 (26)

Pretpostavimo da su prinosi na obim od ulaganja resursa u aktivnosti rent seekinga kon-stantni, tj. r=1. U takvim okolnostima za svako n 2, očekivani dobitak će biti pozitivan što znači i da će ulaganja u iznuđivanje rente biti veća od nule. Ukupan (agregatni) iznos uložen u traganje za rentom biće:

(27)

Konačno, deljenjem izraza (27) sa R, dobijamo udeo agregatno uloženih resursa u postupku traganja za rentom u visini tražene rente, tj:

(28)

Dobijeni rezultat jasno ukazuje na logiku Kurnoovog oligopolskog modela sa n učesnika. Drugim rečima, sa povećanjem broja igrača, ravnotežna količina približava se onoj koja bi bila ostvarena u uslovima savršeno konkurentskog nadmetanja. Sa dva igrača biće rasuta 1/2 potencijalne rente; sa tri igrača 2/3; sa 4 igrača 3/4, sa 5 igrača 4/5, sa 6 igrača 5/6, sa 7 igrača 6/7, a to je približno 90%. Drugim rečima, nivo rasipanja rente se relativno brzo približava svom maksimumu (samoj visini R) kako n raste. Odnosno, R, prema Lopitalovom pravilu teži R. Stoga je jasno da implikacije po društveno blagostanje Kurnoove igre na ekonomskom i političkom tržištu nisu iste. Dok povećanje broja igrača u ekonomskoj areni povećava intenzitet tržišnog nadmetanja, snižava cenu i povećava proizvedenu količinu, i u krajnjoj liniji dovodi, uz uslov da povećanje potrošačevog viška bude veće od smanjenja profita grane, do povećanja društvenog blagostanja, u političkoj areni efekti na društveno blagostanje su dijametralno suprotni. Pošto povećanje broja onih koji se takmiče za rentu povećava ukupno uložena sredstva u njeno pribavljanje, sledi da društveno blagostanje, shodno svemu do sada navedenom, mora opadati.

Prethodno dobijeni rezultat upozorava nas da postojanje konkurencije za dobijanje rente može usloviti gotovo celokupno rasipanje rente ex ante, čak i pod pretpostavkom da su akteri neutralni prema riziku.40 Odnosno, problem se može još više produbiti kada su oni koji odlučuju o ulaganju resursa u postupak lobiranja skloni riziku. To je tipičan slučaj u situacijama kada postoji principal–agent problem između vlasnika i menadžera i kada su beneficije agenta vezane za prihode koje firma ostvari. „Subjektivne verovatnoće očekivanja da se ostvari neka dobit su te koje diktiraju ponašanje i praktične poteze aktera” (Prokopijević (2000, str. 334)). Ukoliko je njihova subjektivna verovatnoća veća od one definisane izrazom (22) iznos rasipanja može prevazići visinu rente za koju postoji takmičenje. Talison smatra da kada je reč o tržišnim učesnicima sa racionalnim očekivanjima, takvo ponašanje ipak ne bi trebalo da opstane relativno dugo (Tollison (1997, str. 510)).

Međutim, ovde nije kraj direktnim društvenim troškovima koje nameće traganje za rent-om. Kada država dodeljuje monopolsku poziciju za koju postoji nadmetanje interesenata, društveni troškovi monopola obuhvataju ne samo alokativni gubitak usled monopolskog ponašanja i visinu oportunitetnih troškova sredstava uloženih u rent seeking koji mogu

40 Pozner je upravo pod ovim pretpostavkama prvi izveo navedeni rezultat. Videti: Posner (1975).


čak i nadmašiti visinu rente, već i oportunitetne troškove resursa uloženih u aktivnosti koje su preduzete sa ciljem odbrane vlastitog položaja, odnosno zaštite rente. Razlog zašto smo se na ove troškove samo usputno i ovlaš osvrnuli tokom analize traganja za rentom, postaje jasan onog momenta kada se ponovo podsetimo logike kolektivnog de-lovanja i njene implikacije o mogućnostima organizovanja potrošača. Samo ukoliko su potrošači kroz svoja udruženja uspeli da sprovedu kolektivnu akciju lobiranja i time obez-bedili barem i minimalni otpor uspostavljanju monopolske pozicije, moglo bi se govoriti o troškovima koji proizilaze iz zaštite rente, odnosno zaštite dela potrošačevog viška.41 Mnogo realističniji je slučaj konfrontacije dve interesne grupe (Becker (1983; 1985)). Najčešće je reč o onim iz različitih grana, poput proizvođača čelika i automobila oko uvođenja zaštitne carine na čelik. Opravdano je pretpostaviti da automobilska industrija neće biti indiferentna u okolnostima povećanja cene inputa za njenu proizvodnju. Rečju, troškovi rent seekinga u Talokovom smislu moraju obuhvatiti i troškove aktivnosti orga-nizovanih oponenata uvođenju vladinih mera. Konačno, aktivnosti traganja za rentom obuhvataju ne samo nastojanje za stvarnim povećanjem udela u postojećem društvenom autputu, već i ostajanje na istom u situaciji kada se regulacijom „odozgo” zahteva sman-jenje udela. Postojanje slobodnijeg protoka kapitala, ljudi i roba implicitno podrazume-va postepeno ili jednokratno smanjenje ili ukidanje znatnog dela onih mera za čije su uvođenje koalicije za raspodelu uložile značajne sopstvene političke resurse. Nema sum-nje da će takvi pokušaji potencijalnog smanjenja politički dodeljenih privilegija biti ned-vosmisleno praćeni snažnim otporima za njihovo očuvanje (osim protivljenja deregulaciji, interesne grupe rezistiraju i prema nametanju onih regulatornih mera koje im povećavaju troškove, tj. smanjuju ekonomsku rentu). To proizilazi i iz same pretpostavke racionalnog ponašanja interesnih grupa. Nema naročitog smisla uvoditi pretpostavku prema kojoj interesne grupe racionalno teže uspostavljanju regulatornih rešenja koja im donose korist, te potom prećutno tvrditi da one ostaju pasivne u postupku redukcije takvih mera.

