ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТ

СУЛТАНОВА НУРГУЛЬ КАМИЛЬЕВНА

МУЗЫКА САБАҒЫН ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ МОДЕЛДЕУ

Оқу- құралы

Семей - 2013

УДК 78. (075,8)ББҚ 85.31Я7С 89Баспаға Қазақ қыздар мемлекеттік педагогикалық университетінің

жанындағы мамандықтар бойынша оқу-әдістемелік секциясы және ҚР БҒМ Республикалық оқу-әдістемелік Кеңесі ұсынған (Хаттама № 4.,

09.04.2010).

С89 Султанова Н.К. Музыка сабағын жоспарлау және модельдеу пәніне арналған. Оқу құралы. – Семей, 2013. – 232 бет.

Оқу құралының авторы:Султанова Н.К. – Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің

психология-педагогика факультетінің «Музыкалық білім» кафедрасының педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент-профессор.

ISBN 9965-776-20-2

Бұл әдістемелік оқу құралында музыка сабағын жоспарлау және модельдеу пәнінің даярлығын жетілдірудің мәселелері қарастырылады. Автор жоғары мектепте еңбек еткен бірнеше жылғы тәжірбиесіне сүйене отырып, музыка мұғалімдерін бүгінгі заман сұранысына сай даярлау бағытында ғылыми негізделген ой тұжырымдарын баяндайды.

Музыка сабағын жоспарлау және модельдеу пәнінің әдістемелік құралы музыка мектептер мен колледждердің және сонымен қатар жоғары оқу орындарының студенттеріне, оқытушыларына, жаңашылдыққа жол ізденуші барлық оқырмандарға, жалпы музыка сүйер қалың қауымға арналған.

Пікір жазғандар: Мәлібекова М.С. – Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің педагогика ғылымдарының докторы

Мукушев Б.А. – Семей мемелекеттік педагогикалық институтының педагогика ғылымдарының докторы

4905000000 00(05)-09

ISBN 9965-776-20-2 © Султанова Н. К., 2013;

ШМУ, 2013.

2

С

АЛҒЫ СӨЗ

Бүкіл адамзат атаулы ғылыми-техникалық прогесс керемет дамыған ХХІ ғасырға қадам басты. Қазіргі кезеңде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне бағыт алуда. Бұл педагогика тарихы мен оқу тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр. Себебі, білім беру парадигмасы өзгерді. Білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болды.

Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстан - 2030» атты Бағдарламасында сол арманның жүзеге аса бастағанын, алдағы уақытта да өз жалғасын табатындығын көрсетіп берді. Ендігі міндет - өркениетті ел болу, әлемнің аузын айға білімдеген, ғылымы мен мәденеиті тұспалдаса дамыған, озық ой мен жетістіктерді қанжығасына байлаған – дамыған елдерімен иық тірестіру. Оны әрине, қоғамда лайықты орны бар, саналы, білімді де білікті бүгінгі жас ұрпақтың жүзеге асырары айнымас шындық.

Педагогтардың алдына қойылып отырған басты міндеттердің бірі – оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және жаңа педагогикалық технологияны меңгеру. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңының сегізінші бабында: «Білім беру жүйесінің басым міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық-ғаламдық коммуникацияның желілерге шығу»-, деп атап көрсетілген. Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми педагогикалық негіздерін меңгеруі маңызды мәселелердің бірі. Өйткені, жаңа педагогикалық технологияны меңгеруге мұғалімдерді даярлау олардың кәсіби білімін көтеруге дайындау аспектісінің бірі және педагогтің жеке тұлғасын қалыптастыру үрдісіндегі іс-әрекеттің нәтижесі болып табылады. Жоғары мектепте оқу-тәрбие үрдісін жаңаша дамыту яғни, оның нәтижесінің көңіл толарлықтай болуын қадағалау жаңашыл педагогтердің қолында. Сондықтан олар педагогикаға «Жаңа технологиялар» терминін енгізіп жатыр. Жаңашыл педагогтердің негізгі мақсаты оқушылардың алатын білімін сапалы ету, оның толық қанды жеке тұлға болып қалыптасуына негіз қалау. Осы орайда, жаңашыл педагогтердің педагогикалық технологиялары көптеп саналады: П.Эрдниевтің дидактикалық бірліктерді шоғырландыру технологиясы, Л.Занков,

3

Д.Эльконин мен В.Давыдовтың дамыта оқыту технологиясы, Ш.Амонашвилидің ізгілікті тұлғалық технологиясы, В.Шаталовтың оқу материалдарының елге және сызба үлгілері негізінде қарқынды оқыту технологиясы, М.Чошановтың мәселелік модульдік оқыту технологиясы, П.Третьяковтың, К.Вазинаның модульді оқыту технологиясы, В.Монаховтың, В.Беспальконың және тағы басқа көптеген ғалымдардың технологиялары кеңінен танымал. Ал, қазақстандық Ш.Қаланова, Ж.Қараев, Ш.Таубаев, Қ.Қабдықайыров, С.Лактионова, М.Жанпейісова, Ә.Жүнісбеков, Қ.Нағымжанова т.б. ғалымдардың зерттеулерінде оқытудың жаңа технологиялары жан-жақты қарастырылады. Бүгінгі күні оқытуды ақпараттандыру үрдісіне ерекше көңіл бөлінуде. Оқыту үрдісін ақпараттандыру – қазіргі қоғамды ақпараттандыру үрдісінің бағыты болып табылады. Ал барлық арнайы ақпараттық –техникалық құралдарды (ЭЕМ, аудио, бейнефильм, кино) қолданатын технологияларды тәжірибеде «ақпараттық технология» деп атаймыз.

Педагогикалық технология – мұғалімнің кәсіби қызметін жаңартушы және сатыланып жоспарланған нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін іс- әрекеттер жиынтығы. Педагогикалық технологиядағы басты міндет - оқушының оқу-танымдық әрекетін жандандыра отырып, алға қойған мақсатқа толықтай жету. Ал, бұдан педагогикалық технологияның тиімділігі шығады.

Оқыту үрдісін жандандыру оқушылардың оқу материалының теориялық мазмұнын игеру жөніндегі еңбегін тиімді ұйымдастыру және олардың тәжірибелік іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру болып табылады. Оқу үрдісінің тиімділігі мен сапасы мұғалімнің әдістемелік дайындығы және сабақ жүргізу тәсілдері мен әдістеріне, жаңа педагогикалық технологияларды игерулерін тікелей байланысты болады. Педагогикалық технологияның басты белігісі мыналар:

1. Оқушының білім алу, даму басқа іс-әрекеттерін мақсатты түрде ұйымдастыра білу.

2. Білімі мен білігіне сай келетін бағдар таңдап алатындай дәрежеде тәрбиелеу.

3. Өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру және дамыту.

4. Аналитикалық ойлау қабілетін дамыту.

4

Біз бейбіт елде, мемлекеттік білімді жетілдіруге аса мән берген елде тұрамыз. Адам ұрпағымен мың жасайды дегендей, ұрпақ тәрбиесі қай кезде де халықтык мәселе болған.

Тарихтан білетініміз: дарындылар, қабілеттілер аса жоғары бағаланған, сондықтан қазіргі мектеп мұғалімдері алдыңда тұрған аса маңызды міндет — талабы таудай жеке тұлғаны өсіріп шығару. Ал еш нәрсеге бейімділігі жоқ қабілеті жоқ адамның болмайтыны педагогикада дәлелденген. Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында болуы мүмкін. Біздің міндетіміз – оқушыға оның бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету.

Қазіргі таңда жалпы білім берудегі мұғалімнің алдыңда тұрған басты мақсат – сапалы терең білім берумен ғана шектелмей, өмірді еркін бағдарлай білуге, өзін - өзі дамытуға адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдерді қабылдауға қабілетті, ақпаратты технологияны терең меңгерген, жылдам өзгеріп   жататын бүгінгі заманға лайықты, жаңашыл тұлғаны қалыптастыру.

Президенттің жолдауындағы: «Ұлттың бәсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте білім деңгейімен айқындалады» - деген байламы жеке адамның құндылығын арттыру, оны дайындайтын ұстаз жауапкершілігінің өсуі, тынымсыз еңбек, сапалы нәтиже деген ұғыммен егіз. Мемлекеттік білім стандартында да оқыту үрдісіне жаңа педагогикалық технологияны ендіруді  міндеттейді. Сондықтан оқу-тәрбие үрдісіне жаңа инновациялық әдіс-тәсілдерді енгізу оқушылардың білімге деген қызығушылығын,  талпынысын арттырып, өз бетімен ізденуге, шығармашылықпен еңбек етуге жол салу.

Қазіргі мектеп жағдайындағы  білім берудің ұлттық моделіне өту оқыту мен тәрбиелеудің соңғы әдіс-тәсілдерін, жаңа инновациялық педагогикалық технологияны  игерген, психологиялық-педагогикалық диагностиканы қабылдай алатын, педагогикалық жұмыста қалыптасқан бұрынғы ескі сүрлеуден тез арада арылуға қабілетті және нақты тәжірибелік іс-әрекет үстінде өзіндік даңғыл жол салуға икемді, шығармашыл педагог-зерттеуші, ойшыл мұғалім болуын қажет етеді. 

5

ПӘННІҢ МАҚСАТТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ

Жалпы бұл пән «Музыка сабағын жоспарлау және модельдеу», Семей мемлекеттік педагогикалық институтының, психология-педагогика факультетінің «Музыкалық білім» кафедрасының 050106 Музыка мамандығы бойынша 2006-2007оқу жылынан бастап таңдау пәні ретінде іштей және сырттай оқитын 3 курс студенттерінің 6 семестрінен жүргізіліп келеді. Сондықтан да осы пәнге көмекші құрал ретінде арнайы оқу құралын жасап, онда жаңа педагогикалық технологиялық әдістерін қолданып жүрген ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, оны музыка пәнінде белгілі тақырыптарға қолдану, соның ішінде «Музыка сабағын жоспарлау және модельдеу» жаңа педагогикалық технологияны оқып үйрену, меңгеру арқылы мұғалімнің интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани келбетінің қалыптасуына әсер ету, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмек көрсетеді, оқып-үйретеді.

Негізгі мақсаттары мен міндеттері:- білім берудің мазмұнын жаңарту;- мемлекеттік стандарт көлемінде білім беру;- ғылымның рөліне мән беру;- оқытудың озық технологяисын меңгеру;- оқыту мен тәрбиенің бірлігіне қол жеткізу;- баланың жеке қасиеттерін аша білу;- білімді тереңдетуге жағдай туғызу;- оқушының өз бетімен ізденуіне көңіл бөлу;- дамыта, саралап, деңгейлеп оқытуға қол жеткізу;- шығармашылық тұлға қалыптастыру; Студент:- өз ойын ашық айта білу;- тұлға ретінде қалыптасады;- өзін-өзі бағалай біледі;- өз ісіне жауапкершілікпен қарайды;- ортақ шешімге келеді;- еңбекке араласады;- бірін-бірі сыйлайды, санасады;

Музыка сабағын жоспарлау және модельдеу кәсіптік қызметтің ерекше түрі болып табылады. Оқытудың жаңа педагогикалық технологиясын меңгеру, мұғалімнен орасан зор іскерлік пен шығармашылыққа негізделген ізденістерді қажет етеді. Осындай

6

мақсат көздеген жүйелі ізденістер мұғалімнің жаңа технологиясыны меңгеріп, инновациялық жетілуіне әкеледі. Жаңа педагогикалық технологияны меңгеру барысында оқыту міндеттері жаңаша сипат алады. Олар мына төмендегідей:- педагогикалық қызметтің өзекті мәселелерін білу;- оқу бағдарламысының түрлендірілген нұсқауларын құрастыру;- оқу модульін құрастыру;- оқу жобаларының мазмұнын анықтау, әр оқушыға арналған тапсырмалар құрастыру;- оқушылардың жаңа материалды меңгеру бойынша деңгейленген жаттығулар жүйесін жасау;- оқу әрекеттерінің бағалау көрсеткіштерін анықтау.

Педагогикалық технологияда музыка сабағын жоспарлау және модельдеу игеруге қойылатын жаңа міндеттерді меңгеру ең жоғары нәтижесіне жетуге мүмкіндік беретін оқу-тәрбие үрдісін ұтымды әрі үйлесімді жобалап,ұйымдастырып басқаруды жүзеге асыруға тікелей байланысты.

Жаңа педагогикалық жүйе жобасында оқытудың мазмұны, әдісі және түрі оқушының өзіндік танымдық іс-әрекет ерекшелігін есепке алып анықтауды қажет етеді. Оқытудың жаңа технологиясын пайдалану жағдайындағы әдістемелік жүйеге толықтай қойылатын жаңа талаптар анықталып отыр:1. Әдістемелік жүйені жетілдірудің қажеттілігі: - оқытудың жаңа әдістерін дұрыс таңдау; -оқытуды ұйымдастырудың формасын дәл анықтау.2. Оқу мотивациясы мен белсенділігін қалыптастыру;- оқушылардың танымдық қызығушылығын тудыра алу;- оқушылардың ізденімпаздығын, шығармашылығын қалыптастыру.3. Оқу іс-әрекетін басқару үрдісін жетілдіру:- оқушының өзін-өзі басқаруы;- оқушының өз әрекетіне өзіндік баға беруі.

7

ГЛОССАРИЙ

Модуль - латынның- «өлшем», «шама», «мөлшер» деген сөзі. Модуль – пәнаралық әдістемелік – ұйымдастыру құрылымы

болып, әртүрлі оқу пәндерінің тақырыптық жиынтығы ретінде бір мамандықты меңгеруде және оқу үрдісінде пәнаралық байлансыты қамтамасыз етеді.

Модуль – біліктілік мінездемесінің талаптарына жауап беріп, мамандық бойынша оқу пәндерінің жиынтығын ұсынатын мемлекеттік білім беру стандарт бірлігінің үлгісі;

Модуль – бір ғана оқу пәнінің шеңберіндегі әдістемелік – ұйымдастыру құрылымының бірлігі.

Инновация - «инновацияны»-«жаңалық», «жаңа әдіс», «өзгеріс», «әдістеме», «жаңашылдық», ал инновациялық үрдісті «жаңа әдістеме құралы» деп атауға болады.

Модульдік технология – мөлшер, шамамен оқыту, оқытудың тиімді жолдарын қарастыру, пән мазмұнын тереңірек меңгерту.

Модельдеу әдісі – заттар мен құбылыстардың, зерттеу объектісін өзімен ұқсастық қатынастығы басқа бір объектімен алмастырылатын зерттеу әдісі.

Абстракциялау (дерексіздендіру) – Оның екі түрі бар: Талдап қорыту – көптеген біріңғай заттар мен құбылыстардың жалпы, ұқсас белгілерін анықтау. Жекелеп бөлу – бір затты немесе құбылысты зерттеп, талдау үшін зерттеушіге қажетін бөліп алу процесі.

Саралап оқыту – студенттердің топпен, ұжыммен бірлесе отырып, өз беттерінше іздену, талпыну.

Шаталовтың тірек сызбалары - көрнекілік арқылы оқушылардың көзбен көріп, қолмен ұстау технологиясы.

Музыкалық іскерлік – меңгерілетін білім мен өмір тәжірбиесі негізінде музыка саласындағы теориялық және практикалық әрекеттерді саналы түрде нақты, дәлме-дәл орындауға даяр болу.

Музыкалық дағдылар – музыкалық іс-әрекетпен тікелей байланыстағы музыканы орындау тәсілдерінің жиынтығы.

Анкета – бұл арнайы сұрыпталған танымдық сұрақтар мен олардың мүмкін деген жауаптарының логикалық құрылымы.

Реферат – жазбаша түрде немесе көпшілік назарына ұсынылатын, талқыналатын ғылыми жұмыс.

8

«Инновация» (innovatio) – латын тілінен аударғанда жаңарту, жаңғырту, жаңалықтар енгізу, болып табылады.

Модификациялық инновация – бұл арада қолда барды дамытумен, түрін өзгертумен (Шаталовтың тірек сызбасы).

Комбинаторлық инновация – бұрын пайдаланылмаған, белгілі әдістеме элементтерін қарастыру.

Радикалды инновация – білімге мемелекеттік стандартты енгізу. Мектеп алдында қойылып жатқан талап-тілектері түбірінен өзгерді, бұл өзгеріс прогрессивті оқыту әдістерін ендіруді талап етеді.

Музыкалық білім беру тарихы – музыканы оқытудың теориясы мен әдістемесінің мәселелерін тарихи аспектіде қарастырытын пән.

Музыкалық тәрбие – ұғымы қоғамдық құбылыс ретінде кең және тар мағынасында қолданылады. Кең мағынасында музыкалық іс-әрекетте жинақталған тәжірбиені педагогикалық ықпал ету негізінде кейінгі ұрпаққа меңгерту, жалпы музыкалық мәдениетін қалыптастыру.

Музыкалық білім – музыка өнерін танып-білудің негізін музыкалдық білімнің келесі екі негізі құрайды: музыка өнері жөніндегі біртұтас ұғымды қалыптастыруға мүмкіндік беретін білімдер; нақты музыкалық шығармаларды қабылдауға көмектесетін білімдер.

Музыканы оқыту – екі жақты процесс. Бұл музыкалық білім мазмұнын меңгерту бағытталған оқытушы мен оқушылардың арнайы ұйымдастырылып, мақсатты бағытталған өзара әрекеттестігі. Музыканы оқытудың негізін музыкалық білім, іскерлік, дағдылар, дүниетанымдық көзқарастар құрайды.

Музыкалық іскерлік – меңгерілген білім мен өмір тәжірбиесі негізінде музыка саласындағы теориялық және практикалық әрекеттерді саналы түрде нақты, дәлме-дәл орындауға даяр болу. Музыуканы оқытуда жалпы іскерліктер музыкалық шығарманы эстетикалық тұрғыдан қабылдауға байланысты анықталды.

Музыкалық білім беру – музыкалық тәрбие, оқыту, даму ұғымдарының бірілігінде қарастырылады. Музыкалық білілімділік мазмұнын қрай келе кәсіби сферада (сазгерлік, орындаушылық, оқытушылық, музыканы зерттеу және т.б.) немесе музыкамен әуесқой ретінде өз бетімен шұғылдану әрекеттерін жүзеге асыруға көмектеседі.

9

Музыканы оқыту әдістемесі – болашақ музыка пәні мұғалімінің музыалық білім беру процестерінің әдістерін, құралдарын және ұйымдастыру формаларын зерттеуге, теориялық білімдерін практика жүзінде қолдана білуге үйрететін пән.

Музыканы оқыту теориясы – музыкалық білім беру педагогикасының заңдылықтары мен негізгі қағидаларын зерттейтін пән.

Музыкант-педагогтың мәдениеті – түрлі педагогикалық көзқарастарды салыстыра білу, пайымдау және өзінің қорытқан пікірін қорғау, оны ғылыми негіздей алу қабілеті.

Абстракциялау (дерексіздендіру) – Оның екі түрі бар: Талдап қорыту – көптеген біріңғай заттар мен құбылыстардың жалпы, ұқсас белгілерін анықтау. Жекелеп бөлу – бір затты немесе құбылысты зерттеп, талдау үшін зерттеушіге қажетін бөліп алу процесі.

Саралап оқыту – студенттердің топпен, ұжыммен бірлесе отырып, өз беттерінше іздену, талпыну.

Шаталовтың тірек сызбалары - көрнекілік арқылы оқушылардың көзбен көріп, қолмен ұстау технологиясы.

Музыкалық іскерлік – меңгерілетін білім мен өмір тәжірбиесі негізінде музыка саласындағы теориялық және практикалық әрекеттерді саналы түрде нақты, дәлме-дәл орындауға даяр болу.

Музыкалық дағдылар – музыкалық іс-әрекетпен тікелей байланыстағы музыканы орындау тәсілдерінің жиынтығы.

Анкета – бұл арнайы сұрыпталған танымдық сұрақтар мен олардың мүмкін деген жауаптарының логикалық құрылымы.

Реферат – жазбаша түрде немесе көпшілік назарына ұсынылатын, талқыналатын ғылыми жұмыс.

Шоқан Уалиханов (1835-1865 ж.ж.) – қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының, фольклорлық шығармаларының шығу тарихы мен тәлімдік мәнін тұңғыш зерттеп, ғылыми еңбек жазған, қазақ мәдениетін орыс, Батыс ғалымдарына танытуда ерекше еңбек еткен ғалым.

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889 ж.ж.) – қазақтың педагог-ағартушысы, қазақ халқының салт-дәстүрлерін ғылыми түрде зерттеп, мән-мағынасын ашқан.

Абай Құнанбаев (1845-1904 ж.ж.) – қазақ әдебиетінің классигі, ұлы ғұлама ақын, ағартушы-педагог, композитор, өнерді аса жоғары бағалап, ерекше құдірет тұтқан адам.

10

Ахмет Жұбанов (1906-1968 ж.ж.) – қазақ музыкасын зерттеуші көрнекті ғалым, әйгілі сазгер, дирижер. Қазақстанның халық артисі (1944), өнетану ғылымының докторы (1943), профессор (1948).

Мұқан Төлебаев (1913-1960 ж.ж.) - қазақтың аса көрнекті сазгері, қоғам қайраткері, ҚСРО халық артисі (1959), КСРО Мемелкеттік сыйлығының лауреаты (1949), Қазақстан Республикасы әнұраны авторларының бірі.

Шәмші Қалдаяқов (1930-1992 ж.ж.) – аса көрнекті сазгер, ән жанрының әйгілі майталманы, Қазақстан мәдениетіне еңбегі сіңген қайраткер, осы заманғы қазақ эстрадасының негізін салушылардың бірі, Қазақстанның халық артисі.

Әміре Қашаубаев (1888-1934 ж.ж.) – қазақтың атақты әншісі, өмірінің соңына дейін театрда әнші-артист болған.

Жұмат Шанин (1892-1938 ж.ж.) – режиссер, драматург, актер, ұлттық профессионалды театр өнерінің негізін салушылардың бірі, қоғам және театр қайраткері, Қазақ ССР халық артисі (1931).

Қалибек Қуанышбаев (1893-1968 ж.ж.) – сахна өнерінің саңлағы, Кеңес Одағының халық артисі, қазақ жас кино өнерінің өсуіне үлес қосты.

Елубай Өмірзақов (1899-1974 ж.ж.) – қазақ кеңес актері, домбырашы-әнші, киноактер, ұлттық кәсіби театр өнерінің негізін салушылардың бірі, Қазақ ССР халық артисі.

Манарбек Ержанов (1901-1966 ж.ж.) – қазақ кеңес әншісі (тенор), актер, мелодист-сазгер. Қазақ ССР халық артисі. Қазақтың Абай атындағы опера және балет театрын ұйымдастырыушылардың бірі.

Жүсіпбеков Елебеков (1904-1977 ж.ж.) – қазақ кеңес әнші-артисі (тенор), қазақ ССР Халық артисі, Қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне (1936- 1949, 1958), сондай-ақ концерттік сапармен қытай халық республикасында (1950, 1955), Монғол Халық республикасында (1960), Үндістанда (1967) болды. 1967 жылдан бері қазақ эстрада студиясында (Алматы) педагог.

Құрманбек Жандарбеков (1905-1973 ж.ж.) – қазақтың тұңғыш ұлттық музыка театрының (1934 ж.., қазіргі Қазақтың Абай атындағы опера және балет театры) ірге тасын қалаушылардың бірі.

Күләш Байсейітова (1912-1957 ж.ж.) – қазақтың әйгілі (лирикалық-коларатуралық сопрано), қазақ опера өнерінің негізін салушылардың бірі, қоғам қайраткері.

11

Шара Жиенқұлова (1912-1991 ж.ж.) – биші, педагог, Қазақстанның Халық артисі, сахналық образдардың ішкі жан сұлулығын бидегі пластикалық шешіммен шебер шеңдестіре білді.

Шәкен Айманов (1914-1970 ж.ж.) – қазақтың әйгілі актері, режиссері, Қазақстанның Халық артисі, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, қазақ драматургиясында да, қазақ киноөнерінде де қайталанбас дара жолы бар тума талант.

RWCT – Қазақстанда, біз, жобаның ағылшын тіліндегі қысқартылуын қолданамыз – Reading and Writing for Critical Thinking, ал қазақша былай аударылады: «Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлауды дамыту».

Баламалық тест-жауаптың үлгілері «иә-жоқ», «дұрыс-бұрыс» түрінде беріледі де, оқушы осылардың біреуін ғана таңдап алады.

Таңдамалық тест - бір сұраққа бірнеше (3-5) жауап беріліп, оның біреуі дұрыс болып, оқушы ең дұрысын тауып, дәлелдеп алуы керек.

Қосымшалық тест-белгілі тақырыпты қаншалықты деңгейде меңгергендігін тексеру үшін қолданылып, «қосымша» сөзді, нотаны тіркеуді қажет етеді.

Жұмбақтық тест - сөздерді, олардың мағынасын, қолдану аясын жете білумен байланысты оқушының мүмкіндігін ажыратады.

Толықтырмалық тест - түсіріп қалған сөзді толықтыру шартымен байланысты.

Өлшемдік тест-оқушының білім дәрежесін тексеру үшін жүргізіледі. Бұл тест бойынша бір сұрақтың бірнеше жауабы беріледі.

ҚазОА – Қазақстан Оқу Ассоциацияясы. СТО – сыни тұрғыдан ойлау. ХОА - Халықаралық Оқу Ассоциациясы НМ – нақты мақсат ЖМ – жеке мақсат МТ – Модульдік технология ДП – дидактикалық принциптер АП – арнайы принциптер АТ – ақпараттық технология Репродуктивтік деңгей. Жалпыға бірдей стандартты білім негізіндегі тапсырмалар беріледі. Мұнда тапсырмалар оқушылардың алдыңғы сабақтарда алған білімдеріне және оқулықта бар мәселелерге байланысты құрылады.

12

Алгормитмдік деңгей. Мұнда оқушы мұғалімнің түсіндіруімен

қабылдаған жаңа ақпаратты пайдалана отырып, тапсырманы орындайды.

Эвристикалық деңгей. Оқушы өзі ізденіп, қосымша әдибеттерді пайдалана отырып, жауап береді. Бұл тапсырмаларды орындауда оқушының ой белсенділігі негізгі қызмет атқарады.

Шығармашылық деңгей. Оқушы таза өзіндік дағдысын, білім сапасының дамуын қамтамасыз етеді.

Жоғарғы сыныптағы тиімді технологиялар - Өздігінен даму технологиясы        Бағдарлап оқыту технологиясы        Модульдік оқыту технологиясы. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы. Оқытудың компьютерлік технологиясы Орта сыныптағы тиімді технологиялар - Дамыта оқыту технологиясы        Проблемалап оқыту технологиясы        Модульдік оқыту технологиясы. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы Түсіндіре басқарып оза оқу технологиясы   Тірек сигналы арқылы оқыту технологиясы Бастауыш сыныптағы тиімді технологиялар - Дамыта оқыту технологиясы        Ойын арқылы оқыту технологиясы        Білім беруді ізгілендіру технологиясы. Ақпаратты оқыту технологиясы Түсіндіре оза оқыту технологиясы   Зерттеу технологиясы Көрнекілік технологиясы Бағдарлап оқыту технологиясы        - Ғылыми негізде түзілген бағдарлама негізінде оқытудың тиімділігін арттыру, баланың жеке қасиеттерін ескере отырып оқыту. Оқыту құралдарының көмегімен бағдарламаланған оқу материалдарын кадр, файл сияқты оқыту бөлігі арқылы логикалық бірізділікпен берілген. Ойын арқылы оқыту технологиясы        - Дидактикалық, тәрбиелік, дамытушылық, әлеуметтендірушілік мақсатқа жету. Ойындық іс-әрекеттің психологиялық механизмі жеке бастың өзіндік талап-талғамдарына сүйенеді. Баланың бойындағы білімдік, танымдық, шығармашылық қасиеттерін аша түсуді көздейді. Дамыта оқыту технологиясы     Баланы оқыта отырып, жалпы дамыту. Даму нәтижесінде әр оқушы өзін-өзі үйренуші субъект дәрежесіне көтерілуі көзделеді. Оқыту дамытудың алдында жүруі керек, дидактикалық құралдардың дамуға әсері зор.

13

Дамытудың тиімділігі үшін: кешенді даму жүйесі негізінде мақсатты даму, мазмұнның жүйелілігі мен тұтастығы,теориялық білімнің жетекші ролі, жоғарғы қиындық деңгейінде оқыту,материалды меңгеруде жедел ілгерілеу, оқу үрдісін баланың сезіну, оқыту үрдісінің әртүрлілігі, жекелеп оқыту, барлық баланың дамуы жолындағы жұмыстары болуы керек. Түсіндіре оза оқыту технологиясы -   Барлық баланы табысты оқыту. Оқу материадардың бірізділігі, жүйелілігі, саралау, әр оқушыға берілетін тапсырманың қолайлығы; бағдарламаның, кейбір тақырыптарда біртіндеп ойнату әдісін қолдану. Сабақты пысықтауға әуелі озаттар, сосын ортаншылар, ең соңынан нашар оқушылар қатыстырылады; бірте-бірте толық дербестікке жету; сыныпта қалыпты жағдай қалыптастыру, түсіністік өзара көмек, ынтымақтастық қарым-қатынас; оқушының қателігін ескерту, бірақ жазғырмау; үй тапсырмасы тек оқушының мүмкіндігіне қарай беріледі; білім, білік дағдыны дамыта меңгерту; түсіндіруді қабылдау Өздігінен даму технологиясы -    Баланы жан-жақты дамыту, дербестікке тәрбиелеу, бала санасында нәрселер әлемі мен ойлау әрекетінің бірігуі. Оқыту баланың дамуына сәйкес табиғи (жасанды емес) болуы керек, сонда бала өзін-өзі дамытады. Монтессори педагогиканың ұраны баланың мұғалімге: “мынаны менің өзімнің жасауыма көмектесіп жібер” деуіне жету Ынтымақтастық педагогикасы - Талап ету педагогикасынан қарым-қатынас педагогикасына көшу. Түсіндіре басқарып оза оқу технологиясы -   Оза оқыту технологиясында грамматикалық ұғым, түсініктер тірек сызбаларды пайдалану арқылы  блок бойынша оза оқытылады. Тірек сызбалардың проблемаларды шешеу құзіреттілігін қалыптастыруда  үлкен рөлі бар. Өйткені мұндай сызбалар арқылы тілдік категориялардың ұқсастығын, айырмашылығын, өзіндік ерекшеліктерін салыстырып көрсетуге болады. Сызбаларда  көбінесе дерексіз байланыстар мен қатынастар көрсетіледі. Мәселен, тірек сызба  бойынша сөйлем құратуға, сөйлемдегі сөздердің байланысын    көрсетуге болады. Сонымен қатар тірек сызбалар дербестікті дамыту үшін де қолданылады. Әдебиеттік пәнін оқыту технологиясы - Пәнді оқыту барысында  топтық, ұжымдық жеке жұмыс түрлері ұйымдастырылады, шығармашылық жұмыс (өлең құрастыру, мәтін түзу, мәтін бойынша сурет салу, кейіпкерге мінездеме беру,

14

хабарлама дайындау, қосымша деректер жинақтау) жүргізіледі. Оқыту барысында мәтіннің білімдік, тәрбиелік, дамытушылық бағыттарына ерекше көңіл бөлінеді, көркем сөздер арқылы оқушының тілін дамыту, сөздік қорларын байытуға назар аударады. Оқыту технологияларын таңдау оқушының өзіндік іс-әрекетін ұйымдастыруына игі ықпал ететіндей мақсатта орындалады. Оқытудың әдістемелік ұстанымдары жеке тұлғаның дербес дамуына жағдай туғызуға, берілген тапсырмаларды орындауда оңтайлы шешім қабылдауға дағдыландыруға бағытталуы тиіс. Оқушының негізгі құзыреттілігін қалыптастыруды көздейтін технологияларды қолдануда ұтымды тәсілдерді пайдаланудың орнын, тиімділігін ажырата білу қажет. Оқушылардың жас және жеке ерекшеліктеріне сәйкес келетін технологияларды (жобалау, зерттеушілік т.б.) игеруге, енгізуге жағдай туғызу қажет. Жаңа технологияларды зерделей отырып, таңдалған әдіс-тәсілдер жиыны мұғалім мен оқушы арасындағы түсіністік қатынасқа негізделеді. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың мүмкіндіктерін пайдалана отырып, оқушыны дербес, топтық, ұжымдық жұмыс сияқты түрлі формада ұйымдастырылған тәсілдерге төселдіре отырып, өз бетімен ізденуіне бағыт-бағдар беру керек.   Оқу-тәрбие процесінде бірізділік пен біртұтастықты сақтауда оқушының оқу бөлмесі оқыту талабына сәйкес материалдық-техникалық жабдықталып, оқытудың түрлі формаларын ұйымдастыруда жетекші рөл атқаруы тиіс. Жеке тұлғаға бағдарланған  технологиясы - Жеке тұлғаға бағдарланған  технологияда (Хуторской А.В.) оқу- тәрбие процесінде балалардың  жеке ерекшеліктерін ескеру, әр білім алушының оқу тапсырмаларын орындауына қолайлы жағдай жасау көзделеді. Аталған технологияның негізгі ұстанымдары төмендегідей:- жеке тұлғаның өзіндік ерекшелігін ескеру ұстанымы (әрбір шәкіртті өзіндік еркшеліктері мен қабылдау мүмкіндіктеріне сай оқыту);-білім беру траекториясын таңдау еркіндігі ұстанымы  (міндетті білім беру - деңгейінен төмен болмауы тиіс); -оқытудың жағдаяттылығы  ұстанымы (құзыреттілікке бағдарланған -тапсырмаларды орындауға тілдік жағдай туғызу).Жеке тұлғаға бағдарланған технология бойынша оқыту мазмұнының әдістері мен тәсілдерін таңдауға төмендегідей талаптар қойылады:қарым-қатынастық әрекет; шығармашылық әрекет;

15

баланың жеке дамуын қолдау;баланың өзіндік және шығармашылық әрекетін дамыту.Бұл технологияны іске асыру екі жолмен жүзеге асырылады:1) сыныпты дифференциациялау арқылы «жоғары-орташа-төмен» топтарға бөлу және оқу материалын күрделілік  деңгейіне байланысты іріктеу;2) білім траекториясын өзіндік мүмкіндіктеріне ыңғайлау.Мұны жүзеге асыру оқытудың  ерекше шарттарын қажет  етеді: әр түрлі мазмұн мен көлемдегі білім нәтижелерін әкелетін әрбір білім алушының жеке білім траекторияларын таңдау оқу әрекеті арқылы үйретуші (мұғалім), үйренуші (білім алушы) рөлін өзгертуге ықпал ететін  белсенді оқыту технологиясы шәкірттерді жаңа білімді өздіктерінен ізденіп алуына мүмкіндік  жасайды. Бұл үшін сабақта төмендегі мәселелерге баса назар аударған жөн:сабақ құрылымының икемділігі;оқығаны бойынша пікірталастың болуы;дидактикалық ойындар;интенсивті өзіндік әрекет;тілдік бірліктерді салыстыруды, топтауды, жүйелеуді және тілдік құбылыстар заңдылықтарын дәйектеуді ұйымдастыруы;білім алушының белсенділік көрсетуіне мүмкіндік беретін педагогикалық жағдаяттарды құруы. Саралап (деңгейлеп)  оқыту технологиясы - Саралап (деңгейлеп)  оқыту технологиясының  психологиялық негізі болып табылатын теория – Л.С.Выготскийдің “оқыту процесінде білім алушының ақыл-ойының дамуы“актуальді даму” аймағынан “жақын арадағы даму” аймағына ауысу “ теориясы.Бұл ауысу тапсырмаларды қайталап орындауға арналған 1-деңгейден өнімді іс-әрекетті қажет ететін жоғары деңгейлерге ауысу негізіндегі іс-әрекет арқылы жүзеге асады. Осындай іс-әрекет деңгейлері арқылы білім алушылар оқу материалдарын әр түрлі деңгейде қабылдайды. В.П. Беспалько бұл деңгейлерді төртке бөледі: бірінші деңгей-“міндетті, білім алушылық”, екінші – алгоритмдік, үшінші – эвристикалық және төртінші – шығармашылық деңгейлердегі қабылдау. Бұл деңгей әрбір тақырыптың ең негізгі де, басты қарапайым мазмұнын ашып, сол тақырыптың білуге міндетті тұтас бейнесін береді.

16

1 – деңгей базалық деңгей ретінде қабылданған. Бұл міндетті деңгей болғандықтан барлық білім алушы тапсырманы толық орындауы тиіс.2 – деңгей Қосымша мәліметтер алғашқы деңгейде алған білімді одан әрі кеңейтіп, тиянақтайды, негізгі мазмұнын нақтылайды, ұғымдардың не үшін, қалай қолданылатынын көрсетеді. Бұл деңгейде өтіп кеткен материалды білім алушы талдап, бұрынғы тапсырмаларға ұқсас орындайды. Бірақ бұларды орындау үшін алған білімдерін түрлендіріп пайдалану керек.3 – деңгей Өз бетіндік жұмысты қалыптастыру мақсатында білім алушылар жаңа тақырып бойынша меңгерген қарапайым білімдерін жетілдіріп тереңдетеді. Жаңа білімді талдау, жинақтау, салыстыру арқылы меңгеруіне, қорытындылай білуіне жол ашылады. Бұл деңгейде ребус, сөзжұмбақ, анаграмма құрастырады.4 – деңгей Бұл деңгейде берілген тақырып бойынша өз бетімен жұмыс істеуге дағдыланады. Реферат, баяндама, өлең, жұмбақ, жаңылтпаш құрастыру тапсырмалары беріледі.Деңгейлеп оқыту, біріншіден, білім алушының жеке қабілетін анықтауға, екіншіден, білім алушылардың бір-бірінен қалмауына мүмкіндік берсе, үшіншіден, әр білім алушы өздігінен жұмыс істеуге дағдыланады, төртіншіден, әр білім алушы өз деңгейімен бағаланады. Оқытуды ізгілендіру технологиясы - Оқытуды ізгілендіру технологиясы (Таубаева Ш.Т., Апатова Н.В.) шәкірттердің  рухани дамуын (қазақ тілінің мәдени-этникалық лексикасын, сөйлеу әдебі ерекшеліктерін, жағдаяттық қарым-қатынасты игеру), жеке тұлға ретінде қалыптасуын жүзеге асыруға бағытталады. Мысалы, 2-сынып Қазақ тілі сабағында “Сөйлеу мәдениеті” тақырыбын өту барысында “Телефонмен әңгіме” ойынында телефонмен сөйлесу мәдениетін үйрету мақсат етіліп, кім сыпайы әрі ұтқыр екенін бағалау көзделеді. Білім алушылардың өздеріне қай жұптың сөйлеу мәнері дұрыс шыққанын таптыруға болады. Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлау - Оқыту мен үйретудің моделі: қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой толғаныс. Сабақтағы аса қажетті мәнді, маңызды әрекет болып табылады. Осы сабақ кезінде үйренуші не  үйренгенін саралап, салмақтап, оны қандай жағдайда, қалай қолдану керектігін ой елегінен өткізеді. Белсенді түрде өз білім үйрену жолына қайта қарап, өзгерістер енгізеді. Проблемалап оқыту технологиясы-

17

•Оқушыны өз бетімен ізденуге үйрету, олардың танымдық және шығармашылық икемділіктерін дамыту:•-оқушының белсенділігін анықтау;•-оқу материалында баланы қызықтыратындай мәселе туғызу;•-оқушы материалды сезім мүшелері арқылы ғана қабылдап қоймайды, білімге деген қажеттілігінқанағаттандыру мақсатында меңгереді;•-оқытудың бала өмірімен, еңбегімен байланыстығы. Оқытудың компьютерлік технологиясы - Ақпаратпен жұмыс істей білуді қалыптастыруды  және қатынас қабілетін дамыту, жеке басты “ақпараттық қоғамға” даярлау. Мұнда оқыту оқушының тікелей комьпютермен қатынасы арқылы орындалады. Яғни баланың жеке қасиетіне қарай компьютерге бейімделу, т,б Модульдік Оқыту Технологиясы - Оқытудың тұтас технологиясын жобалау, алға қойған мақсатқа жетуді көздейтін педагогикалық үрдіс түзу, мұғалімге нәтижені талдап, түсіндіріп бере алатындай жүйені таңдау және құру. Жобаланған технологияны іске асыратын жаңа тәсіл қалыптастыру. Технология жобасындағы негізгі объект – оқу тақырыптары, дидактикалық модуль. Оқушылар әр сатыға жоғарылаған сайын олардың білімді қабылдауы өзгеріп, өтілетін пәндер жүйесі күрделене түседі. оқушылардың жас ерекшеліктерін, әр сатыдағы қабылдау мүмкіндіктерін ескере отырып...

