Eit vintereventyr

jan roar leikvoll

Eit vintereventyr. Roman. Samlaget 2008Fiolinane. Roman. Samlaget 2010

4

Eit vintereventyr (pocket) ferdig.qxd:Eit vintereventyr-ferdig.qxd 30-04-10 07:44 Side 4

Jan Roar Leikvoll

Eit vintereventyr

Roman

Det Norske SamlagetOslo 2010


© 2008 Det Norske Samlagetwww.samlaget.no

Omslag: Reaktor Design

Printed in SwedenBoka er sett i Samlaget medAdobe GaramondScandBook AB, Falun 2008

ISBN 978-82-521-7630-8

2. utgåva


«Allt är mitt och allt skall tagas ifrån mig. Innom kort skallallting tagas ifrån mig. Träden, molnen, marken där jaggår. Jag skall vandra ensam utan spår.»

Pär Lagerkvist



til irina



Då eg stod opp, var det heilt mørkt, og først då eg stod vedporten og vakta følgjet som kom etter å ha reist heile natta,slo dagen sprekker aust på himmelen, endå om sola aldrikom over det høge gittergjerdet på denne tida av året. Detvar kaldt, berre nokre gradar meir enn om natta, kulda lågstille og urørleg som frostrøyk over ei nesten tilfrosen elvlike før sola stod opp, men det fanst inga elv her. Leirenvar lagd i eit søkk i eit elles ope landskap, og kulda vart lig-gande i ro. Då eg først kom hit, var eg sikker på at deiansvarlege hadde bygd leiren med vilje i akkurat dette søk-ket, for å plage oss arbeidarar med kulde, stikke i oss froststore delar av året. Men eg tok feil. Ein arbeidde hardare ikulde, men viktigast av alt, hadde Hans ofte sagt, var atkulde heldt sjukdom meir under kontroll enn varme, einvart ikkje så lett smitta av alle dei som kom hit og vartgjorde om til snauskallar og ofte pådrog seg alskens sjuk-domar. No som eg hadde arbeidd her lenge, eg visste ikkjekor lenge, forstod eg kor godt det var at nokon tenkte formeg.

Likevel fanst det ein stad med varme. Utanfor dei tostore forbrenningsomnane der daude og anna avfall vartbrent og forvandla til sot og støv. Omnane likna to småfab-rikkar med kvar si høge, rustne pipe som ruva mot den vel-dige himmelen, og når sjansen bydde seg, la eg rutene mineforbi der, tusla sakte på utsida av veggane og kjende på var-

11


men som lukta brent kjøt og fekk halsen min til alltid åkjennast sår og tørr. Når det var vindstille, låg røyken somein gråaktig dis over leiren og stengde det låge solskinet ute.Dei som ikkje hadde arbeidd her så lenge som eg og Hans,kunne stundom brekke seg, dei hadde framleis ikkje ventseg til luktene i leiren. Nokon sa at her fanst ingen andrefargar og lukter enn daude og ròte, men for meg fanst herlike mange lukter som i ei eng, like mange fargar og varia-sjonar. Det kom an på korleis ein såg det. Luktene, ellerstanken, som dei kalla det, plaga meg ikkje lenger, mengjorde meg trygg trass i den alltid såre halsen, eg pusta haninn og kjende at også i dag var alt som det var i går, eg pustahan ut og visste at ingenting hadde endra seg.

Når eg ein gong iblant stod der i varmen frå omnane,følgde eg den gråsvarte røyken med auga, såg han sive utav dei høge pipene og vidare mot den mektige austhim-melen, om det var morgon, eller bli ein del av det storemørkret, om det var kveld. Iblant kjende eg att nokre avlika som låg utanfor på kjerrer eller i haugar og venta påå bli brende, ikkje minst om dei hadde vore ei stund i lei-ren før dei bukka under. Dei hadde kanskje vore med påeit arbeidsoppdrag saman med meg og Hans, eller eghadde av ein eller annan grunn bite meg merke i dei, ogsjølv etter å ha vore her så lenge, eg kunne som sagt ikkjegjere greie for når eg kom hit, det var umuleg å skiljedagane frå kvarandre, var det framleis underleg å kjenneatt nokre av dei stive lika. Det gjorde meg ikkje trist elleruroleg, det var berre noko underleg over det, ein av deimange tinga det ikkje fanst nokon forklarande ord for.Det var berre slik, at det fanst andlet, hender og føter,auge eller berre ei stemme, som eg aldri klarte å gløyme.