5. DODATNE POSLEDICE TRAGANJA ZA RENTOMPored posledica koje delovanje interesnih grupa proizvodi na politički proces, kao i di-rektnih posledica na društveno blagostanje otelotvorenih u nivou rasipanja rente, vredi razmotriti i nekoliko drugih implikacija političkog ponašanja interesnih grupa na društveno blagostanje. Standardna tržišna logika koja sugeriše da postojanje konkurentskog pritiska kreira podsticaje za efikasnu alokaciju resursa čime dolazi do (strogo teorijski posma-trano) maksimizacije društvenog blagostanja, biće tačna samo ukoliko je vrednosni sud, ovaploćen u pravnom okviru društva, takav da relativno više vrednuje tržišni način sti-canja dohotka. Ukoliko, pak, to ne bude slučaj, delovaće samo naizgled obrnuta logika tržišta, koja umesto konkurencije koja stvara podsticaje za produktivne aktivnosti, rezul-tira takmičenjem u njihovom smanjenju, tj. okretanjem drugim aktivnostima poput rent seekinga. Treba primetiti da se u dve posmatrane situacije ponašanje tržišnih učesnika nije promenilo. Oni se i dalje ponašaju racionalno. Ono što se promenilo je institucionalni ambijent. Ukoliko institucionalni poredak nije ustrojen na način da obezbedi podsticaje tržišnim učesnicima na produktivno ponašanje, to će kao posledicu imati proces u kojem je individualno ponašanje u suprotnosti sa onim koje unapređuje blagostanje društva.

41 To je uostalom i osnovni razlog zašto se analiza rent seekinga uglavnom fokusira na političko ponašanje tržišnih učesnika na strani ponude na ekonomskom tržištu.

UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICE110Shodno tome, traganje za zadovoljavanjem ličnog interesa korisno je sa stanovišta društva sve do onog momenta dok regulatorni proces ne postane sredstvo za unapređenje individualnog blagostanja, odnosno dok traganje za profitom ne postane traganje za rent-om.42 U takvim okolnostima se jasno pokazuje da osnovna razlika između delovanja ekonomskog i političkog tržišta nije u ponašanju njihovih tržišnih aktera, već u efektima na društveno blagostanje.

Posmatrano kroz prizmu karakteristika ekonomskog i političkog tržišta, ispostavlja se da društvo kao celina ne bi trebalo da ima išta protiv individualne (pojedinci i preduzeća) sebičnosti na ekonomskom tržištu. Ova sebičnost na ekonomskom tržištu usmerena ka traganju za profitom i zasnovana na konkurenciji i dobrovoljnoj razmeni kojima dirigu-je neiskrivljen sistem cena, u kontekstu adekvatnog pravnog okvira teži da unapredi društveno blagostanje (Hajek (2006)). Grupna sebičnost nije zasnovana na tržišnom principu sticanja dohotka, već na pokušaju da se preko političkog tržišta promene pravila igre koja važe u ekonomskoj areni, ne bi li se na taj način obezbedila korist veća od one koja se bila u stanju ostvariti putem slobodnog tržišnog nadmetanja. Dok tržišni princip sticanja dohotka počiva na načelu jednakog tretiranja svih ljudi u pogledu slo-bodne primene individualnih sposobnosti, pribavljanje dohotka putem neproduktivnih (sa stanovišta društva) aktivnosti u svojoj suštini (prirodi) sadrži čin favorizovanja jednih na uštrb drugih (sticanje dohotka putem, na zakonu zasnovane preraspodele dohotka podra-zumeva prinudno (nedobrovoljno) prisvajanje plodova rada drugih ljudi).43

Hajek (2002) je, slično Olsonu, izrazio bojazan od uspostavljanja takvih društvenih okol-nosti u kojima je delovanje u okviru tržišnog sistema postalo manje individualizovano, a relativno više kolektivizovano. Hajek naglašava da su efekti delovanja individualnog i grupnog interesa na društveno blagostanje gotovo nepomirljivi. Svaki put kada grupni interesi onemoguće individualne proizvođače da proizvodnjom dodatnog proizvoda, čija se važnost u društvu meri njihovim vrednovanjem na granici, uvećaju ukupnu ponudu, dolazi do pokušaja da se ograničenjem autputa, vrednost proizvoda koji nudi grupa po-digne na nivo iznad onog koje je društvo spremno da plati za marginalnu jedinicu. Ukoliko tržište ne obavlja funkciju graničnog validatora, odnosno ne određuje vrednost marginalne jedinice bilo kog proizvoda čiju ponudu može efikasno da obezbedi, to implicira da postoji nastojanje od strane uskih organizovanih interesa da kartelizacijom ili preko političkog tržišta (državne politike) obezbede nagrađivanje proizvoda prema njegovoj ukupnosti, što nije i ne može biti u skladu sa opštim interesom društva.

Uopštenije posmatrano, animozitet između individualnog i grupnog delovanja u pogle-du efekata na društveno blagostanje deo je šireg pitanja prilagođavanja na promene. Hajek naglašava da jedini stalni interes svakog društva da obezbedi kontinuiran proces prilagođavanja na promene, nedvosmisleno podrazumeva dopuštanje bezličnom meha-

42 Delovanjeinteresnihgrupavernoodražavaproblemnepotpunostitezedaćetržišniučesnicinajboljeslužitiinteresudruštvaukolikotežedamaksimizirajuvlastitiinteres.Drugimrečima,takvatezamorabitidopunjenananačindajepotrebnodatržišniučesnicidelujućiuvlastitominteresuistovremenodelujuiuinteresudruštva.Partikularniidruštveniinteresćesepoklopitisamouokolnostimaukojimasupravilaigretakvadatržišneaktereusmeravajukaulaganjuresursaudruštvenoproduktivneaktivnosti.Međutim,problemjeupravoutomeštojedelovanjeinteresnihgrupajedanodnajznačajnijihfaktoraudruštvukojimožeimatiuticajanapromenuinstitucionalnogporetka.

43 Upravo je ovaj momenat imao na umu Frederik Bastija kada je pisao o izopačenosti zakona u smislu njegovog pretvaranja u instrument legalne pljačke. On smatra da „zakon donosi koristi jednom građaninu na račun drugog, čineći ono što sam građanin ne može da učini a da ne počini zločin” (Bastija (1998, str. 33)). Drugim rečima, zakon je „pretvorio pljačku u pravo kako bi zaštitio pljačku” (isto: str. 21).


nizmu tržišta da neometano funkcioniše. Međutim, upravo činjenica da se u promenljivim okolnostima relativni dohodni položaj različitih pojedinaca i grupa permanentno menja, navodi ove tržišne aktere da pokušaju da se zaštite od promena koje ugrožavaju njihov dohodni udeo. Oni putem uticaja na državu teže da uspostave barijere ulasku44 u granu ili profesiju, uvedu sanacione programe za neuspešna preduzeća kada usled izmenjenih okolnosti dođe do smanjenja tražnje za njihovim proizvodom i sl. Samo ukoliko bi oni bili prepušteni sami sebi u prilagođavanju okruženju koje karakterišu promenljivi uslovi, smanjila bi se neefikasnost alokacije resursa toliko neophodna za očuvanje spontanog tržišnog poretka. Imajući navedeno u vidu, postaje jasno da delovanje interesnih grupa usmereno na preraspodelu i nastojanje za održavanjem postojećih položaja i privilegija, „ne samo da pomera krivu proizvodnih mogućnosti prema unutra, već i smanjuje brzinu kojom se ova pomera prema izvan usled normalnog procesa rasta” (Miler (2008, str. 505)).

