EGJIPTI I LASHTË - katedra-htta. · PDF fileEGJIPTI I LASHTË Egjipti i Epërm ndodhet përfundi Egjiptit të Poshtëm dhe ky emërtim i referohet drejtimit të rrjedhës së lumit

Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017

1

HISTORIA E ARTIT LEKSIONI 3:

ARTI EGJIPTIAN

ARTI I EGJEUT TË LASHTË ISHUJT KIKLADIK

CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË

KULTURA MIKENASE (HELLADIKE)

Prof. Florina Jerliu E Hënë: 13:00-15:00

EGJIPTI I LASHTË

Egjipti i Epërm ndodhet përfundi Egjiptit të Poshtëm dhe ky emërtim i referohet drejtimit të rrjedhës së lumit Nil. Dy mbretëritë u bashkuan c. 3000 p.e.s.

Egjipti i lashtë u ngrit në luginën pjellore përgjatë brigjeve të lumit Nil i cili rrjedh prej tokave ekuadoriale të Afrikës e deri në Mesdhe. Banorët e kësaj lugine filluan jetën sedentare rreth viteve 8000 p.e.s. ndërsa jeta u organizua në fshatra bujqësore të lidhur me kulturën neolitike rreth viteve 5000 p.e.s.

EGJIPTI I LASHTË

Periudha e Hershme Dinastike c.2950-2575 p.e.s. Konventat artistike Arkitektura funerale: mastaba dhe nekropoli

Mbretëria e Vjetër c. 2575-2150 p.e.s. Piramidat (Giza), statujat kolosale

Mbretëria e Mesme c. 1975- c. 1640 p.e.s. Stelat, Varret shkëmbore

Mbretëria e Re c. 1539- 1075 p.e.s Komplekset madhështore të tempujve: Karnaka, Deir El-Bahri, Ramses II

Periudha e tretë e ndërmjetme c. 1075- 715 p.e.s.) ideali i ri i figurës femërore (Karomama)

Arti i vonshëm egjiptian c. 715-332 p.e.s. ndikimi greko-romak Mumje të stilizuara

Rreth vitit 3,000 p.e.s. Egjipti u konsolidua në një shtet të vetëm që udhëhiqej nga një sundimtar. Gjatë mbretërimit të një sundimtari, Egjipti i lashtë asocohej me dinastinë e tij familjare


2

Arti i periudhës së hershme dinastike është zbuluar kryesisht në varre e tempuj Ky art transmeton: • besimin dhe praktikat

religjioze të egjiptasëve të lashtë,

• idetë e tyre mbi mbretërimin dhe rendin kozmik.

PERIUDHA E HERSHME DINASTIKE (c. 2950-2575 p.e.s)

Mbretërit e Egjiptit u nderuan si perëndi në formë njerëzore. Kur vdisnin, ata u bashkoheshin atit të tyre, perëndisë diellore “Ra”, dhe fillonin udhëtimin e përditshëm nëpër qiell me anijen e tij diellore.


Kurora e bardhë e e Egjiptit të Epërm

Kurora e kuqe e Egjiptit të Ulët

Kurora e dyfishtë e Egjiptit të bashkuar

Simbolet egjiptase



3

Konventat në art janë mënyra të pajtuara të përfaqësimit të gjërave në një kohë dhe në një vend të caktuar.

Konventar egjiptiane shpesh u bazuan në parime konceptuale dhe jo në vëzhgimin e botës natyrore - rezultoi në një sistem formulimesh matematikore që përcaktonin dizajnin dhe përmasat artistike.

Konventat themelore u aplikuan përgjatë tre mijëvjeçarëve të historisë së Egjiptit të lashtë.

Konventat artistike


Një nga konventat më të shquara artistike është përfaqësimi i figurave të shquara njerëzore

koka tregohet në profil

sytë të paraqitur në front (ekspresive)

Këmbët tregohen në profil

trupi është plotësisht frontal

Konventat artistike


Paleta e Narmer-it

Shembull i hershëm i përdorimit të konventave artistike

Paleta e mbretit Namer Hierakonpolis. Periudha e hershme dinastike, c.

2950 p.e.s. Skitë e gjelbër, lartësia 64 cm

Shpesh interpretohet si përfaqësuese e unifikimit të Egjiptit



4

Paleta e Narmer-it

Prezantohet shkalla hieratike, me Narmer-

in si dominues mbi figurat e tjera

njerëzore.

Narmer mban Kurorën e Bardhë të Egjiptit të Epërm dhe një litar të lidhur rreth qafës së dikujt që përfaqësonte Egjiptin e Ulët – simbolizon fitoren e Egjiptit të Epërm mbi Egjiptin e Ulët


Paleta e mbretit Namer Hierakonpolis. Periudha e hershme dinastike, c.

2950 p.e.s. Skitë e gjelbër, lartësia 64 cm

Arkitektura funerare

Ekzistonte besimi se “ka” - forca e jetës - shpirti - jetonte pas vdekjes së trupit, ndërsa për të vazhduar jetën i duhej një trup, që mund të jetë trupi i mumifikuar i të ndjerit ose shëmbëlltyra e tij e skalitur në formën e një statuje.

Për “ka”-në e një mbreti duhej edhe një shtëpi e rehatshme me të gjitha orenditë dhe furnizimet e nevojshme në mënyrë që ai të mund të vazhdonte të siguronte mirëqenien e Egjiptit edhe në jetën e përtejme.



MASTABA Ndërtim njëkatësh

me mure të pjerrëta, ngritur mbi një dhomë

varri nëntokësor.

Kapelë (faltore) për vizitat dhe dhurimet që sjellnin të afërmit

“serdarbi” me statujën e të vdekurit bosht vertikal

shkonte nga maja e mastabës deri në dhomën e varrit

dhoma e varrit ku ndodhej i ndjeri në një sarkofag guri, bashkë me posedimet e tij.

bllokimi - pas varrimit (kjo formë e varrimit u aplikua me shekuj nga elitat egjiptiane).



5


NEKROPOLI Mastaba mund të ketë më shumë se një dhomë varrezore për të akomoduar familje të tëra. Ato grupoheshin së bashku në një nekropol (do të thotë qytet i të vdekurve)

Kompleksi funerar i Djoser-it, Sakarë (Saqqara) Piramida e shkallëzuar dhe ndërtesat Sham.




NEKROPOLI Mastaba mund të ketë më shumë se një dhomë varrezore për të akomoduar familje të tëra. Ato grupoheshin së bashku në një nekropol (do të thotë qytet i të vdekurve)

Kompleksi funerar i Djoser-it, Sakarë (Saqqara) Piramida e shkallëzuar dhe ndërtesat Sham.

Piramida e shkallëzuar Tempulli

mortor

Kompleksi i festivaleve

Muri rrethues Varri jugor

Hyrja në kompleks

Arkitektura funerare MASTABA

PIRAMIDA

PIRAMIDA E SHKALLËZUAR


6

MBRETËRIA E VJETËR (c. 2575-2150 p.e.s)

PIRAMIDAT NË GIZË Dinastia e Katërt

(c. 2575-2450 p.e.s.)

Piramida e Khufu-s (mbretëroi c. 2551-2528 p.e.s.)

Piramida e Menkaure-s, pasardhësi i Khafre-s (mbretëroi c. 2490-2472 p.e.s.)

Piramida e Khafre-s, i biri i Khufu-s (mbretëroi c.2520-2494 p.e.s

Sfingsi i Madh

Tempulli fushor i Khafe-s

shtegu

Tempulli mortor i Khafre-s

SFINGSI I MADH


PIRAMIDAT NË GIZË Dinastia e Katërt

(c. 2575-2450 p.e.s.)

Skulptura

figura gjigante që shprehin ndjenjën e fuqisë dhe të jetëgjatësisë, të skalitura gjithashtu në gurë jashtëzakonisht të fortë dhe të qëndrueshëm

KHAFRE Nga Giza, Tempulli fushor i Kafre-s. Dinastia e Katërt (c. 2520–2494 p.e.s.) Punuar në gur metamorfik, lloj i dioritit

Përfaqëson sundimtarin e mbrojtur nga Horusi. Mban kostum tradicional mbretëror - një kilt të shkurtër, kapelë prej liri dhe një mjekër të rreme (simbolike e mbretërve).



7

MENKAURE DHE MBRETËRESHA Nga Giza, Tempulli fushor i Mwenkaure-s. Dinastia e Katërt (c. 2520–2494 p.e.s.) nga guri ranor me përmbajte argjile me gjurmë të ngjyrës së kuqe dhe të zezë; lartësia 142.3 cm).

Skulptura nuk është finalizuar, gjë që sugjeron se ka nisur vetëm pak vite para vdekjes së Menkaur-it, rreth vitit 2472 p.e.s.


Skulptura

Statujat nga guri gëlqeror të Dinastisë së Pestë (c. 2450-2325 p.e.s.) Statuja të njerëzve më pak të shquar.