Тақырып 1. Музыка сабағын жоспарлауда модульдік технологияны қолдану – 4 сағ.

Жоспары:1. Музыка сабағында жаңа технологияның қолдануы.2. Модульдік жүйенің бағыттылығы.3. Модульдік жүйені сызба, кесте арқылы жеткізілуі.

18

Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі мемлекеттік деңгейде ірі оң өзгерістерге ұшырап жатқаны белгілі. Білім сатыларының барлығын дерлік қамтып отырған бұл іс-шара мектепке дейінгі мекемелерден бастап, орта білім беру сатысы және жоғары білім беру сатысына дейінгі жүйелі жұмысты алға қойып отыр

2006 жылдың сәуір айында шыққан «Инновациялық қызметтерге мемлекет тарапынан көмек көрсету» туралы Қазақстан Республикасы Заңы – бүгінгі таңда оқу-тәрбие ісіне жаңашылдықпен келуге бағыттайтын басты құжаттың бірі. Білім беру мен тәрбиені жетілдіру, жан-жақты саладағы оқу-тәрбие жұмысын дамыту жұмысына жаңашылдықпен келу, уақыт талабына сай оқу жоспарларын қайта қарау, құжаттар мен оқу ісіне қажет бағдарламаларды, әдістемелік нұсқауларды саралау және баспадан шығару, білім беруді 12 жылдақ жүйеге келтіру, білім мекемелері басшыларының кәсіби деңгейін көтеру, тағы да басқа мәселелері өз шешуін күтіп тұр.

Қазіргі кезде елімізде білім беру жүйесіне жаңа өзгерістер еніп, білім берудің жаңа мазмұны пайда болуда. Кез – келген ел экономикалық қуаты, халқының өмір сүру деңгейінің жоғарлығы, дүниежүзілік қауымдастығықтағы орны мен салмағы сол елдің технологиялық даму деңгейімен анықталады.

Елімізде оқытудың жаңа технологиясын модульдік жүйемен құру мәселесімен біраз ғалымдар айналасуда. Олардың тұжырымдауынша, модуль – оқытудың жаңа технологиясы мен электронды оқулықтар негізі. Сонымен қатар модульдер болашақ маманды оқу пәнінің негізі болып саналатын ғылыми білім жүйесіне, оның заңдылықтары мен ғылыми ұғымдарын меңгеруге бағыттайды деп санайды. Бұл мәселерді лингвистикалық тұрғыдан профессор Н. Оралбаева, ғалым Л. Екшелбаева тәжірбиелік тұрғыдан, ғалым К. Сариева, М. Жанпейісова өз еңбектерінде қолдануда. Зерттеушілер «модуль» ұғымы жайындағы пайымдаулардың теориялық құндылығы мен тәжірбиелік мәнін ерекше атай отырып, «модульге» іс - әрекеттің мақсатты бағдарламасы белгіленген деңгейіне жету үшін сұрыпталған, дидактикалық өңделген білім, білік дағдысындағы белгілі мазмұнының өздік бірлігі және оның әдістемелік нұсқауы немесе аяқталған оқу аппараты болып табылатын модульмен оқытудың негізгі құралы адамның өздік дамуының шамасы деген анықтама береді.

19

«Музыка оқыту әдістемесі» пәнін оқыту кезіндегі модульдік технологияны тиімді пайдаланып, оқу үрдісіне ендіру эксперименттік жолмен істелінді. Модульдік оқыту технологиясының негізгі мақсаты – тұлғаның білім арқылы дамуы. Тұлғаның танымдық қабілеттерін және танымдық үрдістерді: ойлауды, ынтасын қабылдау қабілетін арнайы жасалған оқу және танымдық жағдайлар арқылы дамытуға, сонымен қатар тұлғаның қауіпсіздігін, өзін-өзі өзектілендіру, өз-өзін бекіту, қарым-қатынас, ойын, танымдық және шығармашылық қажеттіліктерін қанағаттандыруға, белсенді сөздік қорын дамыту болып табылады.

Модульдік бағдарламаларды құрастыруда олардың техникалық жабдықталуы ерекше орын алады.Техникалық оқыту құралдыры оқыту материалдарында қолдануда икемділікке әсер етеді, оқушының еркіндігін қалыптастырады, оқытушыны материалды бір сарынды қайталаудан сақтайды. Модульдік оқытуда техникалық құралдарды кездейсоқ қолданбау керек. Мұндай тәсіл жан – жақты қолданылып, тұтас бір жүйені құрап, модульдік бағдарламаның баспа материалдарымен қосыла пайдалануы керек.

Дж. Д. Руссельдің пайымдауынша, модуль бойынша оқушыны оқыту мәселесін шешуде барлық сезімдік мүмкіншілдік қолдануы керек, өйткені оқытудың мультисенсорлық белсенділігі оқушының танымдық үлгісін арттырып, модульдік оқытуды ұйымдастырудың маңызды тәсілі болады.

Біздің ойымызша, бұл педагогикалық этиканы сақтау, сонымен бірге модульдерді басып шығару материалдық шығынды азайтуға ықпал етеді.

Оқу модульіне кіріспес бұрын Қазақстан Республикасының мемлекеттік білім стандартын, Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңын, министірлік бекітумен тағайындалған типтік оқу бағдарламасына толық шолу жасап, «Музыка бағдарламасын» - 80 сағат, қосымша тәжірбиелік байқау сабақтарымен қалыптасқан технология бойынша аталған пән 1 сағатта теория, тәжірибемен қатар музыка сауатын, музыка тарихы-сазгерлер шығармашылығын қатар қамтып отыратын оқу үрдісінде тақырыптарды мазмұны жағынан тиімді топтай отырып, бірнеше модульге бөліп оқытқан тиімді.

Оқу модулі қайта жаңғыртушы оқу циклі ретінде үш құрылымды бөліктен: кіріспеден, сөйлесу бөлімінен және қорытынды бөлімнен тұрады. Әр модуль-кіріспе бөлімде

20

тақырыптың құрылымымен мақсаты-міндеттерімен танысудан бастап оқу модульінің барлық уақытын есептелген оқу материалын 10-20 минутта қысқа сызба плакат, кесте арқылы түсіндіру.

Сөйлесу бөліміне шағын топшаларға бөлінген топ оқушылары ойын түрінде ұйымдастыру және әр түрлі белсенді формаларды қолдану, өзара әрекет етуіне құрылған деңгейлік тапсырмалардың материалын (таңдау, жазу, көру және айту) мүмкіндіктеріне сай құрылады.

Модульдінің қорытынды бөлімі – бақылау болып табылады. Бұл бөлімде оқушы өзінің сөйлесу бөлімінде алған білімін, білігі мен дағдыларын ешкімнің көмегенсіз көрсетеді. Бұл бөлімге оқытушы тарапынан қойылатын талап оқушы білімін бақылауды формалар ретінде тестік тапсырмалар, бақылау жұмыстарын, сынақ жұмыстарды тақырыпқа сай даярлау керек. Қорытынды бөлімге мемлекеттік білім стандартына сай әр бөлімге тест үлгісі ретінде тапсырмалар жасалып сол арқылы білім деңгейін тексеріп модульмен модульге өтуді қадағалауды тексеру қажет.

Модульдік жұмыстың кері нәтижесі шығу үшін оқытушы жан – жақты жетік білімді болуы тиіс. Себебі, барлық материалдардың тиімді жинақталуы, тұлғаның белсенділігін арттыруы, шығармашылығынан көрініс табады. Оқытуды ойын түрде ұйымдастыруда алысқа бармай – ақ «Жаңғырық», «Баған бойымен», «Баспалдақ», «Өрнек», сияқты толып жатқан ойындарды сабақ үрдісіне кіріктіре отырып жүргізу – сабақ нәтижесін көрсетеді.

Мәселен, Қорқыт туралы айтқанда оқулықтағы материалдарға қоса мына жайларға тоқтала кеткен жөн. Қорқыт туралы көптеген аңыздар бар. Сол аңыздардың бәрін де ол өлімнен, Жаналғыштан қашқан адам есебінде бейнеленеді. Қайда барса да алдынан оның көрін қазып жатқандарға тап болады. «Қайда барса Қорқыттың көрі» деген сөз содан қалған. Ел арасында «Қорқыт күйі», «Қорқыт толғауы», «Қорқыт сарыны», «Қорқыттың елмен қоштасуы» деген тәрізді қобыз күйлері бар. Аңыздар бойынша Қорқыттың соңынан қалмай қуған өлімнен мұңайып тартқан күйлері екен делінеді. Шын мәнінде Қорқыттың өлімнен қашуы, әсте өзжеке басын ажалдан арашалап қалудың қам-қаракеті емес, бүкіл түркілік біртұтас әлемнің ыдырап бөлшектеуіне, мәдени-рухани біртұтастықтан қазіргі түркі тілдес ұлттардың жеке-жеке бөлініп кетуі салдарынан сырқы күштердің енді оларға оңай күш көрсетіп, өктемдік жүргізілуіне жол

21

ашылып, ажал апатын тудырған ұрыс-шайқастарға душар еткендігіне қарсылығы еді. Керек десеңіз, ислам дінінің өзі де сол тұста көшпенділер ортасына күшпен ендірілген болатын. Қорқыт атаның ғұмыр кешкен дәуірі сондай сыртқы күштердің саяси - әлеуметтік зорлықшыл қайшылықтарына толы болғандықтан да, ұлы күйші ел басындағы нәубатқа, қасірет - қайғысына күңірене күй төкпеуі мүмкін емес еді. Негізінде Қорқыт - өз заманындағы ел ішіндегі әлеуметтік мәселелерді шешуде, салт – дәстүр, әдет – ғұрып, жосық жобаларын айқындауда, басқа да халық қамындағы дүниелерді реттеуде шыншыл тура жолды сілтеуші білімдар, ақылгөй, елдің тыныштығы мен амандығын тілеген қамқоршы, сыртқы жаулар мен кикіжің қайшылықтарының бәрен де бейбіт ымыра келісіммен шешуге үндеген, демократиялық бағытты ұстаған зиялы тұлға.

«Қорқыт – алғаш қобыз тартып, сарын айтып үйреткен ең бірінші бақсы», - деп жазды Шоқан Уалиханов. Яғни Қорқыт – елдің болашағын болжай алатын сәуегей, көріпкел да болған адам. Сонымен бірге бақсы – балгерлер қолындағы қобызды белгілі тақырып, белгілі мазмұндағы музыкалық шығарманы орындайтын аспап ретінде танытқан дара дөңгей өнер иесі. Ол өз шығармаларын «Аққу», «Желмая», «Тарғыл тана», «Ұшардың ұлуы», «Әуіппай», «Башпай», «Кілем жайған», «Арыстан баб», «Тәңірі күй», «Көк бұқа» деп атау арқылы қобыз сырынына өмір, тіршілік тынысын ендіріп, музыкалық дербес туынды етіп ұсынды.

Кетбұға жөнінде оқушылар оқулықтан Жошы хан өлімін Шыңғыс ханға «Ақсақ құлан» күйімен естіртуінен басқа да нұсқауларынан оқушыларды хабардар еткен дұрыс. Кетбұға тек күйші ғана емес, үлкен ақын, ұлы жыршы екендігін де айтып, Тарақты Ақсеуілдің (Сейдімбековтың) «Күй шежіре» кітабында баяндалынғандай Жошы хан өлімін Кетбұғаның Шыңғыс ханмен түркі тілінде астарлай ишарат өлеңмен кезектесе жауаптасуы арқылы естіртетін нұсқасыман де таныстыра кеткен орынды. Бұдан шығатын қорытынды Кетбұға Шыңғыс ханға да батылы барып, тіл қататын бірден – бір белгілі тұлға екендігін, «ұлымның өлімін естіркеннің адамның көмейіне ерткен қоғасын құямын» деген Шыңғыс ханға Жошы хан өлімін жұмбақтай жеткізе отырып, оны Шыңғыс ханның өз сөзімен мойындауында мәжбүр етуі Кетбұға білімдарлығының деңгейін танытса керек.

Асанқайғының арман – үміті, мақсат – мүддесі мен шығармашылығының бағыты Қорқытпен үндесіп жатады. Асанқайғы

22

да Қорқыт сияқты елінің бірлігі мен тыныштығын, ынтымақты, бақытты өмір сүруін көксеп, желмаясын желдіртіп, «Жерұйық» іздеп жақанды кезуі соны аңғартса керек. Ел іші ыдырап, берекесі қашып, ырысы шайқалған халқы үшін қасірет шегіп Асанқайғы атауының да себебі содан. Күйлерінің «Елайырылған», «Асанқайғы», «Желмаяның жүрісі», «Зар» аталуы да соны айғақтайды, бұндай мысалдарды көрсете отырып оқушыға тарихи әндерді модульдік технология арқылы оқытудың тиімділігін көрсетеді.

Модульдік оқыту әртүрлі мақсаттарға жету жолын көздейді. Білім алушыға оқу әдісінің – існе лайықты тәсілін қолдануыды, оқушыға – өзінің әлді, әлсіз жақтарын анықтап, модульдің түзету тәсілін пайдалана отырып көмектеседі, оқытудың түрлі формалары мен әрқилы әдістерін кіріктіруді, оқу материалдарынан құрылған бірлігін икемді түрде пайдалануды, кәсіби іс – әрекет деңгейіне білім алушының жоғары дайындығы арғылы жетуді, пәнаралық байланысты орнатып, оқудың сапасына білім мен білікті жүйкелеу арқылы жету.

Модульдік оқытудың басты мақсаты – оқытудың ұйымдастыруы бойыншы және мазмұны бойынша адам бойындағы осы сәттегі қажеттілікті қанағаттандыруда кепілдік беретін әрі жаңа қажеттілікті анықтайтын икемді білім беретін құрылым құру. Модульдік оқытудың басты теориясының басты ұғымы модуль ұғымы болып табылады. Модульдік оқытуды біраздан бері қолданып келе жатқанына қарамастан, оны түсінуде, оның мазмұн құрылымын түрлендіруде, оқыту әдістері мен түрлерін өңдеуге әлі күнге дейін әртүрлі көзқарастар бар.

Модульдің көптеген анықтамаларына қарамастан, олрадың үш түрлі бағытта топтастырып, жүйелеуге болады:1. Модуль – пәнаралық әдістемелік – ұйымдастыру

құрылымы болып, әртүрлі оқу пәндерінің тақырыптық жиынтығы ретінде бір мамандықты меңгеруде және оқу үрдісінде пәнаралық байлансыты қамтамасыз етеді.

2. Модуль – біліктілік мінездемесінің талаптарына жауап беріп, мамандық бойынша оқу пәндерінің жиынтығын ұсынатын мемлекеттік білім беру стандарт бірлігінің үлгісі;

3. Модуль – бір ғана оқу пәнінің шеңберіндегі әдістемелік – ұйымдастыру құрылымының бірлігі.

Модуль – деп біз өзіне дидактикалық мақсаттарды, оқу материалының логикалық аяқталған бірлігін, әдістемелік нұсқауды,

23

бақылау жүйесіне енетін оқу пәнінің дараланған әдістемелік – ұйымдастыру құрылымын түсінеміз. Оқытудың модульдік тәсілі оқытудың мақсаты мен мазмұнын, танымдық белсенділікті басқару әдістерін өзгертуді қалайды. Оқытудың мақсаты оқу – тәрбие үрдісінің барлық бөліктерін бір жүйеге байланыстыратын басты дидактикалық ұстаным болып табылады. Модульдік оқытудың дидактикалық жүйелер сияқты оқытудың мақсаттарына сай жалпы – дидактикалық ұстанымдар мен негіздеріне сүйеніп, оқу материалдарын құрылымдауды меңзейді. Модульдік тапсырмалар мен бағдарламаларды құрастыруда әртүрлі тәсілдер байқалады. Даралық мазмұндардың оқыту мазмұнын құрылымдау ұстанымдарын сақтай отырып жасалады және жинақы түрде, көрнекілік түрінде беріліп, дидактикалық материалдармен, ділгірлік және қолданбалы міндеттермен қамтамасыз етілуі керек.

Қорыта келгенде, оқытудың жалпы мақсатын қоя тұрып, жалпы құрылған мақсатты нақтыландырып, оқушылардың білім деңгейін алдын – ала бағалап, оқу әрекеттерінің жиынтығын нәтижені бағалауды енгізіп, оқу үрдісіне модульдік сипатқа ену арқылы құрылымы ортақ, бірақ мазмұны әртүрлі жеке блоктар жасау арқылы «Музыка оқыту әдістемесі» пәнін оқытудың модульдік технология бойынша сабақ жүргізу тиімді деп ойлаймын. Ол үшін оқушыларды модульге бейімдеу керек, оқытушының алдын – ала модульді құрылуының сапасына байланысты: оқытушы ізденісі, білімі, болжауы, әдіс – тәсіл тиімділігі, фантазиясы болуы керек. Кез – келген музыка сабағының тақырыбына тоқталсақ, күй шығармашылығы, Арқаның асқақ әншілері, тұрмыс – салт жырлары, эпос – тарих, әдебиет, өнердің бірнеше түрі тіл тазалығы, сөйлеу мәдениеттілігі толық қамтылады. Модульдік оқыту оқу үрдісінің басқару, мәлімет беру үрдісіне бағытталған циклділігімен, білім алушының өздігінен жұмыс істеуі және белсенділігін арттыратын өзін - өзі басқару мен басқарудың тиімді арақатынасын орнатуымен ерекшеленеді.

Модульдік оқытудың қазіргі уақыттағы дамуында педагогикалық жүйенің ықпалы басым. Оқыту үрдісінде жүйелік жағдайын жасау мүмкіндігін қамтамасыз ету мағынасында модульдерден құрастырылған жүйе болатын мақсатты модульдік пайда болады. Екінші жағынан модульдік оқыту қазіргі кезде педагогикалық ғылымның алдында тұратын міндеттерді ең қолайлы

24

жинақы түрде шешу үшін алғы шарт жасайтын жүйе бола тұра оқытудың жаңа бағытын белгілейтін бір жолы болып табылады.

СӨЖ тапсырмалары:

1. Модульдік оқытудың мақсаттық ерекшеліктері.1. 12 жылдық жүйеге байланысты қандай өзгерістер енгізілуде?2. Қандай сабақ үлгілері осы технологияда қолданылады?

Қолданылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. – Астана, 2004. – 132б.

2. Коджаспиров Г.М. Педагогический словарь. – М: «Академия», 2000. – 176с.

3. Көшімбетова С.А. Оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары. Пед.ғыл.канд....автореф.: 02.07.04. – Алматы: Абай атындағы ҚҰПУ, 2004. – 30б.

Тақырып 2. Модульдік оқыту технологиясының пайда болу тарихы – 4 сағ.Жоспары:1. Модульдік оқыту технологиясының алатын орны. 1. Модуль сөзіне анықтама.2. Модульдік жүйені топтастыру, ұйымдастыру жолдары.

25

3. Модульдік технологияның ерекешеліктері.

Қоғамның дамуына қарай ғылым және техникаға да, оны басқару жүйесі де өзгеріп отыратыны белгілі, осыған орай маман қызметінің мазмұны жаңартылып, жаңа мақсат, жаңа көзқарас, жаңа шешімдер мен жаңа мүмкіндіктерді қажет етеді. Мұндай бетбұрыстар адамның іс- әркетін өзгертіп қана қоймай, оның жеке тұлға ретінде жаңаша қалыптасуын талап етеді. Осыған байланысты жоғары оқу орындары білім беру беруде адамның игерген білім, дағдысымен шетелмей, оның шығармашылық белсенділігін, кәсіби біліктілігін, өз бетімен әрекет жасау мүмкіндігін, өз пәніне қызушылығын , ғылыми көзқарасын, кәсіби мәдениетін, педогогтік шеберлігін т.б қалыптастыру қажет.

Студенттердің бойында мұндай қасиет пен қабілет қалыптасуы үшін оқу үрдісіне оқытудың жаңа нысандарын, жаңа технологияларды еңгізу қажеттілігі туып отыр. Ондай нысан-оқытуды модульге құру, соның негізінде модульді оқыту. Модульмен оқыту – жеке бағдар, жеке нысана. Әр студенттің жеке басының дамуына,кәсіби біліктілігін көбейтуге, оқу үрдісін жекелендіруге, білім деңгейін саралауға бағытталған оқыту жүйесі.

Модульді оқыту 1960 жылдың аяғына қарай шет елдерде (АҚШ-та) дәстүрлі оқытудың бір варианты, бағыты ретінде пайда болуы. Американ ғылымы J.M. Pastitehwait оқу материалының мазмұнын аз порциямен (еденицамен) дербес тақырыптарымен беруді ұсынды.Алғашыда ғалым бұл единицаны «микрокурс», кейінен «миникурс» деп аталады. Бұл курстардың мазмұны мен көлемі пәнді оқытудың дидактикалық мақсатымен анықталды.Оқытудың жаңа үрдісі педагогтық тәжрібеге ене келе «модуль», «модульді оқыту» материалының бір бөлігін қамтитын «оқу пакеті» деп те атады.(1) Модульді оқыту жүйесі ТМД елдерінде ең алғаш рет Литваның, Вильнюстің жоғары оқу орындарында оқу процесіне енгізілді. Модульді зерттеп оқу үрдісіне еңгізілудің ғылыми мектебінің негізін салған адам П. Юцявичене . Ғалымның «Теоритические основы модульное обучение» атты ғылыми еңбегі модульді оқытудың методиологиялық негізін салуда, принциптерін айқындауда, теориялық және практикалық мәнін көрсетуде, оқытуды ұйымдастыруда ең алғашқы ігелі зерттеу болып есептеледі.(2) Модульді оқытудың практикалық тұрғыдан тиімді екендігін Н.Д.

26

Никандров, Л.А Толкачева, Л.М Тверчин т.б ғалымдар арнайы зерттеулері мен ғылыми мақалаларында атап көрсете бастады.

Модуль - латынның- «өлшем», «шама», «мөлшер» деген сөзі. Энциклопедиялық сөздікте бұл ұғымға : «В архитектуре и строительстве исходная мера, принятая для выражения кратных соотношении размера (8:830)» деп ал математикалық энциклопедия сөздігінде : «Одна из характеристик вектора – его длина (норма)»- деп анықтама берілген. Модульдің оқыту үрдісіндегі маңызын : «Модульное обучение дает возможность высшей школе решать не только дифференцированный подход к обучению, но и осуществлять формирование и рассуждение у студентов профиционального интереса к учительской профессии, удотвлетворять потребности в угубленном изучении методических дисциплин » деп атап көрсетеді.

Модуль – іріленген мазмұнды дидактикалық бірлік. Ол зерттеліп отырған педогогикалық құбылыстық мәнін сипаттайтын ғылыми білім жүйесін өзара фукционалдық байланыстармен қоса ашып көрсетеді. Әр модуль материалды қисынды графикалық түрде түсіндірумен, мәліметпен қамтамасыз етумен, білімді мәндендіретін әдістермен сипатталады. Сонымен қатар модуль: «...функциональный узел который содержит целевую программу действий, относительно закончинный блок информаций и методическое рукаводство по его осваеванию и достижению поставленных дидактических целей».

«... это логическая завершенная часть учебного материала, объязательно сопровождаемая конролем знаний и умений студентов» деген анықтамалар берілді. Сонымен модуль дегніміз – ірі блок, бөлшек, дидактикалық бірлік, шама, мөлшер, яғни оқу материалын бөлшекке, блокқа бөліп беру.

Модуль жүйесін оқу үрдісіне енгізудің негізгі мақсаты: оқытудың тиімді жолдарын қарастыру; пән мазмұнын тереңдірек меңгеру; білім алушуның белсенділігін туғызу, пәнге қызықтыру; білім алушының кәсіби белсенділігін көтеру; білім алушылардың өз бетімен іздену қабілетін қалыптастыру;

т.б.Модульды оқытудың негізгі құралы – модуль бағдарламасы. Ол

бірнеше модульден құралады. Дұрыс құрылған бағдарлама модульды оқытудың нәтижелі болудың негізгі шарты. Сондықтан модульді оқытудың негізгі, алғашқы кезеңі модуль бағдарламасын дайындаудан басталады. В. Пасвяскене, П. Ючивичене

27

зерттеулерінде модуль бағдарламасы «Информация банкісі» деп ала отырып, мынадай принциптерге негізделіп құралған:

1.Информациялық материал белгілі бір мақсатқа лайықталып берілу принципі, яғни материалдың мазмұны модульдың дидактикалық мақсатына сай құрастырылды. Егер модульдың мақсаты танымдық мақсат болса, информация материалы соған лайықталады. Мұндай бағдарламаны J.P. Pussel мен S.M. Postithwait «танымдық» немесе «гносологиялық типтегі» бағдарлама деп аталады. Танымдық типтегі бағдарлама базалық білім беруде тиімді.

Егер алған базалық білімді ары қарай жетілдіру , білім көтеру, кәсіби шеберлігін қалыптастыру әрекеті болса, онда «информация банкі» осы мақсатқа негізделіп құрастырылады.Бағдарламаның бұл типін

И. Прокеленко алғаш рет ұсынып, оны «операционды типтегі бағдарлама» деп аталады.

Яғни информацялық материалдық мақсатына, соған орай әрекетке байланысты модуль бағдарламасының типі айқындалады, оны мына 1 - кесте арқылы байқауға болады:

Кесте – 1. Модуль бағдарламасының типі

2. Басты мақсат,нақты мақсат, жеке мақсаттардың бір бірімен сәйкестігі, байланыстылығы, принципі.

Басты мақсат барлық модульге тән болып келеді. Музыка пәні бойынша 3 модуль құрастырылса, бәріне тән басты мақсат – музыка пәнінен білім, дағды, іскерлікті қалыптастыру. Нақты мақсат пәнді модульге бөлуге негіз болады. Мысалы, бірінші модуль бойынша музыка бағдарламасына сәйкес 4 сыныптағы «Абай және оның әндері» тақырыбына керек мақсаттарды 2-кесте арқылы атауға болады:

Кесте – 2. Абай және оның әндерін моделдеу

28

М.Б-ның типі

Танымдық әрекет:Танымдық типтегі М.Б

Кәсіби жетілу әрекеті:Операциялық типтегі М.Б

Абай әндерінің зертеулері

Абай әнедерінің мазмұндық ерекшеліктері.

Абай әндерінің тақырыптық классификациясы.

Абай әндерінің орындаушысы, насихатаушысы.

Осыған сай бірінші модульдің бағдарламасы жасалады. Оның логикалық құрылымын мына 3-кестеден көруге болады:

Кесте – 3. Логикалық құрылымы

Яғни нақты мақсаттан бірнеше мақсаттар бөлінеді. Жеке мақсаттарға жету арқылы нақты мақсат орындалады.

3. Оқу материялдық толық жеткілікті берілу принципі. Оқу татериалының дидактикалық мақсатқа лайықталып берілуі. Әр модульдегі оқу материалы біршама аяқталған блок ретінде келуі.

4. Модуль элементтерінің біршашама дербес болуы принципі. Бұл принцип жеке дидактикалық мақсаттың дербестігімен байланысты.

5. Кері байланысты іске асыру принципі. Игерілетін білім деңгейі, нәтижесі тексеріліп отырады. Бұл мақсатта күнделікті, арлық және жалпылама тексерулер жүргізіліп отыруы керек. Күнделікті және аралық тексерулер студенттердің біліміндегі лоқылықтары

29

Ж.М

НМ

Ж.М

Ж.М

Ж.М

НМ

толықтыру мақсатын көздесе, қорытынды тексерулер модульді игеру деңгейін айқындауға бағытталады.

6. Информациялық және әдістемелік материалды тиімді жеткізу принципі. Модуль материалының білім алушының мүмкіндігіне ыңғайланып құрылуы т.б.

Бұл принциптер – модуль бағдарламасын жасаудағы жалпы принциптер. Сонымен қатар бағдарламаның типіне қарай арнайы принциптер де басшылыққа алынады. Оқу материалының мазмұны пәннің мазмұнына сай болу принципі. Яғни әр модуль мазмұны пән бойынша белгілі бір заңдылыққа, ұғымға құбылысқа сай құрылуы, олардың бір- бірімен байланысы, жиынтығы пәннің ерекшелігін көрсете алатындай болуы ескертіледі.

Оқу материалының мазмұнын пәннің мазмұнына лайықтап құруда П. Юциявичение мынадай жүйе ұсынды: бірнеше мақсаттан тұратын нақты мақсатқа құрылған логика-

құрылымдық схема жасау; пәннің мазмұның схема құрылымына қарай құру; модульдың мазмұның құруда оқу материалының мазмұнына

жүйелі талдау, логикаклық диограмма, имитациялық модульдеу әдістерін пайдалану;т.б.

Танымдық бағдарламаның бұл принципі бойынша модульдің мазмұны логика- құрылымдық жағынан жүйелі , жинақы беріледі.Қайталауларға жол берілмейді.Ю.А. Устынюктің дәлелдеуі бойынша: «Без ущерба для полноты изложений и глубины освоение модульное построение, по оценкам американских специалистов, позволяет сократить курс на 30 процентов и более» (15:15).

Модульдегі оқу материалының мазмұны іргелі, негізгі ұғымдар мен заңдылықтарға құрылу принципі.Осыған орай іргелі білім алу мәселесі модульдің жеке мақсаттарында айқындауы тиіс.Мұндай бағдарламаның екінші типінде :

Басты дидактикалық мақсаттың қалыптасуында әрекет жағының басым болу принципі, яғни модульдің мазмұны адамды белгілі бір әрекетке дайындау мақсатында құрылуы;

Оқытудың мазмұнындағы функционалдық принцип, яғни нақты мақсат адамның іскелігі мен дағдысын қалыптастыруға, кәсіби біліктілігін көтерілуге бағытталуы басшылыққа алынады.

30

Модуль бағдарламасын жасауда бұл принциптердің басшылыққа алынуы, біріншіден, бағдарламаның құрылымын айқындауға, екіншіден, модульдің мазмұнын нақтылауға мүмкіндік береді.

Модуль бағдарламасын жасауда бұл қағидалардан басқа жалпы дидактикалық принциптер де ескертіледі. Мысалы:жүйелік, бірізділік, материалдық жеңілден ауырға қарай берілуі; логикалық жалғастық, яғни әр модуль бірін- бірі толықтырып,

жалғасып жататындай құрылуы; теорияның практикамен ұштастығы, яғни теориялық материал

практикалық құралдан бекітілуі.Осыған орай әр модульде практикалық мақсаттағы бірнеше тапсырмалардың беріліп отыруы;

білімнің берік болу принципі. Бұл орайда әр модульдің теориялық материялдары бірнеше нысанда қайталанады. Атап айтқанда : семинар түрінде, лабороториялық жұмыста, өздік дұмыс арқылы үй тапсырмасы, реферат, тест, колоквиум түрінде т.б.

ғылымдық- принципі. Әр модульдің құрылымы дербес ғылымның соңғы жаңалықтары мен толықтырылып, өзгертіп отыруға қолайлы болуы т.б.

Модуль бағдарламасының (М.Б) өзіне тән құрылымы болады.Оны құруда басты мақсатты айқындау керек. Мысалы, 3 сыныптағы музыка бағдарламасындағы «Айтыс» тақырыбын меңгерудің басты мақсаты : айтыс- өнердің бір түрі ретінде жалпы түсініктерін қалыптастыру. Басты мақсаттан үш түрлі нақты мақсат тарайтындығын 4-кесте арқылы меңгереміз:

Кесте – 4. Айтыс тақырыбына модульді құрастыру

Айтыс өнеріне анықтама беру

Айтыс өнерінің түрлері

Айтыс өнерінің мәні

Осыдан бұл тақырыптың модульге құрылған бағдарламасының құрылымы 5- кесте арқылы шығады:

Кесте – 5. Модуль бағдарламасының құрылымы

31

М.Б Б. М

М.Б

М.Б

М.Б

Модуль бағдарламасы мен жеке модульдердің құрылымы пәнді оқытудың дидактикалық мақсатында негізделеді. Бұл процестің жалпы сипаты: басты дидактикалық мақсатты айқындау, М.Б-сын атау; басты мақсаттан тарайтын нақты мақсаттарды айқындап,

модульдерді соған қарай бөлу; модульдік бағдарламасының құрылымдық схемасыеберу; әрбір нақты дидактикалық мақсат жеке мақсаттарың

құрылымын айқындайды; Жеке мақсаттардың (Ж.М) құрылымы негізінде нақты

модульдің құрылымы түзеледі. Модульді оқыту технологиясы, ерекшелігі:

1. Мазмұны жағынан бұл тұтас, логикалық тұрғыдан аяқталған ірі блок.

2. Модульдің мазмұны пән мазмұнына сәйкес анықталуы.3. Модульдік оқыту үрдісінде баланың барлық іс - әрекеті,

жұмысы бағалануы: тапсырма орындау шеберлігі, дұрыстылығы, сабаққа қатысуы, аралық және қорытынды білім деңгейі.

4. Модульде оқудың мақсат міндеттері анықталып, іскерлік пен дағдылардың тізбегі көрсетіледі.

5. Программалық оқыту технологиясы модульдік оқытуда барлық процестер алдын- ала жоспарланып, белгіленеді: оқытылатын оқыма – теориялық жүргізудің дәрежесі.

6. Толық курс 3 тен артық модульді біріктіреді.(3-тен кем болмауы тиіс).

7. Әрбір модульді аяқтаған соң тестік бақылау жүргізіледі, сол арқылы әрбір баланың материалды қаншалықты деңгейде игергендігін аңықтай аламыз.

8. Модульдік технологияға тән басты қасиет – нақтылық, яғни барлық процестер білім деңгейі реттік баға дәрежесіне байланысты анықтайды.

Бұл модульдік оқытудың негізгі идеясы – жаңғырту Оның мазмұны:1.оқытудың жалпы мақсатын қою;

32

2. жалпы құрылған мақсатты нақтыландыруға көшу;3. оқушылардың білім деңгейін алдын-ала бағалау;4. оқу әрекеттерінің жиынтығы;5. нәтижені бағалауОқыту модулі үш құрылымдық бөлімнен тұрады:1. кіріспе (модульге, тақырыпқа енгізу)2. сөйлесу бөлімі (көбінесе сұхбаттасу, диалогты қарым-қатынас арқылы оқушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру)3. қорытынды бөлімі (бақылау, тест)Әр модульдегі сағаттар саны әртүрлі. Бұл бағдарлама бойынша тараулар тақырыптар блогына, тақырып берілген сағат санына байланысты.Тарау көлеміне қарай, мен мұндағы тақырыптарды үш модульге енгіздім. Бұл сабақты кіріспе бөліміне 1 – сағат, сұхбат бөліміне 4 – сағат, қорытында бөліміне 2 – сағат, жалпы 7 сағатқа бөлдім, оны төмендегі кестеден көруге болады:

33

Модульдің құрылымы

Сабақ реті Сабақтың мазмұны мен түрі Сағат саны

ескертулер

 Кіріспе бөлім

 1-сабақ

1.        Модульге кіріспе2.        Әңгіме дәріс3.        Тақтамен жұмыс 4.        Қорытындылау

 1 сағат

Сұхбат бөліміне дайындық

  Сұхбат немесе сөйлесу бөлімі

 1-сабақ

Диалогтық бөлім ойын түрінде (аспаптардың дыбыстарын ажырату)

1 сағат Ізденіс жұмыстарына баулу

 2-сабақ

Деңгейлік тапсырмалар (нотамен есеп шығару)

 1сағат

Есеп(нотаның түрлері) шығара білуге үйрену

 3-сабақ

1.        Өзіндік жұмыс2.        Технологиялық карта 3.       әуенді тап?

  1 сағат

Шығармашы - лыққа баулу

  4-сабақ

1.        Топпен жұмыс2.        («Түртіп алу әдісі»- INSERT

 1 сағат

Қорытынды бөлімге дайындық

  Қорытынды бөлім

 1-сабақ Сөзжұмбақ ребус, анограмма шешу. Тест тапсырмаларын алу.

 1 сағат  Қайталау

 2-сабақ

Бақылау жұмысы 1 сағат  

СӨЖ тапсырмалары:

1. Модельдеу және жоспарлаудың мақсаты мен міндеттері неде?1. Модуль ұғымы нені білдіреді?2. Модуль бағдарламасын жасауда нелер ескеріледі?

Қолданылған әдебиеттер:

1. Никадров Н.Д. «Современная высшая школа капиталистических стран» «Оснавные вопросы дидактики».

2. П. Юцявичение «Теория и практика модульного обучения». Каунас 1998.

3. Байсалов Д.У. «Научно- методические основы создания и использования модульного обучения в методической подготовке студентов математиков в педвузе » Рукопись докт. Дисерт. 1998.

Тақырып 3. Музыкалық тәжірбиеде мектеп оқушыларының шығармашылыған дамытудың тиімді жолдары – 4 сағ.

Жоспары:1. Бүгінгі таңдағы білім сапасының негізі.1. Музыка сабағын жоспарлаудың оқыту формасы.2. Шығармашылық дамытуға байланысты сабақтың жоспары.

Қазіргі Қазақстандық білім беру кеңестігінде түбегейлі өзгерістер – тарихи объективті процестер. Білім беру саласының реформалаудағы мақсат – білім беру жүйесін қайта қарап, студенттердің, оқушылардың шығармашылық бейімделуіне қарай бағдарлы, сатылы білім алуларына жағдай жасау болып табылады. Бүгінгі таңда оқушының білім сапасын бұрынғыдай білім, білігі және дағдысымен өлшеу жеткіліксіз. Қазіргі талап білім сапасы оқушының алған білімін жеке басының әрі қарай дамуына, тұлға ретінде қоғамның өркендеуіне пайдалана білуімен өлшенеді деп тұжырымдалады. «Қазақастан Республикасының білім беру дамытудың 2005-2010 жылдарға арналаған мемелекеттік бағдарламасында» түсініктемеде: «Білімді, білік дағдыларды механикалық түрде беру емес, ақпаараттық-зияткерлік ресурстардағы өз бетінше тауып, талдап және пайдаланы білетін, идеялардың қуаты көзі болатын, жедел өзгеріп отыратын әлем жағдайында даитын және өзін-өзі ашып көрсете алатын жеке тұлғаны қалыптастыру басымдық болып табылады» делінген. Демек бұл тұжырым білім берудің басты философиясы болмақ. Шығармашылық қабілеттер бұрыннан зерттеу пәні ретінде қарастырылып жүр. Өйткені адам қабілеттері мәселесі барлық уақытта да адамдардың үлкен қызығушылығын тудырып келді.

Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін талдау ең алдымен «қабілет» ұғымының мәнін терең түсініп алуды талап етеді.

Философияда қабілеттерді «тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері» дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын атап көрсетеді. «Қабілет» ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны өте көп.

36

«Қабілеттер - деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды».

«Қабілеттер - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері» - дейді А.В.Петровский.

«Қабілет - іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауында көрінетін адамның жеке қасиеті», - деп жазады академик Т.Тәжібаев.

Қабілеттердің даму мәселесін зерттей келе А.Н.Леонтьев, А.В.Петровский, В.А.Крутецкий, Б.М.Теплов, В.С.Шубинский, М.Мұқанов, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев қабілеттер оқытусыз да дамитынын, бірақ онда ол ұзақ үдеріске айналатынын айтады.