Bastija naglašava da nekoliko primera uspešne upotrebe zakona u cilju uvećanja vlastite koristi teži da postane univerzalni metod, tj. onaj u kojem „svako želi da učestvuje u izradi zakona, bilo da bi se zaštitio od pljačke ili da bi ga iskoristio radi pljačke” (Bastija (1998, str. 30)). Sličnog mišljenja bio je i Olson. On konstatuje da delovanje interesnih grupa tokom vremena kreira situaciju u kojoj dolazi do (imajući u vidu da raste obim i složenost legislative, kao i delokrug države koja donosi, implementira i obezbeđuje poštovanje za-kona, te da mehanizam rent seekinga apsorbuje sve veći broj tržišnih učesnika, što kao posledicu ima promenu u prirodi njihovih podsticaja) promene smera u kome se društvo razvija. „Smanjen je podsticaj da se proizvodi; pojačava se podsticaj da se traži veći udeo od onoga što je proizvedeno. Smanjuje se nagrada zbog toga što udovoljavamo onima kojima prodajemo svoju robu ili rad, dok nagrada za izvrdavanje ili zloupotrebu propisa…postaje sve veća” (Olson (2010, str. 101)). Stoga se čini da grupe za pritisak imaju važnu ulogu u oblikovanju društvenih vrednosti i distribucije njegovih resursa.

U vezi sa navedenom posledicom čini se nužnim dodati najmanje dve napomene. Prvo, aktivnosti rent seekinga pretenduju tokom vremena da postanu neumoljivi začarani krug uzroka i posledica. Zapravo, teže da postanu mašinerija, ali koja za razliku od Baumolove (2006) „inovativne mašinerije slobodnog tržišta”, nema pozitivne efekte na društveno blagostanje. Kao što smo već naglasili, posledica međusobnog sučeljavanja ponude i tražnje na političkom tržištu je regulatorna politika, koja ima funkciju podsticaja, slično onoj koju ima cena na ekonomskom tržištu. Drugo, treba imati na umu da je simultano

44 Olson(2010,str.73–74i90–94)jeizveozaključakdaefikasnaalokacijaresursanemožebitiostvarena,bezobziradaliinteresnegrupepostavljajubarijereulaskuudelatnost(granu,profesiju)iline.Usituacijikadapostojislobodaulaskaugranukojukarakterišesnažnodelovanjeinteresnihgrupa,pojavljujusepodsticajizaulazakusleduspo-stavljenevišeceneautputailismanjenogporeskogopterećenjanastalogkaoposledicanjihovoglobiranja.Ukolikopretpostavimopostojanjeprvognajboljegrešenja,prenavedenepromenesistemapodsticaja(cenaiporeza)(sviresur-sisenalazeusvojimnajboljimupotrebama,tj.alociranisupremaoportunitetnomtroškunjihovogulaganja)toznačidajedelovanjeinteresnihgrupanarušiloefikasnualokacijuresursa,poštoresursiprelazeizsvojenajboljeumanjeefikasnuupotrebu.Toujednopredstavljaistandardniargumentotomekakodržavadelujućizapartikularneinterese,iskrivljujecenovnesignaleinarušavapodsticajezaefikasnualokacijuresursa.Kadainteresnegrupe,pak,postavebarijereulasku,direktnaposledicajeusporavanjeilionemogućavanjerealokacijeresursa.Kadanatododamoranijepomenutosporodonošenjegrupnihodlukaiuopštepodsticajezaodržavanjemstatusaquo,jasnojedaukrajnjojlinijidolazidootežanogprilagođavanjaprivredenapromene,čimeponovodolazimodoistogzaključka.Fridman(2012,str.136–137)izvodisličanzaključakkadatvrdida,uvođenjelicenci,administrativnoodređivanjecenaitomeslično,dovodidonarušavanjaslobodnetržišnerazmeneirasipanjaresursa.Izovogasledijednaintrigantnačinjenica.Imaju-ćiuvidudatržištaičitavadruštvapočivajunauzajamnokorisnojsaradnji,intrigantnojedaodređeniobliksaradnjeizmeđuučesnikanatržištupoputsporazumačlanovainteresnegrupe,kojiistotakokarakterišeuzajamnakorisnost,možebitištetanpodruštvoucelini.

UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICE112postojanje individualnih i grupnih interesa, odnosno proizvodnih i parazitskih snaga u jednom društvu neumitna realnost. S jedne strane neopravdano je očekivati da jedno društvo u potpunosti postane ono koje traga za rentom. Razlog proizilazi iz same prirode rent seekinga, tj. takvo traganje postoji sve dok postoji baza za preraspodelu. Samo u okolnostima u kojima bi društvo, na primer, ostalo i bez poslednjeg pojedinca koji je još uvek spreman da plati porez, nestala bi i osnova za isplatu nekog od oblika državne pomoći onima koji teže da je dobiju. S druge strane, imajući u vidu da postoje brojni akteri koji imaju podsticaje koji ih navode na uvođenje „izopačenog” zakona radi vlastite koristi, nije opravdano očekivati da će društvo u potpunosti biti rafinirano od onih koji teže prisvajanju nečega što je proizveo neko drugi. Olson (2010) je ustvrdio da, što je veći stepen dominantnosti interesa preraspodele u odnosu na preduzetničku inicijativu na konkurentnom tržištu u određenom društvu, to je viši stepen „institucionalne skleroze” koji je zahvatio takvo društvo. Takva društva doživljavaju privredni pad i „sustižu” nivo razvijenosti siromašnih zemalja. Istorijski posmatrano, njihovo endogeno urušavanje dovelo je do toga da postanu lak plen, nekih do tada perifernih ili u potpunosti nepoznatih naroda.