Këto skulptura bëheshin më pak formale dhe më të gjalla.

SHKRIMTARI I ULUR e zbuluar në Sakarë

KASAPI e zbuluar në Gizë

Skulptura


Reliefet e pikturuara varrezore

Ti duke shikuar gjahun e hipopotamit Reliev i pikturuar në gur gëlqeror; I gjetur në varrin e Ti, Sakarë, nga Dinastia e Pestë (c. 2450-2325 p.e.s.); lartësia rreth 114.3 cm

Për të siguruar « ka » - në me jetë të këndshme në përjetësi, familjet e pasura i zbukuronin muret e brendshme dhe tavanet e varreve të tyre me piktura dhe relieve. Ky lloj dekorimi kishte kuptim fetar, por mund të ketë portretizuar edhe ngjarjet relevante nga jeta e të ndjerit.



8

MBRETËRIA E MESME (c. 1975-1640 p.e.s)

Mbretëria e Mesme u themelua nga Menhutepi I, cili pas një periudhe 150 vjeçare trazirash politike e ribashkoi Egjiptin.


Mbretëria e Mesme u themelua nga Menhutepi I, cili pas një periudhe 150 vjeçare trazirash politike e ribashkoi Egjiptin.

Koka e Senusret III Dinastia e Dymbëdhjetë (c.1836-1818 p.e.s.); Kuarc i verdhë (45.1 x 34.3 x 43.2 cm)

Pasqyron ndërgjegjësim të thellë për trazirat politike nga të cilat vendi sapo kishte dalë. Pamje e monarkut të brengosur me shprehje fytyre të vendosur dhe të guximshme

Arkitektura e banimit

Deir el-Medina, fshat i punëtorëve të Mbretërisë nga Dinastia e Dymbëdhjetë Ndërtuar nga Senusret II (sundoi 1842-1837 p.e.s.), bregu perëndimor i Nilit pranë Luginës së Mbretërve; qyteti në rrjeti ortogonal, me blloqe banimi kënddrejta, shtëpi të mëdha me oborre qendrore dhe me hapësira publike të rrethuara me objekte publike.

Edhe pse egjiptianët përdorën materiale të qëndrueshme në ndërtimin e varreve, ata ndërtuan banesat e tyre me tulla të thjeshta me baltë.



9

Varret shkëmbore


Varri tipik në hyrje kishte një portik prej ku shkohej në sallë kryesore dhe në dhomën varrezore nën kapelë.

Varri shkëmbor Beni Hasan (1938-1756 p.e.s.) Piktura murale “Mledhësit e fikut” nga Varri shkëmbor Beni Hasan (varri i Khnumhotep-it,c. 1890 p.e.s.)

Figurat e fermerëve paraqiten më të gjalla, që devijon nga frontaliteti i kompozicionit mbretëror.

Stelat funerare


Personalitetet më pak të kamura që nuk përballonin varret shkëmbore, krijonin përkujtimin e tyre me anën e stelave funerale

relief i pikturuar, paraqet portretin e familjes; Piktori ndjek një konventë artistike që bën dallimin e gjinisë nëpërmjet tonalitetit të lëkurës: për burrat përdor ngjyrën e kuqe –kaftë të errët, kurse për gratë të verdhën-okër të lehtë

Stela e Amenehmatit Assasif, dim: 30x50 cm

MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)

Egjipti lulëzoi politikisht dhe ekonomikisht.

Sunduesit u quajtën “faraonë” (nga Thutmose III ; dmth. “shtëpi e madhe” - sundimtari me gjithë shërbyesit shtetëror të pallatit mbretëror).

Teba u bë qendra fetare e Mbretërisë së Re.


10


Egjipti lulëzoi politikisht dhe ekonomikisht.

Sunduesit u quajtën “faraonë” (nga Thutmose III ; dmth. “shtëpi e madhe” - sundimtari me gjithë shërbyesit shtetëror të pallatit mbretëror).

Teba u bë qendra fetare e Mbretërisë së Re.

Dy komplekse tempujsh u ngritën pranë Tebës, njëri në Karnakë dhe tjetri në Luksor, të lidhur së bashku nga një aveny sfinash KARNAKA

LUKSORI

NILI

Faltorja me statujën e Amunit

Salla hipostile

Piloni 9

oborrit kryesor

Piloni 10

Piloni 8

Piloni 7

Piloni 1

Piloni 2


Gjatë pothuajse 500 vjetëve të Mbretërisë së

Re, mbretërit e njëpasnjëshëm e renovuan dhe zgjeruan kompleksin e

Tempullit të Madh të Amunit

Tempulli i Madh i Amunit në Karnakë

Liqeni i shenjtë


Tempulli i Madh i Amunit në Karnakë

Hapësira më representative e kompleksit të Karnakës është salla e madhe hipostile; e ndërtuar gjatë mbretërimit të Setit I (mbretëroi c. 1290-1279 p.e.s.) dhe birit të tij Ramses II (1284-1213 p.e.s.); u quajt Tempulli i Shpirtit të Setit.

Salla ishte 104 metra e gjerë dhe 52 metra e gjatë, me 134 kolona që mbajnë një çati të rrafshtë guri. Kolonat që mbajnë pjesën qendrore të ngritur të kulmit janë të larta 21 m, kanë diametër 3.7 m dhe përfundojnë me kapitele masive papirusi.


11


HATSHEPSUT

Gruaja eTutmose II, sundoi përkrah të birit Tutmose III

Statuja e përfaqëson si mbret mashkull : konventat egjiptiane më të rëndësishme se individët

Hatshepsut e gjunjëzuar. Deir el-Bahri. Dinastia XVIII, c. 1473-1458 p.e.s. Granit i kuq, lartësia 2.59 m


HATSHEPSUT

Tempulli është më i madh se varri i saj. U ndërtua në tre nivele të lidhura me rampa dhe të mbështetura nga kolonada

Tempulli funeral i Hatshepsut, Deir el-Bahri. Dinastia XVIII, c. 1473-1458 p.e.s.

Gjatë mbretërimit të Dinastisë XVIII të Amenhotepit III (sundoi c.1390 1353 p.e.s.), arti tradicional i relievit të pikturuar arriti një shkallë të lartë të përpunimit estetik dhe teknik - ndër më të sofistikuarat në historinë e artit .


VARRET ELITARE

Reliev i pikturuar Varri i Ramos-it , Tebë, Dinastia XVIII, c. 1375-1365 p.e.s.


12


VARRET ELITARE

Reliev i pikturuar Varri i Ramos-it , Tebë, Dinastia XVIII, c. 1375-1365 p.e.s.

Eleganca e fluiditetit linear – vështirë fitohet në këtë medium) ; Tridimensionaliteti në forma si dhe vendosja e tyre është menaxhuar me një thellësi jashtëzakonisht të cekët të relievit.


AKHENATEN ARTI I PERIUDHËS

AMARNA

Amenhotep IV, sundimtari më i pazakontë në historinë e Egjiptit të lashtë; Themeloi një religjion të ri që nderonte një perëndi të vetme supreme, Ateni, perëndi e diellit (i përfaqësuar me diskun diellor) dhe e ndryshoi emrin e tij në Akhenaten; E braktisi Tebën dhe ndërtoi në veri të Egjiptit kryeqytetin e tij të ri Akhetaten - sot: Tell el-Amarna - prandaj quhet periudha periudha Amarna.



AMARNA

AKHENATEN Figura kolosale nga tempulli Gempaaten afër Karnakës. Gur ranor me gjurmë gjyre, lartësia 4 m.

Stili i ri Amarna

Ndryshime rrënjësore në konventat artistike mbretërore. Tani portretet e mbretit bëhen me stilizime befasuese. Format e çuditshme të skulpturës janë butësisht të fryra dhe sugjerojnë hermafroditizmin.


13



AMARNA

NEFRETITI Akhetaten (Tell el-Amarna e sotme). Dinastia XVIII (c. 1353-1336 p.e.s.) Gur gëlqeror, lartësia 51 cm

Stili i ri Amarna


KTHIMI I TRADITËS: TUTANKHAMUN

& RAMSES II

TUTANKHAMUN Maska funerale dhe arkivoli i brendshëm i sarkofagut të tij. Varri i Tutankhamunit, Lugina e Mbretërve. Dinastia XVIII (c. 1332-1322 p.e.s.) Punuar në arë

Religjioni dhe rikonceptimi faraonik i I biri i Akhenatenit, Tutankhamun (Dinastia XVIII, sundoi c. 1332-1322 p.e.s.) u kthye në besimet fetare tradicionale; oborrin mbretëror e kthei në Tebë. TUTANKHAMUN


KTHIMI I TRADITËS: TUTANKHAMUN

& RAMSES II

TEMPULLI I RAMSES II Abu Simbel. Dinastia XIX, c. 1279-1213 p.e.s.