Қабілеттер проблемасы – оқушылардың жекелік айырмашылықтар проблемасы. Егер барлық адамдардың әрекеттің түрлерімен айналысуға арналған мүмкіндіктері бірдей болса, онда қабілеттер туралы сөз етпеуге де болар еді. Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Әр адам бойында бір нәрсеге деген қабілет болатындығы кеңестік психология ғылымының негізгі ережелерінің бірі, бірақ ол қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Олардың іс-әрекетінің белгілі бір түріне қабілеті не жоғарылау, не төмендеу болып келеді. Бұған қарап, мысалы, музыкаға, не хореографияға немесе математикаға қабілеті төмен оқушыларды қабілеті төмен, дарынсыздар қатарына жатқызу дұрыс емес. Бұл – оның қабілетінің басқа салада жатқандығының белгісі. Қабілеттер туа бітті қасиет емес, олар өмір сүру барысында іс-әрекет арқылы дамып отырады.

«Шығармашылық қабілеттер» ұғымы «шығармашылық», «шығармашылық әрекет» ұғымдарымен тығыз байланысты.

Шығармашылық – нәтижесі жаңа материалдық және рухани құндылықтар болатын әрекет; психикалық белсенділіктің жоғары формасы, жаңа бір нәрсе жасауға қабілеттілік. Шығармашылық – адам іс-әрекетінің түрі. Шығармашылық әрекет нәтижесінде шығармашылық қабілеттер дамиды және қалыптасады. Шығармашылық әрекет - өте күрделі үдеріс және ол адамға ғана тән. Мұндай әрекеттің ерекшелігі, даму деңгейі тек әлеуметтік факторларға ғана емес, табиғи, биологиялық факторларға да байланысты.

37

«Шығармашылық қабілеттер» немесе «креативтілік» деген не? Латын тілінен аударғанда креативтілік «ойлап табу, жасап шығару» дегенді білдіреді.

Шығармашылық ─ өте күрделі психологиялық үдеріс. Шығармашылықты төмендегідей ерекшеліктермен сипатталған адам әрекеті деуге болады: шығармашылықта қарама-қайшылықтардың болуы; әлеуметтік және жеке адамға тән мәнінің болуы; шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы; шығармашыл тұлғаның даралық қасиеттерінің болуы; нәтиженің жаңалығы, сонылығы.

Шығармашылықтың мәні, шығармашылық іс-әрекет туралы әр кезде әр түрлі пікірлер болған. Мысалы, ХХ ғасырдың басында белгілі философиялық сөздікте «шығармашылық» деп жаңа нәрсе ойлап табу, жаңалық ашу», - дей келе, – ол әр адамға тән нәрсе емес, құдайдың құдіретімен болады. Ал адам шығармашылығы тек салыстырмалы түрдегі әрекет» - делінген.

Соңғы кезде «шығармашылық» сөзі мен «жаңалық» сөзі мәндес, астарлас болып табылғандай. Психологиялық анықтамаларда берілгендей «бұрын болмаған жаңалық» деу үзілді-кесілді мүмкін болғанымен, ерекше соны жаңалық, жаңа жол, жаңа шешім екенін мойындаған жөн. Ал баланың ашатыны субъективті жаңалық, ол тек қана өзі үшін жаңалық болып табылады.

Е.П.Торренстің пікірінше, креативтілік - білімдердегі кемшіліктерді, олқылықтарды қабылдауға қабілеттілік. Ғалым шығармашылық әрекеттің құрылымында төмендегілерді бөліп көрсетеді:

1. Проблеманы қабылдау.2. Шешімді іздеу.3. Болжамның пайда болуы және көрінуі.4. Болжамды тексеру. 5. Олардың өзгерісін тексеру.6. Нәтижелерді табу.Шығармашылық - бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың,

тіршіліктің көзі. Табиғат, қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл-санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан-дүниесінде – бәрінде шығармашылықтың табиғи үдерістері үздіксіз жүріп жатады. Табиғат ішкі шығармашылық үдерістерді өзі басқарады. Сыртқы факторларды

38

басқару, реттеу жеке адамның ой санасына, қызметіне байланысты. Сыртқы факторлардың бірі – оқыту және тәрбиелеу жүйесі.

В.С.Шубинский шығармашылық үдерісті үш сатыға бөліп, ондағы көрінетін қабілет – қасиеттерді көрсеткен:

1. Жаңаны, өзгеше, тың дүниені сезе білу, қарама-қайшылықтарды түсіне білуде сезімталдық, сындарлылық, шығармашылық ой талдауға бейімділік, жан-дүниесінде ішкі тартысты оята білу қабілеті, танымдық қызығушылық, яғни шығармашылық көңіл-күйдің туу кезеңі.

2. Интуиция, шығармашылық қиял, әдемілікті сезіне білу, сөз ұшқырлығы, қайшылықтарды түсіну, ой қызметінің ерекшелігі, батылдық, шығармашылыққа деген ішкі құштарлық, яғни оқиға, образ жасаудың бағдар ұстанар кезеңі.

3. Өзіндік сын, бастаған істі аяғына дейін жеткізу, дәлелдеме, дәйектемелер ұсына білу, оның формаларын табу, яғни сын, дәлелдеме сатысы.

Осы зерттеулерге сүйене отырып, шығармашылық үдерістің кезеңдерін шартты түрде төмендегіше топтастырады:

1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.2. Шығармашылық екіұштылық, белгісіздік.3. Шешімнің жарқ етуі.4. Шығармашылық акт.5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.

Шығармашылық қабілеттілік – баланың өз бетінше жаңа бір бейне құруымен сипатталады, яғни іс-әрекеттің қандай түрінде болмасын жаңалық ашу, жасампаздық бейне жасау арқылы өзіндік жеке даралық дамудың бір көрінісін байқатқан жағдаймен түсіндіріледі. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық әрекеті оның оқу үдерісіне араласуын арттырады, білімдерді табысты игеруге ықпал жасайды, интеллектуалдық күш-жігерді, өзіне деген сенімділікті ынталандырады, көзқарастардың тәуелсіздігін тәрбиелейді.

Шығармашылық әрекетті тиімді ұйымдастырудың негізгі принциптері:

1. Қандай деңгейдегі шығармашылық әрекет жасағанына қарамастан баланы жеке тұлға ретінде қабылдау, құрметтеу.

2. Бастауыш сынып оқушыларының барлық шығармашылық белсенділігінің көрінуіне мұқият назар аудару.

39

3. Баланың психологиялық еркіндігі: таңдау еркіндігі, сезімдерін көрсету еркіндігі, өз бетінше шешім қабылдау еркіндігі.

4. Өзін-өзі бағалаудың артуы мен нығаюы.5. Шығармашылыққа толы білім беру ортасын құру.6. Мұғалімнің шығармашылық позициясы. Аталмыш психологиялық-педагогикалық принциптер бір-

бірімен тығыз байланысты, олар бірін-бірі толықтыру арқылы біртұтас ізгілендіруге бағдарланған жүйе құрайды. Оның мақсаты – тұлғаға бағдарлап оқыту арқылы оқушыны шығармашылық тұлға ретінде қалыптастыру.

Оқушының шығармашылық әрекетінің пайда болуының шарттары:

а) пәнге үйретудің еркіндігі. Бұл шарт оқушыларға өз әрекетін таңдауға және еркін жоспарлауға мүмкіндік береді;

ә) сыныптағы білім кеңістігінің әр бағытта болуы, бұл әр бағыттылық, көп мазмұндылық, шығармашылық әрекеттің де жан-жақты болуына әсер етеді;

б) оқушының мұғаліммен бірлесе отырып, өз шығармашылық әрекетінің жеке бағдарын құруы, шығармашылық жұмыстардың белгілі кезеңдерінің орындалу жүрісі, оқушының жеке бағдарын құру құралдары болып саналады.

Бастауыш сынып оқушылары олармен жұмыс жасайтын мұғалім мен шығармашылық мүмкіндікті дамытуға бағытталған бүкіл мектептің жұмыс жүйесі ұсынған төмендегідей шығармашылық жұмыс түрлеріне міндетті түрде қатысуға ұмтылады:

● интеллектуалдық марафон● интеллектуалды олимпиадалық ойындар● шығармашылық интеллектуалдық конкурстар● отбасылық интеллектуалдық брейн-рингтер● интеллектуалдық клубтар● оқушылардың қызығушылықтары бойынша

ұйымдастырылатын үйірмелер. Бастауыш сынып оқушыларымен жұмыс жасайтын мұғалім

дәл осы жас кезеңі ақыл-ой әрекетіне қызығушылық пен қажеттілікті тудыратынын естен шығармауы тиіс. Егер ол бастауыш мектепте қалыптаспаса, жасөспірім шақта шығармашылық бағытта жұмыс жасау өте қиынға соғады.

40

Шығармашылық қабілеттерді дамытудың негізгі бағыттары:

● Ойын әрекеті ● Шығармашылық құрастыру ● Шығармалар мен диктанттар● Сабақтардың сюжетті және тақырыптық циклдары,

панорамалық сабақтар● Интеллектуалдық ойындар.

1- сурет. Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылыққа баулу моделі

Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін, қызығушылығын арттыра түсу үшін, шығармашылық қабілеттерін сабаққа және сабақтан тыс уақытта дамытуда әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады:1.Тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау.2.Арнаулы бір тақырыпта пікірталас тудыру.3.Логикалық ойлауын дамытатын ойындармен берілген

Сын дәлелдемеІзденушілік

Шығармашылық іс-әрекет

Қажеттілік

Шығармашылық жұмысқа бағыт-талу

Субъект

Танымдық қы-зығушылық-тың көрінуі, шығармашы-лық жұмысқа бейімділік, жаңа, тың нәрсені сезіну

Шығармашылық іс-әрекеттің мәнін түсіну, өз ісіне сын көзбен қарау, өз ісіне ләззаттану сезімінің пайда болуы, тұлғаның дамуы

Әр түрлі мәліметтер мен деректер арасындағы байланысты білу, берілген мәліметті өңдеп, басқа күйге келтіру, шығармашылық іс-әрекетте қажетті психикалық құрылымның қалыптасуы

Шығармашылық әрекеттің нәтижесі

41

тапсырмаларды шешу (анаграмма, сөзжұмбақ, құрастырмалы ойындар т.б.)4.Берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс (кері есеп қарастыру, мәтін мазмұнын өңдеу, шығарма, шағын әңгіме, мәтін құру т.б.)5.Әңгіменің ұқсастығын салыстыру, бөліктерге бөлу, ат қойғызу.6.Ұнатқан кейіпкеріне мінездеме беру7.Ой шапшаңдығын, сөз байлығын дамытуда өлең шумақтарын құрастыру.8.Мәтін, ертегі, әңгімені өз бетінше аяқтау. Сабақтан тыс уақытта оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудағы жұмыс түрлері:1. Балаларды мұражайға апару, түрлі кездесулер өткізу.2. Әр түрлі тақырыптарда сайыс, пікірталастар өткізіп, алған әсерлері бойынша шығарма жазу.3. Балаларға арналған журналдарға жаздырып, оны сабақта үнемі пайдалану.4. Әрбір оқылып отырған шығармалардың авторлары туралы толық мағлұмат жинау, реферат жазу. Үнемі осындай жұмыстарды жүргізу оқушыларды шығармашылыққа баулуға, шәкірт бойындағы қабілет көзін ашып, тілін байытуға, қиялын ұштауға, өз бетінше ізденуге зор әсерін тигізеді.

Оқу үдерісінің шығармашылық сипаты оқушылар жетістігінің арта түсуіне әсер етеді. Баланы шығармашылық үдеріске тарту олардың белсенділігін арттырады, интеллектуалдық біліктілігін, зерттеушілік дағдыларын, шығармашылық қабілеттерін, білімді сапалы меңгеруін дамытады. Оқу үдерісі балалар өздерін зерттеуші ретінде сезінетіндей етіп жоспарланады. Оқушылардың шығармашылық жұмысы түрлі формада ұсынылады: жоба, тұсаукесер, слайд-шоу, журнал, қысқа қойылым. Шығармашылық жұмыс жасауға балалар үлкен қызығушылықпен, белсенділікпен, шығармашылық дамудың өз мүмкіндіктерін көрсетудің алғашқы қадамы екенін түсіне отырып қарайды. Балалар өздерінің шығармашылық интеллектуалдық «өнімдерін» пән апталықтарында, интеллектуалдық оқуларда, конкурстарда көрсете алады. Ұжымдық әрекет формасында балалардың білім қорын жинауға белсенді кірісуі сыныптан тыс жұмыстарда да интеллектуалдық біліктілігінің дамуына, шығармашылық қабілетінің көрінуіне мүмкіндік береді.

42

Музыканы үйрету, есту, тыңдау барысында оқушының ой-толғанысын жандандырады, жігерлендіреді, ой-қиялын өсіреді.

Оқушылардың шығармашылқ қабілетіне импровизация да жатады. Импровизация – музыканы түрлендіре білу қабілеті.

Бұл тапсырмалар оқушының ой-өрісін ұштайды. Балалардың қиялдай білунің мәні айрықша. Баланы музыка арқылы қиялдауға үйрете отырып, өмірге дайындаймыз. Бұл проблема ізденуге жағдай тудыру әдәсі арқылы жүргізіледі. Ол төмендегі жолмен саналы түрде жүзеге асады:1. Оқушы алдына мұғалімнің қойған нақты мақсаты.1. Мұғалім мен оқушының мәселені шешудегі бірлескен әрекеті. 2. толық, жан-жақты жасалған соңғы қорытынды.

Музыка пәнін түсініп қабылдау үшін бұл өнер саласының өзіндік ерекшелігін айқын аңғарып, табиғат құбылыстарын, өміршындығын музыкалық дыбыстар қандай жолмен бейнелейтініне ой жүгірткен жоқ. Музыка тілі басқа өнердің салаларымен салыстырғанда күрделі тіл. Музыкада айтылатын ой мен оқиға сазды дыбыстар арқылы беріледі. Музыка өнерінің ерекшелігі сөз бен тілжеткізіп айта алмайтын, адамның жан-дүниесіндегі құбылыстарды, сезімді дыбыс арқылы беруге мүмкіндік тудыруында. Музыка таза эммоцияға әсер ете отырып, адамның қиялы мен көңіл күйіне байланысты қабылданады. Бала өзінің жан дүнесіне үлкендердің өктемдігін сезсе, ашылмай тұйықталып қалады. «балалығын тыйған, оның есейгендегі даналығын тиғанмен бірдей» - деп Ж. Баласағұн айтпақшы, музыка сабағында жаңа технологияларды пайдалану, оқушыларды аялап, эстетикалық, рухани байлығын кеңейтіп қанағаттандыру. Оқытудың белсенді әдіс-тәсілдері, дискуссия, іскерлік ойындар арқылы студенттер іс-әрекетімен мақсатқа жету жолдарын анықтайды. Ойын варианттары көп болған сайын, модель айрықша, ерекше нәтижелі шығады. Мысалы, музыка әдістемесінен сабақтың құрылымын жоспарлағанда студенттердің өз варианттарын, оны дәлелдеуді ұсынамын. Студенттер осы іс-әрекеттерді өзара келісе отырып, бөліп алып сабақ өткізуге кіріседі «ойнай бімеген, ойлай да білмейді»деген халық даналығын іскерлі ойында басшылыққа алып, студенттерді әр сабаққа кірісуін қамтамасыз етесмін. Сабақ барысында олар «Әуенді тап», «Ауылға саяхат» және т.б. ойын түрлерін қызыға отырып жүргізеді.

Іскерлік ойындар кәсіптік бағдар беру ісіне, мамандықпен байланыстыруға мүмкіндік туғызады. Студенттер жеке басының

43

көптеген мүмкіндіктерін ашады. Белсенді оқыту тәсілі аналитикалық ойлауды дамытуда студенттер өз пікірін анық, нақты, сенімді түрде айта білуге үйренеді, шешум қабылдай білуге машықтанады. Өздері талдау жұмысына қатысып, сын айта білуге, негізгісін біліп қаруға, аргументпен баға қоя білуге үйренеді. Оқыттудың белсенді формасына лекция, әңгімелеуді жатқызуға болмайды деп түсінемін, студенттерге жаңа тақырыпты түсіндіруде, ақпарат беруде ең қысқа нәтижелі тәсіл лекция, әңгімелеу кезінде жағдаят туғызу сияқты белсенді оқыту формаларының элементтерін кіргіземіз. Оқытудың жаңа технологиясының ерекше сипаты интегралдау – педогогика және психология ғылымдарының басқа ғылымдармен байланысы. Еңбек тәжірибеге сүйене отырып музыка сабақтарын интегралдап өткізуге көп мүмкіншілік бар. Интегралды сабақты жүзеге асыру арқылы білім мазмұнын, құрылымын меңгерудің әдіс-тәсілдерін, құралдарын қажетті синтездеуге, оқушыға шамадан тыс күш түспеуіне мүмкіндік береді. Білімдерінің өміршеңдігіне, қажеттігіне көзі жетіп, білімге деген ынтасы, ықыласы артады, шығармашыл бастамасы оянады. Оқытудың жаңа технологиясы педагогикалық процесті ізгілендіру, оқу тәрбие жұмысы студенттің жеке басын дамытуға бағытталады. Білімның басқарушылық негізгі орыны қызымет тәсілдерімен, соның ішінде шығармашылықпен алмастыруды қажет етеді. Негізгі бұл сабақтың тиімді жолдарын сараптасақ, оның бірнеше ұтымды жолдарын байқауға болады:

Есте сақтау, ой-қорыту қабілеттері дамиды; Оқушының оқуға деген ынтасын, ерік-жігерін оятады; Оқушының сөздік қорын, жазба шығармашылық қабілеттерін

дамытады;Өз бетімен білім алуға, ізденіге, өздерін тұлға ретінде сезіне

білуге үйретеді. Мұнда мұғалім алдын-ала сабаққа зерттеу жасап, уақыттың көпшілігін сабақты даярлауға жұмсайды да, ал сабақ барысында тек бақылаушы, үйлестіруші функциясын атқарады, яғни, «дирижерына» айналады. Әр студент бойында меңгерген білім көлемін өмірде пайдалана білу бейімділігін тәрбиелеу ұстаздың басты мақсаты. Музыка – эстетикалық тәрбиенің маңызды бір бөлігі бола отырып, жеке -тұлғаның ақыл-ойы мен дене бітімін жетілдіріп, жан-жақты өмір тәжірибесін кеңейтуге, қызығушылық, біліктілігін және ойлауқабілетін дамытуға, шығармашылық іскерлікке тәрбиелеуге мүмкіндік туғызады, оқушыларды халықтық музыкаға баулиды.

44

Эстетикалық тәрбиелеу көркемдік әсер етуге тірелмейді, оның құралдары алуан түрлі. Ол өнер, оның ішінде музыка сол құралдардың бірі ғана. Бірақ мұнда өнерді, оның ішінде музыканың атқарар ролі ерекше. Тек өнер ғана адамның шындыққа тарихи қалыптасқан эстетикалық тәрбие берудің ерекше әсерлі және ешнәрсемен алмастыруға болмайтын құралына айналдырады. өнердің эстетикалық тәрбие беруге қатысуы оның міндетті қызыметтерінің бірі болып табылады.

Музыканың мынандай қызыметтері бар: Эвристикалық (адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін

белсендіру және дамыту), Коммуникативтік (адамдар арасындағы қарым-қатынастың

ерекшеқызыметі өзіндік ұралы ретінде әрекет етуі және т.б.).Музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің тікелей міндеті

музыканың идеялық мазмұнымен анықталаады. Тұлғаның мақсатқа бағытталған даму жүйесін құруды талап ететін эстетикалық тәрбие беру музыкасыз, оның адамға көп түрлі әсерін, оның қабылдануы мен тәрбиелік рөлін зерделеусіз мүмкін емес. Музыка күші оның жан-жақтыәсер ететіндігіне (ерік-жігерге, ақыл-ойға, ойлауға, «логикалық сезім»)байланысты:

Музыкалық шығарманы оқып, орындай отырып оқушы эстетикалық тұрғыдан «өзінен-өзі» дамиды және ол үшін мұғалім тарапынан арнаулы күш-жігер жұмсаудың қажеті жоқ деген пікір теориялық жағынан қате. Тәжірибенің көрсетуіне қарағанда, жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыр үшін эстетикалық тәрбие беру мәселелеріне көңіл бөлуді қажет етеді. Музыкалық материалды игеру үстінде оқушыарда гармония жөніндегі түсінікті, эстетикалық қабылдауды қалыптастыратын нақты педагогикалық тәсілдер қажет.

Мұғалімге жаңа технологияның ғылыми негізде меңгерту және терең білімді, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу қажет. Білім берудің мақсаты оның ұйымдастырушылық құрылымы, технологиялық жағынан жабдықталуы, оқыту әдістемесі қоғамның әлеуметтік сұранысынан туындайды. Бұған дейін білім беру үрдісінің негізгі бөліктері мақсат, мазмұн, форма, әдіс, оқыту көрнекілігі болса, бүтінде жаңа технология бойынша оқып үйрену, меңгеру, өмірге ендіру, дамыту болып өзгерген. «Нені оқыту керек?» деген сұраққа мемлекеттік білім беру стандарты жауап берсе, «қалай оқыту керек?» сауалына жауапты тек мұғалімнің кәсіптік дамығанынан жаңа технологияны пайдалана біліуінен, өзінің нақты мақсатын дәріс

45

үстінде қалыптастыра білу шеберлігіен іздеу керек. Бұлар мұғалімнің педагогикалық үрдістерді ұйымдастыру барысында ескерілетін тәрбиелеу, оқыту заңдылықтары ме ұстанымдарында ерекше көрінеді. Әрбір мұғалім тиісті әдістемелік іскерлікті меңгере білу, оқу материалы мазмұнын логикалық-дедактикалық тұрғыдан талдай білу керек. Сабақты интерактивті әдіс арқылы жүргізу тиімді. Оқытушы өзінің әр сабағымен шәкірттерін қызықтыра білген жөн. Шәкірттерді сол сабақты асыға күтіп отыратын дәрежеге жеткізуі қажет. Сонда ғана оқытушы шын ұстаз болғаны. Топпен жұмыс істеу арқылы студенттерді еркін ойлауға, пікір таластыруға және пікір алмастыру арқылы сын тұрғысынан өз көзқарасын ерікті түрде жеткізуге үйретуді мақсат етеді. Топпен жұмыс студенттерді ойлауға құлшындырады. Бұнда сабақ өткізетін бір топты екі немесе төрт топқа бөлу көзделеді. Әр топ сабақта өткізіліп отырған мәселеге байланцысты өз пікірін білдіреді, бұл олардың сабаққа деген белсенділігін, қызығуын арттырады, қарсы пікірді нақты дәлелдер арқылы жеткізуді үйретеді, тез ойлануға, жылдам жауап беруге баулиды, қысқасы мұндай сабақ баланы тұйықталудан құтқарады.

Оқушының беейімділігіне, қабілетіне, шеберлігіне бағыт беріп, тұлға ретінде қалыптасуына мүмкіндік жасау ұстаздың міндеті. Ендеше бірігіп жұмыс жасау олардың қызығуын тудырады, қабілетін ұштайды, ал оғнан тәрбиелік бағыт беру студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуге, жетілдіруге және білім алуға бейімдейді.

Сабақтың сапалы болуы үшін оның ғылыми тұрғыдан, теориялық жағынан жоғары дәрежеде дәлелденуі, ал мазмұны қазіргі теория ғылымында жаңалықтарға сай болуы шарт.

Ешкім де педагог болып тумайды, бірте-бірте қалыптасады. Ол үшін оның бойында:

а)психологиялық-педогогикалық білім; ә)шеберлікпен шектесетін ептілік; б)дентолоиялық мүмкіндіктері, ерекше ұстаздық мінез, ойлау

қабілеті болмағы ләзім. Дентологиялық жүріс-тұрыстығы, қылықтығы, әрекеттегі

парыздылық туралы ілім. Мақсатымыз өз ұлтының тарихын, мәдениеті мен тілін қастерлейтін және оны жалпы азаматтық деңгейдегі рухани құндылықтарға ұштастыра білетін елжанды тұлға тәрбиелеу.

Осындай мақсатта оқушылардың шығармашылығын даму жолдарында мына сабақ үлгісін, жүргізуге, ұсынуға болады:

46

Тақырыбы: Музыка сабағында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту

Мақсаты: Музыкалық тәрбие негізінде оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуды теориялық тұрғыда негіздеп, оның әдіс- тәсілдерін ұсыну

МІНДЕТТЕРІ

Музыкаөнерінің психологиялық аспектісінешолу

Музыкаөнерінің педагогикалық мүмкіндіктерінайқындау

Оқушылардың шығармашылық қабілеттеріндамытуда музыкаөнерін пайдаланудың

әдіс-тәсілдерін іріктеу

Оқушыларғаән үйретудің тиімдіәдіс-тәсілдерін іріктеу

МузыкалықМузыкалық тәрбиетәрбие –– музыкантмузыканттәрбиелеутәрбиелеу емесемес, , адамныңадамның жанынжанын

тәрбиелеутәрбиелеу

ТИІ

МДІЛІГі

Көркеммінезге

Қисындыойлауға

Әдептілікке, әдемілікке

Ұшқыр қиялдауға

Шығармашылықойлауға

Зердесіндамытуға

47

Түсіну

анықтау

болжау

сипаттау

пайдалану

Салыстыру

қорытындылаубекіту

жинақтау

қолдану

Талдау

Жұмысжүйесі

Практикалық

Негізгі бағыттары

Сараптамалық

Сайыссабақтар

Аралас сабақ

Дәстүрлі емессабақтар

Өз бетінше жұмысжасау

Деңгейліктапсырманы

орындау

Бағалау

Жұмыс түрі

48

ДайындауДайындау кезеңдерікезеңдеріМақсат қою және тапсырмалар дайындау

Орындалған жұмыстарды тексеру

Берілген тапсырмаларды сатылапжүзеге асыру

ЖұмыстыұйымдастыруформасыЖұмыстыұйымдастыруформасы

Шығармашылық қабілеттерін дамыту

Жекежұмыс Жұптажұмыс

Топтажұмыс

Музыкалық шығарманы талдау

49

Баланың дамып қалыптасуы барысында оның шығармашылық қабілетін дамыту бүгінгі күннің талабы. Баланың даму процесі негізінен ойын әрекеті үстінде жүзеге асырылады. Баламен жүргізілетін кез-келген іс-шара ойын түрінде жүргізілсе ғана нәтижелі болмақ. Біз осы зерттеу жұмысымыздың барысында баланың шығармашылық қабілетін музыка арқылы жүзеге асырудың жолдарын қарастырдық. Баланың шығармашылық қабілетін музыка өнері арқылы жүргізу үшін, бірінші музыка өнерінің психологиялық аспектісіне назар аударып, музыканың жалпы адам психикасына ықпалы жайлы зерттедік. Баланың шығармашылық қабілетін дамытуда музыкалық шығармаларды тыңдату және оны қалай тыңдату мәселелерін қарастырып, оның әдіс-тәсілдерін ұсындық. Сонымен қатар балаға ән үйретудің тиімді әдіс-тәсілдерін ұсындық.Сонымен, орта мектептердегі баланың жасаған әрбір іс-әрекеті музыкамен көмкеріліп отырса, оның нәтижесі жоғары болады деген тұжырымға келдік. Біз осы зерттеу жұмысымызды жүргізу арқылы баланың шығармашылық қабілетінің жоғары болып, бүгінгі заман талабына сай дамып қалыптасуына аз да болса өз үлесімізді қосуға тырыстық.

СӨЖ тапсырмалары:

1. Музыкалық білім берудің тиімді жолдарын көрсеткен ғалымдардың еңбектерін ата?

2. Мектеп бағдарламасы бойынша 1-4 сынып бойынша бір шығармашылық сабақ үлгісін көрсет?

3. Сабақтан тыс нені қолдануға болады?

Қолданылған әдебиеттер:

1. Колеченко А.К. Энциклопедия педагогических технологий. М.,2005. с 368.

1. Образовательная технология ХХІ деятельность; ценность, успех. М., 2004. 96.2. Таубаева Ш.Т. Педагогическая инноватика как теория и практика нововедений. Алматы, 2001, 295 с.3. Ражников В.Г. Психолого-педагогическая модель музыкальной культуры. – М., 1983.

50

Тақырып 4. Инновациялық технология негізінде мұғалімдерінің педагогикалық жүйесі – 5 сағ.

Жоспары:1. Педагогикалық технологияның жүйесі.1. Инновациялық технологияның басты міндеттері.2. Жаңа ақпараттық технологияның сәйкестілігі.

Қазіргі кезеңде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне бағыт алуда. Бұл педагогика тарихы мен оқу тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр. Себебі, білім беру парадигмасы өзгерді. Білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болды.

Мұғалімдердің алдына қойылып отырған басты міндеттердің бірі – оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және жаңа педагогикалық технологияны меңгеру. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңының сегізінші бабында: «Білім беру жүйесінің басым міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық-ғаламдық коммуникацияның желілерге шығу»-, деп атап көрсетілген. Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми педагогикалық негіздерін меңгеруі маңызды мәселелердің бірі. Өйткені, жаңа педагогикалық технологияны меңгеруге мұғалімдерді даярлау олардың кәсіби білімін көтеруге дайындау аспектісінің бірі және педагогтің жеке тұлғасын қалыптастыру үрдісіндегі іс-әрекеттің нәтижесі болып табылады. Мектептегі оқу тәрбие үрдісін жаңаша дамыту яғни, оның нәтижесінің көңіл толарлықтай болуын қадағалау жаңашыл педагогтердің қолында. Сондықтан олар педагогикаға «Жаңа технологиялар» терминін енгізіп жатыр. Жаңашыл педагогтердің негізгі мақсаты оқушылардың алатын білімін сапалы ету, оның толық қанды жеке тұлға болып қалыптасуына негіз қалау. Осы орайда, жаңашыл педагогтердің педагогикалық технологиялары көптеп саналады: Эрдниевтің ірі блокпен оқыту технологиясы, Лысенковтің перспективті дамыта оқыту технологиясы, Занковтің дамыта оқыту жүйесі, Неменскийдің әсемдікке баулу жүйесі, Амонашвилидің ізгілікті тұлғаны оқыту технологиясы, Монтессори технологиясы, Эльконин, Давыдовтың дамыта оқыту технологиясы т.б.

51

Педагогикалық технология – мұғалімнің кәсіби қызметін жаңартушы және сатыланып жоспарланған нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін іс- әрекеттер жиынтығы. Педагогикалық технологиядағы басты міндет - оқушының оқу-танымдық әрекетін жандандыра отырып, алға қойған мақсатқа толықтай жету. Ал, бұдан педагогикалық технологияның тиімділігі шығады.

Оқыту үрдісін жандандыру оқушылардың оқу материалының теориялық мазмұнын игеру жөніндегі еңбегін тиімді ұйымдастыру және олардың тәжірибелік іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру болып табылады. Оқу үрдісінің тиімділігі мен сапасы мұғалімнің әдістемелік дайындығы және сабақ жүргізу тәсілдері мен әдістеріне, жаңа педагогикалық технологияларды игерулерін тікелей байланысты болады. Педагогикалық технологияның басты белігісі мыналар:

1. Оқушының білім алу, даму басқа іс-әрекеттерін мақсатты түрде ұйымдастыра білу.

2. Білімі мен білігіне сай келетін бағдар таңдап алатындай дәрежеде тәрбиелеу.

3. Өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру және дамыту.

4. Аналитикалық ойлау қабілетін дамыту. Педагогикалық технология кәсіптік қызметтің ерекше түрі

болып табылады. Оқытудың жаңа педагогикалық технологиясын меңгеру, мұғалімнен орасан зор іскерлік пен шығармашылыққа негізделген ізденістерді қажет етеді. Осындай мақсат көздеген жүйелі ізденістер мұғалімнің жаңа технологиясыны меңгеріп, инновациялық жетілуіне әкеледі. Жаңа педагогикалық технологияны меңгеру барысында оқыту міндеттері жаңаша сипат алады. Олар мына төмендегідей:- педагогикалық қызметтің өзекті мәселелерін білу;- оқу бағдарламысының түрлендірілген нұсқауларын құрастыру;- оқу модулін құрастыру;- оқу жобаларының мазмұнын анықтау, әр оқушыға арналған

тапсырмалар құрастыру;- оқушылардың жаңа материалды меңгеру бойынша деңгейленген

жаттығулар жүйесін жасау;- оқу әрекеттерінің бағалау көрсеткіштерін анықтау.

Педагогикалық технологияны игеруге қойылатын жана міндеттерді меңгеру ең жоғары нәтижесіне жетуге мүмкіндік беретін

52

оқу-тәрбие үрдісін ұтымды әрі үйлесімді жобалап,ұйымдастырып басқаруды жүзеге асыруға тікелей байланысты.

Ғылым мен техниканың жедел дамыған ақпараттық мәліметтері ағыны күшейген заманда ақыл-ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін, талантын дамыту мектептің басты міндеті болып отыр. Ол бүгінгі білім кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару, мұғалімнің қажымас ізденімпаздығы мен шығармашылығының жемісімен келмек. Сондықтан да әрбір оқушының қабілетіне қарай білім беруді, оны дербестікке, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа тәрбиелеуді жүзеге асыратын жаңартылған педагогикалық технологияны меңгеруге үлкен бетбұрыс жасалуы қажет. Өйткені, мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқу үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруге міндеттейді. Бүгінгі таңда П.Эрдниевтің дидактикалық бірліктерді шоғырландыру технологиясы, Л.Занков, Д.Эльконин мен В.Давыдовтың дамыта оқыту технологиясы, Ш.Амонашвилидің ізгілікті тұлғалық технологиясы, В.Шаталовтың оқу материалдарының елге және сызба үлгілері негізінде қарқынды оқыту технологиясы, М.Чошановтың мәселелік модульдік оқыту технологиясы, П.Третьяковтың, К.Вазинаның модульді оқыту технологиясы, В.Монаховтың, В.Беспальконың және тағы басқа көптеген ғалымдардың технологиялары кеңінен танымал. Ал, қазақстандық Ш.Қаланова, Ж.Қараев, Ш.Таубаев, Қ.Қабдықайыров, С.Лактионова, М.Жанпейісова, Ә.Жүнісбеков, Қ.Нағымжанова т.б. ғалымдардың зерттеулерінде оқытудың жаңа технологиялары жан-жақты қарастырылады. Бүгінгі күні оқытуды ақпараттандыру үрдісіне ерекше көңіл бөлінуде. Оқыту үрдісін ақпараттандыру – қазіргі қоғамды ақпараттандыру үрдісінің бағыты болып табылады. Ал барлық арнайы ақпараттық –техникалық құралдарды (ЭЕМ, аудио, бейнефильм, кино) қолданатын технологияларды тәжірибеде «ақпараттық технология» деп атаймыз.

Компьютерлер білім беруде кеңінен қолданыла бастағанда «Оқытудың жаңа ақпараттық технологиялары» термині пайда болды. Бұл технологиялар бағдарламалап оқыту идеясын дамыта отырып, қазіргі компьютерлер мен телекоммуникацияның дамуымен байланысты оқытудың жаңа, әлі толық зерттелмеген әдіс-тәсілдерін ашады. Оқытудың жаңа ақпараттық технологиялары – ақпаратты оқушыға компьютер арқылы әзірлеу мен тарату үрдісі болып саналады.

53

Алдымен, жаңа ақпараттық технологияларға көшпей тұрып, оқу-тәрбие үрдісінде білім беруді ақпараттандыру мүмкін емес. Білім берудегі жаңа ақпараттық технология дегеніміз – оқу мен оқу-тәрбие материалдарын үйретуге арналған есептеуін техника құралдарының оқу үрдісіндегі рөлі мен орны. Мұғалімдер мен оқушылардың еңбегін жеңілдету, оларды пайдаланудың түрі мен әдістері туралы ғылыми білімнің жүйесі екені белгілі.

Оқытудағы жаңа ақпаратты технология аса қажетті педагогикалық мәселелердің шешімін табуға, ой еңбегін артыруға, оқу үрдісін тиімді басқаруға негізделген. Жаңа ақпараттық технологияның білім саласына енуі педагогтерге оқытудың мазмұны, әдістері мен ұйымдастыру түрлерін сапалы түрде өзгертуге мүмкіндік береді.

Жаңа ақпараттық технология мүмкіндіктерін пайдаланудың педагогикалық сәйкестігін ескеріп, оқыту үрдісіне енгізу сабақты ұйымдастырудың және оқыту әдістерінің өзгеруіне әкеледі. Сондықтан жаңа ақпараттық технологиялар келесі үш нұсқа түрінде жүзеге асырылу модулін 1-кетеден байқауға болады:

Кесте 1. Жаңа ақпарттық технологиясының үш нұсқасы

Тереңдетілген Негізгі технология Монотехнологиятехнология

ретінде (компьютерлік оқытуды жекелеген тақырып немесе тарау бойынша қолдану

ретінде (белгілі бір бөлімді оқытқанда қолданылатын технологиялардың ең маңыздысы ретінде қолдану

ретінде (барлық оқыту, оқытуды басқару үрдісі, яғни диагностика, мониторинг компьютерді қолдануға негізделсе

Жаңа ақпараттық технологияларды пайдаланудағы негізгі мақсаттарға мыналар кіреді:- ақпаратпен жұмыс жасау іскерлігін қалыптастыру,

коммуникативтік қабілетін дамыту;- «ақпараттық қоғамның» жеке тұлғасын дайындау;- Берілетін оқу материалының көлемін оқушы меңгере алатын

деңгейде дейін өсіру;- Зерттеу іскерлігін, тиімді шешім қабылдай білу іскерлігін

қалыптастыру.

54

Компьютермен оқыту технологиясының жетістіктері: 1. Бағдарламалардың көп түрлілігі, жан-жақтылығы.2. Бүкіл әлемдік «интернет» жүйесіне шығу мүмкіндігі.3. Электрондық кітапханалармен жұмыс жасай алу.4. «Интернеттің» түрлі жобалары мен олимпиада, конкурстарына қатыса алу мүмкіндігі.5. Білім көрсеткіштерін тез арада тексеру, қорытынды жасау.6. Диагностикамен анализ жасауда тиімділігі.7. Белгілі бір саласында ғасырлар бойы жинақталған ой тұжырымдамалары мен мәліметтерімен таныса отырып, салыстыра алу мүмкіндігі.8. Балалардың өз бетімен ізденуі, мәліметтерді жүйелей алу, сараптай алу дағдыларын дамытады.

СӨЖ тапсырмалары:

1. Педагогикалық жүйе нені білдіреді?1. Бүгінгі таңда осы технология бойынша кімдер айналысқан?2. Орта мектеп буыны бойынша бір сабақ үлгісін көрсет?

Қолданылған әдебиеттер:

1. Колеченко А.К. Энциклопедия педагогических технологий. М,2005 с 3682. Образовательная технология ХХІ деятельность; ценность, успех. М, 2004. с 963. Таубаева Ш.Т. Педагогическая инноватика как теория и практика нововедений. А, 2001, 295 с4. Беспалько В.П. Слогаемые педагогические технологий. М, Педагогика19895. Қараев Ж., Қуанбаев Б. Жетілдірілген педагогикалық жүйені жобалаудың дидактикалық шарттары. \\ Ізденіс № 1 20046. Бұзаубақова Қ.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз, ТарМУ, 2003

55

Тақырып 5. Музыкада педагогикалық инновация ұғымын қолданудың әдіс-тәсілдері – 5 сағ.

Жоспары:1. Инновация ұғымының анықтамасы.1. Инновациялық әдіс-тәсілдердің көрсеткіштері.2. Тесттік бақылаудың тиімділігі.

Бүгінгі таңда білім берудің ұлттық жүйесі өте маңызды, қарқынды өзгерістердің сатысында тұр. Қазіргі кезде қоғам дарынды, қабілетті адамдарды қажет етеді. Сондықтан да қазіргі уақытта мамандық атаулының барлығы дерлік бейімділікті, ептілікті, ерекше ой қызметін ғана емес, жоғары мектеп, мектеп ұжымынан үлкен жауапкершілікті, қызу белсенділікті талап етеді.