6. INTERESNE GRUPE NA DELUU cilju da objasnimo mehanizam delovanja interesnih grupa u procesu regulacije, ovaploćen u postupku traganja za rentom, nastojali smo da pratimo čuveni savet Pola Semjuelsona, koji glasi da je „najbolja praksa dobra teorija”. Drugim rečima, zavirili smo u svet ekonomske teorije i tu pokušali da pronađemo objašnjenja fenomenâ kojim se bavimo. Teorija nam pomaže, odnosno sugeriše na koji način da elemente, koji su predmet istraživanja dovedemo u vezu, tako da dobijemo logički – konzistentnu celinu, odnosno okvir za razumevanje i objašnjenje problema, kao i moguće više ili manje pre-cizno predviđanje. Međutim, imajući u vidu da su interesne grupe i njhovo delovanje realnost, navedena teorijska razmatranja ćemo ilustrovati kroz nekoliko primera delovan-ja ovih grupa u domaćoj pravnoj praksi. Objašnjenje povezanosti delovanja interesnih grupa i procesa regulacije, odnosno odgovor na pitanje u vezi sa konkretnim zahtevima grupa za pritisak obezbedićemo kroz ekonomsku analizu različitih pravnih propisa za čije donošenje ili izmenu su konkretne grupe neposredno zainteresovane. Takva zakonska rešenja u obliku u kom postoje danas posledica su povinovanja zahtevima ovih grupa. U tom smislu su predstavljeni neki od primera postojanja zakonski ovaploćenih mo-nopolskih karakteristika domaćih profesija poput pružanja taksi usluga i usluga koje obezbeđuju osiguravajuća društva u vezi sa osiguranjem od autoodgovornosti za štetu učinjenu trećim licima u saobraćaju.

6.1. Taksisti (u Beogradu)Domaći taksi prevoz je u prvom redu regulisan „Zakonom o prevozu u drumskom saobraćaju”,45 prema kojem se jedinicama lokalne samouprave (gradovima i opštinama) prenose ovlašćenja za bliže uređenje organizacije i načina pružanja taksi usluga (član 33-36). Preneta ovlašćenja su omogućila, ne samo odlučivanje o uređenju delatnosti na nivou bližem njenim članovima, već i proces donošenja odluka organizovan na način da članovi (njihovi predstavnici) budu konsultovani o svim važnim pitanjima (član 5 Odluke

45 Službeni glasnik RS, br. 46/95, 66/01, 61/05, 91/05, 62/06 i 31/11.


o auto-taksi prevozu46). Prvo, ovom Odlukom su jasno propisani uslovi koji moraju biti ispunjeni da bi zainteresovani kandidati postali članovi profesije. Jedan od ključnih us-lova za dobijanje licence za rad je (ne)ispunjenost minimalne kvote u pogledu broja taksi vozača.47 Naime, dodatnim zakonskim rešenjima na koje referiše navedena Odluka, tj. „Programom potreba za auto–taksi prevozom” predviđeno je a priori određivanje maksi-malnog broja članova profesije za naredni period.48 Osnovna ideja je da zakonodavac (u slučaju koji razmatramo gradonačelnik Beograda) pokušava da predvidi potrebe građana u narednom periodu za taksi uslugama, te u skladu s tim određuje broj dozvola (licenci) za obavljanje posla. Činjenica da je u tom svom „predviđanju” dužan da konsultuje pred-stavnike taksi udruženja, može, barem delimično, poslužiti kao objašnjenje za podatke prikazane u tabeli 1, koji sugerišu da su odluke zakonodavca vodile u pravcu sukcesivnog smanjenja dozvoljenog broja taksi vozača u posmatranom periodu.

TABELA 1: EVOLUCIJA CENA TAKSI USLUGA, BROJA TAKSI VOZAČA I NJIHOVIH UDRUŽENJA

GODINA

CENOVNIK TAKSI USLUGA

U RSD (ZA TARIFU I1)

DOZVOLJENI BROJ TAKSI VOZAČA

BROJ TAKSI UDRUŽENJA

StartVožnja po kilometru

Čekanje po času

2003 35 25 150 7500 13

2004 45 32 210 6861 15

2005 52 38 240 6861 15

2006 60 40 300 4500 17

2007 80 40 400 4725 17

2008 (mart) 98 44 540 4725 18

2008 (jun) 119 46 540

2009 129 49 600 5000 21

2010 140 55 750 5000 21

2011 140 55 750 5000 25

2012 170 65 750 5000 26

2013 170 65 750 5000 27

2014 170 65 750 5000 27

Izvor:Rešenjeomaksimiziranjucenaauto-taksiprevozaputnikanateritorijigradaBeograda(SlužbenilistgradaBeo-gradabr.17/03,31/04,21/05,14/06,25/07,02/08,20/08,03/09,20/10);Rešenjeoekonomskinajnižojcenipokojojseauto-taksiprevozmoraobavljatinateritorijigradaBeograda(SlužbenilistgradaBeograda,br.15/11,58/12,11/14);Plan(program)potrebazaauto-taksiprevozomugraduBeogradu(SlužbenilistgradaBeogradabr.01/03,35/03,38/04,31/05,29/06,01/08,04/09,01/10);Agencijazaprivredneregistre.

Napomena:Tabelajeproračunautora.

46 SlužbenilistgradaBeograda,br.57/13.Odlukaoauto–taksiprevozu(udaljemtekstuOdluka)jedokumentkojidono-sinajvišipredstavnikjedinicelokalnesamoupravekojimsebližeuređujupravilaigreudatojdelatnosti.NašaanalizaćesefokusiratinagradBeograd.

47 Nekioddodatnihuslovasu:posedovanjevozačkedozvoleminimum7godina,radnoiskustvovozačaodnajmanje5godina,posedovanjepotvrdeopoloženomispituopoznavanjugrada,jednogstranogjezikaipropisakojimaseregulišedelatnost,posedovanjeadekvatnog(merenobrojemsedištaivrata,godinomproizvodnje,pređenimbrojemkilometara…)automobilaisl(član8-13Odluke).

48 OvajProgramkojidonosigradonačelnikBeogradajebiodefinisanjednogodišnjesvedo2010.godine,kadajedonetzaperiododčetirigodine(2010-2014).Krajem2014.godineusvojenjeProgramzaperiod2014–2019,kojinesadržibilokakveizmeneuodnosunaonajkojijebionasnazizaprethodnodefinisaničetvorogodišnjiinterval.

UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICE114Druga važna karakteristika zakonskih rešenja kojima se reguliše tržište taksi usluga je stvaranje i podsticanje geografske podele tržišta. Zakonom je predviđeno da svaki tržišni učesnik na strani ponude može svoju uslugu pružiti samo na teritoriji one opštine ili grada koja mu je izdala licencu za obavljanje delatnosti (član 6a Zakona o prevozu u drumskom saobraćaju). To znači da ukoliko taksista, koji je dobio dozvolu za rad od gradskih vlasti u Beogradu, želi iz bilo kog razloga da obavlja svoju delatnost u nekom drugom gradu, to neće moći učiniti sve dok ne bude posedovao licencu izdatu od nadležnog organa preferiranog grada. Podsticaje za poštovanje ovog pravila zakonodavac je definisao kroz materijalne (novčane) kazne i oduzimanje licence za rad.49