Ramses II e vazhdoi traditën e vjetër, duke i konkurruar programit ndërtimor të Piramidave të Gizës (Mbretëria e Vjetër) për nga përmasat e mëdha të tempujve që ndërtoi në Karnak, Luksor dhe në Abu Simbel. RAMSES II

Segmenti dominant: katër statujat kolosale të ulura të vetë mbretit, 20 metra të larta.


14


LIBRI I TË VDEKURVE

Gjykimi i Hunferit para Osirit Ilustrim nga Libri i Vdekjes, Dinastia XIX, c. 1285 p.e.s. Papirus i pikturuar

Rrotulla papirusi të ilustruara, që përmbanin tekste e formula magjike; vendoseshin brenda mbështjellësve të mumjeve (ndihmonin kalimin në përjetësi).

Anubisi e çon të ndjerin te peshorja e Ma-së - perëndesha e të Vërtetës

peshohet zemra e tij kundrejt pendës së të Vërtetës

Osirisi

PERIUDHA E TRETË E NDËRMJETME (c. 1075- 715 p.e.s.)

Pas përfundimit të Mbretërisë së Re, Egjipti u sundua nga një sërë dinastërish të reja; u zhvilluan konventa figurative të reja. Shembujt më të jashtëzakonshëm të mbijetuar të skulpturës së lashtë egjiptiane që daton nga kjo periudhë

PERIUDHA E TRETË E NDËRMJETME (c. 1075- 715 p.e.s.)

KAROMAMA Dinastia XXII, c. 945-715 p.e.s.Bronz i mveshur me ari, argjend, elektrum, qelq dhe bakër, lartësia 59.5 cm.

Pas përfundimit të Mbretërisë së Re, Egjipti u sundua nga një sërë dinastërish të reja; u zhvilluan konventa figurative të reja. Shembujt më të jashtëzakonshëm të mbijetuar të skulpturës së lashtë egjiptiane që daton nga kjo periudhë

IDEALI I RI I FIGURËS FEMËRORE

Bashkëshortja hyjnore e Amunit, anëtare e komunitetit të priftëreshave të virgjëra (sundoi c. 985- 978 p.e.s.).


15

ARTI I VONSHËM EGJIPTIAN (c. 715-332 p.e.s.)

Nubianët, persët, maqedonasit, grekët dhe romakët, të gjithë u joshën nga pasuritë dhe arti i Egjiptit; si pasojë, pati ndikime të jashtme në artin vendor.

ARTI I VONSHËM EGJIPTIAN (c. 715-332 p.e.s.)

MBËSHTJELLËSI I MUMIES SË DJALIT Mbulesa prej liri me butona të stolisur në shtuko dhe portreti i në mbështjellës druri

Nubianët, persët, maqedonasit, grekët dhe romakët, të gjithë u joshën nga pasuritë dhe arti i Egjiptit; si pasojë, pati ndikime të jashtme në artin vendor.

NDIKIMI GREKO-ROMAK

Mumia tani bëhet skulpturë e butë me një portret të stilit romak, e pikturuar në një panel prej druri me dyllë të nxehtë me ngjyrë që vihej mbi fytyrë.

PERIUDHA E HERSHME DINASTIKE

Konventat artistike Paleta e mbretit Namer


MBRETËRIA E MESME

Koka e Senusret II

vendbanimet

Varret shkëmbore (Beni Hasan)

Stelat funerare

MBRETËRIA E VJETËR Piramidat

në Gizë

Skulptura Reliefet e pikturuara

REKAPITULIM: EGJIPTI I LASHTË

MBRETËRIA E RE

Karnaka Hatshepsut Tutankhamun Ramses II Libri i të vdekurve

PERIUDHA E TRETË E NDËRMJETME

Karomama Ideali i ri i figurës femërore

ARTI I VONSHËM EGJIPTIAN

Mbështjellësi i mumies së djalit - ndikimi greko-romak


16

EGJEU I LASHTË Midis viteve 3000-1100 p.e.s. në Egje u zhvilluan disa kultura të Epokës së Bronzit. Kjo kulturë është zbuluar më vonë dhe prandaj historia e Egjeut të Epokës së Bronzit është ende duke u shkruar.

ISHUJT KIKLADIK

CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË KULTURA MIKENASE (HELLADIKE)

EGJEU I LASHTË ISHUJT KIKLADIK

Në fund të Neolitit dhe në fillim të Epokës së Bronzit: u zhvillua një kulturë e lartë bujqësore, artizanale dhe tregtare, si dhe u ndërtuan qytete të fortifikuara dhe varre kodrinore

Duke filluar nga c. 6000 p.e.s : qeramika: enë e figura njerëzish dhe kafshësh

Rreth 3000 vjet më vonë : skulptura nga mermeri i bardhë dhe i fortë

EGJEU I LASHTË ISHUJT KIKLADIK FIGURINAT

figurë abstrakte gruaje (zbuluar kryesisht në varre) dhe vizatimi i saj që tregon skemën gjeometrike dhe artistike të dizajnit (c. 2600-2400 p.e.s.) ; mermer, lartësia: 62.8 cm

janë krijuar sipas një konvente të përfaqësimit artistik: Paraqitja në këmbë dhe duarkryq Trupi i bërë sipas një simetrie të rreptë, me tre rrathë kompasi që pikëprehen në qendrat e tyre.


17


janë krijuar sipas një konvente të përfaqësimit artistik: Paraqitja në këmbë dhe duarkryq Trupi i bërë sipas një simetrie të rreptë, me tre rrathë kompasi që pikëprehen në qendrat e tyre.

sy të hapur, si dhe sy në vende të tjera mund të kenë aluduar fuqitë shëruese në një zonë të caktuar të trupit (psh syri në bark mund të jetë i lidhur me shtatzëni).


motive të pikturuara dhe stilizime elegante: mendohet se kështu popujt Kikladik i zbukuruan trupat e tyre për rituale varrimi (tatu, ngjyrosje)

Koka me mbetje të dekorimeve të pikturuara Cyclades, c. 2500-2200 p.e.s., lartësia: 24.6 cm

GJATË EPOKËS SË MESME DHE TË VONSHME TË

BRONZIT, KULTURA KIKLADIKE U PËRFSHI

NË KULTURËN MINOANE DHE MË

VONË NË ATË MIKENASE.

Nga 3000 p.e.s. ishulli i Kretës gjithashtu zhvilloi një kulturë të lartë bujqësore, artizanale dhe tregtare; u krijuan porte detare që e bënë Kretën të pavarur ekonomikisht

EGJEU I LASHTË CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË

Kronologjia minoane ndahet në dy periudha kryesore (mbështeur në interpretimet e arkeologut Evans :

− Periudha e Vjetër e Pallateve (c.1900-1700 p.e.s.) dhe

− Periudha e Re e Pallateve (c. 1700-1450 p.e.s.; pas tërmetin katastrofilk në vitet c. 1700 p.e.s.)


18

KOMPLEKSET ARKITEKTONIKE


Pallatet minoane ishin komplekse të përbëra arkitektonike me oborre qendrore dhe jo sallat auditore si në Egjipt.

Kompleksi i Pallateve, Knossos, Kretë Filloi në periudhën e Vjetër të Pallateve (c. 1900-1700 p.e.s.); pas tërmeteve dhe zjarreve u rindërtua gjatë Periudhës së Re të Pallateve (c. 1700 1450 p.e.s.); Shkatërrimi përfundimtar në c. 1375 p.e.s.

Prania e hapësirave publike (dhe banesave) çon në konstatim se shoqëria minoane u qeveris nga një konfederatë aristokratësh (jo nga mbretërit)

KOMPLEKSI I PALLATEVE, KNOSSOS


Salla e akseve të dyfishjta

Dhoma e Fronit Oborri

qendror

Korridori i procesioneve

Portiku jugor

Oborri perëndimor

Salla e kolonave



Oborret ishin hapësira qendrore

Rreth oborreve ishin të organizuara kuartet funksionale si banesa, arkive, qendra tregtare, njësi me karakter fetar (?) - nuk janë gjetur tempuj, faltore e varreza si në Egjipt).


19



Korridoret dhe shkallët kalonin nga oborri në oborr dhe lidhnin kuartet

PIKTURA MURALE NË KNOSSOS


me korniza dekorative dhe motive që pasqyronin pamje të natyrës dhe aktivitetin njerëzor

Demi Kërcyes Pikturë murale, Knossos, Kretë. Periudha e Vonë Minoane c. 1550-1450 p.e.s. Lartësia c. 62.3 cm

Demi - tema më e shquar në artin minoan

QERAMIKA


Poçeri Kamares Jug E gjetur në Phaistos

Periudha e Vjetër e Pallateve c. 2000-1900 p.e.s

Boca me Oktapod E gjetur në Palaikastro Periudha e Re e Pallateve c. 1500-1450 p.e.s

motive nga jeta e detit qeramika në “Stilin Detar”

motive nga bota e bimëve

energjia e formave natyrore paraqitet e

stilizuar, në një harmoni me

formën e fryrë të enës

Dekorimi e përforcon sipërfaqen e enës me motive të lidhura

Dekorimi e shpërbën sipërfaqen e enës me

motive autonome


20

PUNIMET NGA METALI


Varëse ari me bletë e gjetur në Chryssolakkos, Kretë Periudha e Vjetër e Pallateve c. 2000-1900 p.e.s.