Үздіксіз жаңалық еңгізу білім беру мекемелерінің, соның ішінде жалпы білім беретін мектеп жұмысының дамуының ең басты факторы болып отыр. Инновацияның мәні неде және оның қажеттілігі қандай сепептермен түсіндіріледі?

Бірінші кезекте инновацияның өмірге келуі мектептің өзінің жұмыс істеуіне себепші болатын ішкі жағдайларға байланысты.

Білім беру мекемесінің алға қойған мақсатына жетуі үшін басқаруға ықпал жасайтын (мұғалімдер, мектеп оқушылары) және өзінің басқарушы ішкі жүйесі (әкімшілік, педагогикалық ұжым) біртұтас жүйе болғандықтан, инновацияға үнемі орын табылады. Ал жаңа өзгеріс нәтижесінде білім беру мекемелері үздіксіз өзгеретін және дамитын жаңа қайшылықтардың көздері болады. Сонымен қатар басқарудағы маңызды орын үнемі қозғалыс пен дамуда болатын педагогикалық және балалар ұжымының қажеттілігіне беріледі.

Инновациялық қажеттілігі сыртқы себептермен де анықталады, ол мынадай бірқатар себептерге байланысты: адамдардың мұқтаждылығын қамтамасыз ету қажеттілігі, мектеп оқушыларының білімге, дағдыға, шеберлікке деген ұмтылысты, жоғары сапалы білім алудағы жеке тұлғаның дамуы. Демек, жаңалықтың ену қажеттілігі білім алуға деген конъюктураның бір нәрсеге әсерін тигізетін жағдайлардың кездесуі) мұқтаждығынан пайда болады. Ол сұраныс пен ұсыныс арасындағы қатынаспен, жалпы білім беруге дайындық деңгейімен, педагогика қызметкерлерінің кадрлық әлеуметәмен және басқа да факторлармен анықталады.

56

Технологияны, ұйымдастыруды, әдістерді үнемі жаңғырту жағдайында ұстап тұрып қана мектеп өз бағытын нығайта алады. Сондықтан да жаңалық енгізу кез-келген білім беру мекемесінің дамуы мен жоғары жетістікке жетуінің негізгі факторы болып табылады.

Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеру-маңызды мәселелердің бірі.

Инновациялық үрдісті жүйенің бір жаңдайдан екінші бір жағдайға көшуі және жаңалықты еңгізу үрдісіне басшылық жасау мәселелерінің маңыздылығы Н. Горбунова, М. Кларин, А.В. Лоренов, М. Поташник, П. Пидкасистый, Л. Романова, А. Найм, Т. Шамова, О. Хомерики және т.б. зерттеулерде қарастырылған. Осыларға сүйене келе ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде іс-жүзінде анықталып табылған оқыту үрдісінің нәтижесін көрсететін әдіс-тәсілдері мен түрлерін көбіне жаңашылдық не инновациялық деп атайды.

«Инновация» ұғымын анықтайтын нақтылы анықтама берілмеген. Ш. Таубаева мен Қ. Құдайбергенова берген анықтамасы бойынша «инновация»-бұл нақты қойылған мақсатқа ойға алынған жаңа нәтиже. Нақты мақсат дегеніміз не? Нақты мақсатқа қандай-әдіс тәсілдердің көмегімен жетуге болады? Оқу мақсатының жүйесінде берілген мақсаттың негізгі категорияларын пайдалана отырып, педагог өз еңбектерінің нәтижесі туралы ақпарат алуға мүмкіндік алады. Демек, мақсат пен нәтиже-жаңалыққа бет бұрудың көзі.

Инновациялық үрдістің негізгі-жаңалықтарды қалыптастыру, қолдану, жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез келген жаңа әдіс жекелік, сондай-ақ уақытша жоспарға жатады. Яғни, бір мұғалім үшін табылған жаңа әдіс, жаңалық басқа мұғалім үшін өтілген материал тәрізді. ХVІІ ғасырда

Я.Коменскийдің жасаған сабақ жүйесі, А.Макаренко мен В.Сухомлинскийдің іс-тәжірибелері, сондай-ақ В.Шаталовтың өолданған тірек-конспектілері,

С.Лысенкованың оза отырып оқыту әдістері, М.Жанпейісованың модулдік оқыту технологиясы т.б., жаңалықтары, ой-идеялары қазірде қолдануға тиімді болып отыр.

Инновация мәселелерімен айналысып жүрген бірқатар ғалымдардың еңбектерін, жазған анықтамаларын қарастырып, талдай келе бұл ұғымның түп-төркіні белгілі бір уақыт арасында жаңашыл идеяны қайта қарау, жаңалау деп айта аламыз. Сәл ертерек кездің

57

өзінде белгілі қолданылып жүрген идеялар жаңа бағытта ұсынылса, мұның өзң инновация деп атаған.Осыларды негізге ала отырып «инновацияны»-«жаңалық», «жаңа әдіс», «өзгеріс», «әдістеме», «жаңашылдық», ал инновациялық үрдісті «жаңа әдістеме құралы» деп атауға болады.

Инноваиця білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады. Кейінгі кезеңде ғалымдар өз зерттеулерінде оқу-тәрбие ісіне жаңалықтарды енгізу, тарату мәселелерін қарастыруда. Педагогикалық инновацияның негізгі міндеті-«енгізіліп отырған жаңалықтарды топтау, жіктеу-деп көрсетеді. Енгізіліп отырған жаңа әдістеменің ерекше жағын көре білу, түсіне білу және оның басқа әдістемелерімен қандай байланыста екенін білу керек. Сонымен мұғалімнің инновациялық әрекетіне көшуі бірден-бір көкейкесті мәселе деп қарастырамыз. Білімнің ағартушылық жүйесінде нысанның динамикалық үрдісі мұғалімнен шығармашылықты, инновациялық әрекетті талап етеді. Мұндай талап мұғалімнің дәстүрлі деңгейі, қазіргі мектеп, өоғам қажет ететін шығармашыл, жаңашыл мұғалім арасында қарама-қайшылық туындатады.

Қазіргі кезеңдегі педагогикалық инновация білім беру жүйесіндегі жаңалықтарды топтасмтырады. Ал білім беруде енгізілген жаңалық тек педагогикалық қана емес, өоғамдық мәселе бола отырып, бір мақсатты көздейді. «Білім берудегі жаңарту туралы айту барлық мағынасы қандай да бір қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған жағдайға ғана байланысты. Қоғамдық қажеттіліктің деңгейі мен сипаты ғана жаңалықты енгізу бойынша істелген жұмыстың бағытын анықтайды. Сондықтан оларды негіздеуге тар шеңберде қолданылатын міденттермен шектеліп қоймай, әлеуметтік-педагогикалық дамудың нақты бағыттары мен негізгі мақсаттарын ескеру қажет. Бұл ұсақ ұстанымсыз өз-өзімен, сондай-ақ, қоғамдық міндеттер мен құндылықтармен де еш байланыссыз тәртіпсіз шашырап жатқан инновациядан аулақ болу үшін маңызды дейді А. Найм. Оқушылармен жұмыс істеудің жаңа үлгілері мен тәсілдерін енгізу және қабылдау мектептердің үздіксіз мұқтаждықтарынан туындайды. Сондықтан біз білім беруді демократияландыру мен ізгілендіруді үздіксіз жүріп, дамып отыратын қоғамдық үрдіс ретінде түсінеміз және ол инновацияға қысқа мерзімді, өткінші ғана құбылыс деп қарамайды. Білім беру жүйесінде инновацияны енгізу, қабылдау мен жетілдірудегі тоқтаусыз үрдіс ретінде, күнделікті білім беру қызметінің бөлігі

58

ретінде қарауды талап етеді. Білім беру жүйесі құрылымының өзі қоғам үшін, өмір сүріп отырған деңгейінде сақтап қалу үшін оның тамыры табиғатта, біздің қоғамның негізінде жатқанын түсіну керек. Дәл сол себептен қоғам құрылымындағы әрбір маңызды өзгеріс өзімен бірге беру жүйесін де жаңалыққа тартады. Осындай жағдайда білім беру жүйесі қоғамдық қызметтің басқа салаларымен бірлесе отырып қана аяғынан тұрып кетеді. Бұл жерде жоспарлы және сыртқы әсермен емес, ішкі себептермен болған жаңалықтар расындағы сырттан және бәләм берудің өзінің ішінен болған өзгерістердің нақты шекараларын анықтау өте қиын екенін атап өткен жөн. Өйткені, инновациялар бір мезгілде қайта құрудың әрі негізгі нәтижесі, әрі ең тиімді тәсілі болып табылады. Мұндай-жағдай білім беру мен тәрбие жұмысын ұйымдастырудың, сондай-ақ, «мұғалім -оқушы» қарым-қатынасындағы әдістеме мен үлгісін және мазмұнын да жаңалыққа жетелейді. Педагогикалық инновациялар білім берудің ішкі жүйесіндегі адамдар қызметінің нақты нәтижесі болып табылады. А. Колодин мен С. Смирновтың пікірлерінше, педагогикалық инновация мемлекеттік білім ұйымдары жасап, жүзеге асырған жаңалық емес, білім беру және ғылым жүйесінің ұйымдары мен қызметкерлері жасаған жаңалықтар.

Озық инновациялық әдіс-тәсілдердің көрсеткіштері:1. Практикалық қолданбалылығы2. Жаңалығы3. Көкейкестілігі4. Ғылыми негіздемесі5. Тәрбиелеу мен оқытудың қазіргі тұжырымдамаларына сәйкестігі6. Болашақтылығы7. Өмірге енгізу қажеттілігі8. Инновациялық үрдістің негізгі-жаңалықтарды қалыптастыру,

қолдану, жүзеге асырудың тұтастық қызметі деп қарасақ, инновациялық әдістердің бүгінгі таңда кең қодау тапқан түрі-тест әдісі. Оқушының білім деңгейін, сапасын анықтауда тест - қазіргі заман талабына сай бақылаудың жаңаша түрі. Тест «тәжірибе, тексеру» деген мағыналарды білдіреді.

Тесттік жүйенің басты мақсаттары: өтілген тақырыптардан, модульдерден алған білімдеріне

олқылықтар кеткен оқушылармен жеке-дара қосымша жұмыс жасап, көмек беру;

59

оқушылардың білім алуда іскерлік қабілеттерін, ой-өрісін дамытуды көздеу;

оқушылардың алған білімдерін қорытындылау, саралау; білім беруде бағдарлама сапасын, оқыту мақсатын зерттеу; бақылау барысында кемшіліктерді анықтап, оларды жоюға жол

іздеу; өтілген тақырыптар бойынша қайталау, еске сақтау қабілеттерін

арттыру; оқушылардың білімін саралай отырып, сыныптағы оқушылардың

жетістіктерін салыстыру; оқушылардың білім деңгейін мемлекеттік стандартқа лайықтау

жіне салыстыру; оқушылардың арасынан дарынды, білімділерін анықтап, оларға тіл

үйренуде қосымша тапсырмалар беріп, шығармашылық деңгейде көтеру;

Тесттік бақылаудың тиімділігі: Өтілген тақырыптар, модульдерді тексеру барысында оқу

процесінің уақыты үнемделеді; Тест алу оқушының белсенді, ұисынды ойлау қабілеттерін

дамытуға мүмкіндік жасайды; Әр оқушыға жекелей тапсырмалар беріліп, жеке тұлға мәселесі

жоғары қойылады; оқушылардың білімін бағалау, қабілетін анықтау мүмкіндігі

артады; Бұл жүйе оқушыларды шапшаң қимылдап, тез шешімге келуге

машықтандырады; Тест барысында әр сұраққа дұрыс, нақты жауап іздеуге оқушылар

ұшқырлыққа, ептілікке, жинақтылыққа дағдыландырады; Тест жүйесі аз уақыт аралығында барлық оқушылардың білім

сапасын анықтауға өте қолайлы; Бұл жүйемен білім сапасын анықтауға бірыңғай талап қойылады

әрі стандартқа сәйкестілігі анықталады; Тыңдалым әрекетінің қаншалықты дәрежеде меңгерілгенін,

түсінген-түсінбегенін анықтау үшін де өте қолайлы болып саналады;

10.Тест жүйесі пәнаралық байланысты да толық қамтып, оқушының әр саладан хабардар болуын өз септілін тигізеді.

Тесттік жүйедегі сақталатын шарттар:

60

1. Жалпыға ортақ емес, әрбір оқушыға деңгейіне байланысты тапсырмалар жазылған жеке қағаздар дайындау қажет;2. Әрбір тест түрінде 3-5 жауап қарастырылуы керек;3. Тест сұрақтары түсінікті, жауаптары қатесіз берілуі тиіс;4. Тест тапсырмасын орындауға уақыт тест көлеміне, күрделілігіне сай берілуі тиіс;5. Тест тапсырмалары бір модуль немесе бір тақырып көлемінде бағдарламаға сәйкес жүргізілуі қажет;6. Тест тапсырмаларында оқушылардың жас ерекшелігі мен қызығулышығы қатаң ескерілуі қажет.

Белгілі ғалым, педагогика ғылымының докторы Ф. Оразбаева «Тілдік қатынас: теориясы мен әдістемесі» атты еңбегінде тестің төмендегі түрлерін атап көрсеткен:1. Баламалық тест1. Таңдамалық тест2. Қосымшалық тест3. Жұмбақтық тест4. Толықтырмалық тест5. Өлшемдік тест

Баламалық тест-жауаптың үлгілері «иә-жоқ», «дұрыс-бұрыс» түрінде беріледі де, оқушы осылардың біреуін ғана таңдап алады.1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік әнұранның әнін жазған М. Төлебаев, Л. Хамиди, Е. Брусловский ме? иә, жоқ.2. Жартылық нотаның белгіленуі d-ма? иә, жоқ.3. Шартты белгілер бойынша «музыкалық сауат?! Белгілене ме? иә, жоқ.Таңдамалық тесте бір сұраққа бірнеше (3-5) жауап беріліп, оның біреуі дұрыс болып, оқушы ең дұрысын тауып, дәлелдеп алуы керек.1. Төрттік нотаны анықта2. «Күй атасы» деп кімді атаған?А) ҚорқытБ) ҚұрманғазыВ) Дәулеткерей3. Бағдарлы мазмұны бар, көркемдігі жоғары аспаптық шығармаА) айтысБ) термеВ) күй

61

Қосымшалық тест-белгілі тақырыптықаншалықты деңгейде меңгергендігін тексеру үшін қолданылып, «қосымша» сөзді, нотаны тіркеуді қажет етеді.

Көп нүктенің орнына қай аспаптың түріне жатқандығын ажырат.домбыра.... (ішекті).4/3 өлшеміне байланысты берілген нотаның жанына тиісті

үзақтықтағы нотаны қой.Жұмбақтық тест - сөздерді, олардың мағынасын, қолдану аясын

жете білумен байланысты оқушының мүмкіндігін ажыратады. Тесттің жуабын шешемін деп отырып, оқушы жұмбақтың мазмұнына, оның құрамындағы сөздердің ішкі мағынасына ерекше ден қояды, әрқайсысына мән береді.

Тесттің бұл түрі санымен белгіленген бірнеше жұмбақ және нөмірленген бірнеше жауаптары, яғни жұмбақтың шешімі беріледі. Оқушы шешімін дұрыс тауып, олардың сандық белгілерін сәйкестендіреді.

Жұмбақтар:Тиіп кетсе жылаған,Дауысы көпке ұнаған.

Жоқтан бар ғып сайратқан,Тыңдаған жан жай тапқан.Таңғажайып бір нәрсе,Үйдің ішін жайнатқан.

Ағаш, темір, қағаз, желім,Бұлардан басын қосқан көрдім жерін,Шырқырап неше түрлі ән салады,Ішіне толтырып ап барлық желін.

Шешулері: гармон, домбыра, грампластинка.Толықтырмалық тест - түсіріп қалған сөзді толықтыру

шартымен байланысты. Бұл жұмысты ауызша да жүргізуге болады. Ол үшін оқытушы мәтінді оқып тұрып, сөйлемдегі түсіп қалған сөздерді байқату үшін кідіріс жасайды. Осы сәтте оқушы сол сөзді тауып, өзінің ұағазына жазып қояды да, сөйлемнің нөмірімен белгілейді. Мәтін оқылып біткен соң, әр оқушы өзінің тапқан сөзін сөйлемнің расына қосылып, тіл үйренушілер бір-бірімен салыстырып, дұрыс не қате екенін анықтайды. Ал музыка сабағында сөздердің орнына ноталарды тастап дыбыс қатарын орындауға болар еді.

62

Сөйтіп балалар есту қабілеттеріне сүйене отырып, қандай дыбыс орындалмай қалғанын ажырата білуі қажет.

Өлшемдік тест-оқушының білім дәрежесін тексеру үшін жүргізіледі. Бұл тест бойынша бір сұрақтың бірнеше жауабы беріледі. Бірі-толық әрі дұрыс, екіншісі-жартылай дұрыс, үшіншісі-жартысынан азы дұрыс, төртіншісі дұрыс емес. Оқушы олардың ішінен ең дұрыс жауабын тауып көрсету керек.

1.«Пиано» деген динамикалық белгі қалай белгіленеді?А) mfБ) рpВ) рГ) f2. О-ұзақтықтағы нота нешеге саналады.А) 1-ге, 2-геБ) 1-ге, 2-ге, 3-ке, 4-кеВ) 1-ге, 2-ге, 3-кеГ) 1-ге.

Оқушылардың білімі бен біліктілігінің деңгейін анықтау үшін білімді тексеру мен бағалау мақсатында әр модуль, әр тақырып соңында көрсеткішін анықтап, уақытты ұтымды пайдалануына ыңғайлы. Сол сияқты тест қазіргі заман талабына сай оқушы білімін бағалауда оқушының психо-педагогикалық және жас ерекшеліктерімен санаса отырып, әсіресе, әр оқушының жеке тұлға ретінде қабылдап, білім деңгейін бақылаудың бірден-бір тиімді әдісі болып отыр.

СӨЖ тапсырмалары:1. «Инновация» дегеніміз не? Тәжірбиелік практикада осы инновация бойынша қандай тақырыптар өткіздің?2. Тесттің түрлеріне байланысты бірнеше тақырыптарға модуль құрастыру.3. Басқа да қандай әдіс түрлерін білесің және оның моделдерін қарастыр?

Қолданылған әдебиеттер:1. Сейтешева А.П. Білім берудегі инновациялық іс-әрекет // Білім,

№2, 2002, 27-29б.2. Найн А.Я. Педагогические инновации и научный эксперимент

//Педагогика, 1996. №5.3. Таубаева Ш.Т. Педагогическая инноватика кек теория и практика

нововедений. А, 2001, 295с.

63

Тақырып 6. Музыка сабағында педагогикалық инновацияның қолдану әдістері – 5 сағ.

Жоспары:1. Инновациялық білімді жан-жақты меңгерту.2. Инновацияның қолдану әдістері.

Адамзат алдында тұрған ұлы мақсат – саналы ұрпақ тәрбиелеу. Болашақ ұрпақ ол келешек қоғам иесі. Ел тізгінің ұстар ақыл – парасты мол, мәдени-ғылыми мемелекеттік болашағы болатын ұрпақты тәрбиелеу, мектепте шыңдалады. Келешекте осы елдің тізгінін ұстар азаматтар – бүгінгі өсіп келе жатқан ұрпақ мектеп оқушылары болғандықтан, оқушылардың білім сапасы, даму бағыттары, бүкіл қоғамның және мемелкеттік назарында болып отыр. Жас ұрпақты ұлттық игіліктер пен адамзаттық мәдени мұра сабақтастығын сақтай отырып жаңа педагогикалық технологиялармен оқыту, тәрбиелеу арқылы әрқайсысының жеке тұлғалық саналарын жан-жақты дамыту – қазіргі заманның басты мақсаты. Осы орайда, «технология», «білім беру технологиясы» ұғымдарын кеңінен қарарстырсақ, грек тілінен аударғанда Techne – шеберлік, іскерлік және – логия – объектінің жиынтығы деген ұғымды білдіреді. Технология – бұл белгілі бір шығармашлықта қолданылатын тәсілдер жиынтығы. Педгогикалық технологияларды жалпы педагогикалық пәндік және локалды-модулды түрде қолдануға болады. Білім саласындағы мемеелкеттік саясаттың тұжырымдамасы: «Бұл саланы реформалаудың стратегиялық нысаны мүлде жаңаша, шығармашылқ тұрғыда ойлай алатын, танымдық мәдениеті биік адамдардың жаңа легі дүниеге эстетикалық тұрғыдан жоғары жауапкершілікпен қарай білетін, біліктілігі жоғары мамандарды қалыптастыру идеясы болуы тиіс».

Қазіргі топтағы білім берудің жүйесінде педагогикалық технологи ялардың қамтитын 50-ден астам инновациялық технологиялар қолданылып жүргені мәлім. Осы орайда, жаңашыл педагогтардың педагогикалық технологшиялары көптеп саналады. Т.Қараевтың «Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы», В.Занковтың «Дамыта оқыту жүйесі», Неменцийдің «Әсемдікке баулу жүйесі», Ш.Амонашвилидің «Ізгілікті тұлғаны оқыту технологиясы», В.Давыдовтың «Дамыта оқыту технологиясы», Қазақстан – Сорос орталығының «Сыни тұрғыдан ойлауды дамыту» технологиясы т.б.

64

Педагогикалық технология дегенімізі – тәжірбиеде жүзеге асатын белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы. Педагогикалық жағдайларға сай қолданылатын әдіс-тәсілдер оның құрамды бөлігі ғана. Оқытудың жаңа техгнологиясына білім стандартының инновациялық құрамы жатады. Мектеп мұғалімінің инновациялық технологияларды қолданудың педагогикалық шарттары: инновация туралы білім, инновациялық білімді жан-жақты меңгерту, инновацияны өз тәжірбиесінде ендіру және қолдануды меңгеру.

Инновация түсінігі алғаш рет ХІХ ғасырда пайда болды. «Инновация» (innovatio) латын тілінен аударғанда жаңарту, жаңғырту, жаңалықтар енгізу, болып табылады. Н.В. Борисова, В.П.Бугрин сөздігінде «инновация» төмендегідей анықтама береді: әр-түрлі жаңалықтар; түбегейлі өзгертін жаңалық; практикалық жаңалық енгізу. Инновацияның үш түрін қарарстыруға болады:

Модификациялық инновация – бұл арада қолда барды дамытумен, түрін өзгертумен (Шаталовтың тірек сызбасы).

Комбинаторлық инновация – бұрын пайдаланылмаған, белгілі әдістеме элементтарін қарастыру.

Радикалды инновация – білімге мемелекеттік стандартты енгізу. Мектеп алдында қойылып жатқан талап-тілектері түбірінен өзгерді, бұл өзгеріс прогрессивті оқыту әдістерін ендіруді талап етеді. Сол үшін жаңа оқытудың шоғырландырып оқыту, модульдік оқыту, дамыта оқыту, деңгейлік оқыту, ақпараттық технология бойынша оқытуды іске асыруымыз керек. Сондықтан да бүгінгі күні әрбір оқушыны жеке тұлға ретінде жан-жақты дамыған, білімді азамат етіп тәрбиелеу – біздің парызымыз. Олай болса музыка саласында халқымыздың өткеніне үңіліп, сол өнер қазынамызды оқушыфларға белгілі бір жүйелі бағытта теориялық және іс-тәжірбиеде қолдана білсе, сонда ған біз жас жеткіншектердің рухани байлығын шығармашылық бағытта тәрбиелей аламыз. Оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларды жаңа әдіспен оқыту үшін мұғалім сол инновациялық технологияларды қолдану әрбір мұғалім алдында отырған оқушылардың жас ерекешеліктерінен ескере отырып, педагогкалық мақсат- өзінің шеберлігінің мүмкіндігіне орай таңдап алады. Соның нәтижесінде ғана мұғалім жоғары жетістіктерге жете алады. Бұл жағдайда мұғалім тек оқушыны қамытып қана қоймайды, сонымен ған өзінің де жеке кәсіби қасиетерін жаңаша тұрғыда ашуына мүмкіндік туады. Қазіргі жаңа талартардың күнбе-күн өсуі мұғңалімнің әсіресе, музыка пәні мұғалімнің өмірден кеже қалмай,

65

білімін үнемі жетілдіруін қажет етеді. Оқушылардың шығармашылық қабілетіне импровизацияда жатады. Импровизация-музыканы түрлендіре білу қабілеті. Музыка сабағында берілген әндерді өзгерту арқылы әртүрлі жанрларды жасап, дамыта орындауға болады. Бұл мәселені шешу үшін мына төмендегі жолмен санлы түрде іске асырылады:1. Оқушы алдына мұғалімнің нақты қойған мақсаты.2. Мұғалім мен оқушының мәселені шешудегі бірлескен әрекеті.3. толық жан-жақты жасалған соңғы қорытынды.

Сонымен, осындай ізденпаздықпен ойластырылып жаңа технологияны қолданып, өнер түрлерін бөлек-бөлек емес сабақтастыра беру оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін ұштап, болашақтың білікті маманы болып шығуына септігін тигізіп, тапқырлығын, әсершілдігін танытады деп айта аламыз.

СӨЖ тапсырмалары:1. Педагогикалық технологиы дегенді қалай түсінесіз?1. Инновация сөзі қай тілден шыққан?2. Осы технологияға байланысты бір сабақ үлгісін көрсет.

Қоланылған әдебиеттер:1. Арчажникова Л.Г. Профессии – учитель музыки/ книга для

учителя. – М.: Просвещение, 1984.2. Баренбойм Л.А. Музыкальная педагогика и испольнительство. –

Л., 1974.

66

Тақырып 7. RWCT әдістерін музыка сабағында қолдану – 6 сағ.

Жоспары:1. RWCT – пайда болу тарихы.1. Фазаның түрлері.2. RWCT жобасы бойынша сабақ үлгісі.

Бүгінгі күн біз - әлем халқы бір кісідей Жаңа дәуір – Жаңа ғасыр – Жаңа мың жылдыққа аяқ басып отырмыз. Тәуелсіздік туын тіккен жас мемлекетіміздің болашағына тұтқа болар білімді де білгір, білікті азаматтар даярлау – бүгінгі күннің келелі мақсаттарының бірі. Сондықтан да мектептердегі оқу-тәрбие жұмыстары мен педагогикалық ғылым жүйесінде бұрыннан жинақталған мол тәжірбиелердің тиімді жақтарын сұрыптай пайдалану – оқу орындарындағы басты міндеттердің бірі.

Сонымен қатар, қазіргі қоғамдық-әлеуметтік үрдістерге сай, жаңаша түсінік-таныммен жан-жақты білім беру, келешектің әмбебап маман мұрагерлерінің дайындау міндеті қойылып отыр. Елімізде жас ұрпаққа кең ауқымда жан-жақты тәрбие беру мәселесіне аса зор мән берілуі – уақыт талабы. Мемлекетіміздің ертеңі мен болашағына иелік етіп, тұтқа болар жеткіншектерімізді білікті де білімді, алғыр да арлы, ізгілік парасаты биік, ой-санасы терең, қажырлы да қайратты нағыз бесаспап азамат етіп тәрбиелеу біздің басты мақсатымыз. Әр баланың бойындағы талап-талғамдарын арттырып, өмірге, жақсы қасиеттерге құштарлық сезімдерін байытып, әсіресе рухани сезімдерін барынша молайтып, күш-қуатын, жігерін шыңдау – абыройлы міндетіміз.

Мақсаты: Студенттерді болашақта ұстаз болып, тәжірбие жинауына инновациялық қызмет жасау арқылы, кәсіби өсуіне, сондай-ақ мектептегі білім беру сапасының көтерілуіне зор үлес қосуы

Дамытушылық: Жас мамандарды болашақта ой-өрісі жоғары, шығармашылық қабілеті мол, оқу жүйесіне жаңаша көзқарас қалыптастыру

Тәрбиелік: Сыни тұрғысынан ойлай білетін, инновациялық санасы бар, алған білімдерін мектеп оқушыларына жеткізе алатын жеке тұлғаны тәрбиелеу

Әдіс-тәсілдері: RWCT әдістерін сауатты қолдану

67

Көрнекіліктер: теледидар, бейне таспа, сызбалар, үлестірмелі тапсырмалар, орамал тастау және оркестр ұйымдастыру ойындары.

Ұйымдастыру жұмыстары:1. Инновация терминіне анықтама2. Үлестірмелі тапсырмалар3. RWCT фазасымен жұмыс4. Сырнай, домбыра тобымен жұмыс5. Қортындылау6. Өзін-өзі бағалау

Сабақтың барысы:Бүгінгі таңда білім берудің ұлттық жүйесі өте маңызды,

қарқынды өзгерістердің сатысында тұр. Қазіргі кезде қоғам дарынды, қабілетті адамдарды қажет етеді. Сондықтан да қазіргі уақытта мамандық атаулының барлығы дерлік бейімділікті, ептілікті, ерекше ой қызметін ғана емес, жоғары мектеп, мектеп ұжымынан үлкен жауапкершілікті, қызу белсенділікті талап етеді.

Үздіксіз жаңалық еңгізу білім беру мекемелерінің, соның ішінде жалпы білім беретін мектеп жұмысының дамуының ең басты факторы болып отыр. Инновацияның мәні неде және оның қажеттілігі қандай сепептермен түсіндіріледі?

Бірінші кезекте инновацияның өмірге келуі мектептің өзінің жұмыс істеуіне себепші болатын ішкі жағдайларға байланысты.

Білім беру мекемесінің алға қойған мақсатына жетуі үшін басқаруға ықпал жасайтын (мұғалімдер, мектеп оқушылары) және өзінің басқарушы ішкі жүйесі (әкімшілік, педагогикалық ұжым) біртұтас жүйе болғандықтан, инновацияға үнемі орын табылады. Ал жаңа өзгеріс нәтижесінде білім беру мекемелері үздіксіз өзгеретін және дамитын жаңа қайшылықтардың көздері болады. Сонымен қатар басқарудағы маңызды орын үнемі қозғалыс пен дамуда болатын педагогикалық және балалар ұжымының қажеттілігіне беріледі.

Инновациялық қажеттілігі сыртқы себептермен де анықталады, ол мынадай бірқатар себептерге байланысты: адамдардың мұқтаждылығын қамтамасыз ету қажеттілігі, мектеп оқушыларының білімге, дағдыға, шеберлікке деген ұмтылысты, жоғары сапалы білім алудағы жеке тұлғаның дамуы. Демек, жаңалықтың ену қажеттілігі білім алуға деген (бір нәрсеге әсерін тигізетін жағдайлардың кездесуі) мұқтаждығынан пайда болады. Ол сұраныс пен ұсыныс арасындағы қатынаспен, жалпы білім беруге дайындық деңгейімен, педагогика

68

қызметкерлерінің кадрлық әлеуметімен және басқа да факторлармен анықталады.

Технологияны, ұйымдастыруды, әдістерді үнемі жаңғырту жағдайында ұстап тұрып қана мектеп өз бағытын нығайта алады. Сондықтан да жаңалық енгізу кез-келген білім беру мекемесінің дамуы мен жоғары жетістікке жетуінің негізгі факторы болып табылады.

Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеру-маңызды мәселелердің бірі.

Инновация мәселелерімен айналысып жүрген бірқатар ғалымдардың еңбектерін, жазған анықтамаларын қарастырып, талдай келе бұл ұғымның түп-төркіні белгілі бір уақыт арасында жаңашыл идеяны қайта қарау, жаңалау деп айта аламыз. Сәл ертерек кездің өзінде белгілі қолданылып жүрген идеялар жаңа бағытта ұсынылса, мұның өзі инновация деп атаған. Инновация - «инновацияны»-«жаңалық», «жаңа әдіс», «өзгеріс», «әдістеме», «жаңашылдық», ал инновациялық үрдісті «жаңа әдістеме құралы» деп атауға болады.

Инноваиця білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады. Кейінгі кезеңде ғалымдар өз зерттеулерінде оқу-тәрбие ісіне жаңалықтарды енгізу, тарату мәселелерін қарастыруда. Педагогикалық инновацияның негізгі міндеті-«енгізіліп отырған жаңалықтарды топтау, жіктеу-деп көрсетеді. Енгізіліп отырған жаңа әдістеменің ерекше жағын көре білу, түсіне білу және оның басқа әдістемелерімен қандай байланыста екенін білу керек. Сонымен мұғалімнің инновациялық әрекетіне көшуі бірден-бір көкейкесті мәселе деп қарастырамыз. Білімнің ағартушылық жүйесінде нысанның динамикалық үрдісі мұғалімнен шығармашылықты, инновациялық әрекетті талап етеді. Мұндай талап мұғалімнің дәстүрлі деңгейі, қазіргі мектеп, қоғам қажет ететін шығармашыл, жаңашыл мұғалім арасында қарама-қайшылық туындатады.

Қазіргі кезеңдегі педагогикалық инновация білім беру жүйесіндегі жаңалықтарды топтастырады. Ал білім беруде енгізілген жаңалық тек педагогикалық қана емес, қоғамдық мәселе бола отырып, бір мақсатты көздейді. Озық инновациялық әдіс-тәсілдердің көрсеткіш модулін төмендегі 1- кестеден көруге болады:

69

Кесте – 1. Инновациялық әдіс тәсілдердің түрлері.

№ Инновациялық әдіс тәсілдердің түрлері.1 Жаңалығы 2 Көкейкестілігі3 Ғылыми негіздемесі4 Болашақтығы 5 Қажеттілігі

Қазіргі кезеңдегі педагогикалық инновация білім беру жүйесіндегі жаңалықтарды топтастырады. Ал білім беруде енгізілген жаңалық тек педагогикалық қана емес, қоғамдық мәселе бола отырып, бір мақсатты көздейді.Өзіміздің пәніміз бойынша осы инновациялық әдіс-тәсілдердің модулдерінің үлгілерін топтастырайық. Оны мына 2-кестеден көруге болады:

Кесте – 2. Инновациялық әдіс-тәсілдердің түрлері.

Модульдік технология

Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлауды дамыту

Саралап оқыту Шаталовтың тірек сызбалары

Тестпен жұмыс, жүйелілік, бірізділік.

RWCT жобасымен жұмыс, қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой толғаныс.

Деңгейлеп оқыту, топпен жұмыс, кездесу, конференция.

Көрнекілік арқылы оқушылардың көзбен көріп, қолмен ұстау технологиясы

Модульдік технология – мөлшер, шамамен оқыту, оқытудың тиімді жолдарын қарастыру, пән мазмұнын тереңірек меңгерту, белсенділік туғызу, білім алушылардың біліктілігін көтеру, өз бетімен іздену қабілеттілігін қалыптастыру, соның ішінде тест түрлерін күнделікті сабақтарда қолданып жүрміз.

Қазақстандағы RWCT жобасы 1997 жылдардың басында бастау алды. Сол кезден бері жоба гүлденіп, Соростың Ашық Қоғамдық Институты мен Халықарлық Оқу Ассоциациясының (ХОА) үш жылдық гранты арқылы, Американың халықаралық Дамудағы

70

Көмегі, шелл және Шеврон мұнай компагиялары бөлген гранттар арқылы өрісін кеңейтті.Өзінің қызметінің 7-жылында RWCT жобасы 5000-нан астам мұғалімдерді оқытып шығарды. Жоба елдің барлық аймақтарында ендіріліп, түрлі деңгейдегі білім алушылар RWCT оқу семинарлары мен тренингтеріне қатысуда. Бұл жоба мұғалімдерді ашық талқылаулар мен сын тұрғысынан ойлауды талап етеді.

RWCT жобасы қызметіне байланысты 3-фазадан тұрады (бұл жобалар тақтада сызба-кесте арқылы түсіндіріледі):

- алғашқы фаза – Қызыушылықты ояту «Миды ояту»-әдісінде бұрынғы студенттердің білімдері мен сезімдеріне немесе жаңа білімге мазмұн қалап, өз еркімен санлы түрде алға жылжитындықтарын, жаңа идея мен мәліметтерді үйренуге және оны өзіндегі білім негізімен ұштастыруда іштей немесе сырттай белсенді болатын-болмайтындықтарын шешуі де алғашқы фазада іске асады.

- 2-фаза Мағынаны тану «Түртіп алу әдісі» - INSERT - әдісінде студенттердің негізгі міндеті – мазмұнмен айналысып, жаңа идеяның бұрынғы білім мен сенімдермен байланысқандығы жөнінде хабардар болу, жаңа білімді бұрынғымен біріктіре отырып және ақпараттық жаңа мазмұнға қолданбалылығы мен қолайлығын қарастыра отырып, белгісізден белгіге қарай жүретін ақпарат пен идеяның маңыздылығы жөнінде шешім қабылдаулары қажет.

- 3 фаза Ой толғаныс «Қорытындылау әдісі» - үйрену процесінің соңғы фазасы болады да, бұл кезде студенттер алған білімдерін сыртқа шығарып, түсінгендерін өз сөздерімен жеткізіп бере бастайды. Осы RWCT жобасының қызметін 3-кестеден көруге болады:

Кесте – 3. RWCT жобасының қызметі

RWCT жобасының қызметі

Қызығушылықты ояту

Мағынаны тану Ой толғаныс

Студенттердің алған білімдері ұзағынан, мазмұнды болып, шындыққа ұласуы үшін бұрынғы мәліметтермен жаңа мәліметті біріктіре алудағы уақытпен, құрылыммен қамтамассыз ету – бұл фазаның мақсаты.

Саралап оқыту – студенттердің топпен, ұжыммен бірлесе отырып, өз беттерінше іздену, талпыну болса осы қазіргі қатысып

71

отырған П-343 топ студенттері де осы әдіске қатыса отырып, өздерін ІІ-топқа бөлді, І-топ «Сырнай», ал ІІ-топ «Домбыра». Бұнда әр топ өздері қойған аттарын қорғау керек, сол бойынша шығармашылық жұмыстар жүргізіледі, жұмбақтар, ребустар шешіліп балл жинайды.

Шаталовтың тірек сызбалары - Көрнекілік арқылы оқушылардың көзбен көріп, қолмен ұстау технологиясы студенттер алдын ала силлабуста берілген өздік жұмыстары бойынша ойындарға «Орамал тастау» және «Оркестр» көрсетіп, өздерін бағалайды. Әр топ қорабшаға қанша жауап салса сонша балл қосылып, өз білімдерін тексереді, білмегендерін үйренеді.

Қорытындылау – Қазақстанда жаңашылдық дамудың қызық та шығармашылық көріністері жетерлік. Жалпы алғанда бүгін жоғары оқу орындары студенттерін инновациялық бағытта оқыту және оларды жүзеге асыруға арнайы дайындау қажеттілігі туындап отыр. RWCT Қазақстандағы білім беру жүйесінде инновациялық деп саналады. Сондықтан біздің студенттер болашақ ұстаз ретінде аталмыш жобада жұмыс істеу барысында оқытудың инновациялық үрдесінен білім алып қана қоймай, өздерінің инновациялық ой-санасын, инновациялық бағытын қалыптастыра отырып, инновациялық қызметін жүзеге асыра білді. Бұл бүгінгі таңда болашақ мұғалімді дайындаудың басты шарты – қазіргі кезде мектептің жаңа моделін құрудағы мәселе қарастырылуда. Жаңа мектеп – ол жаңа бағытпен жұмыс істейтін, яғни жаңаша сыни тұрғыдан ойлайтын, шығармашылық жағынан жоғары дамыған, қай кезеңде болмасын ізденісте жүретін мұғалім. Бұл мұғалімге де және студентке де біржақты өзекті болғандықтан әрі қарай кәсәби өсуінің мотиві болып табылады.