Konačno, treći zahtev taksi udruženja koji je dobio svoju institucionalnu formu odnosi se na cene taksi usluga. Tržište ovih usluga karakteriše, pored (zakonskog) maksimiziranja broja učesnika na strani ponude i administrativno određena cena. Podaci prikazani u tabeli 1 sugerišu kumulativni rast cena starta, vožnje po kilometru i čekanja po času od 178 %, 103 % i 172 % respektivno, u posmatranom periodu. Međutim, ovaj rast cena nije nastao kao posledica slobodnog delovanja ponude i tražnje, već pritiska tak-si udruženja na regulatora (gradsku vlast). Radi ilustracije uzećemo primer poslednjeg (2011) povećanja cena. Protestni zahtev beogradskih taksista 2010. godine je bio da zakonodavac propiše minimalnu cenu po kojoj se taksi prevoz mora obavljati. Zašto? Sve do 2011. godine lokalni regulator je na zahtev taksi udruženja, a kroz odgovarajuće propise (v. izvor tabele 1) cenu taksi usluga određivao kao maksimalnu. Pošto je bila pro-pisana samo plafonirana cena, ali ne i minimalan iznos koji se mora naplatiti za izvršenu uslugu, vremenom se kod pojedinačnih taksi udruženja javio podsticaj za „varanjem”, radi pridobijanja većeg broja kupaca na svoju stranu. Pošto cena nije mogla biti ele-ment konkurisanja, udruženja su konkurisala popustima na poziv. Tako se prvo pojavio popust od 20 %, pa usled reakcije (odmazde) drugih i 30 %, mogućnost zakazivanja taksi vozila putem SMS poruke i sl. Ovakav razvoj događaja ne bi trebalo da začudi imajući u vidu rastući broj taksi udruženja i po tom osnovu otežane mogućnosti kontrole pridržavanja sporazuma. Poučena prethodnim iskustvom ova udruženja su svoj zahtev preformulisala na način da zakonodavac propiše minimalnu cenu po kojoj se taksi usluge moraju naplaćivati. Od tog momenta bilo kakav vid konkurencije između taksi udruženja je skoro u potpunosti ukinut.

Važan zaključak koji se nameće jeste da je najnoviji sporazum taksi udruženja u pogledu određivanja jedinstvene cene (tarife) opstao upravo zahvaljujući podršci države kroz pro-pisivanje pravila (sankcija) za njegovo nepridržavanje (član 38, stav 1 tačka 32 Odluke o auto-taksi prevozu). Drugim rečima, legislativa kojom se preciznije reguliše konkretna delatnost, istovremeno može poslužiti i kao instrument koji stoji na raspolaganju tržišnim učesnicima u cilju rešavanja njihovih problema vezanih za interesno organizovanje. To je dugoročno posmatrano u interesu članova profesije, budući da su pojedinačna udruženja onemogućena da „varanjem” prisvoje kratkoročno povećanje profita, ali na dugi rok naruše profit grane. Ograničen i opadajući broj licenci sa jedne strane i kontinuirani rast cena usluga sa druge, doveli su do formiranja takvih uslova da čak i uz pretpostavku nepromenjene tražnje, profit onih u grani može biti relativno visok, i što je još važnije, zaštićen od ulaska konkurenata. Drugačije rečeno, država je postala garant očuvanja kar-telizovanih firmi na okupu, odnosno pod blagoslovom države održao se monopol.

49 Član 49, stav 1, tačka 7 Zakona o prevozu u drumskom saobraćaju.


6.2. OsiguravačiGrana osiguranja u našoj zemlji nudi još jedan primer okolnosti u kojima je tržišnim učesnicima na strani ponude država obezbedila „resurse za eksploataciju”, a da su zatim sami učesnici odredili cenu eksploatacije uz odobravanje regulatora. Primer se odnosi na obavezno osiguranje motornih vozila od štete učinjene trećim licima u saobraćaju. Naime, da bi vlasnik motornog vozila (automobil, autobus, kamion, motocikl, traktor i sl.) registrovao svoje vozilo mora posedovati zaključen ugovor o osiguranju od autoodgovor-nosti za delimičnu ili potpunu štetu koja se može naneti trećim licima prilikom korišćenja tog vozila (član 20, stav 1 Zakona o obaveznom osiguranju u saobraćaju (u daljem tekstu ZOOS)50). Rečju, osiguranje vozila je obavezan element njegove obavezne registracije. Na taj način, pojedinac za koga se ispostavi da je kriv za određenu saobraćajnu nezgodu u kojoj je načinio štetu drugom pojedincu, ne mora da izvrši njenu nadoknadu, već to umesto njega čini osiguravajuća kuća sa kojom ima sklopljen ugovor. Navedeno načelo obaveznog osiguranja postoji u skoro svim zemljama sveta.

Međutim, ono što želimo da istaknemo kao problem nisu zakonom obezbeđeni kupci konkretnog proizvoda, već karakteristike tržišta na strani ponude. Naime, problem se otvara kao posledica nepostojanja konkurencije između osiguravajućih društava koje pružaju ovu vrstu usluge. Osiguravajuće kuće koje pružaju usluge osiguranja od autood-govornosti, organizovane su kroz Udruženje osiguravača Srbije (koje predstavlja regula-torni organ profesije), s obzirom da je zakonom propisano da one moraju biti članovi tog Udruženja (član 70 ZOOS). Nadzor nad njegovim radom i odobravanje svih odluka koje se tiču cene i kvaliteta usluge, kao i delokruga nadležnosti, vrši državni regulator, tj. u ovom slučaju Narodna banka Srbije (NBS). Drugačije rečeno, pošto navedeno Udruženje ima sve organe potrebne za normalno funkcionisanje (skupštinu, upravni i nadzorni od-bor, generalnog sekretara) zakonom je predviđeno njegovo samostalno donošenje odluka o ceni predmetnog osiguranja, pri čemu saglasnost (odobrenje) daje Narodna Banka Srbije (član 108, stav 2 ZOOS). Pored toga, određena cena od strane Upravnog odbora Udruženja je minimalna cena koje moraju da se pridržavaju sve osiguravajuće kuće (član 108, stav 1 i član 98, stav 1, tačke 1 i 7 ZOOS). Na taj način su eliminisani podsticaji (propisana cena za dati kvalitet usluge – polisa osiguranja je standardizovana) firmama u grani da stvaraju i jačaju konkurentski pritisak. Ovakav zaključak dodatno podupiru odredbe zakona koje naglašavaju da će ovakva rešenja (zakonske odredbe) ostati na snazi sve do pristupanja Srbije Evropskoj Uniji (član 102 i 118 ZOOS). Ovo zbog toga što je u EU zabranjeno zajedničko određivanje cena na tržištu osiguranja.