Kupa e Vapheio e gjetur afër Spartës, Greqi. Periudha e Re e Pallateve; (datohet c. 1650-1450 p.e.s)

Në ndjekje të demit dy bletë të vendosura simetrikisht në anët e huallit

EGJEU I LASHTË KULTURA MIKENASE (HELLADIKE)

Kultura mikenase (Helladike: nga Hellas, emri grek për Greqinë) kap harkun kohor c. 3000-1000 p.e.s .; u zhvillua paralelisht me kulturën kikladike dhe minoane.

EGJEU I LASHTË

ARKITEKTURA -MIKENA

Arkitektura mikenase ishte e ndryshme nga ajo minoane. Mikenasit ndërtuan fortifikata të quajtura citadela (kulla) për t’i mbrojtur pallatet e sundimtarëve të tyre. E tillë është Mikena, vendi të cilën shkrimtarët e Greqisë Antike e quajtën Shtëpia e Agamemnonit (mbreti legjendar grek që e pushtoi Trojën).

Citadela në Mikenë, Greqi, c. 1600-1200 p.e.s. Porta e Luanit (c. 1250) reliev në gur gëlqeror, lartësia e skulpturës mbi portë rreth 2.9 m



21

EGJEU I LASHTË

ARKITEKTURA- PYLOS

Kompleksi arkitektonik në Pylos nuk pati mure rrethuese. Kompleksi nuk mbijetoi por rrënojat e MEGARONIT dëshmojnë për planimetrinë dhe pamjen tipike të arkitekturës mikenase.

Qasja për në megaron bëhej nga oborrit dhe vetë megaroni, dhe jo oborri si në rastin e Knososit, ishte destinim përfundimtar i shtegut.

Grekët më vonë e përshtatën formën e megaronit për tempujt që i koncipuan si pallate tokësore për perënditë e tyre

PORTIKU

KOLONA KOLONA

VESTIBULI

DHOMA E FRONIT

VATRA RRETHORE


MEGARONI I PYLOS: SHFAQJE MADHËSHTORE E AFTËSIVE ARKITEKTONIKE DHE DEKORATIVE MIKENASE

EGJEU I LASHTË

Dyshemeja, tavanet, trajet dhe kornizat e dyerve ishin të tëra të dekoruara me dizajne abstrakte me ngjyra të ndezura, ndërsa muret ishin të pikturuara me motive kafshësh të mëdha mitike, forma të bimëve dhe peizazheve shumë të stilizuara.


VARRET MIKENASE

EGJEU I LASHTË

Varret boshtore

Varret Tholos



22

VARRET MIKENASE

EGJEU I LASHTË

Varret boshtore

Varret më të hershme në Mikenë ishin në formë të puseve vertikale, të thella 20-30 metra. Në një varr boshtor u gjet edhe maska funerare e Agamemnonit

Maska e Agamemnonit Maskë funerare, nga varri boshtor, Mikenë, Greqi, c. 1600-1550 p.e.s. Ari, lartësia: c.35 cm.


Varret Tholos

VARRET MIKENASE

EGJEU I LASHTË

Varre rrethore të punuara me blloqe guri, të njohura si varret e bletëve për shkak të formës së tyre rrethore – konike.

Varri tholos “Thesari i Atreus-it” Mikenë, Greqi, c. 1300-1200 p.e.s.


ARTI I QERAMIKËS

EGJEU I LASHTË

Në fazën përfundimtare të Epokës Helladike të Bronzit, mikenasit krijuan qeramikë shumë të rafinuar.

Krateri i Luftëtarit Mikenë, Greqi, c. 1300-1100 p.e.s.

qeramikë, lartësia: 41 cm.


Paraqitja figurative e çregullt dhe e gjallë minoane zëvendësohet me një ritëm të rregullt të figurave të disciplinuara.

Kjo mënyrë do të vazhdohet nga një kulturë e re që po formohej në vitet 1100-900 p.e.s., ajo e Greqisë antike …


23

ISHUJT KIKLADIK

REKAPITULIM: EGJEU I LASHTË

figura abstrakte

CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË

Kompleksi i pallateve: Knossos Piktura murale Qeramika Arti I imët


Porta e Luanit Megaroni Varret boshtore Maska e Agamemnonit

Varret Tholos Qeramika


1


ART I GREQISË ANTIKE

ARTI ETRUSK DHE ROMAK

Prof. Florina Jerliu E Hënë: 13:00-15:00

GREQIA ANTIKE Në shekullin e XIX dhe XVII p.e.s., shumë kohë pas dominimit të artit mikenas në Egje, grekët filluan të formonin qytet-shtetet autonome si Athina, Korinti, dhe Sparta. Korinti ishte më i vjetri dhe më i bukuri, deri me ngritjen e Athinës në shek. VI p.e.s. si qendra dominante komerciale dhe kulturore e Greqisë Antike.

GREQIA ANTIKE Grekët besonin se krijimi i botës përfshiu betejën midis perëndive të tokës Titanëve dhe perëndive të qiellit që jetonin në Olimp.

Perënditë e tyre i shihnin si të pavdekshëm dhe me fuqi të mbinatyrshme, por në të njëjtën kohë i portretizonin në formë njerëzore dhe u atribuonin atyre dobësi dhe emocione njerëzore

Më të rëndësishmit ishin hyu dhe hyjnesha supreme, Zeusi dhe Hera, si dhe pasardhësit e tyre. Për ta grekët ndërtuan faltore.


2

GREQIA ANTIKE

ARTI I HERSHËM GREK (c. 900-600 p.e.s.) Periudha Gjeometrike (900-700 p.e.s.) Periudha e Orientalizimit ( 700-600 p.e.s.)

PERIUDHA ARKAIKE, c. 600-480 p.e.s.

PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s. Periudha e Hershme Klasike c. 480-450 p.e.s. Periudha e Lartë Klasike c. 450-400 p.e.s. Periudha e Vonë Klasike c. 400-323 p.e.s

PERIUDHA HELENE, 323 31/30 p.e.s.

KOLONITË GREKE

Përfshirja në lëvizjen e gjerë ekonomike-shoqërore mesdhetare. procesi i urbanizimit të vendbanimeve ilire me themelimin e kolonive greke. Më 627 p.e.s. themelohet Dyrrahu dhe më 588 p.e.s. Apolonia

− Koloni të Korinthit; − Qytete-shtete; − Qendra kulturore dhe të

arsimit: Oktaviani, Augusti, Cicero etj).

ILIRIA

Lissus (Lezha)

Epidamnus Durrësi

Apolonia

ARTI I HERSHËM GREK (c. 900-600 p.e.s.)

Periudha Gjeometrike (900-700 p.e.s.)

Në Athinë zhvillohet kultura greke e qeramikës së dekoruar me dizajne abstrake - motive lineare, spirale, kryqëzime dhe forma të tjera gjeometrike

KRATERI FUNERAR Nga varreza

Dipylon, Athinë c. 750-700 p.e.s.

Figurat njerëzore u paraqitën me anën e formave gjeometrike

Motivet: ritual funerar - figurat njerëzore duke shkulur flokët - skena e vajtimi pa referenca të jetës së përtejme


3


Periudha Gjeometrike (900-700 p.e.s.)

Në Athinë zhvillohet kultura greke e qeramikës së dekoruar me dizajne abstrake - motive lineare, spirale, kryqëzime dhe forma të tjera gjeometrike

KRATERI FUNERAR Nga varreza

Dipylon, Athinë c. 750-700 p.e.s.

NJERIU DHE CENTAURI ndoshta nga Olimpi, c. 750

Figurat njerëzore u paraqitën me anën e formave gjeometrike

U gjetën në vende të shenjta - kanë

shërbyer si votive për perënditë

Qyp (shtamblë) nga Periudha e Orientalizimit Korinth. c. 650

625p.e.s. Qeramikë Teknika bardh-e-zi

siluetat e kafshëve (luanë, panterë, dhi, dre, dema, etj.)

të rreshtuara në shirita horizontalë kundrejt një sfondi me ngjyrë të lehtë, të stilizuar

me rozeta

Periudha e Orientalizimit ( 700-600 p.e.s.)

Përfshiu motive ekzotike të, ndikuara nga kulturat e huaja: arti i Lindjes së Afërt, Azisë së Vogël dhe Egjiptit.