Тақырыбы: «Қазақстандағы музыкалық өнердің дамуына Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет шығармашылығының мазмұны мен маңызын инновациялық әдістер арқылы түсіндіру»

Негізгі мақсатым: Студенттерді жаңа бағдарламамен таныстырып, қалыпты оқу жүйесіне жаңашыл көзқарас қалыптастыруына қолайлы жағдай жасау, инновациялық бағытты оқыту және оларды жүзеге асыру.Сабақтың жоспары:1. Ұйымдастыру кезеңі.2. Жаңа бағдарлама RWCT жобасымен танысу.3. Әр фраза бойынша жұмыс: І-фаза (Қызығушылықты ояту)

ІІ-фаза (Мағынаны тану)

72

ІІІ-фаза (Ой толғаныс)4. Қорытындылау.5. Өзін-өзі бағалау.Қолданылған көрнекіліктер:1.Бейне таспада: Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет туралы бейне сюжет2. Домбыра аспабының сүйемелдеуіндегі күйлер: а) Құрманғазының: «Адай», «Сарыарқа» ә) Дәулеткерейдің: «Жігер» б)Тәттімбеттің: «Қосбасар», «Сылқылдақ» 4. Плакат-сызбалар әр фазаға байланысты5. Ұлы күйшілердің суреттері, еңбектері жайлы бұрыш6. Үлестірмелі карточкаларСабақтың барысы:

Республикамызда алғашқы мәдени құрлықты әкелген ойшылдарымыз, отандық халық ағартушылар, педагог музыканттар, композиторларымыздың музыкалық тәрбиеге қосқан үлестері, соның ішінде қазақ халқының музыкалық мәдениетіне, қабілетіне қалыптасуына ықпал тигізген атақты күйшілеріміз: Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, олардың шығармаларындағы музыка-поэтикалық мұраларындағы тәрбиелік бағыттары, педагогикалық жүйедегі оқушылардың музыкалық дамуында алатын орны мен маңызы жайлы әңгіме қозғамақпыз.

Бүгінгі сабаққа өздеріңізге осы күйшілер жайлы деректер, мағлұмат жинап келу тапсырылған. Енді біз RWCT жобасы, яғни оқыту мен жазуды сыни тұрғыдадан ойлауды дамыту жобасы бойынша, жаңа бағыт, инновациялық бағытта оқыту, оның белсенді қатысушылары студент қауым өздеріңсіздер, себебі сіздер болашақта ұстаз болып, инновациялық қызмет жасау арқылы кәсіби өсуіне, білім саласының көтерілуіне үлкен үлес қосатындарың анық. Енді осы жоба бойынша жұмыс жасаймыз. RWCT жобасына ІІІ – фаза енгізілген, әр фазада өзінің әдістері бекітілген, оны 4-кестеден байқауға болады:

Кесте – 4. RWCT жобасының фазалары

RWCT жобасының фазаларыМиды ояту INSERT Қорытындылау

73

Қызығушылықты ояту сабаққа қатысудағы алғашқы қадам, жаңа идея мен мәліметтерді үйренуге, өз білгендерін тексеруге, ойлау, талпыну, іздену, яғни бұл «Миды ояту» әдісі. Алғашқы фазада «Қызығушылықты ояту», яғни миды ояту әдісінің сызбасы:

«Қызығушылықты ояту»

«Миды ояту»-әдісі

Талпыну, іздену, ойлауЕнді осы әдіс бойынша ұлы күйшілер жайлы өз білгендеріңізді

ортаға салыңыздар. Әр топ өздерін таныстырып: І-топ «Жігер», ІІ-топ «Адай», ІІІ-топ «Сылқылдақ» екендіктерін, не себептен олай қойылғаны жөніндерінде айтып, топ жетекшілері таныстырып өтеді де, осы аты аталған күйшілердің өмірі мен шығармашылықтарына қысқаша мағлұмат беріп өтейік: тақтада Тәттімбет Қазанғапұлы (1815-1860 ж.ж.), Құраманғазы Сағырбайұлы (1818-1889 ж.ж.) және Дәулеткерей Шығайұлы (1820-1887 ж.ж.) жазылған плакаттар ілінеді де, әр топ жекелей өздері қойған аттарын не себепті қойғандықтарын, оны топ алдына шығып баяндайды. «Сылқылдақ» - тобы: Тәттімбет Қазанғапұлы, қазіргі Қарағанды облысының Қарқарлы аймағында туып-өскен, айналасы тамаша табиғат – Арқаның мөлдір сулы, шалғынды жайлауы еді. Той жасап, ат шаптырып, балуан күрестіріп, қазы-қартаға, қымызға қарық болып жатқан елде ержетті Тәттімбет. Құдайберген дарынның арқасында Тәттімбет ауыл ішіндегі күйшілерден тәлім-тәрбие алып, өзі де өрен жүйрікке айналады. Бір домбырашы қызбен жарысқанда 39 күй орындаса да жеңілмеген қызды бір аяғын шешіп тастап, қырқыншы күйді башпайымен тартып сүріндірген екен дейді. Ол кездегі салт бойынша, қыз бала аяқ киімін шешіп, башпайларын көрсете алмай, жеңіледі. Осындай ойын-сауықтарда кездескен қыздардың өнеріне, сұлулығына қызығып, көңіл шалқыған Тәттімбет «Былқылдақ», «Сылқылдақ» деген тамаша күйлер шығарған, сол себепті де біз өз тобымызды күйшінің «Сылқылдақ» күйіне арнап атадық. «Адай» - тобы: қазақ елі өз жерінің қазына-байлығымен ғана емес, әлемді

74

аузына қаратқан атақты талант иелерімен де белгілі. Елді өзінің өзгеше өнерімен оятқан жасампаз күйші Құрамнғазы Сағырбайұлы болды. Ол ХҮІІІ ғасырдың басында, Батыс қазақстан өңірінде, орал облысы, Жанғали ауданының Жиделі елді мекенінде, кедей шаруа жанұясында дүниеге келді. Құрманғазыны күй өнеріне баулыған және оның ұстазы болған Ұзақ күйші еді. Сонымен қоса күйшінің шығармашылық табыстарға қол жеткізіп, өрлеуіне Бөкей ордасының Байжұма, Баламайсаң, Байбақты, Соқыр Есжан сынды атақты күйшілері зор ықпал еткен. Олардан тәлім-тәрбие алған Құрманғазы қазақ халқының ұлы сазгері атанды. Құраманғазының күйлері қазақ елі өмірінің әлеуметтік жыр-сыры, азаткерлік рух ұраншысы іспетті. Ұлттық тарихымыздың әуен тілінде жазылған ұлы эпопеясы деуге болатындай. Күйші шығармашылығындағы өзекті мәселелер – халықтың азаттығы мен жеке тұлға бостандығы. Өз туындыларында ХІХ ғасырдың 30-жылдары Исатай Тайманұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліске ерекше назар аударған. Осы көтерілістен кейін өзінің алғашқы туындыларының бірі «Кішкентай», «Ақбай», «Ақсақ киік», «Түрмеден қашқан», «Адай» күйлерінде ол халықтың азаттықты көксеген арманын, әділетсіздікке қарсылықты, қоғамдық мүдделердің өзара қақтығысын білдіреді, осы шығармаларының мазмұнына қарай тобымызды «Адай» деп ақылдастық. «Жігер» - тобы: Дәлеткерей Шығайұлы 1820 жылдар шамасында қазіргі Орал облысының орда ауданында ауқатты отбасында дүниеге келген.Атақты музыка зерттеушісі, академик ахмет Жұбановтың айтуына қарағанда, дәулеткерейдің туған жиені, кеңес өкіметінің тұсында өмір сүрген науша Бөкейханов күйшінің елу шақты күйін тартады екен. Даңқты сазгер туралы, құнды деректер берген де сол кісі көрінеді. Дәулеткерей орысша үйреніп, оқи да, жаза да алатын болған. Домбыраны тамаша орындаушы мүсірәлі деген күйшіден шеберлікті үйренген.

Дәулеткерей 1861жылы Қызылқұрт елінің билеушісі боп тағайындалған соң, бір жылдан кейін күй атасы Құрманғазымен кездескен. «Дәулеткерейдің Құрманғазымен әңгімелесіп, халық дәстүрі үлгісіндегі басқа да домбырашыларды көріп тануы, оның музыкалық творчествосына қатты әсер етті»,-деп жазады академик Ахмет Жұбанов. Құрманғазы және оның шәкірттерінің ең үздік музыкалық шығармалары дауылдатқан екпінімен, тастай тегеурінділігімен, өршіл батылдығы, кең тыныстылығымен ерекшеленеді. Дәулеткерейдің халық тағдырын, елдің еркіндікке

75

ұмтылу сезімін бейнелеген «Топан», «Жігер» атты күйлері ержүрек адамның салмақты, салиқалы тебіреніс-толғанысын бейнелейді. Бұл күй – дыбыстық мүмкіндігі аз домбыраның тар көмейіне сыймай, тасып жатқан терең де мол, көтеріңкі лептегі мән маңызы зор шығарма болғандықтан тобымыздың атын

«Жігер» деп қойдық. Сол арқылы «Миды ояту» әдісі бойынша талпынып, ізденіеді.

ІІ –фаза «Мағынаны тану», жаңа ақпаратпен танысу, өздері осы фазада сахналық көрініс, бейне сюжет көрсетіп, оны өздері бағалайды, оны мына сызбадан көруге болады:

«Мағынаны тану»

«Түртіп алу әдісі»- INSERT

Ақпараттар, өнер қойылымдары, техникалық құралдар

Бұнда «Түртіп алу» әдісі INSERT - өз ойын білдіріп, сұрақ-жауап алып, білмегенін сұрауға көмектеседі. Бұл әдісте мына үлестірмелі карточка қолданылады, оны 5-кесте арқылы бақылауға болады:

Кесте – 5. Түртіп алу әдісі - INSERT

Білемін (Ү) Жаңа ақпарат (+)

Мен олай ойламаймын(-)

Сұрағым бар (-)

Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, олардың шығармашылығынан алған, білгендерін түртіп белгілеп отырады.

ІІІ-фаза «Ой толғаныс» - «Қорытындылау» әдісінің тірек сызбасы:

76

«Ой толғаныс»

«Қорытындылау әдісі»

Ойын нақтылайды

«Ой толғаныс» үйрену процесінің соңғы фазасы болады, бұл кезде алған білімдерін ортаға салып, түсінгендерін өз сөздерімен жеткізіп, өз ойларын нақтылайды. Сонымен бүгін біз жаңа технологияның RWCT жобасында жұмыс істеу барысында оқытудың инновациялық үрдісін ғана біліп қоймай, инновациялық бағытты қалыптастыра отырып, инновациялық қызметті жүзеге асыра білдік. Осы әдістерді қолдана отырып ұлы күйшілер Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет шығармашылығмен терең танысып, олардың қайталанбайтын жеке тұлға екенініне көзімізді жеткіздік.Сабақты қорытындылай келе елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «2030» бағдарламасында оқу мен білімге ерекше көңіл бөлді – «Бірде бір оқуға қамтылмаған бала болмауы керек, сонда ған біз өркениеттке жетеміз»,-деген. Біз оқыта отырып тәрбиелеп, тәрбиелеу арқылы жеке тұлғаны оқытамыз. Сабақ соңында студенттер «Өздік жұмыстарын» яғни, жасалынған буклет, ребус, сөзжұмбақтарын, мақал-мәтелдерден жарысып, алған білімдерін сарапқа салып, өздерін-өзі бағалайды, барлық топ бірігіп Құрманғазының «Сарыарқа» күйін ойнап, келген қонақтарды қошеметпен шығарып салдық.

СӨЖ тапсырмалары:1. Озық инновациялық әдіс-тәсілдердің көрсеткіш модулін атаңдар?1. Инновациялық әдіс-тәсілдердің түрлері.2. RWCT жобасының модулі.

Қоланылған әдебиеттер:1. Беспалько В.П. Слогаемые педагогические технологий. М,

Педагогика19892. Қараев Ж., Қуанбаев Б. Жетілдірілген педагогикалық жүйені

жобалаудың дидактикалық шарттары. \\ Ізденіс № 1 2004

77

3. Бұзаубақова Қ.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз, ТарМУ, 2003

Тақырып - 8. Интерактивті тақтаның мүмкіндіктерін қолдану

Жоспары: 1. Интерактивті тақта –дегеніміз не?2. Интерактивтік оқыту технологиясы 3. ACTIVboard - ACTIVstudio программасы

Қазақстан Республикасының Білім туралы  заңында: «Білім беру  жүйесінің басты міндеттерінің бірі - білім беру бағдарламаларын меңгеру үшін жағдайлар жасау керек »- деп көрсетілген. Солардың бірі білім беруді ақпараттандыру барысында дидактикалық және оқыту құралы болып компьютер саналады. Сондықтан кез келген білім беру саласында  мультимедиялық электрондық оқыту құралдарын барлық пәндерді оқытуда пайдалану керек. Ақпараттық технологияның жаңа құралдардың бірі -бағдарламалық – техникалық кешен болып саналатын «Интерактивті тақта» болып табылады. Интерактивті тақта –дегеніміз не? Интерактивті тақта – бұл компьютердің қосымша құрылғыларының бірі және де дәріс берушіге немесе баяндамашыға екі түрлі құралдарды біріктіретін: ақпараттың кескіні мен қарапайым маркер тақтасын біріктіретін құрал. Интерактивті – inter (өзара), akt(әрекеттесу). Оқыту процесі барлық оқушылардың тұрақты белсенді өзара қарым-қатынасы арқылы жүзеге асырылады. Оқушы мен мұғалім оқытудың тең құқылы субъектісі болып табылады. Қазіргі уақытта бастауыш сыныптан бастап білім беруде сабақ барысында интерактивті құралдар қолданылуда. 

Интерактивтік оқыту технологиясы – бұл коллективтік, өзін-өзі толықтыратын, барлық қатысушылардың өзара әрекетіне негізделген, оқу процесіне оқушының қатыспай қалуы мүмкін болмайтын оқыту процесін ұйымдастыру. Интерактивті құралдардың көмегімен мұғалімнің, оқушының шығармашылықпен жұмыс істеуіне жол ашылып отыр.Интерактивті оқыту моделін пайдалану - өмірлік ситуацияларды модельдеуді, ролдік ойындарды қолдануды, мәселені бірлесіп шешуді қарастырады. Оқу процесінің қандай да бір қатысушысын немесе

78

идеяны /яғни, жақсы оқитындарға ғана назар аудару сияқты/ ерекшелеуді шектейді. Бүгінгі күні білім саласында қолданылып жүрген интерактивті тақтаға қысқаша шолу жасайық.

ACTIVboard - ACTIVstudio программасы арқылы іске қосылады. Бұл құрылғы компьютер, мультимедиялық проектор және ақпараттарды енгізуге арналған активті қаламнан тұрады.

Активті қалам – дегеніміз не? Aктивті қалам – бұл меңзерді басқару құрылғысы және компьютер мен тақта арасындағы байланысты іске асырушы құрылғы.

ACTIVwand указкасы. Электронды ACTIVwand указкасының ұзындығы 54 см тақтаның жоғарғы бөлігінен кішкентайларға да қол жеткізуге мүмкіндік береді. Жанында орналасқан батырма ташқанның сол жақ батырмасының қызметін атқарады. ACTIVboard – интерактивті тақтасында жұмыс жасаушыға проектордың сәулесінен астынан шығуға мүмкіндік береді. "Оң қол" сонмен бірге "сол қолмен" жұмыс жасауға қолайлы құрал.

ACTIVote қолдана отырып: «Тест дайындау шеберінде» ACTIVstudio бағдарламасында флипчартта мәтіндік немесе графиктік түрде тест сұрақтары кітапханада сақталады да, тестің нәтижесін кесте немесе диаграмма түрінде компьютердің жадында сақталады. Тесттің нәтижесін EXСEL немесе WORD редакторларында экспорт жасауға болады

ACTIVstudio арнайы презентацияларды өткізуге және оны сабақ барысында қолдануға негізделген программа. Бұл программа ACTIVboard және ACTIVpen қаламымен жұмыс жасау үшін жасақталған. ACTIVstudio программасының мүмкіндіктері өте көп. Атап айтқанда, презентацияларды құруға, өткізуге, материалдарға арнайы эффектілер қосуға, негізгі кезеңдерді көрсетуге, көрсеткіштерді қосуға, қосымша ақпараттарды енгізуге және басқа да көптеген мүмкіндіктері бар.

Флипчарт – бұл бірнеше қажетті беттерден тұратын негізгі жұмыс аймағы. Бұл аймақта презентацияны құруға және оны көрсетуге қажетті құралдардың барлығы   көрсетіледі. Бірнеше флипчарттарды бірден ашып, бір флипчарттан келесі флипчартқа, объектілерге сілтемелер   қоюға немесе объектілерді бір мезетте келесі бетке көшіруге болады. Флипчартты басу құрылғысынан шығаруға немесе әр түрлі форматтарда экспорттауға болады.

79

Бағдарламалық - техникалық кешеннің құрамына кіретін интерактивтік тақтаны оқытушыға сабақты қызықты және динамикалық түрде мультимедиялық құралдар көмегімен оқушылардың қызығушылықтарын тудыратындай оқуға мүмкіндік беретін визулды қор деп те атауға болады. Сабақты түсіндіру барысында мұғалім тақта алдында тұрып, бір мезетте мәтіндік, аудио, бейне құжаттарды DVD, CD-ROM және Интернет ресурстарын қолдана алады. Бұл кезде мұғалім қосымшаны іске қосу, CD-ROM, Web- түйін мазмұнын қарастыру, ақпарат сақтау, белгі жасау тышқанды ауыстыратын арнайы қалам арқылы жазулар жазу және т. б. әрекеттерді жеңіл орындай алады.

Кез келген жаңа идеяны немесе өндірілген өнімді ұсынуда презентацияның атқаратын ролі зор. Роwer Роіnt-тағы кез келген құжат слайд деп аталатын жеке алынған кадрлардың жиынтығынан тұрады. Сабақ материалы  Power Point презентациясы немесе мәтіндік ақпарат түрінде беріледі. Алдын ала  дайындалған оқу материалдары – презентациялар, мәтіндік, графикалық ақпараттық объектілер – сабақтың жақсы өтуін және барлық ақпарат түрлерін қолдануды қамтамасыз етеді. Сабақта уақытты үнемдеу, демонстрациялық материалдар даярлау мақсатында интерактивті тақтаны пайдаланған тиімді екенін білдім. Интерактивті тақтадағы ақ тақта режимі – ең қарапайым режим. Ақ тақта режимін қолданғанда оны ақ бет қағазбен жұмыс  жасағандай және тақырыпқа қажетті жерін белгілеулермен, негізгі ұғымдарын ерекшелеу үшін түрлі түсті қаламды қолдануға болады. Ал экранның бір бөлігін жауып қоюға арналған ( есеп шығаруда дұрыс жауаптарын, оқушыларға әзір белгісіз ақпаратты ) және материалды оқу барысында мүмкіндігінше тақтаның қажет бөлігін көрсету.

Интерактивті құралдарды сабаққа пайдаланғанда дидактикалық бірнеше мәселелерді шешуге көмектеседі :-Пән бойынша базалық білімді  меңгеру ;

-Алған білімді жүйелеу ; -Өзін - өзі бақылау дағдыларын қалыптастыру; -Жалпы оқуға деген ынтасын арттыру -Оқушыларға оқу материалдарымен өздігінен жұмыс істегенде 

әдістемелік  көмек беру.

80

        Сонымен бірге интерактивті құралдардың келесі ерекшеліктерін де атап өтуге болады:1.Бормен тақтаға жазылған кескінді интерактивті тақтадағы түрлі – түсті айқын, ұқыпты кескінмен салыстыруға болмайды.2.Тақта мен бордың көмегімен әр түрлі қосымшалары бар жұмысты түсіндіру қиын әрі мүмкін емес.3.Слайдтарда, флипчартта қателер жіберілсе, тез арада түзетуге болады.4.Сабақта   ACTIVote тестілеу жүйесі арқылы тест алу мүмкіндігін қолдануға болады.5. ACTIVwand указкасының  көмегімен тақтаның жоғарғы бөлігіне кішкентайларға да қол жеткізуге мүмкіндік береді.6. Сабақта көрнекілікті қолдану деңгейі артады.7. Сабақтың өнімділігі артады.8. Оқушылардың білім деңгейіне оң әсер етеді

Бұл технологияны оқу материалын хабарлау және оқушылардың  ақпаратты  меңгеруін  ұйымдастыру  арқылы, көзбен  көру  жадын іске қосқанда арта түсетін қабылдау мүмкіндіктерімен қамтамасыз ететін әдіс деп қарауға болады. Оқушылардың  көпшілігі  естігенінің  5 % және көргенінің  20 % есте сақтайтыны белгілі. Аудио – және видеоақпаратты бір мезгілде қолдану есте сақтауды 40-50 % дейін арттырады. Интерактивті  құралдар   көмегімен қалыптасатын және жүзеге асырылатын ойлау қабілеті бұрынғы технологиялар арқылы берілетін ойлау жүйесінен өзгеше болатындықтан, тек ойлау қабілеті түсінігі ғана емес, қабылдау, есте сақтау жоғарғы деңгейде болады.

«Баланың ынтасын арттыру үшін оқылатын нәрседен бір жаңалық болуы керек» - деп Жүсіпбек Аймауытов айтқан екен. Олай болса, Сабақ – оқытуды ұйымдастырудың формасы. Сабақ – мұғалімнің шығармашылығы. Тіпті бірыңғай технологияны қолданатын, бір тақырыпқа арналған сабақ әр ұстазда түрліше болып шығады. Бұл орайда жаңа технологиялардың атқаратын орны бөлек. Заманымызға сай қазіргі   қоғамды ақпараттандыруда  бастауыш сынып оқушыларын да  ақпараттық– коммуникациялық технологияны қолдана отырып оқыту міндеттеріміз.

Ғылым ғасырының табалдырығынан   аттағалы тұрған  қазіргі  таңда  компьютер өмірдің   барлық саласына кеңінен енуде.     Елбасы атап көрсеткендей «Қазіргі заманда жастарға ақпараттық

81

технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте – мөте қажет».

СӨЖ тапсырмалары:

1. Интерактивтті тақта дегенді қалай түсінесіз?2. Интерактивттік оқыту технологиясының мағынасын қалай

түсінесіз?3. Осы Интерактивттік оқыту технологияға байланысты бір сабақ

үлгісін көрсет.Қоланылған әдебиеттер:

1. Іргебаева Ә.И. Оқыту технологиясы ұғымы, мәні, сипаттамасы // білім берудегі менеджмент №2, 61-65б. 2000ж.

2. Барсай Б. Педагогикалық технология ұғымының мәні мен әдіснамалық сипаттамалары // Бастауыш мектеп, №8-9, 1999ж.

3. Қатаев Н. Ақпараттық- технологияны оқу үрдісіне енгізудің дидактикалақ негіздері //Бастауыш мектеп №4, 2010ж.18-22бет

4. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии: Учеб.М.: 1997

5. Ақаева С.Бастауыш сыныптарда ойын сабақтарын жүргізу әдісі. //Бастауыш мектепте оқыту №5. 2007ж.2-3б.

6. Корсун Н.А. Использование новых информационных технологий при обучений в начальной школе.// Бастауыш мектепте оқыту №5. 2007ж. 4-5б.

7. Бөрібаев Б, Балапанов Е. Жаңа ақпараттық технологиялар. – Алматы, 2001.

8. Абылайхан С.М. Қазіргі педагогикалық технологиялар. Лекциялар жинағы. Қарағанды 2008ж.

82

Тақырып 9. Оқу- тәрбие үдерісінде ойын технологияларын пайдаланудың теориялық- әдіснамалық негізі – 4 сағ.

Жоспары:1. Ойынның пайда болу кезеңдері2. Ғалымдардың ойын туралы ой-тұжырымдары3. Ойынның құрылымдық элементтерімен өзара байланысы

Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономомикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты жолдауындағы 7-бөлімінде: «Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор.Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу. Екіншіден, педагогтар құрамының сапасын арттырудың маңызы зор. Үшіншіден, біліктілікті бекітудің тәуелсіз жүйесін құру қажет, ХХІ ғасырда білім беру ісін дамыта білмеген мемлекет құрдымға кетері хақ. Сондықтан біз болашақта жоғары технологиялық және білікті өнеркәсіп мамандарының шоғырын қалыптастыруымыз қажет. Бұл орайда, Қазақстандағы жоғары оқу орындарының міндеті - әлемдік стандартқа сай білім беру, ал олардан алынған дипломдар дүние жүзі мойындайтындай болуы қажет. Біз әрбір Қазақстан азаматтарының дұрыс мүмкіндіктермен жоғары білім алуына кепілдік беруіміз қажет», - деген болатын [1].

Ойынның пайда болу тарихын зерттеу мәселесi ұзақ жылдар бойы ғылымдардың басты назарында болды.

Өте ертедегі тұжырымда ойын адамдардың бос уақытына байланысты пайда болды деген пікip бар. Ежелгі уақытта ойынға діни – саяси жағынан мән берілді. Ежелгі гректер құдай ойынға қатысушыларды қорғайды деп ойлады. Сондықтан Ф.Шиллер ежелгі ойындар адамның бос уақытына қызмет жасайды деп тұжырымдады. Ежелгі Қытайда мерекелік ойындарды әмірші өзі ашып, оған өзі қатысқан.

Кеңестік кезде халық ойынның сақталуы және дамуы тоталитарлық тәртіппен байланысты болды.

83

Әлемдік педагогикада ойын нақты мақсатқа жетуге бағытталған және белгілі шарттары (ережесі) бар әрекеттерден тұратын, ойынға қатысушылар арасындағы жарыс немесе сайыс ретінде қарастырылды.

Ең бастысы, ойынның қарым – қатынас, окыту және өмір тәжірибесін жинақтаудың құралы ретінде аса күрделі әлеуметтік – мәдени құбылыс екендігін ұмытпаған жөн.

Ойынның күрделілігі оның формаларының көптүрлілігімен,өткізу ережесімен және оған қатысу жолдарымен анықталмақ. Ойынның әлеуметтік-мәдени табиғатының өзі-ақ оны білім берудің басқа ешнәрсе ауыстыра алмайтын элементі етіп көрсетеді. Ойын барысында:

• мінез-құлық ережелері және келешек емірге қажет әлеуметтік топтардың (қоғамдық формация түрі) рөлдері меңгеріледі;

• олардың мүмкіндіктері қарастырылады;• біріккен ұжымдық ic-әрекет дағдылары жинақталады, ойын

мақсатына жетуге қажетті балалардың жеке ерекшеліктері қалыптасады;

• мәдени дәстүрлер жинақталады.Елдiң болашағы тәрбие iciнe тәуелдi. Сондықтан да тәрбие iciнe

келеті мiндеттер жүктелгендiгiн ескерiп, жаңа қоғам мүддесiне лайық, жан - жақты жетiлген, бойында ұлттық сана, ұлттық психология қалыптасқан ертеңгi қоғам иелерiн тәрбиелеп өcipy - мектептiң мiндетi. Ойын - бала өмiрiндегi тәрбиенiң шешушi шарты. Бала өзiн қоршаған ортаны, өмip сүрiп отырған айналасындағы заттар мен құбылыстарды ойын арқылы түсiнiп, ұғынады. Әрине, тек көру, байқау арқылы емес, тiкелей араласып, iс-әрекетке көшiп нақты қарым-қатынас барысында бiледi.

Баланың таным түciнiгi, iс-әрекетi ойыннан басталады, оның негiзi болашақ өмiрiнде жалғасын табады. Қазақтың ұлттық ойындары туралы арнайы еңбек жазған Базарбек Төтенаев "Ұлттық ойындардың қалыптасуы тек балаларға кеpeктiгiмeн дамып қойған жоқ, ересектердiң күнделiктi тіршілігіндегі қозғалысы мен көңіл кетеріп, демалыс уақытын өткізудегі еңбектiң бiр түpi ретiнде де дамыды" деген пайымдау жасады.

Халық мұраларының бiрi - ұлт ойындары. Ойынға тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы, бiр жүйеге келтiретiн тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды.

84

Бiздiң, әcipece ұлттық ойындардың тәрбиелiк мүмкiндiктерi мол eкeнінe көзiмiз жеттi. Аға ұрпaқ өз бiлгенiн, өз көкейiне тоқығанын кейiнгiұрпаққа мирас етiп кеткен. Олар - ұлт ойындары. Ойнай бiлген бала сол халықтың мiнез - құлқынан, ой санасынан, тұрмыс - салтынан хабар алады. Ұлт ойындары - халық педагогикасының негiзгi бiр саласы ретiнде оқушыларға жан - жақты бiлiм беруде, олардың өмip тәжiрибелерiн кеңейтуде, дүниенi танып бiлу қабiлеттерiн жетiлдiруде аса қажеттi тәрбие құралдарының бiрi. Ұлт ойындарын отбасы тәрбиесiнен бастап, мектептегi жеке пәндердi оқыту барысында, үзiлiсте де, бос уақыттарды өткiзiлетiн ертеңгiлiктер мен кештердi дидактикалық, қосымша материал ретiнде пайдалануға болады. Ойынды балалардың жазғы дем алатын орын сауықтыру лагерьлерiнде кеңiнен пайдаланған жөн. Ойын арқылы балаларды өмipгe ең қажет қасиеттерге: өжеттiлiкке, iскерлiкке, жауапкершiлiкке, ептiлiкке тәрбиелеймiз. Сабақта ойын түрлерiн пайдалану сабaқтың түрлерi мен әдiстерiн жетiлдiру жолындағы iзденiстердiң маңызды бiр буыны. Ойын элементтерiн оқу үрдiсiн пысықтау, жаңа сабақты қорытындылау кезеңдерiнде, қайталау сабақтарында пайдалануға болады. Ойын турлерiнiң материалдары сабақтың тақырыбы мен мазмұнына неғұрлым сәйкес алынса, оның танымдық тәрбиелiк маңызы да арта түседi. Оны тиiмдi пайдалану сабақтық әсерлiгiн, тартымдылығын күшейтедi, оқушылардың сабаққа деген ынтасы мен қызығушылығын арттырады. Ойынмен ұйымдастырылған сабақ балаларға көңiлдi, жеңiл келедi. Ойынды iрiктеп алуға нақтылы сабақтың мақсаты, мүмкiндiктерi мен жағдайларын ескеруге ерекше назар аударған жөн. "Ой - ойыннан басталады" десек, балалардың ойын жетiлдiрiп, сабаққа қызығушылығын, белсендiлiгiн арттыру үшiн бастауыш сынып мұғалiмiнiң қолданатын басты тәсiлi - ойын.

Н.К.Крупская өзінің көптеген еңбектерiнде ойынның бала өміріндегi маңызына үлкен мән берген. Қандай ойын болмасын, әйтеуiр бiр нәpсeгe үйретедi, ең бастысы - баланы мұқияттылыққа, еңбекке, жолдасымен ынтымақта болуға үйретедi.

Ойын - балалар үшiн оқу да, еңбек те. Ойын - айналадағы дүниені танудың тәсілі.

Ал заманымыздың талантты педагогы В.А.Сухомлинский: "Ойынсыз, музыкасыз, ертегiсiз, шығармасыз, ойсыз толық мәндегi ақыл-ой тәрбиесi болмайды" - деп санайды. Осы пiкiрлерге сүйенсек бастауыш сынып оқушыларының оқуға, бiлiмге деген ынтасы мен

85

мүмкiндiктерiн толық пайдалану, оларды оқу үрдiсiнде үздiксiз дамытып отыру және сабақ барысында алған бiлiмдерiн практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшiн ойын түрлерiн қолданудың, пайдаланудың орны бөлек.

Ұлттық ойындарды тиiмдi қолдану мұғалiмнiң түсiндіріп отырған материалын, оқушылардың зор ынтамен тыңдап, берiк меңгеруiне көмектеседi. Өйткенi төмeнгi сыныптағы оқушылардың аңсары сабақтан гөру ойынғаа ауыңқырап тұрады. Қызықты ойын түpiнeн кейiн олар тез сергiп, тапсырманы ықыласпен орындайды.

Сабақ барысында ойын түрлерiн дидактикалық материал ретiнде пайдаланудың маңызы зор. Ойын арқылы баланың бойына адамгершiлiк қасиеттерiмен қатар бiлiмге, өнерге құштарлығы қалыптасады. Тiптi нашар оқиды-ау деген оқушылардың өздерi де ойын түрлерi араласқан сабаққа зер салып, ынталана түседi. Ойын араласқан жерде жарыс болмай тұрмайды. Оқушылар жолдастарынан қалып қоймау үшiн сабаққа белсендi қатысып, қойылғанан сұрақтарға жауап iздеп, ойлана бастайды.

Тiлдiң дамуына - ұттық ойынның ықпалы зор. Ойын ақыл-ой дамуына әcep етедi, бала ойын үстiнде заттар мен iс-әрекеттердi жалпылауды, сөздiң жалпылама мағынасын қолдануды үйренедi. Сабақты ойын түрiнде жүргiзу шәкiрттердiң бiлiмге ынта - ықыласын арттырады. Ойын арқылы -ұйымдастырылатын сабақ балаларға жеңiл әpi тартымды, түciнiктi болады. Оқытудың түпкi мақсаты - оның сапалы болуы. Яғни сабақтың түрлерi мен әдiстерiн, мазмұнын жетiлдiруге оны әдiскерлiк танымдық, бiлiмдiлiк, тәрбиелiк жағынан сапалық жаңа деңгейге көтеру. Оқытудың тәрбиелiк қызметi мен практикалық бағытын күшейту де осы мiндеттерден туындайды. Сабақта ұлттық ойындарды пайдалану сабақтың әдiстерiн жетiлдiру жолындағы iзденiстердiң маңызды бiр буыны.

Ойын түpiн оқу үрдiсiнде пысықтау, жаңа сабақты қорытындылау кезеңiнде, қайталау сабақтарында пайдалану тиiмдi. А.С.Сухомлинский Сөзiмен айтқанда: "Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе iспеттi, ол арқылы баланың рухани сезiмi жасампаз өмipмeн ұштасып, өзiн қоршаған дүние туралы түciнiк алады"

Тәрбиелiк мақсатта қолданылатын ұлттық ойындарды атауға болады: "Жасырынбақ", "Соқыртеке", "Ай керек", "Ақ сандық – көк сандық", "Белбеу соқ", "Көкпар", "Жаңылтпаш", "Қуыршақ", т.б.

86

Қазақ халқының ұлы педагогы, этнографы жазушысы Ы.Алтынсарин өзiнiң әдеби және педагогикалық еңбектерiнде қазақтың фольклорын пайдалана бiлген. Ы.Алтынсарин барлық еңбектерiнде жеке адамның жоғары қасиеттерiн қалыптастыруда еңбек, адамгершiлiк, ақыл-ой тәрбиесiнiң ерекше орын алатынын көрсеттi. Кемеңгер ұстаз Ы.Алтынсариннiң ұлағатты сөздерi, педагогикалық мұралары халық педагогикасында үлкен орын алады. Оларды қазiргi қазақ халқының ұлттық мәдениетi мен салт-дәстүрiнiң қайта жаңарту кезiнде кең мағынада насихаттау әрбiр ғылымның, мұғалiмнiң борышы болуы қажет.

Музыка пәнiн оқытуда шәкiрттерге ұлттық тәлiм-тәрбие беруге болады. Музыка сабағында халық ойындарын қолданудың түрлi жолдары бар. Ойынды сабақтың басында қолдану жаңа сабаққа немесе сұралатын үй тапсырмасына оқушыларды түгел қатыстыру мақсатын кездейдi.

Егер ойын сабақтың ортасында қолданылса, онда мұғалiмнiң мақсаты оқушылардың көңiл күйлерiн cepгiту, шаршағанды ұмыттырып ерiк-жiгерiн дамыту.

Ойын сабақтың соңында болса тақырыпты бекiту не сол сабақтан алған бiлiмдi жинақтау мақсатында пайдаланылады. Бастауыш сыныптарда ойынды оқу-тәрбие процесiн жетiлдiру мақсатында қолданып келедi.

Ұлттық ойындарды өткен сабақтарды қайталау кезiнде де қолдануға болады. Ол жағдайда сабақтың мазмұнын байыта түседi, балалардың қиялдарын қозғап, зейiндерiн кеңейте түседi.

Музыка сабағында "мажор", "минор" ұғымдарын баланың зердесiне ұялату оңай нәрсе емес.

Жастарды жаңа заманға сай тәрбиелеу үшiн, ұстаздар қaуымы оқу – тәрбие жұмысына шығармашылықпен қарап, оқытудың жаңа әдіс – тәсілдерін қолдану керек. Сондай-ақ оқу-тәрбие негiздерiнiң бiрi – ұлттық ойындарымыз.

Ол - сандаған ұрпақтың кepeгiнe жарап, оларды өмipгe әзiрлеу қажетiн өтеген, сыннан өткен сенiмдi тәрбие құралы.

Қазақтың ұлттық ойындары: ойын - сауық, тұрмыс - салт ойындары дене шынықтыру, спорт ойындары және оймен келетiн ойындар болып бөлiнедi. Ұлт ойындары сонымен қатар ауыз әдебиетiнiң бiр саласы болып есептеледi.

Халық өзiнiң қоршаған дүниенiң қыры мен сырын егжей - тегжейлi бiлудi баланың санасына ойын арқылы жастайынан сiңiре

87

бiлудi көздеген. Бала отбасы тәрбиесi және өзiн қоршаған ортамен тығыз араласа отырып, ана тiлiн үйренедi. Мектеп табалдырығынан алғаш аттаған балаларға ана тiлiн оқытудың тиiмдi әдiстерiне ерекше мән беруге тиiс. Музыка сабақтарында ойынды ұтымды пайдалану сондай әдiстерге жатады. Ойын арқылы оқу процесiн жандандырып, сабақтың сапасын арттыруға толық мүмкiншiлiк бар. Баланың сөздiк қорын молайтып, сөздi epкін, өз мағынасында қолдануға бiрден - бiр таптырмайтын құрал. Мысалы, бiрiншi сыныпта балаларды жете қимылдату мақсатымен халық ойыны "қуыр, қуыр, қуырмашты" ойтану пайдалы. Оның шарты: Бiрiншi бала бас бармақтан бастап, шынашаққа дейiн бiр рет саусақтардың атын түгел айтып бередi. Сөйтiп бар саусағын жұмып тұрып екiншi балаға, кез - келген саусағының атын атайды. Бұл ойын балалардың тiлiн жаттықтырады, еске сақтау қабiлетiн жетiлдiре түседi. Жұмбақ шешу ойынын жарыс түрiнде өткiзуге болады. Жұмбақ ойыны балалардың өздiгiнен ойлауына мүмкiндiк жасайды, оларды дерексiз ойлаудан нақтылы ойлауға жетелей түседi. Бiрiншi сыныпқа келген балалардың кейбiр әрiптерге барлығының бiрдей тiлi келе бермейдi. Бұл кезеңде нағыз көмекшi халық ойыны болып табылады. Бұл мақсатта ежелгi халық ойыны жаңылтпашты ұтымды пайдалануға болады. Жаңылтпаштардың тiл дамытуда, сөздi таза сөйлеп ширақ айтудағы пайдасы көп. Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық дәстүрi, әдет - ғұрпы, тәрбие мектебi бар. Баршамызға белгiлi, ойын арқылы баланың дене құрлысы жетiлiп, өзi жасаған қимылына ceнiмi артады.

Баланың бойында

О

йлау тапқырлық шыдамдылық ұйымдастырушылық белсенділік қасиеттерді қалыптасады.

Төзiмдiлiк, шыдамдылық пен ұстамдылық өзін - өзі тежеу сияқты қасиеттердiң қажеттiлiгiн алғаш сезiну осы ұлттық ойындардан басталады. Мысалы, сабақтан тыс уақытта оқушылармен ойнауға мынандай қазақтың ұлттық ойындарын ұсынyғa болады "Айгөлек", "Арқан тарту", "Белбеу тастау", "Соқыр теке", "Қойыңа қасқыр шапты", "Алшы", "Ат құмa", "Жаяу көкпар", "Көршi – көршi", "Түйе – түйе", "Омпы", "Хан жақсы ма?" "Сақина жинау" т.б. Ойындарды өткiзу арқылы мұғалiм балаларды қазақ халқының

88

дәстүрi мен әдет - ғұрпын жоғалтпай, оны әpi қарай дамытуға, өз ұлтынa деген сүйiспеншiлiкке жастайынан баулып, оны құpмeттeyгe тәрбиелейдi. Қазақтың ұлттық ойындарын сабақта үзбей өткiзу балалардың қозғалыс белсендiлiгiн арттырады, денсаулығын нығайтып, шындайды. Бұл ақыл - ойдың, мидың қабылдау процесiне де әcep етедi.