Navedenim karakteristikama tržišta autoosiguranja trebalo bi dodati još neke koje odražavaju njegove finansijske performanse (tabela 2). Prvo, postoji rastuća tražnja (me-rena brojem registrovanih vozila) za ovom uslugom osiguranja. Drugo, premija od au-toosiguranja ima dominantno učešće kako u neživotnim (u koje se ono inače ubraja) tako i u ukupnim premijama osiguranja, što implicira da je pružanje ove vrste usluge glavni izvor prihoda osiguravajućih društava. Treće, neto dohodak od pružanja usluge autoosigu-ranja permanentno raste, tj. prihodi od naplaćenih premija su vremenom postajali sve viši od isplaćenih odšteta za nastale saobraćajne nezgode. Imajući u vidu sve prethodno navedene karakteristike analiziranog tržišta, nije nerazumljiv najnoviji zahtev Udruženja

50 Službeni glasnik RS, br. 51/09, 78/11 i 101/11.

UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICE116osiguravača podnet regulatoru u februaru 2014. godine, kojim bi se minimalna premija osiguranja od autoodgovornosti povećala za 45 %. Nekoliko meseci kasnije, tj. 1. jula 2014. godine cene su se, shodno preferencijama tržišnih učesnika na strani ponude (administrativnim putem) povećale na željeni nivo.51

TABELA 2: PREGLED BROJA I PREMIJA OSIGURANJA NA TRŽIŠTU AUTOOSIGURANJA

GODINA

BROJ REGISTROVA-

NIH MOTORNIH VOZILA

PREMIJA OD AUTOOSIGURA-

NJA (U 000 DIN.)

UČEŠĆE PREMIJE OD AUTOOSIGURANJA U UKUPNOJ PREMIJI OD NEŽIVOTNOG

OSIGURANJA

UČEŠĆE PREMIJE OD AUTOOSIGURANJA U

UKUPNOJ PREMIJI OD OSIGURANJA (ŽIVOTNO + NEŽIVOTNO OSIGURANJE)

NETO DOHODAK OD OSIGURANJA = UKUPNO NAPLAĆENE PREMIJE –

ISPLAĆENE NAKNADE NA IME OSIGURANJA (U 000

DIN.)

2005 1 680 275 10 570 170 33.7 % 30.5 % 22 965 077

2006 1 740 073 12 242 032 35.7 % 31.9 % 22 905 143

2007 1 826 854 14 248 090 35.8 % 31.8 % 27 104 187

2008 1 909 473 16 352 402 35.7 % 31.3 % 31 249 805

2009 1 994 390 18 141 196 39.7 % 33.9 % 31 098 644

2010 2 060 702 18 697 980 39.6 % 33.1 % 33 340 623

2011 2 029 268 18 588 022 39.2 % 32.4 % 33 466 910

2012 2 141 187 19 112 751 38.5 % 31.1 % 36 359 185

2013 2 210 700 19 346 400 38.7 % 30.2 % 37 605 283

Napomene:Podaciseodnosenaobaveznoautoosiguranjeodšteteučinjenetrećimlicimausaobraćaju;tabelajeproračunautora.

Izvor:NarodnabankaSrbije.

Analiza ovde odabranih interesnih grupa na delu, ni u kom slučaju ne predstavlja iscrpnu listu kako broja i zahteva grupa, tako i grana (delatnosti) i društava iz kojih one dolaze. Ta lista je po svim navedenim kriterijumima znatno duža. Drugim rečima, postojanje i delovanje interesnih grupa nije ekskluzivnost ni jednog društva niti privredne grane. Tako su Udruženi malinari Zapadne Srbije blokirali u nekoliko navrata važne saobraćajnice (magistralni put i prugu) u tom regionu zahtevajući povećanje otkupne cene njihovog proizvoda; Naftna industrija Srbije godinama je jedini prodavac regresiranog goriva poljo-privrednicima na osnovu diskriminatornih uslova konkursa;52 najveće pojedinačne iznose odobrenih kredita Fonda za razvoj Republike Srbije (čiji Upravni odbor čini 11 ministara) dobijaju najveći privrednici;53 domaća advokatura je u nekoliko navrata tokom poslednjih godina bila primorana da obustavi rad i pokrene proteste usled nastojanja regulatora da joj poveća poreske obaveze54; itd. Zaista, postoje brojne delatnosti u našoj zemlji, u ko-jima vladaju uslovi slični onima koje smo prethodno analizirali. Sve one, na nesreću po srpsko društvo u većoj ili manjoj meri uvećavaju eksplanatornu moć teorije rent seekinga.

51 Videti: Rešenje guvernera br. 973. 52 Na primer videti: Obaveštenje Ministarstva poljoprivrede od 02.08.2013.53 Videti: Izveštaj Saveta za borbu protiv korupcije br. 023–00–7791/2014 od 15.07.2014. 54 Videti: Uredba Vlade RS od 16.03.2009 (Službeni glasnik RS, br. 18/2009); dnevni red 68. sednice Vlade RS

(2013); Uredba Vlade RS od 30.12.2013 (Službeni glasnik RS, br. 119/2013).


7. ZAKLJUČAKU prethodnom delu analize pažnja je bila posvećena podsticajima, postupku i posledi-cama svesnog donošenja regulatornih rešenja kojima se teže kreirati rezultati različiti od onih koje bi proizveo mehanizam tržišnog usklađivanja. Bilo je reči o veštačkim iznosima dohotka iznad tržišnog nivoa, koji se ne mogu ukloniti delovanjem konkurentskog meha-nizma i posledičnom promenom relativnih cena, već isključivo redukcijom izvora koji je omogućio njihov nastanak. Razlog tome sadržan je u činjenici da cene koje omogućavaju nastanak renti nisu one koje se formiraju slobodnim delovanjem tržišnih sila, već pre sve-ga regulatornim odlukama „odozgo”. Otuda se u literaturi često tvrdi da je državna regu-latorna aktivnost važan i verovatno ključni izvor ekonomskih renti, tj. ključno ishodište (adresa) postupaka traganja za rentom.