PERIUDHA ARKAIKE, c. 600-480 p.e.s. Periudha Arkaike ishte kohë e arritjeve të mëdha arkitektonike dhe artistike në Greqi


4


FALTORET: APOLLO NË DELFI

Periudha Arkaike ishte kohë e arritjeve të mëdha arkitektonike dhe artistike në Greqi

Vendi ku perëndia Apollo komunikonte me njerëzit nëpërmjet orakulit ‘Pythia’.

U zhvillua gjatë Periudhës Arkaike dhe përfshiu tempullin kryesor, zonat për performanca dhe atletikë, thesare, si dhe ndërtesat dhe monumentet e tjera

Faltorja e Apollos në Delfi , shekVI-III p.e.s.




Thesari Sifnian c. 530-525 p.e.s.

Shembull fillestar i arkitekturës së hershme greke

kariatide




Thesari Sifnian c. 530-525 p.e.s.

Shembull fillestar i arkitekturës së hershme greke

kariatide

Beteja midis perëndive dhe

gjigantëve

Fragmente nga frizi verior i

Thesarit Sifnian


5


TEMPUJT

Ndryshe nga tempujt e lashtë egjiptianë, ku qasjet procesoriale përfundonin në brendi të ndërtesës, tempujt grekë ishin objekt adhurimi ndërkohë që ceremonitë e kultit zhvilloheshin jashtë tempujve

Tempulli Hera I (tempull arkaik; stili dorik) Poseidoni (Paestumi Romak), Itali.

c. 550-540 p.e.s.

Megaroni mikenas

TEMPUJT TIPOLOGJITË PLANARE

RENDET STILIKE


TEMPUJT - SFIDA E RELIEFIT NË TIMPANON

Skema kompozicionale e relievit në timpanon që u bë shembull standard për tempujt e mëvonshëm Tema e kompozicionit: ekspedita ushtarake kudër Trojës.

Timpanoni perëndimor i tempullit Aphaia, Aegina - c. 500-490 p.e.s. Gjerësia c. 15 m


6


TEMPUJT - SFIDA E RELIEFIT NË TIMPANON

DETAJ: timpanoni perëndimor i tempullit Aphaia, Aegina - c. 500-490 p.e.s.

I rëndësishëm sepse ka mundësuar që të gjurmojmë kalimin nga arti Arkaik në drejtim të artit të hershëm klasik.

Statuja të mëdha nga druri, terakota, guri gëlqeror, mermeri; të pikturuara;

Tema e shpeshtë: figurat femërore (kore) dhe mashkullore (kouros)

Karakteristikë: buzëqeshja arkaike


SKULPTURA

Variantat e mëvonshme

Variantat e hershme

Anatomia e trupit me linja të vrazhda që formojnë modele të rregullta dhe simetrike

interesimi në rritje të

për paraqitje

më të gjallë dhe të

natyrshme të figurës njerëzore

Karakteristike: buzëqeshje arkaike


QERAMIKA E PIKTURUAR

Teknika e figurës së zezë: silueta e figurave në qeramikë të pa ngjyrosur bëhej me mveshje (shabllon); detajet gdhendeshin me mjete të mprehta. Teknika e figurës së kuqe: ena mveshej, por i rezervohej hapësira për figura. Në vend të gdhendjes, detajet vizatoheshin me anë të mveshjeve të lëngshme.

Herakliu drejton kaun për sakrificë

c. 525-520 p.e.s. Dekorimi i figurës

së zezë në një amforë

Piktori Lysippides

Herakliu drejton kaun për sakrificë c. 525-520 p.e.s. Dekorimi i figurës së kuqe në një amforë Piktori Andokides


7

PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.


Periudha e Hershme Klasike c. 480-450 p.e.s

Periudha e Vonë Klasike c. 400-323 p.e.s

Periudha e Lartë Klasike c. 450-400 p.e.s

Vendoset një ideal i bukurisë që mbijetoi në artin e evropian deri në ditët e sotme; Tri koncepte të përgjithshme: humanizmi, racionalizmi dhe idealizmi. Filozofët e lashtë grekë përcaktuan që njeriu, përkatësisht, forma njerëzore është

masa e të gjitha gjërave.

Kulmi i përsosjes artistike në artin e lashtë grek; Athina zhvillohet në një qendër kulturore dhe intelektuale që kulmin e arriti në

shek V p.e.s., nën udhëheqjen e Perikliut (sundoi në vitet 495-429 p.e.s.) Ai inkurajoi artistët që të promovojnë imazhin publik: Akropoli i Athinës u zhvillua në qendër fetare dhe ceremoniale

Aleksandri i Madh i Maqedonisë udhëhoqi me Greqinë; pushtoi Sirinë dhe Fenikinë, më pas Egjiptin (themeloi portin detar Aleksandrinë),

pastaj kryeqytetin pers Persepolisin e deri në lindje trojet e Pakistanit të sotëm.


Periudha e Vonë Klasike c. 400-323 p.e.s


8


SKULPTURA

Drejtim i ri stilistik pamja natyrale - figura të gjalla, me forma të buta trupërore, fytyrë të qetë

Konventë e re artistike e quajtur “kontrapost”: figura qëndron me alternativa të kundërta të tensionit dhe relaksimit rreth një boshti qendror.

Rezultati: ekuilibër i mrekullueshëm i anatomisë së njeriut që idealizohet dhe largon parregullsinë e natyrës (psh. venat e ënjtura në shpinë të duarve)

Djali i Kritiosit c. 480 p.e.s. (1.17 m);

Karrocieri c. 470 p.e.s. (1.8 m)

Luftëtari i Riances c. 460-450 p.e.s. (2.05 m)


PRAKSATELI Afërdita e Knidos

kopje romake e shek. IV p.e.s.

LISIPI Herakliu i lodhur (Herkuli i Farnezes); kopje romake e shek. IV p.e.s.

Statuja e parë e një gruaje plotësisht të

zhveshur e cila e vendosi këtë

standard të ri në artin grek

Ndikimi: Paraqitja nudo e

perëndeshës fenikase Astarte

(Ishtari babilonas)

proporcioni dhe idealizimi Lisipi: autor i statujave monumentale të Herkulit dhe të Zeusit, të cilat i kishte bërë në bronz.

Praksateli & Lisipi SKULPTORËT:


Stela funerale e vajzës së vogël, c.

450-440 p.e.s.

Stelat bëheshin në reliev të ulët dhe portretizonin një pamje (aktuale ose alegorike) të personit që do të kujtohet, të sjellur në kontekste familiare.

Shembull i hershëm:

melankolia e

pamjes, butësia dhe delikatesa e

figurës

Stela funerare e çiftit Ktesilaos dhe Theano, c. 400 p.e.s.

Shembull i mëvonshëm nga Klasika e Lartë

Sens më i arrirë i narrativës dhe delikatesës personale

Stelat funerare (gurë varri) SKULPTURA:


9

PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s. Veprat e imëta nga argjendi në Klasikën e Vonë ndoqën standardet dhe teknikat e njëjta që i karakterizuan artet e tjera. Specialitet: vathët në formë skulpture në miniaturë, si stoli për gratë dhe statujat e mermerta të perëndeshave.

Vathë të arit c. 330-300 p.e.s. (6 cm)

Arti i argjëndarisë SKULPTURA:


ARKITEKTURA Akropoli i Athinës

Akropoli i Athinës, me arkitekturën e mrekullueshme të tempujve të lashtë që u ndërtuan gjatë Klasikës së Lartë i vuri themelet e parimeve të arkitekturës, të cilat e formësuan arkitekturën evropiane për shekuj me radhë.



Rindërtim i akropolit neolitik (të rrënuar nga persët) Nga udhëheqësi karizmatik Perekliu (sundoi në vitet 495-429 p.e.s) Përgjegjës i programit për rindërtimin: skulptori i njohur i kohës Fidia (Pheidias)


10



Erehteoni Partenoni

Propileja

Tempulli i Athena Nikës

Galeria e pikturave

Statuja e Athena Promakos



Propileja

Tempulli i Athena Nikës

Galeria e pikturave

Statuja e Athena Promakos

Erehteoni Partenoni



Partenoni

Arkitektë: Kalikrati (Kallikrates) dhe Iktinosi (Iktinos) Rreth 22,000 ton mermeri cilësor është përdorur për ndërtimin e tij


11



Partenoni

Dekorimi (Fidia) pasqyron vizionin unifikues estetik për Athinën si sinonim i unifikimit dhe triumfit të demokracisë greke.

Dëshmi e aftësive matematikore dhe mekanike të arkitektëve, ndërtuesve, skulptorëve dhe piktorëve të përfshirë në ndërtimin e tempullit.



Partenoni

Strumbullari i ndjenjës së harmonisë në arkitekturën e Partenonit është proporcioni



Partenoni


Fatkeqësisht, shumë pjesë të timpanoreve janë humbur gjatë shekujve, por studiuesit kanë arritur që të përcaktojnë vendosjen e fragmenteve të

mbijetuara dhe të sugjerojnë paraqitjet e zhdukura.