Ойын - өмірдегі, ic-әpeкеттегі пайдасыз және ,сонымен қатар аса қажетті маңызды құбылыстардың бipi болып табылады.

Кеңестік педагогика және психология ғылымдарын да ойын К.Д.Ушинский, П.П.Блонский, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин еңбектерінде қарастырылды.Ойынды шетел зерттеушілері–К.Гросс,Ф.Шиллер, Г.Спенсер, IL&Eibep. З.Фрейд, Ж.Пиаже және т.б. зерттеді.

Осы теориялардың арасында К.Гросстың теориясы көпке белгілі. Ол ойынды баланы болашақ ic-әрекетке даярлау кызметін атқарады, сондай-ақ сол ойында жаттыға отырып, өз қабілетін жетілдіреді деп қарастырды. Бұл теорияның құндылығы, ойынды дамумен байланыстыруында, ал кемшілігі – ойынға итермелейтін себеп, мотивтерді ашпайды. Ол адам ойынын жануарлар ойыны тарізді түсіндіре отырып, оны биологиялық факторлармен, инстинктпен байланыстырып қателік жібереді.

Ф.Шиллердің ойын жалғастырған Г.Спенсердің теориясы бойынша ойын барысында бала өзіндегі артық күшін сыртқа шығарады.

Ойынның мотивін ашуға талпына отырып, К.Бюлер ойынның негізгі мотиві ретінде қанағаттану (нәтижесіне қарамай-ақ әрекеттің өзінен қанағат алу) теориясын ұсынды.

Г.В.Плеханов ойынды еңбекпен байланыстырды. Плехановтың пайымдауынша, ойын еңбекке еліктеуден пайда болған еңбектің нәтижесі. Ойын - балалардың еңбек. Сондай-ақ еңбек оның мазмұнын анықтайды дәл тұжырым жасайды.Ертедегі ойындардың мазмұнынан соғыс, аңшылық орын алды. Ең әуелі соғыс, содан кейін осы соғысты бейнелейтін ойынның болғаны еш күмәнсіз. Сөйтіп, Плеханов ойынды еңбекке даярлау құралы, тәрбие құралы ретінде қарастырады.Плехановтың осы ойын кеңестік кездегі ғалым Д.Б.Эльконин ойын, ең әуелі үлкендердің іс-әрекеті реттде пайда деп жалғастырады.

Зерттеушілердің пікірінше, балалар ойыны осылай пайда болған.

89

Фрейдтің теориясы бойынша ойында өмірде нені жүзеге асыру мүмкін болмады, соны бастан өткізуге, көруге болады.

С.А.Шмаковтын пайымдауынша, ойынның табиғаты – бұл оның құндылығы, яғни қуанышты сезімі, сергектік, өмірге белсенді кipicy, қиялы, эмоциясы.

Я.Коменский ойынды баланың қозғалуына табиғи қажеттілік ретінде қарастырылады. Ол балаларға ойнау үшін көмектесіпотыру қажеттігін , олардың іс- әрекетін бақылау керектігін ерекше атап көрсетеді.Оның «Ұлы дидактика» еңбегінде 6 жастан 12 жасқа дейінгі жас кезеңін өнерлі және қамқорлық тәрбие мектебі деп атады. Бұл шақта балаларға өздеріне түсінікті ана тілінде білім беру керек, ал білім олардың есінде жақсы сақталатындай болуы тиіс.Бұл кезеңде балалар қиындықты сезінбейі, сол себептен оларға оқу әрекеті жеңіл болып көрінеді.

Неміс педагогикасының көрнекті өкілі Ф.Фребель дидактикалық ойындардың негізін салушы болып есептеледі, ол қимыл- қозғалыс ойындарының, құрылыс дағдылары мен еңбекке ету қабілеттерін дамытуға бағытталған дидактикалық жаттығулардың жүйесін жасады.

Қазіргі кезде ойын мәселесі бірқатар ауқымды зерттеулерде қомақты орын алып, оның баланы дамытудағы мәні анықталды.Зерттеушілер ойын арқылы оқу міндеттерін тиімді шешуге болатынын дәлелдеді.

Ойынмен ұйымдастырылған сабақ балаларға көңілді, жеңіл келеді.Сондықтан ойынды іріктеп алуға нақтылы сабақтың мақсаты, мүмкіндіктнрі мен жағдайларын ескеркге ерекше назр аударған жөн.

«Ой- ойыннан басталады.» десек, баланың ойын жетілдіріп, сабаққа қызығуы , белсенділігін арттыру үшін бастауыш сынып мұғалімінің қолданатын басты әдісі ойын болуы керек.

Ойын- балалар үшін оқу да, еңбек те.Ойын- айналадағы дүниені танудың тәсілі.Ойын балаларға өмірде кездескен иыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана қоймай, ұйымдстырушылық қабілетін қалыптастырады.

Қазақтың ұлттық ойындарының жалпы қалыптасу кезеңі бiздiң заманымызға дейiнгi XII - IX ғасырлардағы Қазақстан жерiндегi көшпелi тайпалардың құрылу дәуiрi. Кезiндегi өндiрiс күштерiнiң құралына пайдалануға икемделген тас, ағаш, сүйек т.б. табиғи заттар осы дәуiрдегi қалыптасқан ұлт ойындарына да сол өндiрiс құралдарының материалдары қолданылды. Күнi бүгiнге дейiн мәнiн

90

жоймаған "асық" ойындарына кез -келген сүйек емес, жануарлардың асықтарын икемдедi, "бес тас" ойынына кез - келген тастар емес, ұстағандa қолға сиятындай, домалақ тастар, "қарагие" ойынына қолға түскен ағаш емес, тек қайың мен ырғайдың бiрi, тiптi табылмағанда талды пайдаланады. Ұлт ойындарының қалыптасуы тек балаларға ғана керектiлiгiмен дамып қойған жоқ" ересектердiң күнделiктi тiршiлiктегi қозғалысы мен көңiл көтерiп, демалыс уақытын өткiзудегi қолданылған еңбектiң бiр түpi ретiнде дамыды.

Көшпелi қазақ тайпаларының арасында ұлт мәдениетiнiң бiр саласы ретiнде қалыптасқан ұлт ойындары әлеуметтiк - экономикалық жағдайдың өзгеруiне байланысты өзгерiп дами бердi.

Алғашқы мемлекеттiк бiрлестiк кезiнде дамыған халық ойындары жасөспiрiмдердiң бiр ортада өмip cүpyiнe және өзара қарым - қатынас жасауға себепкер болғандықтан бұл кезеңдегi қалыптасқан ойындардың көпшiлiгi түнде, ай жарығында далада, ашық алаңдарда ойнайтын ойындар қалыптасып дамыды. Олар ақсүйек, алтыбақан, айгөлек, арқантартыс, соқыртеке, түйе-түйе, белбеу тастау, ақсерек – көксерек, бұрыш, көршi, т.б.

Ұлт ойындарының келесi бiр даму кезеңi ХҮ ғасыр, яғни Қазақстан жерiнде алғашқы хандықтардың қалыптасу дәуiрi. Бұл қазақ халқының ұлт ойындарының дамуының жаңа бiр сатысы болды.

Қоғамдық құрлысқа деген көзқарасты бейнелейтiн элементтер әcipece асық ойындарында көбiрек көрсетiлген.

Жастар кейiн асықты өңдеп, Қазақстан территориясының барлық жерiнде белгiлi бiр жүйеге келтiрiлген түрлерi тарады. Асықты тас хнасына қайнатып бояп, ал хна болмаған жағдайда қарағай қабығына бояп алып отырған. Бұндай асық ойындарының бiрi "хан" немесе "хан жақсы ма" деп аталады.

Қазақ халқының тiршiлiгiнде төрт түлiк (қой, сиыр, жылқы, түйе) мал шешушi орын алған. Төрт түлiктiң қасиетi ұлт ойындарының дамуына да негiз болды. Келе - келе негiзгi бас кейiпкерлерi осы төрт түлiктен тұpaтын "көк сиыр", "түйе-түйе", "соқыр теке", т.б. ұлт ойындары да дами бастады. Бұл ойындардың барлығы қазақ халқының төрт түлiктi аса бiр сүйiспеншiлiкпен дәрiптеп, жануарлардың бойында да, адам баласының қасиеттерi бар, сондықтан жан - жануарлардың бәрi бiрдей деген ұғымнан барып шыққан ойындар болды.

91

XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезiндегi көшпелi қазақ халқының этнографиясын зерттеушi ғалымдардың назарынан тыс қалған мәселелердiң бiрi ұлт ойындарының тәрбиелiк маңызы.

Бұл негiзде Ә.Диваев жан - жақты зерттей келiп, "кiм де кiм қазақ халқының арасында болып, күнделiктi тұрмысымен танысса, сол отбасындағы бала тәрбиесiнiң әрқилы жақтарын, ойыншықтардың ойындардың, бала тәрбиелеуде қаншалықыты мәнi бар eкeнiн бiледi",-деп ескертедi.

Ұлттық ойындарды төрт топқа бөлуге болады. Бiрiншi топқа бiр жасқа дейiнгi нәpeстeнi тәрбиелеудегi "Бесiк жыры", "Саусақ санау" және "Tұcay кесу" жырлары жатады. "Бесiк жырында ата - ананың баласына деген iзгi тiлегiн, жақсы ниетiн еңбек сүйгiш те өнерлi болып, тәрбиелеудi аңсаған ойын көруге болады.

Қазақ халқының арасына кең тараған бес саусақтың аттары бар: бас бармақ, cұқ қол, ортан саусақ, аты жоқ саусақ, шынашақ. Осы саусақтарын бала тiлiнде ұғынықты да жеңiл айтылу үшiн басқаша айтады: бас бармақ, балалы үйрек, ортан терек, шылдыр шүмек, кiшкене бөбек.

"Саусақ санау" жырларының тәрбиелiк маңызы - тiлi жаңа шығып келе жатқан нәpeстeнi сөйлеуге қызықтырып қана қоймай, он бiрге дейiн санауды үйретiп, сол сандармен қатар заттардың атымен танысып, тiлi дамиды.

Екiншi топқа баланың дүниеге көзқарасын қалыптастыратын түрлі ойыншықтар мен құмалақ ойындары жатады.

Үшiншi топқа жасөспiрiмдердiң қозғалмалы ойындары жатады. Төртiншi топқа жiгiттердiң ойындары мен ұлттық спорт түрлері

топталады. Қарастырылып отырған ойын компоненттерінің барлығы

өзара бip-бірімен тығыз байланысты, оларды бір-бірінен бөлуге болмайды, өйткені, бұл компоненттер ойынның құрылымын анықтайды.

Көптеген зерттеушілер, осы компоненттердің бірқатар құрылымдық элементтерін бөліп көрсеткен, мәселен: ойынның ережесі, міндеттері, ойын жағдаяты, сюжеті, ойын әрекеті, нәтижесі [қараңыз: кесте-1].

Кез-келген ойынның басталуы педагог – тәрбиешінің жетекшілігімен ойынға эмоциялық өң беру арқылы жүзеге асырылады. Бұл балалардың ойынның міндеттерін түciніп, қабылдауын қамтамасыз етуші, танымдық мотивациясын

92

қалыптастырушы, ойлау ic-әрекетін, қиялын белсендіруші-өзіндік екшелігі бар ойын алдындағы жағдаяттар, ойын алдындағы даярлық болып табылады. Балалардың ойынға белсенді кipicyiн әр педагог әр түрлі қызықты тәсілдерді қолдана отырып қамтамасыз ете алады. Мүмкін, ол, әр түрлі картинкалар,суреттер,тіпті педагогтың шағын әңгімесі арқылы басталуы мүмкін, мысалы: «Біздің жорығымыз ну орманда басталды деп ойлайық».

Кесте-1. Ойынның құрылымдық элементтерімен өзара байланысы

Ойынның құрылымдық элементтерімен өзара байланысы

Мотивациялық

компонент

Бағдарлаушы

мақсаттағыкомпонент

Мазмұнды – тәсілдіккомпонен

т

Құндылық – еріктік

компонент

Бағдарлаушылық

компонент

Ойын жағдаяты,

Ойынның міндеттері

Ойынның ережесіойын

әректтері

Ойын жағдайлар

ы

Ойынның нәтижесі

Жоғарыда аталған элементтерің барлығы балаларды ойын жағдаятына | ендіруге, қызықтыруға мүмкіндік жасайды. Сөзіміз дәлелді болу үшін әр компоненттің құрылымдық элементтеріне тоқтала кетейік. Ең әуелі мотивациялық компонент ойын жағдаятын қамтамасыз етеді дедік. Педагог-тәрбиеші балаларды ойынға тартуда «Көз алдыларына елестетіңдер ...», «... болып жатыр», «Біз ... жүрміз» және т.б. тәрізді сөз тіркестерін пайдаланады. Балаларды ойынға тартуда ойынды еткізу үшін алдын-ала ойластырылған орман, мұхит, көлдін жағасы және т.б. айтарлықтай маңызы бар екенін әсте, ұмытпаған жөн. Сонымен қатар, ойын мазмұнындары ойын әрекеттеріне сәйкес қатысатын балалар саны да алдын ала анықталады. Ойын нәтижелі болу үшін педагог-тәрбиеші балалармен бipiгe отырып, ойын міндеттерін шешу барысында тиісті жағдайларды қалыптастыра білуді де ойластыруы қажет. Сонымен,

93

бiз ойынның мотивациялық компонентіне балалардың ойындағы ic-әрекетін және белсенділігін қамтамасыз ететіп ойынға нұсқау бepeтін элементті және ойын жағдаятын жатқыздық.

Бағдарлаушы-құндылық компонентіне жататын ойынның құрылымдық элементіне ойынның міндеттері жатады. Көптеген зерттеушілер ойын, сонымен қатар, оқу міндеттерін бөледі. Оқу міндеттері педагогқа түсінікті, ал балалар үшін жасырын, айқын болмайды. Оқу міндеттерінің осылайша берілуі арқасында оқыту жүзеге асырылады. Сабақ барысындағы ойын міндеттері балаларды қызықтырады. Мысалы: қатені тап, ойлан және т.б. Дидактикалық (оқу) және ойын міндеттерін байланыстыру үшін ойын ережесінің қажеттігі түсінікті жайт. Ол балалардың әрекеттерін ұйымдастырады, ойынға қатысушылардың тең құқыларын қамтамасыз етеді. Яғни, ереже ойын әрекетін реттеуші рөлінде болады. Осы арада мынадай орынды сұрақ туындайды. Ойынға даярлануда қандай ережелер болуы керек? Ол ең әуелі ойындағы әрекет ету ережесі: сен-дәрігерсің, сен-сатушысың және т.б. Ойынның ережесі ойынға қатысушылардың іс-әрекеттерімен сәйкес келуі және ол белгіленген бірізділікпен әрекетті орындауға бағытталуы керек. Ойында келесі, мына бip жайтты да ескеру қажет. Ойында әрекет ережесімен қатар жеке өзара қарым-қатынас ережесінің болғаны да жөн. Ойынның осы ережелерін енгізбейінше, оның басқарылмайтыны, сондай-ақ мақсаттың жүзеге аспайтыны түсінікті жайт. Ойын барысындағы балалардың бір-бірімен өзара қарым-қатынасының ережесі тәрбиелеуші рөлді атқарады, сонымен қатар оны дұрыс бағыттайды. Ойын ережесіне бірнеше мысал келтіруге болады, мәселен: өз жұмысыңды аяқтадың ба - досыңа көмектес; қайырымды бол, құрбы - достарыңның айтқанын мұқият тыңдай біл және т.б. Жарыс-ойындарында тәртіпті реттеу үшін айып төлеу енгізуге болады. Бұл балалардың жалпыға ортақ ережені орындаудың қажеттігін түсінуге үйретеді.Ойын ережесі ойын әрекеті барысында жүзеге асырылады. Ал ойын әрекеті ойын мотивтерімен қалыптacтыpылaды. Біз, жоғарыда ойын әрекетінің - максаты болатынын айтып өттік. . Психологтар әpekeтi сь[рткы (тындау, орындау, тапсырманы шешу жэне т.б.) және ойға катысты (салыстыру, талдау жасау, жэне т.б.) деп бөледі. Бүл эрекет әр турлі болған сайын, ойынның да кызыкты бола тусетінін керсетеді. . Ойын эрекетінің дұрыс жүзеге асуында балаларда қалыптасқан іскерліктердің олар орны ерекше болмак. Сондыктан, кандай

94

болмасын ойынды өткізуде, егер оған кажетті іскерлік балаларда жок болса, оны өткізin кажеті жок.

Бұл балалардың. ойындағы эрекетгеріне койьлатын бірқатар талаптардын за болуын меңзейді, ол талаптар мынадай болуы мумкін: ойын әрекетінің нақты мотивінің болуы, сонымен катар, жоспарлануы, басқарылуы және ол ойынға қатысушылардың санына сәйкес біртіндеп курделендірілуі. Біз ойын ережесі мен ойын әрекетін мазмұндык-тәсілдік компонентке жатқызамыз. Ойын барысында балаларда ойынның, ең маңызды элементі - ойын кезіндегі жағдайлар пайда болады. Ойын жaғдaйлapынa балалардың киялын белсендіру, олардын болмыска эмоциялық қатынастары және ойыннан алған әсерлерінің болуы жатады. Ойын жардайлары ойында жарыс элементтерінің болуын, тартымды болуын, әзіл-қалжынның болуын, ерікті әрекеттердің, таңдаудың болуын қамтамасыз етеді. Ойынның аса міндетті құрылымдык элементінің біріне - оның нәтижесі жатады. Нәтиже айқын аз байкалатын және мерзімнен кейінгі болуы мумкін. Ойын нәтижесінде балалардың болмыска және бір-біріне катынастары айқын көрінеді. Ойында балаларды ьнталандыратын ұжымдық бағаның рөлі ерекше болмак. Осы арада әр педагогқа ойынға түзетулер енгізіп, ойынның жағымды жактарын көрсету, ойынды эмоииялык шарыктатып аяқтауды ескерген жөн. Жоғарыда карастырылған ойынның к.ұрылымдык. элементтерінің барлығы бір-бірімен тығыз байланысты. Ойын және ойын жағдаяттары тақырыптың мазмұнына, балалардың жастык ерекшеліктері және олардынкызығушылықтарына сәйкес аныкталады.

Сонымен, ойын технологиясының рөлін аша отырып. мынаны атап көрсетеміз, ол педагог-тәрбиеші мен балалардың арасындағы серіктестік деп аталатын өзара карым-катынастын ерекше түрін айкындайды.

СӨЖ тапсырмалары:1. Ойын қай уақытта пайда болған? ойын туралы айтылған қандай

ғалымдардың тұжырымдарын білесіңдер? 2. Ойынның құрылымдық элементтерімен өзара байланысы неде

Өздерің қосымша қандай ойын түрлерін сабақта қолданар едіңдер?

Қолданылған әдебиеттер:1. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары (монография) Алматы, 1978

95

2. Төтенаев Б., Диваев Ә. Халық ойындарының тәрбиелiк маңызы жайында //Қазақстан мектебi, 1984, №5

3. Усова А.П. Роль игры в воспитаний детей. Москва, Просвещение. 1976

Тақырып 10. Оқу-тәрбие үрдісінде музыкалық-дидактикалық ойындарды қолдану

Жоспары: 1. Оқу үрдісінде ойынның әр түрлі жағдайларда колданылуы2. Ойынның негізгі қызметтері3. Музыка сабағында дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үрдісіне

еңгізудің маңызды функцияларын атақратын орны4. Дидактика туралы ұғымға анықтамалар5. Дидактикалық ойын арқылы жалпы баланың қабілетін дамыту

жолдары

Елбасы Н.Ә.Назарбаев  қазіргі қоғамдағы білім саласының маңызы мен міндетіне жан-жақты тоқталып, мектеп оқушысынан студентке, қызметкерлерге дейін тынбай үйрену, үздіксіз іздену талабы туындап отырғанын баса айтты. Елбасымыздың бұл сөзі Қазақ елінің болашағына сара жол, жарқын күндердің керек екенін, бүгінгі заман талабы мен бәсекеге қабілеттілікке ұмтылу әрбір қазақстандықтың, парызы екенін айқындаса керек.Ел болашағы білімді ұрпақтың қолында десек, өзің таңдаған мамандықтың білгірі болу үшін көп еңбектену, іздену керек.  Абай атамыз айтқандай: « Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тапта бар қалан» демекші Отанымызға жарамды азамат болу, қоғамда өз орнын таба білу үшін үйрену мен парасаттылықтың керек екендігін сезіндіреді [1].

ХХІ ғасырда жаңа білім беру парадигмаларының енуіне байланысты күрделі тапсырмаларды шешуге қабілетті, өнімді ойлау мен белсенді қиялдауға бейім шығармашыл тұлға дамыту талабы өсе түсуде. Қазіргі кезде қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын құруда. Осыған орай, әрбір адам бұл өзгерістерді дұрыс қабылдап, тиісінше, өз шығармашылық әлеуетін үнемі белсендіріп отыруы тиіс.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында білім беру жүйесінің жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған рөлі атап көрсетілсе, осы Заңның 41-бабында:

96

«педагог қызметкерлер оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің дамуы үшін жағдай жасауға міндетті» делінген [2].

Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын тәлімді, ойлы да іскер, жігерлі де батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі жоғары, дүниетанымы дұрыс дамыған азамат етіп тәрбиелеуде дидактиканың алатын орны ерекше.

Ойын оқыту әдісі ретінде халықтык педагогикада, бастауыш мектепте және мектептен тыс мекемелерде кеңінен колданылуда.

Оқу үрдісінде ойын әр түрлі жағдайларда колданылады:• оқу материалының мазмұнын, бөлімін, тақырыпты,

кандайда бір түсінікті, үғымды менгеруде;• сабақ ретінде немесе оның бөлімі (кіріспе, бакылау, бекіту)

ретінде;• серуенді ұйымдастыруда және т.б.Бүгінгі күні практикада қолданылып жүрген «ойын

технологиясы» түсінігі білім беру мекемесіндегі педагогикалык үрдісті әр түрлі педагогикалык ойын формасында ұйымдастырудын әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын көрсетеді. Осы арада ойыннан педагогикалык ойынның айырмашылығын көрсетудің қажеттігі туындайды. Педагогикалык ойынның өзіне тән белгісі -окытудың нақты мақсатының болуы және оку-танымдык бағыттылығымен сипатталуы.

Сабақтың ойын тәсілдері және жағдаяттарының көмегімен ойын формасында өткізілуі, оқу іс-әрекетіне ынталандырушы кұрал ретінде қызмет атқарады,

Сабакта ойын тәсілдері мен жағдаяттарын пайдалану бірнеше негізгі бағыттарда жүзеге асырылады: ,

• оқу (дидактикалық) мақсаты балалардың алдына ойын міндеттері ретінде қойылады;

• оқу материалы оның құралы ретінде қолданылады;• оку іс-әрекетіне дидактикалық міндеттерді ойынға

ауыстыратын жарыс элеменетері енгізіледі;• тапсырманың нәтижелі орындалуы ойын

нәтижесімен байланыстырылады.Ойынның негізгі қызметтері. Оқу үрдісіндегі ойын

технологиясының орны мен рөлі, ойын мен оку элементтерінің

97

үйлесуі, көп жағдайда педагогтың ойынның аткаратын қызметін дұрыс түсінуіне тікелей байланысты болады. ОЙЫННЫҢ аткаратын кызметтері дегенді оның пайдалылығы, тиімділігі деп түсінген дүрыс. Соған сәйкес әр ойынның өзінің пайдасы болады. Ойынның ең маңызды деген кызметтерін бөліп көрейік:

Ойынның мәдени-әлеуметтік қызметі. Ойын - баланың әлеуметтенуінің

Ең күшті кұралы болып табылады. Баланың әлеуметтенуі - бұл оның әлеуметтік нормалар мен мәдени құндылыктарды меңгеруі. Ойын барысында бала үлкендермен және құрбы- құрдастарымен қарым-қатынаста бола отырып, Болашак өміріне кажетті білім, іскерлікті, қоғамға тән рухани құндылықтар мен нормаларды меңгереді. Ойынның мәдени-әлеуметтік кызметі осыдан көрінеді.

Ойын адамның өзін- өзіі жетілдіруіне қызмет етеді. Бұл ойынның негізгі қызмтінің бірі. Адам үшін ойын өзін жеке адам ретінде жетілдірудің аса маңызды саласы болып табылады. Осы жағынан алғанда адамға қандай да бір мақсатка жету немесе оның нәтижесі емес, ойынның нак өзі маңызды болып табылмақ. Ойын үрдісі - бұл адам үшін өзін-өзі жетілдіру кеңістігі болады. Практика керсетіп отырғандай, ойында адам өзін де бар немесе мүмкін болатын мәселелерін ашады, Тіпті олардан арыла алады.

Ойынның коммуникативті қызметі. Ойын - коммуникативті іс-әрекет. Өйткені, бала адамдар арасындағы өте күрделі карым-катынаска енеді. Егер ойын адамдардың карым-катынас формасы болса, онда өзара әрекетсіз, өзара Түсінусіз, өзара карым-катынассыз ешқандай ойынның болуы мүмкін емес.

Ойынның диагностикалық қызметі. Диагностика - диагнозды қою, тану -дегенді білдіреді. Ойынның алдын ала болжау касиеті бар десек артык емес,өйткені, біріншіден, индивид ойында барлык жағынан көрінеді; екіншіден, ойын өз-өзінен - «өзін-өзі көрсету МАҢЫ болады, оны 2 кестеден байқаймыз:

98

Кесте 2. Дидактикалық ойынның негізгі қызметтері Коммуникативті қызметі Диагностикалық қызметі

Ойынтерапиялық Коррекциялық Көңіл-көтеретін қызметі қызметі қызметі

Ойынның ойынтерапиялық қызметі. Ойынды адамның мінез-құлкында, оқуында. қоршаған ортамен карым-катынасында туындаған әр түрлі қиыншылықтарын жеңуде қолдануға болады. Д.Б.Эльконин ойын тәсілдерінің «терапевтік маңызын бағалай келе, ойын терапиясының тиімділігі бала рөлдік ойындарда алатын жаңа әлеуметтік катынастар практикасымен анықталады деп көрсетті.

Ойынның коррекциялық қызметі. Егер барлық бала ойыннын ережесі мен сюжетін меңгерсе, әрбір ойынға қатысушы өз рөлін ғана емес, сонымен катар, серіктесінің рөлін де жақсы білсе, ойын үрдісі мен мақсаты оларды біріктірсе, онда ойында психологиялык коррекция өз-өзінен табиғи өтеді. Жалпы коррекциялык ойындар топта құрбы-құрдастарымен қарым-қатынаста мәселесі бар және өзін қалыпты сезінуіне бөгет жасайтын қылықтарынан арылуға көмектесуге, мінез-құлкында ауытқу бар балаларға көмек керсетуге бағытталады.

Ойынның көңіл -көтеретін қызметі. Көңіл-көтеру - бұл әр түрлі нәрсеге әсерлену, қызығу, құмарту. Ойынның көңіл-көтеретін қызметі нақты комфортты жағдайды, жағымды атмосфераны, қорғаушы механизм ретінде рухани қуанышты, яғни жеке басты тұрактандыруды калыптастырумен байланысты болып келеді. Ойынның фантазияға «азық» беретін, сикырлы күші бар десек артык айтпаған болар едік.

Ойыи мотивтері және ойынды ұйымдастыру. Оқытудың ойын формасында өтуі мотивтердің (мотив - адамды әрекет жасауға итермелейтін

Қарым-қатынас мотивтері:• балалар ойын барысында, бірігіп берілген тапсырмадарды

шеше отырыи, қарым-катынас жасауға, құрбы-достарының пікірін тыңдауға

турткі) көптүрлілігін камтамасыз етеді. 1. үйренеді;• ұжымдық тапсырмаларды шешуде балалардың әр түрлі

мүмкіндіктері қолданылады;• ойын барысындағы бірігіп бастан кешкен эмоциялык әсерлер

жеке өзара қарым-қатынастың бекуіне мүмкіндік жасайды.2. Моральдық мотивтер:• әр бала ойында өзін, өз білімін, ісерлігін, мінезін, ерік

қасиеттерін, іс-әрекетке, адамдарға катынасын көрсете алады.3. Танымдық мотивтер:

• әр ойынның жақын нәтижесі (ойынның аяқталуы) болады, ол баланы мақсатқа жетуге (жеңіске) және мақсатка жету жолын түсінуге (басқалардан көбірек білу керек) ынталандырады;

• ойында әр топ немесе әр бала бірдей болады (барлығы ойынға катысушылар). Ойынның нәтижесі ойыншының өзіне, оның даярлык деңгейіне, кабілетіне. іскерлігіне, ұстамдылығына, мінезіне байланысты болады;

• ойындағы оқытудың жеке тұлға үшін маңызы артады;• ойындағы табыс танымдык қызығушылық дамуы үшін

жағымды эмоциялық фонды қалыптастырады. Ойындағы сәтсіздік жеке жеңілу ретінде емес. ойындағы женілу болады және ол танымдық іс-әрекетті ынталандырады (кек қайтару);

• жарысу - балалар үшін ойынның бөлінбейтін бөлігі болады;• ойында үнемі кандай да бір құпия - алынбаған жауап болады,

баланың ойлау іс-әрекетін белсендіреді, жауап кайтаруға итермелейді;

• ой үнемі шығатын жол іздейді, ол танымдык тапсырманы шешуге бағытталады.

Біздің ойымызша, балалар ойынын ұйымдастырудың педагогикалык шарттарына кслесі жайттарды жатқызған жөн.

Ойынды таңдау. Ойынды таңдау, ең әуелі, балаға, оған ненің кажет екендігіне, кандай тәрбиелік міндеттер өзінің шешімін талап ететіндігіне тікелей байланысты болады. Егер ойын ұжымда ойналса, онда ойынға катысушылардың құрамын, инттсллектуалдық дамуын, дене даярлығын, жас ерекшеліктерін, қызығушылыктарын, карым-катынас деңгейін, бір-біріне сәйкес келулерін және т.б. өте жақсы білу кажет. Сонымен катар, ойынды таңдау оны өткізу уақытына, ауа-райына, климат жағдайларына, уақыттың созылуына, күнге және оны өткізген айға, ойынға кажетті материалдардың жеткілікті болуына, балалар ұжымында қалыптаскан нақты жағдайларға да байланысты болады.Ойынның тағы бір кереметтігі ол кандай да бір нәрсені алудың құралы да бола алатындығында болмақ.

Ойын барысында бала өзара байланысты бірнеше мақсатты жүзеге асыра

алады. Мәселен, бірінші, ойын үрдісінің нак өзінен қанағат алу; екінші, қызметтік, ол ойын ережесінің, сюжеттің. рөлдің орындалуымен байланыстьі; үшінші, ойынның шығармашылык міндеттерін көрсетеді - шешу, шиеленістіру,нәтижеге жету және т.б.

101

Ойынның міндеті. Ойынның басты міндеті - тәрбие мақсаты мен бала тілнгінің сәйкес келіп, оған қызығушылықты ояту. Сонымен қатар, оған оның ережесін және әрекет ету техникасын түсіндіруде жатады. Ойынды түсіндіру бұл аса жауапты іс екендігін еш ұмытпау керек. Ойынды өз ерекшелігіне карай ойын алдында қыска және анық түсіндірген жөн. Түсіндіруге ойынның аталуы, оның мазмұнын әңгімелеу және оның негізгі және қосымша ережелерін түсіндіру жатады.

Ойын алаңын құралдармен жабдықтау. Ойын өткізілетін орын оның сюжетіне, мазмұнына, ойынға қатысушылар санына сәйкес келуі. балалар үшін қауіпсіз, қолайлы, гигиеналык нормаларға жауап беруі керек. Онда балаларды жақындататын әр түрлі факторлардың болмауында ескеру кажет.

Ойын, мейлі аулада, мейлі балабақшада өткізілсін өзінің шешімін талап етеді. Сонымен катар, балалардың жасына, олардын жаңаға, ерлікке, ұшыраулары. жоқ киялға талпынысына жауап беретін эстетикалық жоспары болуы керек екенін есте ұмытпаған жөн.

Ойында командаларға, топтарга, рөлдерге бөлу. Ойыншылар деп КӘДІМГІ жағдайда ойынды өткізуге қатысатын балалар ұжымын айтады. Қазіргі практиикада ойынға катысушыларды топқа, рөлдерге бөлуді жеребе салу, санау тәрізді тәсілдермен жүзеге асыру орныққан.

Балалар ойынындағы ең жауапты сәттердің бірі - рөлдерге бөлу. Олар негативті және пассивті, басты және қосалкы болуы мүмкін.

Бөлу баланың жынысына, жасына, дене дамуының ерекшеліктеріне байланысты болмауы керек.

Әр тәрбиеші бала үшін кай рөлдін тиімді болатынын ескере отырып, КЕЛЕСІ тәсілдерді қолдана алады:

• рөлге тікелей ересектерді тағайындау;• рөлге ересектер аркылы тағайындау (капитан, бастаушы);• рөлге сайыс нәтижесі бойынша таңдау (ең жаксы костюм);• баланың тілегі мен ерікті қабылдау;• ойында рөлдерді кезектесіп орындау.Ал командалык рөлдерді бөлуде кейбір жайттарды ескеру керек,

мәселен, ойындағы рөлдің беделі төмендерге беделін көтеруге, белсенді еместерге -белсенділік көрсетуге, тәртібі дұрыс еместерге - ұйымшыл болуға, жаңадан кезгендерге, балалар ұжымынан шет

102

қалғандарға өзін көрсетуге. басқалармен достасуға кемектесуі және т.б.

Сонымен катар, рөлде әрекеттің болуьн ұмытпау керек: егер рөл әрекетсіз болса, бала істейтін ештеңе болмаса, айтпаса да түсінікті ол ойыннан шығады. Ойында жағымсыз рөлді колданбау керек, оларды тек әзіл-калжың жағдайларында пайдаланған жөн.

Ойын жағдаятын дамыту. Ойын жағдаятын дамыту деп ойынға катысушылардың жағдайын өзгертуді, ойын ережесін күрделендіруді, жағдайды ауыстыруды, ойын әрекеттерін эмоциямсн байытуды түсіну керек. Ойынға катысушылардың әлеуметтік жағынан белсенді болатындығы сонша, олардың ешқайсысы ойында өз міндетін орындаудың барлык жолдары мен әрекеттерін соңына дейін біле бермейді. Баланың ойыннан алатын қанағаттану сезімі мен қызығушылығын камтамасыз ету механизмінің өзі осыдан тұрады.

Ойынды ұйымдастырудың негізгі принциптері де есте ұстайтын керекті шарттардың бірі болмак. Оларға жататындар:

• балалардың ойынға өз еркімен катысуы;• ойын динамикасының даму принципі;• ойын атмосферасын қолдау принципі (балалардың шынайы

сезімін қолдау);• ойын іс-әрекетіндегі өзара байланыс принципі;• ойынның қарапайым формасынан күрделі формасына өту

принципі: карапайым ойыннан күрделіге өту ойын тапсырмасы мен ережессін мазмұнын біртіндеп күрделендірумен байланысты болады.

Ең соңында, ойынның тәрбиелік, білім берушілік құндылығы, сөзсіз оған педагогтардың катысуына байланысты болады.

Дидактикалық ойындар оқытудың құралы қызметін орындай отырып, сабақтың құрылымдык бөлімі бола алады. Ол білімді меңгеруге, бекітуге, | танымдық іс-әрекет тәсілдерін меңгеруге көмектеседі. Балалар заттардың ' белгілерін, қасиеттерін біледі, топтастыруға, жалпылауға, салыстыруға үйренеді. Дидактикалык ойындарды оқыту әдісі ретінде қолдаңу балалардың сабақка кызығушылығын арттырады, бағдарлама материалын жақсы меңгеруге мүмкіндік жасайды. Әсіресе, бұл ойындар қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, қарапайым математикалык түсініктерді қалыптастыру сабақтарында аса тиімді.

Ұлы педагог А.С. Макаренко ойынға үлкен мән бере отырып, өзі басқарған мекемелерінде ойынды тәрбиеленушілер өміріне міндетті түрде енгізіп отырады. Ойын баланың өмipiн қызыққа, қуанышқа

103

бөлеуін камтамасыз eту үшін ол балалардың ойынға деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығын тәрбиелейді- деп қарастырады [2].

Ойын технологиясының маңызды функцияларының атқаратын орнының ерекшелігіне қарай былайша жобалаймыз, оны 4 кестеден байқауға болады:

Кесте 4. Музыка сабағында дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үрдісіне еңгізудің маңызды функцияларын атақратын орны

Музыка сабағында дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үрдісіне еңгізудің маңызды функцияларын атақратын орны

Ойынның әлеуметтік-мәдени белгілері.

Ойынның әлеуметтік-мәдени белгілі мәдени байлықты, тәрбие потенциалын игерген ұжымның толыққанды мүшесі бола алатын баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуының көрсеткіші

Ойында адамның өзін іс жүзінде көрсетуі.

Ойын барысында бала өзін іс жүзінде көрсетеді.

Коммуникативтік ойын. Осы әр түрлі қиыншылықтан жол таба білуге итермелейді.

Ойынның диагностикалық функциясы.

Жеке тұлға интеллект, шығармашылық жағынан өзін-өзі іс жүзінде көрсетеді.

Ойынның емдеу функциясы. Ойын адамның тәртібіндегі өзін қоршаған басқа адамдармен қарым-қатынасын және оқудағы туындаған әр түрлі қиындықтарды жеңу үшін пайдаланылады.

Ойынның түзету функциясы.

Түзету ойындарының тәртібі нашар, психологиялық көмекті қажет ететін оқушылар үшін көмегі зор.

Ойынның көңіл көтеру функциясы.

Ойын қиялды дамытып, көңіл көтеруге итермелейді.

104

Музыка сабағында ойын түрлерін балалардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес түрлендіріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау және тексеру кезінде, яғни сабақтың кез келген сәтінде оқыту әдісінің құралы ретінде пайдаланады. Бала тек ойын ойнап қана қоймай, осы ойын арқылы білім алып, жан-жақты тұлға дамиды, оны төмендегі 1 суреттен көруге болады:

Сурет. 1 Дидактикалық ойын арқылы жалпы баланың қабілетін дамыту жолдары

Ойын- оқушылардың оқуға деген ынтасын арттыратын құрал. Ойын әрекетінің қызықты болуын қамтамасыз ететін, баланың танымдық қызығушылығы сапаларын дамытатын басты нәрсе: білім, әрекет, қарым-қатынас. Міне осы жағдайларды ескере отырып, ойын түрлерін төмендегідей жүйелегенін 5- кестеден көреміз[4]:

Ұйымдастырушылық қасйеттері дамиды

Дидактикалық ойын арқылы жалпы баланың қабілетін дамыту

жолдары

Тапқырлық, шыдамдылық дамиды

Есте сақтау қабілеті, зейіні, тілі дамиды.

Белсенділік қабілеттері дамиды

105

Кесте 5. Ойын түрлерінің жүйеленуі.

Ойын түрлерінің жүйеленуіМазмұнды бейнелі ойын: Отбасы, балабақша, мектеп, аурухана,

ұшқыштар, мал фермасы, құрылысшылар, мұнайшылар, темір жол, теңізшілер

Қимыл қозғалыс ойындары:

«ақ серек, көк серек», «ұшты-ұшты», «аңшылар», «сиқырлы таяқ», «мысық пен торғайлар», «бақташы мен қозылар», «соқыр теке», мысық пен тышқан

Дидактикалық ойындар: Заттардың түсін анықта, қуыршақты серуенге дайында, орныңды тап, ойлан тап, түсті лото, тез ретке келтір, көршілер, аралар, дүкен, сен жалғастыр, дәл тауып айт, т.б.