Savremena ekonomska teorija nedvosmisleno je pokazala da svaki pokušaj potpunijeg objašnjenja delovanja interesnih grupa ne može biti izolovan od analize posledica takvog delovanja u procesu regulacije. Argumentacija izneta u ovom radu pokazala je da su interesne grupe sve osim pasivnih grupa, te da one nastoje, u skladu sa podsticajima sa kojima se suočavaju, da izvrše pritisak na regulatora u cilju da potonji uredi pravila tržišne igre na način da se unapredi njihovo blagostanje. Drugim rečima, delovanje grupa za pritisak, ovaploćeno u postupku lobiranja u cilju uticaja na regulatorni proces, može rezultirati donošenjem regulatornih odluka takvih da se u što većoj meri zadovolje njihove preferencije u vezi sa konkretnim pitanjima. Sa stanovišta interesnih grupa, regulatorni proces predstavlja sredstvo za ostvarenje sopstvenih ciljeva, uglavnom vezanih za proces preraspodele. One grupe koje su pribavile takvu indirektnu zakonodavnu moć, tj. one koje su „ovladale” regulatorom, stiču mogućnost da putem prinude nametnu sopstveni interes ostatku društva. Ulaganje resursa u cilju korišćenja regulacije kao instrumenta, kojim se deo tržišnih učesnika štiti od promena koje izaziva delovanje tržišnog mehanizma, predstavlja neproduktivnu aktivnost sa stanovišta društva, ne samo usled toga što se resursi izvučeni iz produktivnih upotreba koriste za preraspodelu postojećeg bogatstva, što dovodi do umanjenja društvenog blagostanja u visini oportunitetnih troškova njiho-vog ulaganja, već i daleko značajnije indirektne posledice promene sistema podsticaja u društvu, u smislu pojačavanja tendencije ka preraspodeli dohotka u odnosu na proizvod-nju, koja dodatno teži da postane mehanizam pozitivne povratne sprege. Otuda se čini da odnos između grupa za pritisak i regulatora kao implicitni ugovorni odnos temeljen na razmeni (model lobiranja, zasnovan na primeru izdataka za političke kampanje ilustrovao je ovu uzajamnost interesa), mora imati efekte na društveno blagostanje gotovo suprotne efektima razmenskog odnosa na ekonomskom tržištu.

Kao što smo naglasili na samom početku ovog rada, domaća akademska zajednica, kao i privredna realnost, nalaze se u akutnoj fazi, kada je reč o suočavanju sa ovom temom. Zaista, analiza regulatornog procesa kroz prizmu interesnih grupa, pri čemu se regulacija posmatra kao endogena varijabla, je vrlo kompleksna, i u ovom radu su nesumnjivo date samo uvodne napomene. Kompleksnost njene argumentacije ne proizilazi samo iz neophodnosti preplitanja analize ekonomske nauke sa drugim oblastima, poput pra-va i političke filozofije, već i zbog toga što zahteva od istraživača veću uzdržanost ili skeptičnost prema namerama regulatora, odnosno objašnjenjima razloga za uvođenje regulatornih zahvata u konkretnim slučajevima, kao i njihovim efektima. Ova tema tek treba da bude istražena na valjaniji način.


8. LITERATURASmith, A. (1998), Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda, Global Book, Novi Sad.

Bastija, F. (1998), Zakon, Global Book, Novi Sad.

Baumol, V. (2006), Inovativna mašinerija slobodnog tržišta, CID Podgorica.

Becker, G. S. (1983), „A Theory of Competition among Pressure Group for Political Influ-ence”, Quartely Journal of Economics, Vol. 98, pp. 371–400.

Becker, G. S. (1985), „Public Policies, Pressure Groups, and Dead Weight Costs”, Jour-nal of Public Economics, Vol. 28, pp. 329–347.

Begović, B. (2000), „Teorije ekonomske regulacije: pregled oblasti”, Ekonomska misao, vol. 33, br. 1-2, str. 9–47.

Bhagwati, J. (1980), „Lobbying and Welfare”, Journal of Public Economics, Vol. 14, pp. 355–363.

Boaz, D. (2003), Libertarijanizam, Centar za liberalno–demokratske studije, Beograd.

Brock, W. A., Magee, S. P. (1978), „The Economics of Special Interest Politics: The Case of the Tariff”, American Economic Review, Vol. 68, No. 2, pp. 246–250.

Dembickij, S. G. (2010), „Institut lobbirovanija v sisteme funkcionalnogo predstavitelstva grupp ekonomičeskih interesov”, Vestnik Moskovskogo gosudarstvennogo oblastnogo universiteta (MGOU), No. 4, s. 19–30.

Fridman, M. (2012), Kapitalizam i sloboda, JP Službeni glasnik, Beograd.

Gaus, Dž. (2012), O filozofiji, politici i ekonomiji, JP Službeni glasnik, Beograd.

Hajek, F. A. (2002), Pravo, zakonodavstvo i sloboda, CID Podgorica i Službeni list Beo-grad.

Hajek, F. A. (2006), „Korišćenje znanja u društvu”, Ekonomski anali, br. 168, str. 175–185.

Harberger, A. C. (1954), „Monopoly and Resource Allocation”, American Economic Re-view, Vol. 44, No. 2, pp. 77–87.

Hazlit, H. (2011), Ekonomija u jednoj lekciji, JP Službeni glasnik, Beograd.

Krueger, A. (1974), „The Political Economy of the Rent–Seeking Society”, American Economic Review, Vol. 64, No. 3, pp. 291–303.


Landes, W. M., Posner, R. A. (1975), „The Independent Judiciary in an Interest–Group Perspective”, Journal of Law and Economics, Vol. 18, No. 3, pp. 875–901.

Miler, D. (2008), Teorija javnog izbora III, MASMEDIA, Zagreb.

Milovanović, M. (2011), Mikroekonomska analiza, Ekonomski fakultet, Beograd.

Olson, M. (2010), Uspon i sumrak naroda: Ekonomski rast, stagflacija i društvena rigid-nost, JP Službeni glasnik, Beograd.

Peltzman, S. (1976), „Toward a More General Theory of Regulation”, Journal of Law and Economics, Vol. 19, No. 2, pp. 211–240.

Posner, R. A. (1974), „Theories of economic regulation”, Bell Journal of Economics and Management Science, Vol. 5, No. 2, pp. 335–358.

Posner, R. A. (1975), „The Social Costs of Monopoly and Regulation”, Journal of Political Economy, Vol. 83, No. 4, pp. 807–828.

Prokopijević, M. (2000), Konstitucionalna ekonomija, Institut za Evropske studije, Be-ograd.

Ricketts M. (2006), „Economic Regulation: principles, history and methods”, in Crew, M., Parker, D., International Handbook on Economic Regulation, Edward Elgar Publis-hing, pp. 34–62.

Stigler, G. J. (1971), „The Theory of Economic Regulation”, Bell Journal of Economics and Management Science, Vol. 2, pp. 3–21.

Šaj, O. (2005), Industrijska organizacija: Teorija i primene, Ekonomski fakultet, Beograd.

Tollison, R. D. (1997), „Rent seeking”, in Mueller, D. C., (ed.) Perspectives on Public Choise, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 506–525.

Tullock, G. (1967), „The Welfare Costs of Tariffs, Monopolies and Theft”, Western Eco-nomic Journal, pp. 224–232.

Tullock, G. (1981), „Lobbyng and Welfare: A Comment”, Journal of Public Economics, Vol. 16, No. 3, pp. 391–394.