TIMPANORI LINDOR: motive monumentale nga miti për perëndeshën Athena Lindja e Athenës si dhe Athena e rritur dhe e veshur me armaturë.


12



Partenoni


FRIZI DORIK: Beteja legjendare e kentaurit kundër Titanëve, grekëve kundër Trojanëve dhe grekëve kundër Amazonit në 92 relievet e metopeve.



Erehteoni

Tempulli i dytë i rëndësishëm që u ndërtua pas Partenonit është Erehteoni, një tempull jonik që frymëzoi me shekuj arkitektët evropianë.



Erehteoni

Plani asimetrik në disa nivele përcjell terrenin e pjerrët dhe gjithashtu pasqyron funksionet e shumëfishta të ndërtesës në akomodimin e disa faltoreve.


13



Erehteoni

Portiku me 6 shtylla në formë gruaje të quajtura kariatide, të vendosura në një bazament të lartë, që mbajnë mbi kokë kapitele the thjeshta dorike dhe entablurë jonike. Arkitekti i Erehteonit është i panjohur.


ARKITEKTURA Agora

• Ndërtesa qeveritare • • Ndërtesa tjera

publike dhe fetare

• Stoa (një objekt publik që shërbente për tubime politike, filozofike dhe të biznesit)

• Bouleuterion, ose dhoma e këshillit

• Tholos, një vend tjetër takimi

• Shtëpi private në periferi

Agora, një hapësirë publike ku zhvillohej jeta komerciale, qytetare dhe shoqërore e grekëve të lashtë:

AGORA E ATHINËS


ARKITEKTURA Planifikimi urban

koncept matematik i zhvillimit urban që u bazua në plan apo rrjet ortogonal- filloi të zbatohet në fillim të shek VIII p.e.s.

Hipodami nga Mileti përcaktoi:

Baza themelore e qytetit duhet të jetë një katror me brinjë të barabartë me nga c. 180 metra, i cili ndahet në kuarte (lagje). Secili kuart ndahet në gjashtë parcela me dimensione c. 30 x 45 metra. Kjo skemë e planifikimit urban është përdorur gjerësisht në qytetet evropiane dhe amerikane.

Qyteti jonik Priene, Turqi, c. 400 p.e.s. Plani urban dhe shtëpitë në varg (plani ortogonal nuk iu përshtat kërkesave të terrenit, prandaj disa rrugë të drejta u bënë në fakt shkallë


14


PIKTURA

Vazhdon teknika e figurave të kuqe

Vazhdon piktura

qeramike me bazë të bardhë (e përdorur prej shek. VII p.e.s.)

kompozimet bëhen

gjithnjë e më të ndërlikuara dhe më dinamike

Qeramika e pikturuar

Psikter (ftohëse e verës) pikturuar me teknikën e figurës së kuqe; c. 480 p.e.s.

Enë e pikturuar me teknikën me bazë të bardhë; c. 450-440 p.e.s.

satirët e frikshëm


PIKTURA Piktura murale Mozaiku

Aleksandri lufton Darin në betejën e Isos-it, c. 310 p.e.s. Mozaik i dyshemesë nga Pompei, Itali. Kopje romake e shekullit I.

Kopjet romake të pikturave greke me tema dramatike të Klasikës së Vonë - dëshmi e shijes së lartë të grekëve të lashtë Romakët i replikuan në afresk ose mozaik



15


Periudha helene identifikohet me përhapjen e kulturës greke përtej kufijve, krahas pushtimeve dhe zgjerimit të Greqisë nën udhëheqjen e Aleksandrit të Madh. Periudha Helene karakterizohet me zhvendosjen e fokusin te individi (braktiset kodifikimi) dhe përditshmëria e jetës njerëzore. (jo idealizimi dhe heroizmi)


ARKITEKTURA

Arkitektura helene reflektonte shijen bashkëkohore për dramë. Shpiket Rendi i Korinthit - simbol i elegancës me kapitel në formë shporte me gjethe akantusi

Tempulli i Zeusit Olimpian që ndodhet rrëzë Akropolit, ndoqi konventat e tashmë të vendosura të arkitekturës greke por u bë shumë më i madh.

Tempujt


ARKITEKTURA

Nuk ka mbijetuar asnjë teatër grek në formën burimore Teatri në Epidauros është shembull i hershëm Arena gjysmërrethore u ndërtua në kodër (shfrytëzoi pjerrtësinë e terrenit) Ky kompozicion mundësoi vizura dhe akustikë ekselente

Teatrot


16


U zhvilluan dy tendenca kontradiktore: Tendenca antiklasike ekspresioniste Tendenca e vazhdimësisë klasike

SKULPTURA


braktisen kufizimet klasike dhe eksperimentohet me forma dhe lëndë të reja:

barazpesha nëpërmjet diagonales dinamike;

kontraste dramatike të dritë-hijes nw relieveve (kompozicione reliev-bareliev);

stabiliteti i figurës klasike zëvendësohet me shprehjet ekstreme të dhimbjes, stresit, zemërimit, frikës dhe dëshpërimit.

Artisti klasik kërkoi nga shikuesi vetëm angazhimin intelektual, ndërsa artisti helen e kërkoi edhe ndjenjën e mirëkuptimit

SKULPTURA

-A- Tendenca antiklasike ekspresioniste

Laocoön dhe djemtë e tij c. shek I p.e.s. (?)


Kjo tendencë solli një stil eklektik:

Artistët huazonin nga e kaluara elemente të stileve klasike, i rivlerësonin ato dhe i kombinonin ato sipas një shijeje të re

Shumë artistë iu kthyen veprave

të Praksitelit dhe Lisipit;

Prej shek. I p.e.s., artit grek ndikoi ndjeshëm në artin e perandorisë romake në zhvillim. Romakët i reprodukuan veprat e Greqisë antike.

SKULPTURA

-B- Tendenca e vazhdimësisë klasike

Afërdita e Melosit (Venus de Milo) c. 150-100 p.e.s.


17

APOLONIA Qyteti themelohet më 588 p.e.s. (koloni e Korinthit) Tempulli në stilin e Korinthit http://archeoparks-albania.com/html/nimfeu.html

ILIRIA GJATË PERIUDHËS ANTIKE GREKE

http://archeoparks-albania.com/html/nimfeu.html

APOLONIA


KOSOVA

http://www.mkrs-ks.org/repository/docs/shqip_final.pdf

në fazën e vonshme të hekurit, janë zbuluar fragmente të qeramikës së importuar greke (helenistike)

Vrapuesja apo Menada e Prizrenit - artefakt i importuar nga Sparta greke. Mendohet se është punuar gjatë periudhës arkaike dhe datohet diku rreth viteve 520-500 p.e.s. (Muzeu Britanik)

Stela funerare e Kamenicës; fundi i periudhës klasike (V-IV p.e.s), por mund të jetë edhe fillimi i periudhës helenistike (IV-I p.e.s.). Skena: gjama apo vajtimi masiv.


Fragment qeramike pikturuar me vija gjeometrike

stoli të importuara - shkëmbimet tregtare me botën helene e përtej.


18

ARTI I HERSHËM GREK

REKAPITULIM: GREQIA ANTIKE

PERIUDHA ARKAIKE

PERIUDHA KLASIKE

PERIUDHA HELENE

Periudha Gjeometrike

Periudha e Orientalizimit

Faltorja Apollo, Delfi Tempujt Skulptura Qeramika

Skulptura Stelat Arti i imët Akropoli Qeramika Mozaiku

Tempujt Teatri Skulptura Antiklasike & vazhdimësia klasike

shkëmbimet

ARTI ETRUSK DHE ROMAK

ARTI ETRUSK Nga shekulli VII p.e.s., etruskët, një popull me prejardhje nga Evropa qendrore, morën kontrollin mbi pjesën më të madhe të territorit të sotëm të Italisë qendrore që njihet me emrin Etruria.

Etruskët ishin në tregti me grekët dhe popujt tjerë të mediteranit, prandaj arti etrusk pati ndikime nga arti grek dhe arti i Lindjes së Afërt.

Megithatë, etruskët krijuan një stil të veçantë etrusk.


19

ARKITEKTURA ARTI ETRUSK

Arkitektura etruske krijoji modele që mëpas u përvetësuan nga romakët.

qytetet u bënë në rrjet ortogonal;

Banesat kishin oborr qendror të hapur (atrium), ku ndodhej një pishinë për mbledhjen e ujit të shiut.

Qytetet rrethoheshin me mure fortifikuese me porta dhe kulla mbrojtëse.