12


Den mørke himmelen slo store sprekker, og ei raud skiveskar seg gjennom det tette beltet av frost og røyk,gjennom dei tjukke hinnene, og det var for meg like vak-kert kvar gong eg såg det. Sola varma ikkje mykje pådenne tida av året, likevel la ein liten lunk seg nestenumerkeleg på andletet mitt, der eg vende meg halvt motden stigande gasskula med mysande auge og såg mønstrasom tok til å leve under augnelokka. Ei lita stund tenkteeg meg til stadar eg hadde eller aldri hadde vore på, kan-skje dei heller ikkje fanst, eller til minne om noko somkanskje aldri hadde hendt.

Eg såg ofte mot sola på denne måten, det var minblindeleik, for når eg opna auga, var eg for ei lita stundblinda. Alt eg såg, vart flekkete av dansande gasskuler, eghumra av kulene som dansa på alt eg vende auga mot.Hans, som stod like bortanfor, fekk gasskuler på uni-forma si og i dei smale auga sine, på dei store markertehendene og dei svarte lêrstøvlane. Gasskuler på det langefølgjet som gjekk forbi meg i ein keisam rytme inn por-ten, eit nytt lass med sjukdom, som Hans kalla det, eitfølgje som ikkje såg på meg, men heller ikkje på nokoanna, dei var berre føter som trødde og trødde i den gjør-mete, opptrakka vegen inn i leiren med ein surklande,jamn rytme. Andleta såg ut som dei sov, dei måtte vereein annan stad, kanskje der dei var då dei vart henta, eller

13


i minne berre dei visste om. Nokre hadde fine klede,andre arbeidsklede, mange kom gåande i nattklede medberre ei kåpe eller ein frakk over seg. Dei fleste føtenegjekk i sko som ikkje var laga for desse vegane. Gjørmarann inn over skokantane, gjorde føtene skitne og kalde,fekk dei til å surkle. Sjukdomen kledde seg alltid fint ogtrudde han var betre enn oss, hadde Hans ofte sagt.Gasskuler i auga deira, fekk dei brått til å lyse, gjordekleda og skoa fine att, gasskuler i det lange håret på eikvinne og på ryggen av ein mann med altfor lut hald-ning, som Hans bad rette seg opp, og som følgde Hanssin ordre. Den største kula av dei alle svirra att og frampå andletet til ei anna kvinne, nesten berre ei jente, eitstykke bak i følgjet, ho bar ein gut på armen. Kula dansalitt på henne før ho bleikna, blindeleiken var over, kulenetapte lys som stjernene om morgonen, og eg var tilbake iden sviande lufta.

Eg opna auga heilt og såg på den vesle guten på armentil jenta, han hadde ein finger i munnen og såg rundt segmed store auge. Born hadde store auge, levande andlet.Dei gøymde ikkje alt bak eit stivt andlet, slik vi vaksneofte gjorde. Andletet sov ikkje. Eg såg på ho jenta medguten på armen, såg symptoma på sjukdomen, den somHans hadde sagt at dei alle utan unntak hadde, og at egaldri måtte sjå dei som noko anna enn sjukdom. Då villeeg aldri klare noko som helst, då hadde eg tapt og deivunne. Slikt sa Hans. Eg lurte på om det var difor gutenhadde større auge enn andre gutar, eg kjende eit eller annafor dette vesle barnet, sjukdomen trekte meg til seg, sjølvom born nesten alltid var uskuldige og nesten ikkje kunneskuldast for noko, for nesten ingenting var deira feil.