Internet sajtovi

Agencija za privredne registre - http://www.apr.gov.rs/. (Pristup: 18.12.2015).

Center for Responsive Politics. http://www.opensecrets.org/lobby/index.php. (Pristup: 15.06.2016).

UTICAJ INTERESNIH GRUPA U PROCESU REGULACIJE: DELOVANJE I POSLEDICE120Dnevni red 68. sednice Vlade RS, 20. maj 2013. godine. http://www.srbija.gov.rs/vesti/dokumenti_pregled.php?id=189987.(Pristup: 28.01.2016).

Federal Election Commison, http://www.fec.gov/disclosurep/pnational.do. (Pristup: 16.05.2016).

Izveštaj Saveta za borbu protiv korupcije” br. 023–00–7791/2014 od 15.07.2014. http://www.antikorupcija-savet.gov.rs/izvestaji/cid1028-2585/izvestaj-analiza-politic-kog-uticaja-na-poslovanje-fonda-za-razvoj-republike-srbije. (Pristup: 04.02.2016).

Narodna banka Srbije. http://www.nbs.rs/internet/cirilica/60/60_2/index.html. (Pristup: 24.01.2016).

Obaveštenje Ministarstva poljoprivrede od 02.08.2013. uap.gov.rs/wp-content/uploads/2013/08/Obaveštenje-o-prodaji-regresiranog-goriva-za-jesenje-radove-u-poljo-privredi-u-2013-godini1.pdf.(Pristup: 07.02.2016).

Odluka o auto-taksi prevozu, Službeni list grada Beograda, br. 57/13. http://www.slli-stbeograd.rs/pdf/2013/57-2013.pdf. (Pristup: 19.12.2015).

Plan (program) potreba za auto-taksi prevozom u gradu Beogradu, Službeni list gra-da Beograda, br. 01/03, 35/03, 38/04, 31/05, 29/06, 01/08, 04/09, 01/10. http://www.sllistbeograd.rs/pdf/2003/01-2003.pdf#view=Fit&page=1; http://www.sllistbeograd.rs/pdf/2003/35-2003.pdf#view=Fit&page=11; http://www.sllistbeograd.rs/pdf/2004/38-2004.pdf#view=Fit&page=1; http://www.slli-stbeograd.rs/pdf/2005/31-2005.pdf#view=Fit&page=1; http://www.sllistbeo-grad.rs/pdf/2006/29-2006.pdf#view=Fit&page=1; http://www.sllistbeograd.rs/pdf/2008/01-2008.pdf#view=Fit&page=1; http://www.sllistbeograd.rs/pdf/2009/04-2009.pdf#view=Fit&page=72; http://www.sllistbeograd.rs/pdf/2010/1-2010.pdf#view=Fit&page=1.(Pristup: 19.12.2015).

Rešenje Guvernera br. 973. http://uos.rs/vesti/novi-tarifnik-polisa-autoodgovornosti/. (Pri-stup: 24.02.2016).

Rešenje o maksimiziranju cena auto-taksi prevoza putnika na teritoriji grada Be-ograda, Službeni list grada Beograda, br. 17/03, 31/04, 21/05, 14/06, 25/07, 02/08, 20/08, 03/09, 20/10. http://www.sllistbeograd.rs/cyr/arhiva/2003/; http://www.sllistbeograd.rs/pdf/2004/31-2004.pdf#view=Fit&page=2; http://www.sllistbeograd.rs/pdf/2005/21-2005.pdf#view=Fit&page=1; http://www.slli-stbeograd.rs/pdf/2006/14-2006.pdf#view=Fit&page=1; http://www.sllistbeo-grad.rs/pdf/2007/25-2007.pdf#view=Fit&page=1; http://www.sllistbeograd.rs/pdf/2008/02-2008.pdf#view=Fit&page=21; http://www.sllistbeograd.rs/pdf/2008/20-2008.pdf#view=Fit&page=2; http://www.sllistbeograd.rs/pdf/2009/03-2009.pdf#view=Fit&page=1; http://www.sllistbeograd.rs/pdf/2010/20-2010.pdf#view=Fit&page=4. (Pristup: 19.12.2015).

Rešenje o ekonomski najnižoj ceni po kojoj se auto-taksi prevoz mora obavljati na teritoriji grada Beograda, Službeni list grada Beograda, br. 15/11, 58/12, 11/14. http://www.slli-


stbeograd.rs/pdf/2011/15-2011.pdf#view=Fit&page=1; http://www.sllistbeograd.rs/pdf/2012/58-2012.pdf#view=Fit&page=1; http://www.sllistbeograd.rs/pdf/2014/11-2014.pdf#view=Fit&page=24. (Pristup: 19.12.2015).

Uredba Vlade od 16.03.2009, Službeni glasnik RS, br. 18/2009. http://www.rlkjis.rs/pdf/pravilnici/Uredba-fiskalizacija.pdf. (Pristup: 24.01.2016).

Uredba Vlade RS od 30.12.2013, Službeni glasnik RS, br. 119/2013. http://www.srbi-ja.gov.rs/vesti/dokumenti_pregled.php?id=202677. (Pristup:24.01.2016).

Zakon o obaveznom osiguranju u saobraćaju, Službeni glasnik RS, br. 51/09, 78/11, 101/11, 93/2012 i 7/2013–odluka US. (Pristup: 25.01.2016).

Zakon o prevozu u drumskom saobraćaju, Službeni glasnik RS, br. 46/95, 66/01, 61/05, 91/05, 62/06 i 31/11. http://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_prevozu_u_drumskom_saobracaju.html. (Pristup: 20.12.2015).

© 2016.Sva prava su zadržana. Nijedan deo ove publikacije ne može biti reprodukovan niti smešten u sistem za pretraživanje ili transmitovanje u bilo kom obliku, elektronski, mehanički, fotokopiranjem, snimanjem ili na drugi način, bez prethodne pismene dozvole autora.

CIP - КaтaлогизaцијayпyбликaцијиНaроднaбиблиотекaСрбије,Беогрaд

33

EKONOMSKE ideje i praksa : kvartalničasopis iz oblasti ekonomije, poslovneekonomije i menadžmenta, statistike i poslovne informatike / glavni urednik MiomirJakšić. - 2016, br. 22 (septembar)- . - Beograd(Kamenička 6) : Centar za izdavačku delatnostEkonomskog fakulteta u Beogradu, 2014-(Beograd : Čugura print). - 24cm

TromesečnoISSN 2217-6217 = Ekonomske ideje i praksaCOBISS.SR-ID 184934668

Documents

EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA±рој-22.pdf · Montenegrin business entities (enterprises and entrepreneurs) were engaged in shadow economy. Over a third of them had informal workers,