PORTA AUGUSTA. Perugia, Itali. Shekujt III-II p.e.s. E rëndësishme si element që do të përvetësohet nga romakët për harqet rrethore

ARKITEKTURA ARTI ETRUSK Etruskët përvetësuan perënditë dhe heronjtë nga grekët e lashtë. Tempujt i ndërtuan me tulla balte ndërsa shtyllat dhe trajet me dru ose gur vullkanik Vitruvi la shënim se tempujt etrusk i ngjanin tempujve grekë ; Variacionin etrusk të rendit dorik Vitruvi e quajti “toskan”

Tempujt

Tempujt etruskë kishin formë të thjeshtë por dekorime komplekse me piktura murale, si dhe skulptura terakote të dimensioneve të mëdha që vendoseshin në çati.

Tempullit etrusk sipas përshkrimeve të Vitruvit

ARKITEKTURA ARTI ETRUSK Skulptura

Tempullit etrusk sipas përshkrimeve të Vitruvit

APULU (Apollo), skulptor Vulca (?)

Nga çatia e tempullit të Minervës, Veii. c. 510-500 p.e.s.


20

ARKITEKTURA ARTI ETRUSK Dhomat funerare

Kjo dhomë ishte e suvatuar, e pikturuar dhe tërësisht e mobiluar. Mbetjet mortore vendoseshin në sarkofagë ose urna, të bëra prej argjile apo guri. Sarkofagu nga terakota në Cerveteri përmban figurën e bashkëshortëve të gjallë me sy të vëmendshëm dhe buzëqeshje të ngrohta

Varrezat etruske u konceptuan si shtëpi për të vdekurit, që vendoseshin pjesërisht ose tërësisht nën tokë. Disa varre skaliteshin në shkëmb, si rasti i dhomës funerale të njohur si Varri i Relieveve

Dhoma funerale e Relieveve në Cerveteri, Itali, shekulli III p.e.s.

ARKITEKTURA ARTI ETRUSK Punimet nga bronzi

ULKONJA është shembull i jashtëzakonshëm i skulpturës etruske të bronzit. Besohet të jetë simbol i legjendës për Remin dhe Romulin, themeluesit e Romës.

ARTI ROMAK

Në vitin 509 p.e.s. Romakët i përmbysën mbretërit e linjës etruske dhe formuan një republikë me seli në Romë. Kjo republikë i unifikoi tokat e gadishullit italian dhe më vonë u kthye në një perandori të madhe që u shtri në Mesdhe, Azinë Jugperëndimore e deri në Skoci, duke lënë gjurmë të thella në qytetërimet e këtyre vendeve.

PERIUDHA E E REPUBLIKËS, 509-27 p.e.s. PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV e.s).


21

ARTI ROMAK

Kultura romake huazoi shumë nga Greqia dhe bota helenistike. Romakët morën perënditë dhe heronjtë grekë dhe u dhanë emra latinë.

PERIUDHA E E REPUBLIKËS (509-27 p.e.s.)

ARTI ROMAK

Roma e hershme u qeveris nga mbretërit dhe një organ këshillimor i qytetarëve - Senati. Popullsia u nda në dy klasa: klasa e lartë – patricët klasa e ulët - plebejët


SKULPTURA E PORTRETEVE

ARTI ROMAK

Romakët krijuan imazhe të gjalla. Në vend që të përgjithësonin fytyrën njerëzore, ata mishëruan mençurinë dhe përvojën që vjen me moshën e vjetër.

Portreti i plakut nga Scoppito shek. I p.e.s. mermer

Aulus Metellus (Oratori) c. 80 p.e.s. Bronz

Denari me portretin e Jul Cezarit 44 p.e.s., argjend

PERIUDHA E REPUBLIKËS (509-27 p.e.s.)


22

ARTI ROMAK

TOSKAN KOMPOZIT

Gjatë Republikës, arti romak ishte i rrënjosur në trashëgiminë etruske, por zgjerimi territorial solli një ekspozim më të gjerë në artet e kulturave të tjera. Romakët përdorën dizajnet dhe rendet greke në arkitekturën e tyre, artin e importuar grek, si dhe punësuan artistë grekë.

ARKITEKTURA

RENDET STILIKE


ARTI ROMAK

Nuk u zbulua nga etruskët dhe romakët, por u përdor gjerësisht nga romakët. struktura dhe funksioni janë shenja të civilizimit romak

ARKITEKTURA

HARKU ROMAK

Shembull i hershëm: Ura “Pont Du Gard” – pjesë e akaduktit në Francën Jugore.


ARTI ROMAK PERIUDHA E E REPUBLIKËS (509-27 p.e.s.)

ARKITEKTURA

TEMPUJT

Si Etruskët, Romakët ndërtuan tempuj urbanë në hapësira komerciale dhe vende të shenjta. Tempujt romak definohen në raport me hapësirën e brendshme ku vizitorët nxiten të hyjnë përmes një hapjeje përgjatë aksit gjatësor në plan simetrik.

Tempulli (mbase) dedikuar Portunus, Romë Fundi i shek. II p.e.s.


23

ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)

Arti Perandorak i Hershëm (27 p.e.s.- 96 e.s)

Arti Perandorak i Lartë (shek I-II)

Arti Perandorak i Vonë, shekujt II-IV

Koha e Augustit, dinastisë Jul-Klaudi & dinastisë Faviane

koha e Trajanit dhe Hadrianit

koha e dinastisë së Severit, perandorëve ushtarakë & Konstantinit të Madh

Programe ndërtimi me përmasa dhe kompleksitet të jashtëzakonshëm; Stil i ri i artit romak i ndikuar nga ringjalla e idealeve klasike greke (koha e Augustit) ; Përfaqësimi artistik si skulptura të portreteve; në arkitekturë: ngjarje historike

bashkëkohore - si një formë e propagandës perandorake romake.

Gjatë dy shekujve shënohet një nivel tjetër i arrirë i artit romak; Programe të reja ndërtimi dhe veprave klasike të artit në të gjithë perandorinë.

Perandoria Romake ndahet në dy pjesë (P, L) që do të sundohej nga dy Augustë; Konstantini i Madh i dha fund persekutimit të krishterëve, krijoi një model i tolerancës

fetare (Edikti i Milanos); themeloi Konstandinopojën (Stambolli i sotëm); Arti i kombinoi karakteristikat e portreteve romake ; merrte tema nga bota fetare

krishtere, por pati edhe portretizime pagane.



paraqitja standarde e Oratorit (P. e Republikës)

“kontraposto” kanonike e skulpturës greke klasike

Arti Perandorak i Hershëm (27 p.e.s.- 96)

AUGUSTI NGA PRIMAPORTA Fillimi i shek. I e.r.



Arti Perandorak i Hershëm (27 p.e.s.- 96)

Gruaja e Re flaviane c. 90 e.s. Mermer

Gruaja e moshuar flaviane Fundi i shek. I e.s. Mermer

reflektohet bota bashkëkohore - linja natyraliste dhe të paidealizuara


24



Statuja e Mark Aurelit në kalë c. 176 e.s. Bronz (lartësia: 3.5 m)

figurë dominante politike, pa armë, që sundon vetëm me anë të vullnetit hyjnor

Arti Perandorak i Lartë (shek I-II) reflektohet një epokë e paqes dhe prosperitetit



KARAKALA (sh. III , dinastia Severiane)

Arti Perandorak i Vonë, shekujt II-IV reflektohet ashpërsia ushtarake , gatishmëria për të mbrojtur Romën

kontraste të forta të dritë-hijes

abstraksione të gjeometrizuara, me qëndrim vigjilent (koha e Dioklecianit)

TETRARKU (GALERIUS?) sh IV

TETRARKËT (c. 300)

Kombinim i karakteristikave tradicionale me abstraksionin e

portreteve tetrarke

KONSTANDINI I MADH (325-326)


SKULPTURA FUNERARE

Arti Perandorak i Vonë, shekujt II-IV

• Gjatë shekujve II-III, mënyra e varrimit me kremim u zëvendësua gjithnjë e më shumë me varrim në sarkofagë.

• Sarkofagët ishin masivë, të bërë nga mermeri dhe të përpunuar në reliev skulpturor.

Sarkofag: Triumfi indian i Dionisit c. 190 e.s. Mermer


25


QYTETI ROMAK

Sikur qytetet etruske, edhe qytetet romake u krijuan sipas një rrjeti ortogonal, me dy rrugë kryesore boshtore të vendosura në kënd të drejtë që pastaj ndanin kuartet.

Në kryqëzim të këtyre rrugëve kryesore ndodhej Forumi (sheshi kryesor, sikur që Agora ishte në Greqinë antike) dhe ndërtesat e tjera publike.

Pamja Ajrore e Pompeit U shkat ë rrua më 79 e.s. nga shp ë rthimi vullkanik i Vezuvit


SHTËPIA ROMAKE

Shtëpia Vettii, Pompeii. Rindërtuar më 62–79 e.s.