14


Jenta merka at eg hadde fått auge på guten, ho såg påmeg, og auga hennar vart altfor store, sjølv om eg sågauge som dette kvar dag, vente eg meg aldri til dei. Alledei redde auga, som enten gjorde dei hysteriske elleroverdrive rolege, dei berre trakka omkring og sansa ikkjenoko som helst, ikkje ulikt svevngjengarar. Det måtte fin-nast ein svevn som ikkje var den svevnen eg sov mellomdagane, men heller ikkje daude, men ein svevn berre sjukefann fram til. Kanskje drøymde dei sine heilt eigne drau-mar der i den framande svevnen, i eit draumeland berredei kjende til, som eg og Hans ikkje hadde tilgang til.Ein stad dei kunne vere sjølv om føtene trødde omkringi leirsuppa, sjølv om auga kvar dag såg ting dei aldri førhadde sett, øyra høyrde lydar som dei aldri før haddehøyrt, sjølv om dei måtte vere her i den stinkande lufta, iden sterke kulda, på denne staden der ingen av dei tidle-gare hadde vore.

Jenta klemde den vesle guten mot dei nye brysta sine,bevegde munnen og sa noko, men det kom ingen lyd,berre frostrøyk. Dei hadde fått klår beskjed om at å seienoko ikkje var lov, men likevel sa jenta noko til meg medmunnen og dei store auga sine. Auga og øyra fekk andle-tet hennar til å verke trekanta, sjølv dei vakraste av alleenda opp med trekanta eller ovale andlet, ikkje ulikt einvase i ein brei ettermiddagsbelyst vindaugskarm, ein heiltannan stad, ei anna tid. Men eg såg forbi dei tause orda,såg gjennom dei, dei fanst ikkje for meg. Hans haddesagt at det var lett å la seg lokke av dei store, bedandeauga, av dei lydlause orda, av alle faktene dei prøvde segpå. Dei saug seg mot meg, kvervelstraum, kvervelvind,mørke myrhòl i djupe skogar som eg visste var farlege,

15


men som eg likevel vart dradd mot, ei lyst til å gå vidare,prøvande på mine føter. Alt eg gjorde for eit glimt inn iei anna verd, for å vite at det fanst noko anna, at eg ikkjevar heilt aleine.

Det var vanskeleg å seie kvifor eg bestemde meg for åta den vesle guten frå jenta, det var berre eg og Hans somstod ved porten akkurat då, og Hans kom aldri til å seienoko som helst. Men det var ei lengsle i meg som ville hadenne guten, og eg klarte ikkje å seie lengsla imot.Hjartet mitt var varmt og mjukt, blautt og vått, det surk laetter å kjenne eit anna hjarte nær seg. Atter var eg einsom brydde meg om andre, atter var det mine hendersom strekte seg fram for å ta imot. Jenta gjentok dei lyd-lause orda mens ho såg på meg, men ho kunne ikkjeflykte eller på nokon som helst måte bryte ut av følgjet,for guten si skuld og for følgjet si skuld kunne ho ikkjelegge på sprang. Eg strekte armane ut og greip rundtguten i det same dei passerte, kjende at jenta heldt att idet eg skulle løfte han til meg. Heldt igjen så lenge hokunne, samstundes som ho måtte vite at det var forbodeå stanse, og at eg kom til å stå der eg hadde fått beskjedom å stå. Eg kom ikkje til å flytte på meg, sjølv om hoheldt igjen heilt til Hans hevde handa si, noko jenta sågmed dei store auga sine, som fekk med seg alt, hesteauge,og etter eit kraftig rykk frå mi side stod eg att med guteni armane mine.