Рөлді-сюжетті ойындар: Ертегі, ән айту, би билеу, әңгімелерді ролдерге бөле отырып орындау, сахналық көрініс көрсету.

Құрылыс ойындары: Лото, және басқа констукторларды пайдалану.

Әр баланың бойындағы талап-талғамдарын арттырып, өмірге,

жақсы қасиеттерге құштарлық сезімдерін байытып, әсіресе рухани сезімдерін барынша молайтып, күш-қуатын, жігерін шыңдау – абыройлы міндетіміз.

Осыған орай біздің тәжірибемізде пайдаланатын ойындардың бірнеше түрлерін атап көрсетуіме болады. Оқушылардың қызығушылықтарын туғызатын, ойын әрекетінің ең негізгі түрінің бірі- дидактикалық ойындар. Дидактикалық ойын тәрбиеленушінің жас ерекшелігіне сай, бағдарламадағы материалдарға, оның ішінде нақты сабақтың мазмұнына сай болып, тапсырманың мәнін ашады.

Дидактикалық ойындарды жаңа тақырыпты түсіндіру барысында, қайталау, пысықтау, жаттығу сабақтарында да

106

пайдаланса. Дидактикалық ойын барысында есте сақтау, көру, сезіну, қабылдау, ойлау сөйлеу, процестері дамып, заттарды пішініне, түсіне, көлеміне қарай іріктеуге, әр түрлі қимылдарды орындауға үйретеді.

Дидактикалық ойындарда оқу, танымдык міндеттер ойын міндеттерімен өзара байланысты, сондыктан ойынды ұйымдастыруда сабакта баланы қызықтыратын элементтердің болуына ерекше мән беру керек: іздеу, күтпеген нәрсе, бір нәрсені шешу және т.б.

Псдагог ойын-сабақтарында балаларға мақсаттьі әсер етеді, ойынның мазмұнын, оны өткізудің тәсілдерін ойластырады, дидактикалык міндетті барлық баланың қабылдауына қол жеткізуге талпынады. Тәрбиеші бағдарлама талаптарын ескеріп, оқу материалын жүйелі күрделендіреді, тиісті іскерлікті қалыптастырады, психикалық үрдістерін (кабылдау, ойлау, тіл және, т.б.) дамытады.

Бастауыш мектеп педагогикада барлык дидактикалық ойындар үш негізгі топқа бөлінген: заттармен (ойыншықтар, табиғи материалдар) ойналатын ойындар, үстел үсті-баспа ойындары және сөздік ойындар.

Дидактика (гр. didaktikos– тәлімді)– білім беру, оқыту, тәрбиелеу теориясы; педагогиканың үйренушілерге білімді, машық пен дағдыны меңгерту және тәрбиелеу заңдылықтарын зерттейтін, әр кезеңде берілетін білім мазмұнының көлемі мен құрылымын айқындайтын, білім берудің әдістері мен ұйымдық формаларын жетілдіру жолдарын ғылыми негіздеумен айналысатын саласы [1, 52 б].

Дидактика ежелгі Грекияда жас ұрпақты «оқыту-үйрету» тәжірибесінің негізінде пайда болды. Қайта өрлеу дәуірінде жалпы мәдениеттің, ғылымның дамуына, оқыту жүйесі мен тәлім-тәрбие ісін жаңаша құру міндетіне байланысты, педагогика ғылымының негізгі саласы болып қалыптасты. Алғашқы рет бұл сөз неміс педагогы Вольфганг Ратке (1571-1635) шығармаларында қолданылып, оқыту өнері мәнін аңдатқан. Ал Я.А.Коменский дидактиканы «баршаны барлық нәрсеге үйретудің әмбебап өнері» деп түсіндірген. XIX ғасырдың басында неміс педагогы И.Гербарт дидактиканы тәрбиелеп оқытудың өз алдына тұтас және қайшылықсыз теориясы ретінде таныған. «Дидактика» терминін XVII ғасырда чех ғалымы Я.А.Коменский өзінің «Ұлы дидактика» (1657) деген зерттеуінде алғаш рет пайдаланды. Ол білім берудің мазмұнын, дидактикалық принциптер мен көрнекілікті, дәйектілікті және табиғатпен сәйкес келуді негіздеп, сабақ өткізу жүйесін ұйымдастыруды ғылыми

107

тұрғыдан тұжырымдап берді. Коменскийдің дидактикалық идеялары XVIII–XIX ғасырлардағы швейцариялық педагог И.Г.Песталоцийдің, неміс ғалымы Ф.А.Дистервегтің, Ресейде К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде одан әрі дамытылды. И.Г.Пестолоций пәндерді көрнекілік арқылы оқыту тиімді екендігін дәлелдеген.

Қазақстанда дидактикалық ой философиялық, әлеуметтік, этникалық, әдеби шығармалар арқылы дамыды. Жүсіп Баласағұни, Ахмет Иүгінеки, Сүлеймен Бақырғани, т.б. дидактикалық дастандарында бала тәрбиесіне, оқу-білімнің маңызына, адамгершілік негіздеріне жан-жақты тоқталған.

Қазақ әдебиеті тарихында «жыраулық поэзия» деп аталатын Асан Қайғыдан Бұқар жырау шығармаларына дейінгі ауызша жыр-толғаулар ұлттық дидактикада ойдың терең қазынасы болып табылады. Отандық педагогика ғылымы тарихында таза ағартушылық қызметпен айналысып, тәрбие мен оқу-ағарту ісін дамытуға кәсіби теориялық тұжырымдамаларымен ат салысқан ғалым – Ы.Алтынсарин. Оның мақалалары мен хаттарында, «Қырғыз (қазақ) хрестоматиясы», «Қырғыздарды (қазақтарды) орыс тіліне оқыту ісіне алғашқы басшылық», т.б. кітаптарында сол замандағы дидактика мәселелері әр қырынан сөз болады. XX ғасырдың басында балаларды оқыту, тәрбиелеу мәселелері А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, т.б. кітаптарында жан-жақты талқыланды. Әсіресе, Байтұрсынұлының сол замандағы әлемдік дидактика ғылымындағы оқыту әдістерін талдаған мақалалары, әдістемелік «Баяншы» кітабы отандық кәсіби дидактика ғылымының дамуына негіз қалады. Кейін оқыту теориясымен айналысқан педагог ғалымдар (Қ.Жұбанов, Т.Тәжібаев, Р.Г.Лемберг, Н.Көшекбаев, т.б.) әлемдік дидактиканың заңдылықтары мен принциптерін отандық оқу-ағарту ісіне қатысты тұжырымдап, тәжірибеге енгізді.

Қазіргі заманғы дидактика ғылымы білім беру теориясы болып табылады. Оның зерттеу пәні – оқытудың мақсаты, мазмұны, заңдылықтары мен принциптері. Дидактика өзінің алдына қойған мақсаттарына жету үшін белгілі бір дидактикалық принциптерге негізделеді. Дидактикалық принциптер оқу-тәрбие жұмыстарының заңды жүйесін көрсетеді, оқыту ісінде табысқа жетудің қажетті шарты болып табылады. Олар бір-бірімен тығыз байланысты құрылған [2, 25 б, 3,92 б, 4,128 б].

Оқу процесіндегі дидактиканың мәні. Оқу процесі әр текті және табиғаты жағынан әртүрлі көптеген жағдаяттардың мың санды

108

байланыстары мен қатынастарын қамтиды. Ғасырымыздың басында оқу ұғымы енді осы процесті құрайтын екі бірлікті – оқыту қызметі мен оқып- үйренуді қамтитын болды. Оқыту – оқу материалын игеруге ынталандырушы оқытушылардың қызметін, ал оқып-үйренуді ұсынылған білімдерді игеруге бағытталған білімгерлер іс-әрекетін танытады. Бүгінгі түсінім тұрғысынан оқу келесі белгілерімен сипатталады: 1) екі тараптылық; 2) оқытушы мен оқып-үйренушінің бірлескен ескен іс-әрекеті; 3) басқару оқытушы тарапынан; 4)жоспарлы ұйымдасу және басқару; 5) біртұтастық және бірлік; 6)білімгерлердің жас ерекшелік даму заңдылықтарына сәйкестік; 7) білімгерлердің дамуы мен тәрбиесіне жетекшілік.

Оқу және білімдену проблемалары педагогиканың дидактика деп аталатын бөлімінде зерттеледі. Олар: нені үйрету және қалай үйрету проблемасын шешу: қазіргі заман педагогикасы бұларға қоса - қашан, қай жерде, кімді және не үшін оқу қажет деген мәселелерді қарқыңды зерттеуде. Дидактиканың негізгі категорияларын танытушы келесі ұғымдар белгіленген: оқыту, оқып-үйрену, оқу, білімдену, білім, ептілік, дағды, сонымен бірге оқу мақсаты, мазмұны, ұйымдастырылуы, түрлері, формалары, әдіс-тәсілдері мен құрал-жабдықтары, нәтижесі. Дидактикалық жүйе және оның технологиясы да осы категориялық ұғымдар тұрғысынан танылуы тиіс. Осыдан қысқа да, ауқымды анықтама келіп шығады: дидактика– бұл оқу және білімдену, олардың мақсаттары, мазмұны, әдістері, құрал жабдықтары, ұйымдастырылуы мен нәтижелері жөніндегі ғылым [5, 156 б].

Дидактикалық жүйелер уакыт талабына сай өзгеріп отырады. Мысалы, И.Гербарттың (1776-1841)дидактикасы кейін дәстүрлі оқыту түріне айналды. Онда Я.А.Комменский (1592-1670) дидактикасының, сол сияқты ертедегі догматикалық және схоластикалық жүйелердің элементтер болды. Д.Дьюй (1859-1952) дидактикасы дәстүрлі дидактика негізінде пайда болды. Сол сияқты қазіргі бағдарламалық немесе компьютерлік оқытулар да бұрынғы жүйелер жасаған негізге сүйенеді.

109

Сю

жет

тік

ой

ынд

ар

Рөлд

ік

ойы

ндар

Затт

арме

н ойна

лат

ын

ойы

ндар

Ү

стел

үс

тінд

е ой

нала

тын ой

ынд

ар

Дид

акти

кал

ық

ой

ынд

ар

Дидактикалық материалдар – үлестірмелі материалдар, әр баланың қабілетіне қарай, өткен тақырыпты үлгере алмайтын оқушыларға қосымша үлестірмелі материалдар, аралас сабақ материалы, үй тапсырмалары, ұзартылған күн тобының тапсырмалары, бақылау жұмыстары, сыныптар бойынша тест тапсырмалары (тақырыптық, тоқсандық,жарты жылдық, жылдық), дидактикалық ойындар болып бөлінеді.

Дидактикалық материалдарға өзіндік жұмыс тек оқыту сипатында жаңа өтілген материалдарды пысықтауға және бекітуге арналып беріледі. Ол тапсырмалар оқушылардың біліктіліктерін, дағдыларын қалыптастыруға көмектесуге және олардың білімдерін тексеруге бағытталады. Дидактикалық материалдар ретінде дидактикалық ойындарды қолдану оқушылар үшін өздерін еркін сезінуге, ізденімпаздық, тапқырлық қасиеттерін көрсетуге ұмтылдырады [6, 5 б]. Ойын үстінде бала қуаныш пен реніш сезімдерін сезінеді. Дидактикалық ойындардың сапалылығы: олардың сабақтың әр кезеңіндегі орны мен міндетін, мақсатын дәл анықтауға, оны қолданудың теориясы мен практикасын мұғалімнің жетік меңгеруіне, шеберлік танытуына, ойынға қажетті материалдарды алдын-ала дайындап алуына, ойын үрдісіне оқушыларды белсенді қатыстыруына байланысты болады.

Музыка пәнің оқытудың тәжірибесі ойынның білімділік құндылығын дәлелдеді. Оған балалық кезендегі ақыл-ойды дамыту ойындарынан бастап, мәдениетке, визнеске және тағыбасқада салаларға мамандар даярлайтын бағдарламаларды игеру мен қатар қазақ халықының музыкалық ойындарын атап айтып жатқызуға болады.

Себебі: Қазақ балаларының ойын -сауықтары күнделікті көшпенді малшы отбасының еңбек тіршілігіне байланысты болады. Мұның бәрі халық өлеңдерінде, аңыздарында би мен ойын қимылдарында өз көрінісін тапқан. Балалар ойындарының көпшілігі олардың жасына сәйкес қара өлең түріне ғана емес, музыка мен әннің сүйемелдеуімен өткізілген. Мысалы, «Асай мәстек» атты балалар ойынында жүргізуші балаларды ойынға тақпақ айтып шақырады:

Ер екеніңді білейін,Ешкі сойып берейін.Тақия алсаң еңкейіпҚұламасаң теңкейіп,

111

Ерлігіне сенейін.Өзінің ептілігін сынап көргісі келген ойында:Асау мәстек бұл болса,Үйретейін, көріңіз Маған таяқ беріңіз деп,-деп , ортаға шығады да жүргізушіден

алған таяққа сүйене отырып көрпеше немесе киіз оралған қыл арқанға малдас құрып отырып алып , тепе-теңдігін жоғалтпай , жерден тақия алуы тиіс. Оны орындай алмаса , ойын аяқталысымен «айыбына» ән шырқайды, не күй шертеді. Бұл ойын ептілікті , шапшандықты , машықтануды, баланың музыкалық әншілік қабілетінің дамуына жәрдемдеседі. Байқап қарасақ , балаларға арналған ойындар олардың әндерін жетілдіруге тәрбиелейтін өзінше бір сабақ.

Ойын – үйрету әдісінің ерекше түрі. Ол үйренуді мәжбүр етпейді, баланың өз еркімен, ынтасымен орындалады.

Біріншіден, ойын баланың жас шамасына байланысты ерекшеліктерін жақсы білуге көмектеседі. Бұл арқылы баланың психологиясына жете үңіліп, мінез-құлқын білуге болады.

Екіншіден, ойын баланың жауапкершілігін арттырады, ұйымшылдыққа тәрбиелейді. Кез келген бала ешуақытта жалғыз ойнамайды, қатар құрбыларымен бірлесіп ойнайды. Топқа бөліп жүргізілетін ойындарда оқушы өз тобының жеңіп шығуына өзінің тікелей қатысы барын ұғынады. Басқалардың алдындағы жауапкершілігін сезінеді де, берілген тапсырманы ынтамен, зейін сала ықыласпен орындауға тырысады. Сонымен бірге олардың бойында бауырмалдық, жанашырлық, ізеттілік, үлкенді сыйлау, кішіге қамқорлық сияқты жақсы қасиеттер қалыптаса бастайды.

Үшіншіден, ойын арқылы бала оқу материалын жеңіл түсініп, терең меңгереді және оны ұзақ уақыт бойы есте сақтайтын болады, сабаққа қызығушылығы арта түседі.

Қорытындылай келе айтарымыз, музыкалық-дидактикалық ойын оқу процесін ширатады, баланың оқуға деген ынтасын арттырады, сабақ қызықты өтеді. Ойын белгілі бір қабілеттердің қосындысы, оны былай көрсетуге болады: зейін + қабылдау + ес + ойлау + пайымдау. Ойынды халқымыз балаларын тәрбиелеуде ертеден пайдаланған. А.Байтұрсынов «...баланы ойынға үйрету, ойынға қатыстыру арқылы ойыны қайсы, үйретуі қайсы екенін балалар айырмастай, сезбестей етіп үйретуі керек» [6] деген қағидасын басшылыққа алған жөн.

112

Музыкалық-дидактикалық ойын материалдары оқушыларды мен білімгерлерді өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландырады, олардың ойлау қабілеттерін, ізденімпаздылығын арттырады, сөз қорын молайтуға көмектеседі, олардың музыка пәніне деген қызығушылықтарын арттырады, бағдарламалық материалдарды оқу-тәрбие үрдісіне қажет деңгейде меңгеруге ықпал етеді.

СӨЖ тапсырмалары:

6. Оқу үрдісінде ойынның әр түрлі жағдайларда қалай колданылады?

7. Ойынның негізгі қызметтерінің түрлері қандай?8. Музыка сабағында дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие

үрдісіне еңгізудің маңызды функцияларын атақратын орнынын ата?

9. Дидактика туралы ұғым, оның атасы кім?10. Дидактикалық ойын арқылы жалпы баланың қабілетін дамыту

жолдарында қандай сабақ түрлерін енгізуге болады?

Қолданылған әдебиеттер:

1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2030 стратегиясында барлық қазақстандық-тардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» - атты жолдауы. - Алматы: ЮРИСТ, 2001. -104 б.

2. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы.- A.,1976-223б

3. СағындыковЕ. Қазақтың ұлттық ойындары. Алматы, Рауан, 1992

4. Әлiмбаев М. Халық - ғажап тәлiмгер. Рауан, 1994 5. Әлiмбаев М. Халық - қапысыз тәрбиешi - Алматы,

1977. – 112 б.6. Әуезов М. Қазақтың халық жұмбақтары - Алматы,

1959. - 65 б.7. Әбiлова З. Оқушыларға кластан тыс жұмыстарда

эстетикалық тәрбие беру - Алматы, 1969. - 280 б.

113

Тақырып 11. Ойын технологиясы арқылы музыканы оқыту – 4сағ.

Жоспары:1. Ойын технологиясының мазмұны.2. Дидактикалық ойындардың мақсаттары.3. Музыкалық ойын түрлері.

Бүгінгі күні дидактика саласындағы орнықты мәселелердің бірі – білім берудегі ойын технологиясы. Музыка пәнін оқытудың тәжірбиесі ойынның білімділік құндылығын дәлелдеді. Оған балалық кезеңдегі ақыл- ойды дамыту ойындарынан бастап, мәдениетке, бизнеске және тағы басқа да салаларға мамандар даярлайтын бағдарламаларды игерудегі ойындар жатады.

Адамның ойын әрекеті негізгі үш түрлі даму деңгейінен тұрады: кәсіптік, әуестену, оқу-жаттығу ойындары. Ойын сонымен қатар оқушылар мен студенттердің, мектеп жасына дейінгі балалар мен тәрбиешілердің бірлемкен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде қолдануға тиімді.

Оқытудың ойын формасын қолдануға екі жақты дидактика анықталады, біріншіден, ойнау үшін білу, үйрену қажеттілігін,екіншіден, адамның ойнай отырып өзіндік білім алу, өмір тәжірибесін жинау қажеттілігі.

Мұғалімнің балалар ойынындарынғы рөлі маңызды және ерекше. Ол көбіне ойынды ұйымдастырушы, ойынның мазмұны жөніндегі кеңесші әділ, төресіші, сонымен бірге арасында / олардың жолдаксы бола алады.

Ол ойын кезінде оқушылар арасында қарым – қатынастар қалыпты келеді, жеке жетістіктер ысырылып кетеді, талас – тартыс ұмтылады, барлығы да ортақ мүдде туралы ойлайды.

Бастауыш сынып оқушыларының мектепке дейінгі негізгі іс әрекеті ойын десек, сабаққа да олар біртіндеп ойын әрекетінен оқу әрекетін орындауға бейімделу керек.Ол сабақ арасында пайдаланатын дидактикалық ойындар арылы жүзеге асырылады.

Дидактикалық ойындардың арнайы мақсаты бар және нақты міндеттерді шешеді.

114

Ойын мақсаты: бағдарламадағы білім, білік, дағдылар жайында түсінік беру, оларды қалыптастыру,тиянақтық және пысықтау немесе тексеру сипатында болады.

Ойын міндеті: балалардың қызушылығын оятып, белсенділік арттыру мақсатында іріктеліп алынған нақты мазмұнымен танылады.

Дидактикалық ойындар – балалар үшін өзіне тән жүру барысы, мақсаты, маңызы бар әрекет.

Ойындарды ұйымдастырудың негізгі мақсаты бар:- танымдық, оқушының тану, іздену мақсаты;- тәрбиелік, сыныптармен немесе үлкендермен қарым-қатынас

кезінде қажетті дағдырларды, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру.Дидактикалық ойындарды ұйымдастыру мына негіздерге

сүйенеді:1. Балалардың іс- әрекетінде ойын түрлеріне оқытуды

байланыстырып және қызықты, жеңіл ойын тапсырмалары арқылы оқу - тәрбие мәселесіне көшу.

2. Ойыннның шарты мен оқу міндеттерінің күрделенуі.3. Тапсырмаларды шешу арқылы оқушының ақыл-ой

белсенділігін арттыруы.Дидактикалық ойындардың маңызы мынада :

1. Дидактикалық ойын оқушылардың қоршаған дүние туралы түсінігін нақтылайды.

1. Әрбір қолданған Дидактикалық ойын оқушыны ойнай білуге баулып, сөздік қорн молайтады, ақыл- ой қорын қаыптастырады.

2. Дидактикалық ойын адамгершілікке тәрбиелеуде үнемі қызмет атқарады

Дидактикалық ойын ережелері балалардан ұстанымдылықты , тәрбилікті қажет етеді. Бастауыш сынып оқушылары жас ерекшеліктеріне байланысты ойынға өте ынталы болып келеді. Балалар тез серігіп, тапсырманы жылдам, дұрыс орындайтын болады.

Дидактикалық ойындар оқушылардың өз бетінше жұмыс істей білуін дағдыландыруға әсер етеді, ойлау қабілеттерін, ізденістерін арттырады, сөздік қорын молайтуға көмектеседі.

Дидактикалық ойындардың тиімділігін олардың сабақтың әр әр кезеңдегі орыны мен міндетін, мақсатын дәл анықтайға , оны

115

қолданудың теориясы мен тәжірибесін бастауыш сынып мұғалімінің жетік меңгеруіне, шеберлік танытуына, ойынға қажетті материалдарды алдын ала дайындауға, ойын барысында оқушыларды белсенді қатыстыруға байланысты.

Дидактикалық ойындарды пайдалануға мына төмендегі шарттарды қолдану тиімді: Егер бастауыш сынып мұғалімі оқушылардың ойын әректін ұйымдастыру жолын меңгерсе; Ойын түрлі типтерінің өзара әрекетін қамтамасыз ете білсе; Бастауыш сыныптарда қолданылатын ойындар жүйесінде басымдылық дидактикалық ойындардыға берілсе. Бастауыш сыныптардағы сабақтарда Дидактикалық ойындарда өткен тақырыптарды пысықтау, қайталау кезінде қолданған дұрыс пайдалы. Мен музыка сабағында балалардың қызығушылығын, белсенділігін арттыру мақсатында мынадай бірнеше музыкалық ойын түрлеріне тоқталғым келеді: «Ырғақты аккомпанент» - Оқушыларды 2 топқа бөліп, бірнеше топ әнді орындайды, ал екінші топ ақырын шапалақпен белгілі ырғақты соғады. Мұндай «аккопанент» әннің ырғағын тез үйренуге көмегін тигізеді және әуенге жаңа өң береді.

Оркестр ойыны - Бұл ойынға қатысу үшін оқушыларға алдын ала дайындалған музыкалық аспаптар тартылады (тұяқтас, сылдырмақ, ағаш қасықтар). Бұл аспаптарды балалар үйлерінен де алып келуге болады.Ұнтаспадан музыка тыңдау арқылы, оқушылар ырғақ соза бастайды, және басқа да оркестрде кездесетін аспаптарды қимылымен келтіру арқылы музыканы тыңдайды. Бұл «оркестр» ойынын ойнаған кезде шығарманың көңіл күйін келтіре білу маңызды. Мысалы, көңілді- мұңлы, қатты немесе ақырын, нәзік немесе үрейлі. Бұл ойын тыңдаған музыканың көңіл- күйін ажыратуға және әуенді тәз жадында сақтауға көмегін тигізеді.

«Сурет салу ойыны» - Қандай да бір күйді тыңдар алдында оқушыларға мынадай тапсырма беруге болады: балалар егер композитор болсандар, мына күйді қалай атар едіңдер?

Күйді тыңдап болған соң, осы күйдің желісі бойынша көз алдарында есептеу арқылы суреттер салғызу. Бұл ойын баланың қиялын дамытуға үлкен көмегін тигізеді.

116

Музыкалық викторина - Оқушылар тыңдаған, музыкалық шығармалардын естеріне мақтау үшін немесе сол шығарманы тереңірек түсіну үшін қайталаудың орыны бөлек. Ол үшін түрлі музыкалық викторина ұйымдастыру керек. Тыңдаған шығармалардан үзінді тыңдатып, оны бірден жадыратуға дағдыландыру.

Ойын – балалардың негізгі іс-әрекеттерінің бір түрі. Бала ойынсыз өсіп өркендей алмайды. Еңбек үстінде адамның көптеген ерекшеліктері дамиды, өмір сүру барысында түрлі жолдармен жарыққа шығады. Ал мектеп оқушылары өзіне тән ерекшеліктерін сабақ үстінде, ойын үстінде көрсетеді. Ойын балалар үшін күрделі әрекет. Сондықтан, сабақтағы ойын арқылы білімін шыңдап, ой-өрісін кеңейте алады. Ал ойынның өз мақсаты, жоспары тәрбиелік мәні, қажетті заттары, ерекшеліктері болады. Баланың жас ерекшелігіне, зейініне сай ұйымдастырылған

ойындар ақылын, дүниетанымын кеңейтеді және сабаққа деген қызығушылығын арттырады. Ойын барысында өздерін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекеті байқалады. Ойын үстінде өмірдің өзіндегідей қуанып, ренжиді. Сондықтан мұғалім баланы сабақта талабын шаттандыратындай, ойын оятатындай, іскерлігін дамытатындай болу керек. Оқушылардың белсенділігін саналы ойлана білуін, ой-өрісінің дамуын қиындықты жеңу, төзімділікке баулуды үйрету мұғалімнің негізгі міндеті. Әдістемелік әдебиеттерде берілген және бастауыш сынып мұғалімдерінің тәжірибесінде пайдаланып жүрген ойындар өте көп. Алайда олардың барлығы бірдей бүгінгі күннің талаптарынан туындап отырған білім мазмұнының өзгерістеріне, сондай-ақ оқушылардың жас және дара ерекшеліктеріне сәйкес келе бермейді. Сондықтан, ғылыми тұрғыда негізделген ойын түрлерін сұрыптап ойындар жүйесін және оларды пайдалану әдістемесін ұсыну қажет. Ойындарды ұйымдастыру екі мақсатты көздейді:

- танымдық яғни балада тану, іздену әрекетін дамыту;- тәрбиелік, яғни үлкендермен немесе өз достарымен қарым-

қатынас жасағанда қажетті дағдыларды, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру.

Ойынның маңызы мынада:1) дидактикалық ойын оқушылардың қоршаған дүние

туралы түсінігін кеңейтеді, оны бекітіп нақтылай түседі.

117

2) оқушыны ойнай білуге баулып, сөздік қорын молайтады, ақыл-ой қызметін қалыптастырады.

3) адамгершілікке тәрбиелеу құралы. Ойын ережелері балалардан ұстамдылықты, тәртіптілікті қажет етеді.

Сабақта тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімнің түсіндіріп отырған

материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті меңгеруіне ықпал етеді.

Меніңше, оқушы білімінің сапалы болуы сабақ жүйесіне, әр сабақтың ішкі мүмкіндігіне, оларды ұлттық дәстүрмен ұштастыра білуге, оқушыларды шығармашылықпенжұмыс істеп, білімдері мен дағдыларын біліктілікпен дамытуға, сабақ мазмұнына қарай әр түрлі әдіс- тәсілдерді, ұлтық ойын түрлерін пайдалануға байланысты.

Сабақты осылай түрлендіріп өткізу оқушылардың қызығушылығын оятып қана қоймайды, сонымен бірг олардың талабын ұштап, қиялын дамытып, ой- өрістерін кеңейтуге, өз бетімен ізденуге үлкен септігін тигізеді.

СӨЖ тапсырмалары:

1. Дидактикалық ойындарды ұйымдастырудың мақсаты неде?1. Музыка сабағында басқа ойындарды қалай құрастыруға болады,

қандай ойындар қолданылады?2. Бастауыш сынып оқушыларына нені ұсынар едіңіз?

Қолданылған әдебиеттер:

1. Сластенин В.А., Тамаркин В.Э. Методологическая культура учителя// Сов. Педаголгика. – 1990. - №12.

2. Гмурман В.Е. Объект, предмет и стуктура педагогики// Методологические проблемы педагогики. – М., 1977.

3. Бұзаубақова Қ.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз, ТарМУ, 2003.

118

Тақырып 12. Қазақ халқының музыкалық ойындарын сабақта қолдану – 4сағ.Жоспары:1. Жалпы ойын туралы анықтамалар мен зерттеулер1. Ауызекі поэтикалық шығармашылыққа сипаттама.2. Ұлттық ойындардың мазмұндары.3. Әдет-ғұрыпқа байланысты сабақ үлгісі

Біздің еліміз 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму бағдарламасын, ел басшымыздың үштұғырлы тілдік саясатын, білім мен ғылымдағы мемлекеттік бағдарламаларын негізге ала отыра, білім берудегі кезек күттірмес өзекті мәселелерін алға қойып отыр.

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беру тұжырымдамасының негізгі мақсаты – білім беру жүйесінің барлық деңгейінде қоғамның талаптарына сәйкес білімді, біліктілігі жоғары, бәсекеге қабілетті, қазіргі жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімін, қажетті дағдыларын тиімді түрде жүзеге асыратын және еркін бағдарлайтын, өзін- өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға дайын қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру [1].

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында «Білім беру реформасы табысының басты өлшемі –тиісті білім мен білік алған еліміздің кез келген азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілу болып табылады. Біз бүкіл елімізде әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметіне қол жеткізуге тиіспіз» деп атап көрсетті [2].

Қазіргі таңда бүкіл әлемдегі өркениетті дамыған елдердің басты көңіл бөліп отырған мәселесі - оқытудың жаңа технологияларын қолдана отыра, оқушыға жалпы бірдей қалыптасқан жан-жақты, дәстүрлі әдістермен әлемдік деңгейдегі озық технологиялармен салыстырылған, өмір тәжірибесіне ұштастырылған терең білім беріп, білікті маман даярлау.

119

Еліміздің егемендік алуына байланысты, соңғы жылдардағы ғалымдардың зерттеу жұмыстарының нәтижесі және өз тәжірибемізде жиі кедесетін жайт - мектеп оқушыларының сөздік қорының аз екендігі, олардың бір-бірімен қарым-қатынасқа түсу деңгейінің төмендігі,тіпті өз ойларын да жеткілікті түрде жеткізе алмайтындығы оқушылардың сөйлеу біліктілігінің жоқ екендігін аңғартады. Бұған себеп, оқушылардың пәнге деген қызығушылығының жоқтығы, оқушының сөйлеу формаларын игерудегі дағдысының әлі толыққанды қалыптаспағандығы және мектептегі музыка пәні сабақтарында оқушылардың коммуникативті сөйлеу біліктілігін дамытуға жете мән берілмейтіндігі деп есептейміз.Осы себепті, қазіргі оқу үдерісінде музыка сабағында қолданылатын ойын әдістері, әсіресе дидактикалық ойындардың маңызы туралы зерттеу жұмысында қарастырылған.

Оқу үрдісінде ойын оқытудың әрі формасы, әрі әдісі де болып табылады, сол себепті ойын әрекеті оқытушы мен оқушының іс-әрекетінің бірлескен, өзара байланысты технологиясының дидактикалық категориясы ретінде де қарастырылады. «Ойын» сөзінің этимологиясына қарастырсақ, ол «ой» деген сөзге тікелей қатысты болып шығады, міне сол себепті де ойлану арқылы ойынның мақсатына жетуге болатындығын байқауға болады. Сондықтан, музыка сабағында ойын элементтерін қолданудың маңызы зор деп есептейміз. Ойын әдісі арқылы оқыту оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып қана қоймай , өз ойын, пікірін, көзқарасын білдіруге, екінші бір адамның жауабын тыңдап, оны толықтыруға, жетістіктері мен кемшіліктерін айта білуге жаттығады. Егер мұғалім ойын технологиясын жеткілікті деңгейде орындаса, яғни жақсы құрастырылып, тиімді әдістермен ұйымдастырылса, онда ойын практикалық, тәрбиелік және дамытушылық жағынан негізгі оқыту тәсілі болып табылады.

Ойында балаларды не қызықтырады деген орынды сұрақ туындайды. Ол түсінікті де, әрекет ету үрдісінің нақ өзі балаларды қызықтырады. Бірақ ойындағы әрекет - ерекше болып келеді. Ойында бала қандай болғысы келсе, сондай болады, мәселен, қайырымды бала, әдемі ханшайым, саяхатшы; ойында бала қайда болғысы келсе, сонда болады - айда, аспанда, теңіз түбінде және т.б. Ол барлық қызықты оқиғалардың мүшесі бола алады -

120

ауруларды емдейді, айдахармен күреседі, өртті сөндіреді.Егер бала нағыз машинаны жүргізе алмаса, онда тұрған ештеңе жоқ. Ол орындықтардан жасалған машиналарда, «Балалар әлемі» дүкендерінен сатып алынған зермен қанша жүргісі келсе, сонша жүреді. Ол тiптi жол оқиғаларын да құрастырады, машина үшін гараж салады. Ол өзінің қояндары мен аюларын сатады, баға қояды. Сондай-ақ өзі оқушы бола алады.

Ойын балаға өтіп жатқан кірпік қағым сәттерді тоқтатуға, қайталауға және онда әлі бірнеше рет өмір сүруге мүмкіндік береді. Мысалы, ол ата-анасымен қайықта немесе поезда жүрсе, оны ол күнделікті өз ойынында қанша кайталағысы келсе сонша кайталай алады. Сонымен қатар, ойынның маңыздылығы мынада, ол балаға тек жағымды оқиғаларды «қайталаудан» қанағат алуға ғана емес, жағымсыз әсерлерден, ЯҒНИ, СОЛ КЕЗДЕГІ бip нәрсе дұрыс болмай қанағат алмаса, солардан арылуға көмектеседі.

Сейтіп, ойын балаға эмоциялық қолдау береді, өзінің әр түрлі тілектері мен талпыныстарын жүзеге асыруға мүмкідік береді, ең әуелі, әрине үлкен адамдар тәрізді айналасындағы заттарды басқаруға деген тілек (расында да оның жасында дәл казір бағына қоймайтын нәрселер бар).

Балада осы бip ic-әрекет түрін қолдау мен дамытуға жоғарыда көрсетілген негіз, дәлелдер жеткілікті тәрізді.

Олай дейтініміз балалар ойыны баланың дамуы үшін аса қажет.

Психологтар мен педагогтардың көрсетуінше, ойында баланың танымдық үрдістері дамиды.

Ойын баланың ақыл – ойы дамуы үшін ғана маңызды емес, ол оның тутасымен тұлғасының дамуында маңызды.

Ойын балалардың басқа адамдармен өзара әрекетінің дамуына да айтарлықтай ыкпал етеді. Бұдан басқа бала ойында үлкендердің өзара әрекеттері мен өзара қатынастарын жаңғырта отырып, осы өзара әрекеттердің ережелерін, тәсілдерін меңгереді, құрбы-құрдастарымен біріккен ойындарда ол өзара түсіну тәжірибесін жинақтайды, басқа балалармен келісімге келуге, өз әрекеттері мен ниетін түсінуге үйренеді.

Ойында бала өз қылықтарын реттеуді, құрбы-құрдастарымен біріккен ойында үлкендердің бақылауынсыз-ақ ұстамды болуғга, ойын ережесін сақтауға үйренеді.

121

Осы қасиеттердің баланың болашағы үшін әрине, ең әуелі, мектепте қаншалықты қажет екендігін түсіндірудің қажеті жоқ тәрізді.

Психологтардың пайымдауынша, құрбы-құрдастарымен біріккен ойында жинақтаған бай тәжірибесі бар балаға салыстырғанда, балалық шақта «ойынын қандырмаған» балаға мектепте оқу және басқа адамдармен байланыс орнату аса қиынға түседі.

Осы айтылғандардан ойынның баланың жалпы дамуында және тәрбиесінде айтарлықтай маңызды екендігін көруге болады. икалық міндеттерді шешуге де көмектеседі. Ойында бала өмірлік

Сонымен қатар, ойын бірқатар педагог қажетті білім, іскерлік және дағдыны меңгереді. Демек, бұл балалар ойынын арнайы педагогикалық

ұйымдастырудың кажеттігін көрсетеді. Оның мазмұнында баладан белгілі білім, нақты әрекеттерді орындауды талап ететін тапсырмалар орын алуы керек. Мысалы, мектеп ойынын ойнау керек болса, бала әріптерді аса құмарлықпен меңгеруге талпынады, ал арнайы ұйымдастырылған дүкен ойынында қарапайым есептеу дағдыларын бекітелі. Әйтсе де, осы міндеттердің шешімін табуы үлкендермен біріккен ойында ғана жүзеге аспақ.

Басқаша айтқанда, ойын жай нәрсе емес, ол балаға қанағат әкеледі сонымен қатар, оның дамуының толық қанды тұлға ретінде қалыптасуының

аса күшті құралы болып табылатынын үлкендер, педагогтар (бала тәрбиесімен айналысушылар) білуі керек.

Сонымен, біз, ойынның не үшін керек екенін анықтадық, енді келесі сұрақтарға жауап іздеу қажет: ойыннын пайда болу тарихы, ойын түрлері, ойынның функциялары үлкендерге балалар ойынын арнайы ұйымдастыру керек пе, оларды ойнауға үйрету керек пе? және т.б.

Жастарды жаңа заманға сай тәрбиелеу үшiн, ұстаздар қауымы оқy-тәрбие жұмысына шығармашылықпен қарап, оқытудың жаңа әдiс-тәсiлдерiн қолдануы керек. Сондай оқy-тәрбие негiздерiнiң бiрi ұлттық ойындарымыз.

Ойын да халық педагогикасының құрамды бiр бөлiгi. Адам баласы жасаған жетi кepeмeттiң қaтapынa сегiзiншi етiп осы ойынның аталып жүруi де жайдан-жай емес. Ұлттық ойындар халықтың әлеуметтiк-экономикалық жағдайларына байланысты

122

туып дамығанына қазaқ халқының ұлттық ойындарымен таныса отырып, көзiмiз әбден жеттi.

Уақыт мектеп мұғалiмдерiне шәкiрттерiн жаңа заман талаптарына сай, әpi озық ұлттық дәстүр рухында тәрбиелеп, өмipгe әзiрлеу секiлдi жауапты мiндеттер жүктеп отыр. Бүгiнгi күннiң ұрпақ тәрбиесiне деген өз талабы өз ерекшелiгi бар.

Халқымыз терең мағыналы дана сөзiн "Тауына қарай аңы, заманына қарай заңы" деп тауып айтқан. Еңселi ел болып, ана тiлiн, ата салтын, дәстүрiн қайта түлетуде. Жаңарған елге, жаңа тiл заңы мен тұжырымдамалар мен бағдарламалар тәрбие жүйесiне жаңаша көзқарасты ұрпақ тәрбиелеудi талап етуде.

Халқымыздың ұлы перзенттерiнiң бiрi, заманымыздың аса көpнeктi жазушысы М.О.Әуезов: "Бiздiң халқымыздың өмip кешкен - ұзақ жылдарында, өздерi қызықтаған алуан ойын өнepi бар ғой. Ойын деген, менiң түсiнуiмше, көңiл көтеру, жұрттың көзiн қуантып, көңiлiн шаттандыру ғана емес, ойынның өзiнше бiр ерекше мағыналары болған",- деп тeгiннeн тeгiн айтпаса керек.

Ұлт ойындары - ата-бабамыздан бiзге жеткен, өткен мен бүгiнгiнi байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз. Ойын баланың алдынан өмiрдiң eciгiн ашып, оның шығармашылық қабiлетiн оятып, бүкiл өмipiнe ұштаса бередi. В.А.Сухомлинский сөзiмен айтқанда: "Ойынсыз ақылойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе iспеттi, ол арқылы баланың рухани сезiмi жасампаз өмipмен ұштасып, өзiн қоршаған дүние туралы түciнiк алады. Ойын дегенiмiз ұшқын, бiлiмге деген құмарлық пен елiктеудiң маздап жанар оты"

Сәбит Мұқaнов өзiнiң "Өмip мектебi" атты мемуарлық еңбегiнде ертеректе "Орда" атты есеппен ойналатын асық ойыны болғанын бiрнеше рет атап өтедi. "Орда" атты асық ойыны қырғыз халқында да бар болғаны жайлы деректi профессор К.К.Юдахин 1940 жылы Москвада шыққан "Труды института востоковедения" жинағының 2-санында бастырған.