Periudha e Hershme (27 p.e.s.- 96)


VILA ROMAKE

Periudha e Vonë (shekujt II-IV)

Përveç shtëpive qytetare, gërmimet në afërsi të Pompeit kanë nxjerrë në dritë edhe vilat e particëve të pasur romakë, që njihen si vila suburbane

Vila e Hadrianit në Tivoli


26


VILA ROMAKE

Periudha e Vonë (shekujt II-IV)

Për nga planimetria vila i ngjan shtëpisë qytetare, por është më e madhe dhe me formë të parregullt.

Vila e Hadrianit në Tivoli


PIKTURA MURALE • Muret e brendshme mvesheshin me suva të lëmuar që dekoroheshin me piktura murale dhe ndonjëherë edhe me mozaikë

Dhoma Ixion, Shtëpia në Vetti I, Pompeii.

Një kombinim kompleks i fantazive të pikturuara në Vetti I

friz që simulon mermerin shumëngjyrësh të rezidencave të pasura romake.

panele të ndara pikturash ku dominon e kuqja pompeane

ilustrohen skena të mitologjisë greke

Vizura arkitektonike me shtylla shumëngjyrëshe (me anën e përdorimit të perspektivës lineare );


PIKTURA MURALE

Ritet fillestare të kultit të Bacchus (?), Vila e Mistereve, Pompeii. c. 60–50 p.e.s.

portretizim i riteve të një feje misterike


27


PIKTURA MURALE

Pikturë murale në shtëpinë e Publius Fannius Synistor c. 50-30 p.e.s.

Pikturë murale në shtëpinë Stags (Cervi) para 79 e.s.

Portret i çiftit nga Pompei, Mesi i shek. I e.s.

panoramat urbane natyra e vdekur portrete

ARTI ROMAK

Romakët u bënë ekspertë në mbulimin e hapësirave të mëdha arkitekturore me beton dhe muratim, duke përdorur qemeret në formë të fuçisë, qemeret e kryqëzuara dhe kupolat

QEMERET ROMAKE

PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)

ARKITEKTURA PUBLIKE

Strukturat e betonit mvesheshin dhe dekoroheshin me shtresa mbrojtëse mermeri ose shtukoje.


ARKITEKTURA PUBLIKE HARKU TRIUMFAL

• strukturë e veçantë, pjesërisht arkitekturë dhe pjesërisht skulpturë;

• portë e lirë me hark, e ndërtuar prej betoni dhe u veshur me mermer;

• e ndërtuar për të shenjuar triumfin e parandorëve në fushatat e tyre luftarake.

HARKU I TITIT. Romë. c. 81 ndërtuar në kohën e dinastisë Faviane (Perandoria e Hershme Romake)

15 M

shtylla të rendit Korinth


28



HARKU I TITIT. Romë. c. 81 ndërtuar në kohën e dinastisë Faviane (Perandoria e Hershme Romake)

Relievi në muret e brendshme: ushtarët e Titit duke parakaluar me triumf rrugëve të Romës me thesaret e shenjta të grabitura nga tempulli i Solomonit në, gjatë fushatës në Jerusalem.

relieveve të thellësive të ndryshme, për të krijuar projeksionin e dëshiruar të thellësisë dhe distancës së figurave.



• Hark i trefishtë, shumë më i madh se Harku i Titit;

• Pjesët e monumenteve të mëparshme (Trajani, Hadriani, Mark Aureli) u ripërdorën si shenjë e vazhdimësisë historike të perandorisë;

• Atika me dekorime skulpturore mban një mbishkrim të lavdishëm ku thuhet se i kushtohet Perandorit Konstantin nga Senati dhe Populli Romak si shenjë e triumfit.

HARKU I KONSTANDINIT. Romë. c. 81 ndërtuar në shek. IV në afërsi të Harkut të Titit , gjatë Periudhës së Vonë Perandorake

21 M

25 M

shtylla të rendit Korinth


ARKITEKTURA PUBLIKE KOLOSEUMI

• Amfiteatër në formë ovale me dimensione 187x155 metra, lartësi të mureve të jashtme rreth 48 metra, i cili akomodon rreth 50,000 spektatorë;

• Dikur në të u zhvilluan ngjarje të ndryshme sportive, spektakle, luftë gladiatorësh me kafshëtë egra, shfaqje akrobatësh e të tjera.

• Secili nivel përbëhet nga një rend stilik: rendi toskan në nivelin e tokës, pastaj vazhdon me rendin jonik dhe përfundon me rendin e Korinthit.

AMFITEATRI FLAVIAN (KOLOSEUMI) Romë (vitet70–80)


29


ARKITEKTURA PUBLIKE Në kohët e lavdishme të mbretërimit të perandorëve Trajani dhe Hadriani (Periudha Perandorake e Lartë, shekujt I-II ) u ndërtuan edhe dy struktura të famshme:

PANTHEONI

FORUMI I TRAJANIT


ARKITEKTURA PUBLIKE PANTHEONI

• një nga mrekullitë e arkitekturës botërore

• dedikuar të gjitha perëndive olimpike

• rotondw me kupolë;

• Kubeja e kupolës është e përpunuar me kasetone, ndërsa në qendër të kupolës është një okulus , me diametër rreth 9 metra, prej nga depërton drita dhe shihet qielli i hapur.

PANTHEONI Romë (110–128)


ARKITEKTURA PUBLIKE FORUMI I TRAJANIT

FORUMI I TRAJANIT Romë (c. 110–113)

Bazilika Ulpia


30


ARKITEKTURA PUBLIKE BAZILIKAT

• gjatë shekullit IV, në kohën e sundimit të Konstantinit të madh, u ndërtua një bazilikë e re Basilica Nova

• ndërtesa perandorake e fundit e rëndësishme që është ndërtuar në Romë.

BASILIKA E MAKSENTIUSIT & KONSTANDINIT (BASILICA NOVA)

Romë (306–313)

DURRËSI

ILIRIA GJATË PERIUDHËS ROMAKE

Qyteti themelohet më 627 p.e.s. (koloni e Korinthit)

Godinat kryesore gjatë periudhës romake.

http://www.durres.gov.al/pdf/durres_culture_heritage.pdf

Amfiteatri u ndërtua në fillim te shek. II

BUTRINTI

fillimet E Butrintit (Buthrotum) në shek VIII p.e.s.


Njihet si qytet antik grek, koloni romake dhe peshkopi mesjetare e hershme

http://butrint.al/

http://butrint.al/


31

DARDANIA

ILIRIA GJATË PERIUDHËS ROMAKE Dardania bie nën pushtimin romak pas vitit 86 e.s. në kohën e sundimit të perandorit Domician (81-96) pjesë e Mezisë së Epërme (Moesia Superior).

Në vitin 297 - mëvetësimi i Provincës së Dardanisë, por në kuadër të Perandorisë Romake

ULPIANA

Lokaliteti antik romak dhe bizantin


Gjatë periudhës romake, Ulpiana ishte njëra nga qendrat kryesore gravituese komunikuese në mes të Konstantinopolit dhe Romës

http://www.mkrs-ks.org/repository/docs/shqip_final.pdf

Në vitin 169 e.s. Ulpiana e fiton statusin e municipit Municipium Ulpiana Splendissima

REKAPITULIM: ARTI ETRUSK

Dhomat funerare

Tempujt

Skulptura

Arkitektura profane


32

REKAPITULIM: ARTI ROMAK

PERIUDHA E REPUBLIKËS

Skulptura Tempujt

PERIUDHA E PERANDORISË

Skulptura

Relievet (ark.funerare)

Shtëpia dhe vila

Piktura murale

Harku Koloseumi Pantheoni Forumet Bazilikat



1


ARTI I HERSHËM HEBRAIK DHE I KRISHTERË

ARTI BIZANTIN

ARTI ISLAMIK

Prof. Florina Jerliu E Hënë: 13:00-15.00

TRI FETË MONOTEISTE

• Judaizmi - Shkrimet Hebraike, Tora

• Krishtërimi – Shkrimet Hebraike (Dhjata e Vjetër) + Dhiata e Re = Bibla

• Islami - Kur'ani (Arabisht)

Judaizmi, Krishterimi dhe Islami u ngritën në Lindjen e Afërt dhe vazhduan ndikimin në jetën shpirtërore perëndimore. Njihen si “religjione të librave”

PËRHAPJA E KRISHTËRIMIT

Islami u ngrit në Arabinë e shekullit VII me themeluesin e tij Profetin Muhamed dhe u zgjerua shpejtë duke përfshirë popuj dhe tradita të ndryshme kulturore

Gjatë periudhës së hershme të përhapjes së krishterimit dhe legalizimit të tij nga Konstandini, Perandoria Romake vazhdonte të shtrihej plotësisht rreth brigjeve të Detit Mesdhe.

PËRHAPJA E ISLAMIT

Documents

EGJIPTI I LASHTË - katedra-htta. · PDF fileEGJIPTI I LASHTË Egjipti i Epërm ndodhet përfundi Egjiptit të Poshtëm dhe ky emërtim i referohet drejtimit të rrjedhës së lumit