Ho fortsette å kviskre fram lydlause ord til meg der hogjekk vidare med hovudet vridd bakover. Det var best åikkje svare dei sjuke, dei visste likevel ikkje kva dei sa, vis-ste ikkje sitt eige beste. Kom tilbake, då, og hent guten,tenkte eg, men då var alt tapt, då var det kveld, då var det

16


omnen, og eg var sikker på at ho allereie hadde sett dømepå det under den lange reisa hit og lært av kva som hendenår ein eller annan skulle blande seg inn med kloke tankarog tre fram som den fornuftige, den modige, den utvaldesom skulle redde sitt eige folk og si eiga slekt, sine brør ogsøstrer, sine små born. Men jenta hadde forstått at detikkje nytta, difor berre desse lydlause orda lenge etter atguten var i armane mine, ord mine øyre ikkje sa vidare tilmeg. Ho begynte ikkje med snare rørsler, vifta og fektaikkje med armar og bein eller laga overdrivne grimasar idet litt opphovna, fortvilte andletet. Berre desse stille orda,munnen ein liten orm i andletet mens ho framleis snuddeseg der ho stampa vidare i gjørma inn mot sjølve leiren, hoheldt fleire gonger på å snuble og gli, heilt til ho fekk eitvelmeint slag frå Hans i bakhovudet.

Guten løfta den kalde handa si og sa eit eller anna,peikte mot jenta. Eg greip den tynne armen og hjelptehan å vinke.

– Sjå, der gjekk ho. Eg vinka meir, strekte armen hans ut og høyrde at

Hans lo av det eg gjorde, og det fekk meg til å gjere deteit par gonger til, slik at Hans lo endå meir, og dei sistevinka gjorde eg for Hans, der han stod i den stinkandelufta, utan at han forstod at det var meint berre for han.Jenta snudde seg berre ein gong iblant til den vesle vin-kande guten utan lenger å vinke tilbake. Eg trudde ikkjeguten forstod noko som helst av det som hende, egtrudde ikkje han forstod kvifor ho ikkje vinka attendemeir, for han forsøkte ikkje lenger å strekke dei kortearmane sine etter henne. Han la berre det vesle nedkjøltehovudet mot hjartet mitt.

17


Hans kneip den vesle guten i kinnet. Guten var beskje-den og la seg atter mot bringa og halsen min, det veslegutehjartet kitla sjølv om eg framleis hadde mykje kledepå meg.

– Du har ikkje lang tid, sa Hans og smilte.Det lukta av munnen og det gule belegget over ten-

nene hans. Munnane våre lukta likt. Leppene hans varsom mine, tørre og sprokne. Vi hosta og harka opp slim.Hans tok til å gå med lange skritt etter følgjet som altslepte på føtene, gjørma var tung og vanskeleg å gå i. Detvart med eitt underleg stille der eg stod aleine att medguten, berre den opptrakka vegen rapte her og der etteralle fotstega. Gjørma var for djup til at guten kunne gå ihenne, det ville ta for lang tid. Eg bar han under armentil mursteinsblokka der eg og Hans delte rom, såg megheile tida omkring, det var sjølvsagt ikkje lov å hjelpe deisjuke, sjølv ikkje smågutar, same kor mjuke dei var, ogsame kor godt dei lukta, for born hadde dette som vaksnepå eit tidspunkt mista, kroppen lukta alltid godt og kjen-dest mjuk og rein, huda var ikkje sliten eller gulaktig ogsvært sjeldan plaga av utvekstar og infeksjonar.

Eg var meir nervøs enn eg trudde eg skulle vere, reglarvar til for å følgjast, og no hadde eg brote opptil fleiresjølv om dagen så vidt var komen i gang. I denne delenav leiren var det den trillrunde oppsynsmannen som be -

18


stemde alt, og eg unngjekk han alltid så godt som egkunne. Oppsynsmannen og hans menn ville helst be -handle alle som var mindre enn dei, på ein brutal måte,og difor heldt eg meg unna dei, dei ville ha oss under sineføter, ned i den surklande gjørma. Eg og Hans var alt -mulegmenn som sprang frå det eine til det andre og gjordeulike ting vi fekk beskjed om å gjere, men no mens egheilt aleine småsprang mot mursteinsblokka med guten iarmane mine, visste eg ikkje kva eg hadde tatt på meg,for no som følgjet var borte og eg var aleine med guten,kom ei redsle over meg. Eg visste ikkje kva eg hadde gjorteller kasta meg ut i, eg tenkte meg ikkje om, noko fekkmeg til å gløyme meg heilt bort, lengsla vart for sterk. Egkunne kaste guten frå meg, lempe han i ei av dei storelatrinene slik eg visste nokre av dei andre arbeidaranehadde gjort med andre born når redsla brått hadde komeover dei, eller når dei hadde følgt lengsla si og fått hennetil å stilne.

Nei, det kunne eg ikkje. Eg kunne sette han ned påbakken og springe frå han, han ville likevel aldri klare åfinne meg att, og om nokon skulle spørje han ut, villehan aldri greie å gjere greie for seg. Eg kunne kaste han idet straumførande gjerdet, slik fleire av snauskallanegjorde i si fortviling, som igjen fekk straumen til å kopleseg ut for ein augneblink og oss arbeidarar til å le.

Det vesle straumbrotet var eit lyspunkt for dei fleste. Nei, eg klarte det ikkje, ikkje med eit barn, i alle høve

ikkje med ein liten gut. Eg lista meg opp trappene i mursteinsblokka med

guten under armen, det var aldri nokon her på dennetida av dagen, det var snart morgonappell. Eg opna døra

19


og steig inn i det vesle rommet eg og Hans delte. Firemurveggar. To jernsenger. Eit lite bord og ein stol. Eit litenattbord mellom sengene. Det lukta svevn, og lufta varvarm sidan eg hadde vore så lenge ute i kulda.

– Varmare, sa eg.Eg sette guten ned på senga. Det var ein god gut,

grein ikkje, rørte seg ikkje, såg seg berre rundt i rommetog var glad for at eg hjelpte han. Han hadde underlegeklede på seg, så annleis enn dei kleda eg hadde som gut,sjølv om eg eigentleg ikkje kunne hugse så godt mineeigne klede. Fargane fekk meg til å tenke på skogen egsåg frå vindauget, og ikkje minst lyset, slik det skeinmellom trea om kvelden, himmelen over.

– Så fin og liten. Eg kitla guten litt under den kalde haka, kaldt gute-

feitt mot fingertuppane mine. Han såg på meg, nikka ogforsøkte å seie noko, peikte ut i rommet, og eg spurdekva han meinte. Han gjentok det same, det var ikkje lettå vere eit lite barn, dei var for små til at nokon kunne for-stå dei, dei var fastlåste i seg sjølv.

Eg fann ein liten blyantspiss på nattbordet mellomsenga mi og Hans si, nattbordet vi begge delte, ei skuffekvar. Eg drog fram eit lite stykke papir frå nattbordskuffatil Hans, det var sjeldan eg kikka der, men det vart vanske -legare og vanskelegare å la vere. Men no hadde eg det travelt og inga tid til å kikke. Eg stakk blyanten bort ihanda til guten, og han greip han med framleis kaldefingrar. Eg såg korleis dei små, mjuke fingrane tviheldtrundt blyanten og tok til å rable på papiret eg hadde bytttil meg mot nokre eple.

Eg gav arka til Hans fordi eg ville glede han. Om

20


kveldane skreiv han stundom brev til si Merle, eg likte åsjå når Hans skreiv breva sine i lyset frå stållampen, forhendene hans var framleis vakre. Eg las aldri kva Hansskreiv, mens eg låg på senga og såg på han. Eg likte deikvite arka som fyltest med ord, sjølv om ingen av ordavar for meg.

Sjølv skreiv eg aldri. Kva skulle då eg skrive, kva ordskulle eg finne fram til, som skulle seie alt det eg hadde åseie?

Eg drog skoa av guten, han kikka opp frå arket. Egvarma dei små føtene i hendene mine, la munnen motdei og tenkte dei var kald frukt, vintereple som eg snustepå før eg togg i dei. Eg strauk dei klamme føtene ogkjende at dei vart varmare, la dei atter mot leppene mine,og det var ikkje lenger vintereple, men solvarme pærer.Kjensla av å ha guten sin fot i munnen. Kvel meg berreno, tenkte eg, berre kvel meg bort frå alt dette.

21


Ei skarp stemme frå høgtalaranlegget kvepte meg og fekkmeg til å dra foten fort ut av munnen, sjølv om eghøyrde stemma kvar dag. Eg hadde ikkje noko mot denmetalliske stemma, ho var som eit ur som sa kva eg skullegjere, men no visste eg at eg hadde vore ulydig, og det varsom om den metalliske stemma visste det også, som omdet fanst auge på innsida av dei grå høgtalarane somstakk ut over heile leiren. Eg reiste meg raskt opp og stodrak i ryggen framfor senga. Guten såg forskrekka på meg,men eg gjorde ei stram rørsle med handa som sa at hanmåtte berre teikne vidare, røska litt meir papir ut fråskuffa og la det ved sida av han på senga.

Dei strenge rørslene mine skremde han litt. Eg såg mildt på han mens eg bevegde meg mot døra

og nynna ein roleg melodi frå ein song som mor mi oftesong då eg sjølv berre var eit hjelpelaust og freistandebarn. Han varte ikkje lenge, det var berre nokre taktar førhan gjentok seg, melodien var melankolsk.

22


Føtene mine sprang nesten lydlaust i korridoren, nedtrappa og ut i kulda. Same kor kaldt det var, klarte ikkjekulda på dagtid å fryse til dei mest brukte vegane der føtertrødde og trødde, att og fram, heile dagen. Kulda knakaomkring meg i alt anna, med det same eg kom heilt ut,gjorde ho vondt. Frostlydar frå dei slakke straumleidning-ane frå bygg til bygg, frå ein halvròten plankestabel, eitrusta oljefat med frose vatn, og eit eller anna i nærleiken,eg visste ikkje kva, sprakk. Skrika frå åtselfuglane somsamla seg ved likstablane utanfor omnane, nådde langt iden halvlyse vintermorgonen. Kulda forsterka alt, kvarteit steg, kvart eit fjernt raut frå dei sjuke, kvar ein skallesom kom under ein støvel eller ein kolbe.

Eg sprang fort, kroppen min fauk gjennom denfrosne lufta, opp og ned til ei stemme brølte og fekk megtil å fyke endå høgare opp i lufta. Eg lét som eg berregjorde eit hopp, klovna meg, tull og fanteri, dum ogenkel, eg var den som alltid tulla, og den underlege man-nen dei kalla dama fordi eg kunne bevege meg så fint.Stemma brølte om kvar eg hadde vore, det var ikkje eiukjend stemme, men stemma til den trillrunde oppsyns-mannen.

Eg sa ikkje noko, snurra berre raskt rundt på einehælen og peikte mot det skitnaste hòlet på kroppen, ogoppsynsmannen lo gass og røyk ut i den kalde lufta. Eg

23


skar ein grimase, gjorde auga store, bøygde baken utoverog peikte ein gong til med forakt mot det skitnaste hòletpå kroppen, den eklaste plassen av dei alle, verre enn allelatrinene til saman, eg laga sprutelydar med munnen, ogoppsynsmannen skratta og klappa seg på den storemagen. Eg klovna meg og spratt omkring mens eg peikteendå meir, flaksa med armane med baken bøygd ut menseg laga meir sprutelydar med munnen, heilt til oppsyns-mannen bad meg ta meg saman og pelle meg bort til deiandre, eg var sein nok til appellen som det var. Eg varglad for at han lét meg springe vidare, at det ikkje vankadask eller slag.

Eg peikte med forakt fordi oppsynsmannen skulle truat også eg syntest det var det skitnaste hòlet på kroppen,verre enn alle latrinene til saman. Men det var ikkje denskitnaste staden, det var berre slik at eg måtte vise at detvar det, slik at dei skulle le og nikke seg einige og ikkjeskjøne at eg syntest det var den finaste staden som fanst,at der inne budde den finaste kjærleiken, ein himmel nårskylaget brått opna seg i ein fin sirkel over ei kløvereng imotlys og sende ut dei finaste oppsparte gasskulene.

24


Documents

Eit vintereventyr