Сондай-ақ Б.Төтенаев "Қазақтың ұлт ойындары" деген кiтапшасында аты ғана сақталып қалған ойындарының аса бiр маңыздыларының бiрi деп "Абылайдың алты ағашы" атты ойынды атайды.

Қазақтың ұлттық ойындарының iшiнде логикалық ойлау мен математикалық, философиялық ойлануды дамытуға негiзделген

123

ойындар жетерлiк. "Тоғыз құмалақ" ойынының фотосуретi мен ойнау тәртiбiн қағаз бетiне алғаш түcipгeн этнограф Н.Понтусов 1906 жылы "Бұл ойын өте көне және кiм ойлап тапқаны белгiсiз. Ол қазақтық үш ордасының барлығына тeгic тараған" деп жазды.

Қазақ ССР Fылым академиясының корреспондент мүшесi F.Мұсабаев жүргiзген этнографиялық зерттеулер нәтижесiнде "Тоғыз құмалақтың" тас бетiне қашалып салынған таңбалары табылды.

Оймен келетiн ойындарды сөз еткенде шахмат, дойбы ойындарын атауымызға болады. Орта ғасыр жазушысы Юсуф Баласағұнның 1069 жылы жазған "Құдaтқy бiлiк" деген тарихи еңбегiнде түpкi батырларының бiлектi де бiлiктi болуын шын тiлеп: " ... Ә, егер де ол дойбы мен шахмат ойынын жақсы бiлсе ғой", - деп жазғанын оқимыз.

Қазақ халқының ұлт ойындары жайындағы деректемелердi қағаз бетiне түсiргендердiң бiрi Венеция саяхатшысы Марко Поло болды. Австрияның атақты дипломанты С.Герберштейн 1516-1517 және 1526-1527 жылдары Москвада болып, Қазақстанда болған орыстардың ауызша айтуларынан жинаған материалдарынан жазған 1549 жылы латын тiлiнде жарық көрген "Записки о московских делах" атты еңбегiнде Қазақстанның жерi, әдет-ғұрпы, орыс халқымен қарым-қатынасы, ойын-сауықтары жайында жазған.

Қазақ халқының ұлт ойындарын зерттеуде еңбектер жазған поляк революционерi А.Янушкевич, С.Гросс, Б.Залесскийлер болды.

Башқұрттың атақты оқымыстысы Ә.Диваев қазақ балаларының ойындарын жинап, жеке кiтап етiп қалдырған болатын. Ол өзiнiң "Қазақ балаларының ойындары" атты еңбегiнде ұлттық ойындарымызды төрт топқа бөледi:

1. Бiр жасқа дейiнгi нәресте ойыны 2. Бiр жастан жетi жасқа дейiнгi бала ойыны 3. Сегiз жастан он бес жасқа дейiнгi жасөспiрiмдер ойыны 4. Он алты мен жиырма бес аралығындағы жiгiт ойыны Қазiргi кезде осы мәселенi қарастырып жүрген Б.Төтенаев

қазақ балаларының ойындарын төрт топқа бөлiп қарастырады. 1. Бiр жасқа дейiнгi нәpecтeнi тәрбиелеудегi "Бесiк жыры",

"Саусақ санау" және "Tұcay кесу" жырларының орны

124

2. Әр түрлi ойыншықтарды пайдалану арқылы өткiзiлетiн ойындар

3. Жасөспiрiмдердiң ойындары 4. Қимыл әрекеттi ойындары. Дәстүрлi ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарына

М.Тәнекеев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркiтбаев есiмдерiн атауға болады. М.Тәнекеев еңбектерiнде дене тәрбиесiне халықтың педагогикасы сияқты көкейкестi мәселесi қаралады. Е.Сағынбаевтың авторлығымен жазылған ғылыми монография "Ұлттық ойындарды oқy-тәрбие iсiнде пайдалану" (Алматы, Рауан, 1993 жыл) деп аталады. Fылыми еңбекте қазақ мектептерiндегi І- IY сыныптарды қазақ халық ойындарын жекелеген топтарға бөлiп, оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдiстерi анықталып, қазақ халық ойындарына педагогикалық талдау жасалған.

Ә.Бүркiтбаевтың 1985 жылы жазылған "Спорттың ұттық түрлерi және оның тәрбиелiк мәнi" еңбегi бар.

Fалым А.Усова өз еңбегiнде ойынның мәнiн ашады. Тәрбие мен оқыту барысындағы спорттық жаттығулар мен оның қажеттілігіне ғалымдар И.Давыдов, Л.Былеева, Н.Поддьякова, Д.Хухлова ерекше назар аударған.

Бастауыш сынып оқушыларының ойын әрекетін жетiлдiрiп, тиiмдi әдiс – тәсiлдердi қолдана отырып, оқушыларымызға үйретуге мiндеттiмiз. Әр ойынның өзiндiк мақсаты, маңызы, тәрбиелiк мәнi бар. Олардың көбi баланың денесiн шынықтырып, шапшаңдыққа, алғырлыққа, батылдыққа баулыса, кейбiреулерi тiлiн дамытуға, өзiн қоршаған табиғатты тани бiлуге, тапқырлыққа тәрбиелейдi.

Ауызекі поэтикалық шығармашылықтың өте бай үлгілерінің бірі- ойын, ойын өлеңдері. Оларда адамдар өмірінің сан қырлы, тұрмыс тілегі, еңбегі, дүниетанымы, арман- тілегі, болашаққа деген сенімі, ержүректік пен жігерлікке құлшынысы, және т.б. ойын арқылы көрсетеді.

Қазақ балаларының ойын-сауықтары күнделікті көшпенді- малшы отбасының еңбек тіршілігінен байланысты болады. Мұның бәрі халық өлеңдерінде, аңыздарында би мен ойын қимылдарында өз көрінісін тапқан.Балалар ойындарының көпщілігі олардың жасына сәйкес, қара өлең түріне ғана емес, музыка мен әннің

125

сүйемелдеуімен өткізілген. Мысаы, «Асай мәстек» атты балалар ойнында жүгізуші балаларды ойынға тақпақ айтып шақырады:Ер екеніңді білейін,Ешкі сойып берейін.Тақия алсаң еңкейіпҚұламасаң теңкейіп,Ерлігіне сенейін.Өзінің ептілігін сынап көргісі келген ойында:Асау мәстек бұл болса,Үйретейін, көріңізМаған таяқ беріңіз,- деп, ортаға шығады да жүргізушіден алған таяққа сүйене отырып, көрпеше немесе киіз оралған қыл арқанға малдас құрып отырып алып, тепе- теңдігін жоғалтпай, жерден тақия алуы тиіс. Оны орындай алмаса, ойын аяқталысымен «айбына» ән шырқайды, күй шертеді. Бұл ойын ептілікті, шапшаңдықты, машықтануды, баланың музыкалық-әншілік қабілетінің дамуына жәрдемдеседі. Байқап қарасақ, балаларға арналған ойындар олардың әндерін жетілдіруге тәрбиелейтін өзінше бір сабақ.

Музыка оқулығына «Атамұра» баспасы бойынша «Төрт түлік» мал және «аңдардың айтысы» бірнеше тарауларды қамтылған. Осы тарауларға байланысты «Қалай айтуды білемін» атты ойын қызықтыны мына 1-кесте арқылы толықтыруға болады:

Кесте 1. Қалай айтуды білемін

Қалай айтуды білемінКім қалай дауыстай алады?

Малдың төлін емізуге шақыруы

Малдың суға шақыру

Малдың төлін аталуы

Ол шағын төрт әннен тұрады (сұрақтары: Кім қалай дауыстай алады? Малдың төлін емізуге шақыруы. Малдың суға шақыру. Малдың төлін былай атайды). Ойын барысында ойынға қатысушылар әрбір жүргізушінің сұрақтарына жауап бере отырып, жан- жануарлардың мінез- құлқын, олардың сыртқы көрінісін, олар шығаратын дыбысты айнытпай салып беру тиіс. Ал, мұның өзі байқампаздықты,, тапқырлықты, табиғат құбылыстарынан хабардар

126

болуды талап етеді. Мұнда ән- жыр айта білу, көрген-білгеніне, есте сақтай білу қабілетіне мән беріледі.

Ойын ережелерінің үлкен тәрбиелік маңызы бар. Олар ойынның барысын, балалардың тәртібі мен іс-әрекеттерін, олардың өзара қарым- қатынасын бақылап ерік- жігерінің қалыптасуына ықпал етеді. Мысалы: «Қырғи көк» ойынында қыздар тек кемпірдің «Олай болса, сендердің біріңді алып қаламын» деген сөзінен – ақ тізбегін жазбай кемпірден қаша жөңелуі керек.Бұл ойындағы ерекшелік билеп жүріп хормен өлең айтуда өзара үйлесімдік байқалады. Хормен ән айтып, би қимылын жасаған сайын кеудедегі қоңырау сылдыры ойыншылардың қимылына сүйемеушілік қызметін атқаратын тұрғандай болады, өйткені ойындағы қимылдар – жай қимыл емес, әуеннің ырғағына байланысты жасалатын қимылдар.

Мұндай ойындар халықтың педогогикада өте көп және мазмұндары, бағыттары да бірін- бірі қайталамайтындай сан- алуан, қызықты.Олар: «Алақан соқпақ», «Тартыс», «Айгөлек » т.б.

Қай ойынды алмайық, бәрінде де белгілі бір ырғақтарды соғу, ән, күй, тақпақ, мәнерлі қимыл бір-бірімен алмасып жатады. Дегендей, ей Тайқарбай, ей Тайқарбай,Қойынды мол жусанға жай Тайқарбай.Тайқарбай, Майқарбайлар толып жатыр.Әй, Тайқарбай, дегенің қай Тайқарбай?Немесе: Тарта қойдым, Орта қойдым.Орта қойдым,Жорта қойдым.

Жаңылпаштарды балаларға жылдам айтқызған кезде, «р»-дың орнына «и» дыбысы айтылып, «Тайқайбай», «тойта», «ойта» деп жібереді. Ал, бұл жаңылпаштар балаға «р» дыбысын дұрыс айтуға, ойын бұрмалай, дәл айтуға әуез бен қоса сөздің де анық шығуына септігін тигізеді.

Балалар мен жастардың эстетикалдық тәрбиесін дамытып, оқушуларды суырып салмалыққа, импровизациялық қабілеттерін дамытуға «айтыс» өнерінің орыны ерекше.

«Айтыс» - қазақтың төл сөзі, ежелден айтысу, сөз жарысы , пікір таласы деген ұғымда қолданылып келген. әдетте айтыс шешендік сөзбен де, өзара күй тарту арқылы да айтылған. Мұның

127

қай түрін алып қарасақ та, сезімтал тапқырлықпен, қисынсыз қиыстырылатын шеберлікпен қатар, халқымыздың ой-арманы мен ар-намысын қастерлеген аталық ақыл-өсиетсезімді, халқына, оның өнеріне деген сүйіспеншілік сезімі аңғартылады, музыкалық, әншілік, күйшілік дарындылығы байқалады.

Оқушыларды суырып салмалыққа, импровизациялау қабілетін дамыту мақсатында сабақ үлгісі беріліп отыр.

Халық ойындарында, қалжың, әзіл-күлкі, түрлі бәсәке жарыстар көптеп кездеседі: қимылдың нақты жіне бейнелі, балалардың сүйетін, қызығатын санамақ, қаламақ, жаңылпаш- жұмбақ, күлдіргі ойындармен кезектесіп отырады.

Ойынға қатысушыларды тез ұйымдастыруға, олардың жүргізушіні әділ таңдай біліуіне, ережені қолма-қол бұлжытпай тиянақты орындауына мүмкіндік туғызады.

Санасмақтан басқа қаламақ ойынары бар, олар көңіл күйге тез әсер етіп, балалардың есту қбілеттерін, эстетикалық талғамын дамытуға, ойын процесінің барысымен еліктіреді. Олар балалардың екі командаға бөлінуіне қажеттілік туғанда пайдаланады. Мысалы, ойынға қатысушылар санамақ арқылы екі жүргізушіні қояды, содан кейін екі-екіден жұптасып ат қояды. Сол жасырын ат бойынша жетекшілерден алма-кезек кімді қалай тынын сұрайды.

Оқушылар «Аспандағы жұлдыз керек пе, судағы құндыз керек пе? » - деп сұрайды. Жүргізушінің біреуі: «судағы құндыз» - деп жауап берсе, «Құндыз - бала» сұраған жаққа шығады. Осылайша ойынға қатысушылар екі топқа бөлінеді. Қойылатын аттар ойнаушылардың тілегіне байланысты.Алтын асық керек пе? Күміс қасық керек пе? Түйенің ботасы керек пе?Жердің жотасы керек пе?

Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулып, сөз тіркесінің ұқсастығына және әуеннің ырғағын тез үйренуге дағдыландырады.

Осы нақты санамақтар әуезді, қызықты орындалатын әуендер, тілекті адамдардың өзара қарым-қатынасында кездесетін қызықты әңгімелер жылдам есте сақталады және оны балалар күнделікті ойындарда сүйіспеншілікпен қайталайды.

Балалар ойынының қызықты да пайдалы түрлерінің бірі – жаңылпаш. Ол әуеннің сөзін анық айтуға, дикцияның дұрыс

128

қалыптасуына, бала тілін ширатудың қолайлы құралы, қалай болса солай мағынысыз айтыла салған сөз емес, керісінше дүниетанымдық, тәрбиелік мәні бар.

Балалардың көбіне тілі келмейтін дұрыс айта алмайтын – «р» дыбысына арналған жаңылпаш сөздерді пайдалануға болады.

Сонымен қоса сыныптан тыс жұмысында немесе сабақтың қорытынды бөлімдерінде мынадай ойын түрлерін «Наурыз – ырыс, құт – береке бастауы» бойынша өткен сабақтан көрініс өткізуге болады.

Сабақтың мақсаты: Халқымыздың әдет – ғұрып, салт – дәстүрлеріндегі ұлттық мейрамның ерекшелігі неде екендігін бала санасына тереңдете түсіндіру.

Дамытушылық: Ұлыстың ұлы күні Наурыз мерекесінің келешек ұрпаққа берер тірбиесі мен тағлымы жайлы айта отырып, оқушылардың эстетикалық қызуғышылығын арттыру.

Тәрбиелік: Әрбір оқушы жүрегінде ата – бабамыздың салт – дәстүрі мен әдет – ғұрпы, тілі мен мәдениетін қалыптастырып, оны құрматтей білуге тәрбиелеу. Сабақтың типі: Аралас сабақ.Сабақтың әдісі: Сұрақ – жауап, ойын.Музыка сауаты: legato, staccato, luga.Көрнекіліктер: Плакаттар, үнтаспа, бейнетаспа, қожын, асық, домбыра, сырнай, нақыл сөздер.Сабақтың барысы: Ұйымдастыру кезеңі, сұрақ – жауап әдісі.- Балалар, өткен сабақта қандай тақырып өттік?- Жауап, Наурыз туралы. Т. Сарыбаевтың «Наурыз - думан» әнін

үйрендік.- Енді сол әннің бір шумағын айтып еске түсірейік, әнді айтпас

бұрын не жасауымыз керек?- Жаттығу.- Олай болса балалар, тынысты дұрыс алып, денені тік, бос ұстап,

ерін, тіл, көмей, жақ – сүйек жұмыстарын жақсарту жаттығуларын жасаймыз.

Кәне орнымыздан тұрайықта «М» буынымен ауызды жауып, тісті бір – біріне тигізбей ерінді ғана тигізіп, жұмсақ айтамыз, төмен және жоғары.Осылайша бірнеше буындарға жаттығу айтқызамын. Енді мен сендерге үйге өздерің білетін ән, өлең, тақпақ, мақал, сурет болса дайындап келіңдер деп едім, сол бойынша кім айтады?

129

(Оқушылар кезекпен өз білгендерін айтып береді) – бұл үйге өздік тапсырма үшін берілген болатын. Тәтімбеттің «Көкейкесті» күйін үнтаспадан ақырын дауысын шығарып, оқушыларға «Наурыз» мерекесі туралы айтып беремін.Көгіме күн өрлетіп,Төрт түлігін төлдетіп,Қаймақ сүтін көлдетіпРизық құтын селдетіпКелді Наурыз Ұлыс күн,

Деп, наурыздың 21 – нен 22 – не қараған түні сағат 3 – те күн мен түннің теңелуін қарсы аламыз. Наурыз парсы тілінде «Жаңа күн» деген ұғымды білдіреді, сол жаңа күннің аты – Ұлыс.

Міржақып Дулатов, өз еңбегінің бірінде Наурыз мерекесін Үндістанда, Иран, Ауған, Бухар, Кавказ, Түркістандықтарда мейрам еткендігін айтады. Ал, Ахмет Байтұрсынов, Абай, Шәкәрім, Сәбит, аталарымыз ызғардың – жылығы, сордың – баққа, кесірдің – киеге, жоқтың – барға ауысатын табылдырығы деп таныған.( Әдебиет, тарих пәнімен байланыстырдым).

Наурыз күнінің бір ерекшелігі – бұл күн көрісуден, амандасудан басталады. Ұлыс күні қазақ елі үшін, әрқашан қасиетті, ол күні қар не жаңбыр жауса, «Нұр» жауды деп қуанған. Себебі, наурыз айында жауған қар ерекше аппақ, үлпілдек болады да, «Ақша қар» аталады. Осы ұлыс күні туған сәбилерге Наурызбай, Наурзбек тағы да басқа аттар қойған.

Қазір біз осы тақырыпқа байланысты Айтқали Жайымов ағамыздың «Наурыз – біздің әніміз» атты өлеңмен танысымыз. Аспаптан әнді орындап беремін. Оқушыларға әр уақытта ән айту ережелін естеріне салып отырамын.

Музыкалық сауат: Осы әнге байланысты бізге legato, staccato, luga кездеседі. Әнді айтқанда әсіресе, қайырмасында , ноталардың ширектік, жарты, сегіздік болып ауысы келуіне және осы айтылған таңбалар, яғни legato – үзбей орындау, staccato – үзіп айту болса, luga – бір биіктегі немесе әртүрлі биіктегі дыбыстарды байланыстырып тұратын доғаны айтамыз.

Оқушыларға тапсырма «Наурыз – біздің әніміз» әніне қысқаша аннотация жасату. Олар өздері шығрманың екпіні – көңілді, жеңіл, альтерацилық өзгерістерді, өлшемін тез арады айтып берді.

130

Оқушыларды осы тақырып бойынша екі топқа бөліп «наурыз» және «Думан» аулын өнер – білім сайысына шақырайық. Мына қоржындағы нөмерлі асықтарды алайық. Асықтардағы нөмерлер бойынша екі топ сұрақтарға жауап береді. Мысалы мынадай сұрақтар:1. Музыкадағы әртүрлі дыбыс ұзақтықтарының белгілі мерзімде

ауысып отыруын не дейміз?1. Ұлыс күні қандай ұлттық ойындар ойналады?2. «Домбырасыз сән қайда» кімнің әні?3. Тәттімбеттің «Көкейкестісі» күйдің қай түріне жатады?

Сонымен қатар шығармашылық жұмыспен мақал арқылы, яғни әр топ бір мақалдың басын айтса, әекінші топ сол мақалдың жалғасын табады.

Мақал сайысы:1. Сиырды теппейді, ақты төкпейді.2. Ұлыс күні алдың келсе, атаңның құнын кеш.3. Қоныс көркі – там, дастархан көркі – нан.4. Ақ бидайдың қадірін, ашыққанда білерсің.

Жұмбақ сайысы:1. Түгел айтсақ не барын, Төрт құлақта бір қарын. ( Қазан).1. Судан шығады, судан қорқады. (Тұз).2. Ұзын мұртты сарылар, Қырман толы дәні бар. (Бидай)3. Дәмді – дәмді тағамдарды жинайды,4. Қонақтарды көңілдене сыйлайды. (Дастархан)

Жаңылтпаш сайысы:Тарғыл итім талға оралды,Талға тағы барып оралды.

...........................................Қораларында қол ара тұр,Қол араларың қорада тұр.

Айтыс сайысы:Ұл: Ал, кәнеки, ағайын,Амандасып алайын,Наурыз құтты болсын деп,Мен бір дабыл қағайын.Дәстүрлі той күнінде,Алдарыңда ағайын,Ақ тілекті ақтарып,Шырқап әнге салайын.

131

Қыз: Кеңейтейін әнімен,Ашайын көңілдің сарайын,Ұлыстың Ұлы күнінде,Сайрамай қалай қалайын.Жаңарып, жаңғырып,Жаны түлеген даланың,Ұлысты – ұлы күнін,Жыл басы деп санаймыз.

Мінеки, балалар, екі ауыл да барынша өз өнерлерін ортаға салып, асыға күткен Ұлыстың ұлы күнін – наурызды өткізуге өз үлестерін қосты. Енді тақтадағы сөзжұмбаққа назар аударайықшы. Наурыздың қасиетті тағамының аты не еді?

Наурыз көже.Әрине, балалар, осы көжені пісіру үшін не қажет еді, кімдер

көмектеседі маған?1. Ырыс – құт береке бастауы. (Наурыз)2. Нанды қандай дәнді дақылдардан жасайды? (Бидай)

3. Алғашқы ұлы күні күн күркіреп, көк дүркірегенде ел ішінде айтылатын қандай дәстүр бар? (Саумалық)4. Тауықтың түсіне не кіреді? (Тары)5. Қыз бен жігіттің өнер сайысын қалай атамыз? (Айтыс)6. Қазақ халқының ұлттық ойындарының бірі? (Қыз қуу)7. наурыз айы қай мезгілдің басы? (Көктем)8. Абай атамыз...сөздің патшасы, сөз сарасы деп нені айтады?

(Өлең)9. Дала аруы деп аталатын дәнді дақыл? (Жүгері)10. Жесең тісіңе, жемесең түсіңе кіреді? (Ет)

Бағалау. Оқушылардың жинаған фигуралына бал қою арқылы бағалау.Үйге тапсырма. Әнді жаттап, әнге байланысты сурет салып келу берілді. Келесі сабақта осы тақырыпты толық меңгерту барысында мынадай сабақ түрін, яғни өзімнің шәкіртім П 443 топ студенті Мейіржан Әлібеков осы пәннен Алматы қаласындағы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті ұймдастырған ІІІ Республикалық студенттер олимпиадасына қатысып бүкіл Қазақстанның 12 жоғары оқу орындарынан өз білім жоғары деңгейде көрсеткені үшін ІІ дәрежелі орынды жеңіп алды, ол біз үшін, ұстаз үшін, семей мемлекеттік педагогткалық институты

132

үшін үлкен мақтаныш, сол сабақтың үзіндісін осы тақырыпқа сай болғандықтан, өзім жетекшілік еткен соң көрсетіп отырмыз: Сабақтың тақырыбы: «Дәстүрлі күйшілік өнер»Сабақтың эпиграфы: «Тебіренткен күміс күй....»Сабақ мақсаты: 1.Білімдік. Оқушыларға күй тағылымы жайлы

баяндай келе дәстүрлі саз күй-шежіренің халық арасына кеңінен тараған түрлері туралы мағлұмат беру, сондай – ақ осы күй түрлерін туындаған күй аталарымен таныстырып, саздарын тыңдату, талдату.2. Дамытушылық. Оқушылар жас ерекшеліктерін ескере келе, аспапқа және аспаптық шығармаға деген қызығушылықтарын арттыру, аспапта ойнау шеберліктерін, іскерлік дағдыларын дамыту.3. Тәрбиелік. Оқушыларды ұлттық дәстүрлі саз шежіресін құрметтеуге, дәріптеуге, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп мақтан етуге, қастерлеуге тәрбиелеу.

Көрнекіліктер: Сазгерлер суреті, нақыл сөздер, аспаптар, ән үлгісі, аспаптар суреттері жұмыс қағазы, слайд, буклет «Күй» сөзіне арналған ой толғау тағы басқалар,

Техникалық құралдар: Магнитафон, аудио үнтаспа, CD, күйсандық, компьютер т.б.

Сабақтың түрі: дәстүрліӘдіс-тәсілдер: баяндау, ойын,сұрақ-жауап.

Сабақ жоспары:1. Ұйымдастыру кезеңі2. Өткенге шолу

а) Ой қозғау3. Жаңа тақырып;

а) Күй түрлерін, аспаптарын таныстыруә) Тыңдату, талдау жүргізуб) Дауыс ашу жаттығуларыв)Әнмен таныстыру, үйретуг) Саз сауаты4. Бекіту.а) Ойындар «Әуенді тап»

133

5. Қорытындылау, бағалау.Сабақ барысы:

Ұйымдастыру кезеңі: Сыныпқа күй екпінімен енгізу, оқушылардың

құрал –жабдықтарын алғызып, назарларын өзіме аудару, сазды түрде амандасу, оқушылармен танысу.

Өткенге шолу. – Амансындарма балалар. Көңіл-күйлерің қалай?Менің атым Мейржан Қанатұлы. Сендермен танысқаныма қуаныштымын. Сендер осыған дейін қазақтың ұлттық музыкалық аспаптарымен таныс болдыңдар, енді соларды «Әуенді тап» ойынымен еске түсірсек. (компьютерден қобыз,сыбызғы,жетіген,шаңқобыз,домбыра,шертер аспаптарының үзінді әуендері қойылады. Оқушылар қойылған аспап әуендерін шешу арқылы сол аспаптарды еске түсіреді.)

- Балалар осы аспаптарда орындалатын шығармаларды не деуге болады? Ойланып көріңдерші. Әннің мазмұнын сөзі арқылы білеміз, ал күйде сөз болмайды. Күй дегенде ойларыңа ең бірінші не келеді?

- Өте жақсы,оны қандай аспаптарда ойнауға болатынын жалпы күй туралы ой пікірлерің өте жақсы екен? Балалар әр елді мекеннің өзіне тән әуені,бояуы болады. Оны әр жер өз шеберліктерімен орындайды. - Иә, күй аспаптық шығарма, оны бірнеше аспапта яғни домбыра, қобыз, шертер, сыбызғыда ойнайды екен. - Өте жақсы, мінекей біз көптеген мағлұматтарымызды еске түсірдік. Ал, енді, балалар осы күйді орындалу мәнеріне орай екіге бөлеміз:Олар: 1.Төкпе күй 2. Шертпе күй(Әр күйге жеке –жеке мінездеме беріп, ойнау үлгісін және әр күйдің аталары Құрманғазы, Тәттімбет жайлы мағлұмат беріп,

Қобыз

К ү й

ДомбыраСыбызғы

шертер ОрындаушыларКүйшілер

МазмұныЕкпіні

134

ойнап көрсетемін.) Ал енді сендердің назарларыңа Құрманғазы атамыздың «Сарыарқа» күйін оркестрдің орындауында ұсынамын. (Тыңдатып, мазмұны, екпіні бойынша талдау жүргіземін.)

Келесі тыңдайтынымыз Тәттімбеттің «Кокей кесті» күйі . –Екі күйдің айырмашылығын көрдіңдер ме? Қалай ұнады ма? Қобыз күйлері әсіресе жыраулар арасында кең дамыған. Сыбызғышы-күйші ретінде Сарымалай есімі халық арасында кең дамыған.-Ал,ендіНағыз қазақ-қазақ емес,Нағыз қазақ-домбыра. (Қ.Мырзалиев) демекші бүгінгі үйренер әнде қазақ аспабы домбыраға байланысты. «Домбырасыз сән қайда» әнін орындап берейін.(әнді домбырамен орындап беремін). Әні:И.Нүсіпбаев, сөзі: Х.Талғаров Елдің жырын жырлаған, Қайғысында толғаған. Домбырасыз ешқашан Жүрекке ем қонбаған. Қайырмасы: Домбырасыз сән қайда, Домбырасыз ән қайда. Ән мен күй бар өмірде Отта лаулап жанбай ма, жанбай ма?-Әннің сөзіне қараңдаршы, домырасыз өміріміздің әні де, сәні де тіпті мәні де жоқ. Сондықтан домбыра тек күйге арналған аспап қана емес, хабаршы, емші, көңілге жұбаныш екен ия. Ендеше бәріміз үйренейік.(оқушыларға айтқызар алдында дауыс ашу жаттығуларын жасатамын)-Ән ұнады ма? Енді қайталаймыз. (әнді қайталату арқылы үйретемін, соңында арнайы жасалған минусовкамен айтқызамын.)-Қане балалар, біраз шаршасақ миымызды күмбірлі күйдің әуенімен тынықтырайық. Тыңдаңдар балалар. (Н.Тілендиевтің «Әлқисса» күйін орындап беремін.)Бекіту. –Балалар, Мен Абай жері Семейден келгесін сендер үшін жазған өз өлеңімді оқып берсем.

135

Жақсылықты жағалар,Қуған білім балаларБәрің жақсы қатыстыңҚалай болад(ы) бағалар?!

Екілік болса бағаңыз,Ұрсып жүрер ағаңызЕкі алмағын ешқашанЖеңіл болсын жараңыз.

Үштік болса бағаңыз, Тәуба деп қана қаласың.Екіден әйтеу артық депҚанағат қылып қаласың.

Төрттік болса бағаңыз,Қуанғандай боласың.Беске жетпес бірақтаОны да ойлап соласың.

Бес алсаңыз егерде,Білімің кетпес бекерге.Биік шыңға жеткеніңОзат болып кеткенің.

Күйде ойна ән шырқа,Өрге жүзсін өнерің.Білімің де шыңдалып,Арта берсін беделің.

Бүгінгі біздің сабақта,Шындық барда,жалған жоқЕкілік, үштік бағаныЕшбір бала алған жоқ.

Қайда жүрсең балаларБіріңді-бірің мақтап жүр.Семейдегі ұстазымАйтты деп есте сақтап жүр.

136

Үй тапсырмасы: тақырыпты оқу,аспаптық кестені толтыру. (аспап түрлеріне жасалған кесте таратып беремін)Сау болыңдар! (сазды түрде қоштасамын)

Сабақты қорытындылау: Елбасы Н. Ә. Назарбаев президентіміз айтқандай «Қазақтың ұлттық мемлекетінің нығайып көркеюі жолында жан теріңді аямай еңбек ет, жердің де, елдің де иесі өзің екеніңді ұмытпа де келе, бүгінгі сабағымызды аяқтаймыз».

СӨЖ тапсырмалары:

1. Тағы басқа қандай ұлттық ойындар білесіңдер?1. Ұлттық ойын қолдану арқылы сабақ үлгісін көрсет?2. дидактикалық материалдар әзірле?3.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Образовательная технология ХХІ деятельность; ценность, успех.

1. М, 2004. с 962. Таубаева Ш.Т. Педагогическая инноватика как теория и

практика нововедений. А, 2001, 295 с3. Беспалько В.П. Слогаемые педагогические технологий. М,

Педагогика1989

137

Музыка пәнінен 1 – сыныпқа арналған тақырыптық-күнтізбелік жоспар1 – тоқсан

Күні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат, міндеттері

Сабақ тақырыбы

Практикалы

қ тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету Музыка сауаты

Сырлы да

сазды әуен

1. Халық музыкасына құрметпен қарау, ұлттық салт дәстүрімізбен әдет-ғұрпымызды қастерлеуге тәрбиелеу.2. Музыкалық іс-әрекеттер барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық ойлауымен қиялын дамыту.3. Музыкалық білімін сауаттылығын дамыту

Салем саған мектебім!Қимыл-қозғалысты әндерТұрмыс-салт әндеріНәрестеге арналған әндерӘуенді санамақТөрт түлік ән-күйлеріМалды төлін емізуге шақыруКүй жанрыОйын ойнайық!Ауылға саяхатӘндерге шолу

Сұрақ, жауап, жатттат

у

«Сүйікті мектебім!»әні «Балапан» биі«Бесік» жыры«Әй-әй бөпем» әні«Кеңес» күйі«Құлыншақ» әні«Төлді шақыру» әні«Би күйі» күйі«Ұщты-ұшты» әні«Ауылым» әніқайталау

«Мұғалім ол біздің!» әні «Біз-өмірдің гүліміз» әні«Бала уату» әні«Тұсаукесер» жыры«Бала-бала-балақан» әні«Төлдер» Б.Ғизатов«Бөрте лақ» Ө.Байділдаев «Кім қалай дауыстайды?»«Туған жер» әні«Қошақаным қайда

ӘуенӘнБиКүйМаршНотаДыбыс қатарыБес сызықСоль кілтіБүтін нотаЖарты нота

138

екен»ән қайталау

2 – тоқсан

Күні

Бағдарлама

бөліміБағдарламаның

мақсат, міндеттеріСабақ

тақырыбы

Практикалық

тапсырма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету Музыка сауаты

Саздың тұңғиы

қ тағылы

мы

1. Туысқан халықтар музыкасына құрметпен қарауға, оның қазақ музыкасымен байланысын бақылауға тәрбиелеу2. Музыканың көркемдік жағын түсіне отырып мәнерлі орындатуға баулуталғамын қалыптастырып, дамыту3. Музыканы талдауға біліктіліктерін арттыру.

Көкшенің асқан әншісіАрқаның асқақ әншісіТабиғат туралы әндерТабиғатқа арналған күйлерОтан-менің ата-анам! Нәзік сазды әуендерАяз атаның базарлығы

Дауыстарын қою, ширату

«Қазақ жері» әні«Жаңа жыл» әні«Біржанның әні»«Маңмаңгер» әні«Алатау» әні«Сарыарқа» күйі«Қамажай» хал. әні

«Шырша» әні«Сурет сабағы» әні«Ана тілі» әні«Шөжелерім» әні«Алақай» әні«Құлыншақ» әні«Менің Отаным» әні

Нүктелі нотаЛигаПианоФортиссимоҚайт-у белгісі32-лік нота64-тік нота

139

3 – тоқсан

Күні

Бағдарлама

бөліміБағдарламаның

мақсат, міндеттеріСабақ

тақырыбы

Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйретуМузык

а сауаты

Күмбірлеген күміс күй

1. Күй тағылымы арқылы оқушыларды аспаптарда ойнауға ,сүюге тәрбиелеу.2. Күй тыңдату арқылы сана сезімін дамыту.3. Күйдің түрлерін айрықшаландыруға машықтандыру.

Күмбірлеген күміс күйДомбыра құрылымыДәулеткерей күйшіӘдептілік әліппесіҚорқыт -күй атасыҚобызшы –Ықылас!Ер есімі есімізде мәңгілік!Ана -өмір бұлағы!Наурыз келді алақай!

Дауыстарын қою,

ширату

«Адай» Құрманғазы«Ақсақ құлан» кұйі«Қосалқа» күйі«Жалқаубек» әні«Әуіппай» күйі«Жезкиік» күйі«Сарбаздар маршы»«Ана туралы баллада» «Наурыз-думан» әні

«Домбырасыз ән қайд»«Дом.ән қайда?»3-4 ш«Биші болам өскенде»«Болайықшы осындай» «Ана» әні К.Дүйсекеев«Есеп сабағы» әні«Теңізші» әні«Құттықтаймын мама!» «Наурыз тойы»

Күй аспаптарыҚайырмаХалақ күйіКернейҚылқобызШертерСекіртпеЛегатоСтаккатто

4 – тоқсан

К Бағдар Бағдарламаның Сабақ Практи140

үні

лама бөлімі мақсат, міндеттері тақырыбы

калық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйретуМузык

а сауаты

Күйдің түрлері

1. Күй – шежіре мазмұнына сүйене күйші болуға тәрбиелеу.2. Күй орындату арқылы аспап сырын білуге , ойнау барысында шеберлікке баулу. дамыту.3. Аспаптарды қастерлеуге және үйренуге деген талпыныстарын арттыру.

Ән күйді не жақындатады?Дина күйшіСыбызғыға арн-ан күйлерҮрмелмелі аспаптар түріЖетіген,шаңқобыз күйлеріҰрмалы аспаптар түріҰлттық оркестрЖазғы сауықӘншілер сайысы

Күйлерді

тыңдату барысы

нда үнемі

суреттер

арқылы бейнеле

ттіру

«Ауылым-әнім» әні«Бұлбұл»күйі«Наридірген» күйі«Сылқылдақ» күйі«Телқоңыр» күйі«Көш қызығы» күйі«Ата толғауы» күйі«Жазда» пьесасыФанфар

«Ән сабағы» әні«Моншақтар» әні«Ақ тайлақ» әні«Көктем» әні«Жаз келеді алақай!» «Каникулда» әні«Біздің оркестр» әні«Ән шашу»әні«Демеламыз тамаша» әні

Сезіну,сезімРегистрЭмоция-қ әсерАсатаяқБасқобызБаянДирижерҚайталауқайталау

Музыка пәнінен 2 – сыныпқа арналған тақырыптық-күнтізбелік жоспар

1 – тоқсанК Бағдар Бағдарламаның Сабақ Практи

141

үні

лама бөлімі мақсат, міндеттері тақырыбы

калық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

Ән мен күй – халық

үні

1.Салт-дәстүрге айланысты шыққан ән-күйлерді үйрету барысында көне саздарымызды сүюге тәрбиелеу.2. Көне саз тағылымыны деген сүйіспеншіліктерін арттыру.3. Орындату барысында шеберліктерін дамыту.

Ән мен күй халық үніКүй дегеніміз не?Төрт түлік малға арн. ән-рТабиғатқа арн. ән-күйлерСөйлем суырып салмасыАрнау әндермен күйлерҚоштасу,жоқтау ән-күйіҮйлену тойы жырларыСазгер И.Нүсіпбаев

Орындалып

жатқан саздарға қимыл

қозғалыстар

қостырып

ырғақты

сезінттіру.

«Сүйікті мектебім» ән«Ортеке» халық күйі«Қаражорға» хал. күйі«Саржайлау» күйі«Қайран шешем» күйі«Көкіл» Қазанғап«Базар-Назар» әні«Беташар» әні«Дос болайық »әні

«Анадай асыл мектебім!»«Ортеке» әні Ә.Еспаев«Маңмаңгер» әні «Алатау» халық әні«Ұстаз»әні Б.Ғизатов«Ақ әжем» әні Қуатбаев«Сыңсу» халық әні«Жар-жар» әні«Жарқын жүзді ұстазым»

Күй түрлеріЫрғақЖылдамдықФорте,пианоКрещендо,дим.Музыка-қ бейнеПианиссимоФортиссимоМецофорте

142

2 – тоқсан

Күні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттеріСабақ тақырыбы

Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

Ән мен күй –

түрлену сатысы

нда

1. ділетсіздік,теңсіздікке арналған ән-күйлер жайлы зор мағлұмат беру.2. Өжеттікке арналған әндерді орындау мәнеріне баулу.3. Ертедегі әділетсіздік, теңсіздік саздары арқылы адамгершілікке тәрбиелеу.

Тарихи әндермен күйлерЕржүрек ақын –Махамбет!Әділетсіздікке ар-ған ән-күйТеңсіздікке арналған ән-күйАлатау-ң бұлбұлы Кенен атаЖаңа жыл жарылқа!Жаңа жылда жаңа жыр!

Суырып салмал

ық дағдын

ы меңгерт

у.

«Ел айрылған» күйі«Кішкентай» күйі«Хаулау» Жаяу Мұса«Не кричи,не шуми» к«Көкшолақ» Кенен «Жаңа жыл келді» әні«Шырша жыры» әні

«Елім-ай»халық әні«Бақытты балалық шақ»«Ақ сиса» Жаяу Мұса«Жас дәуірдің түлегіміз»«Кеш жарық» «Біз шадыман бал-з»әні«Аяз ата» әні

МецопианоСфорцандоЛегатоТриольСинкопаНүктелі нотаЦезура

3 – тоқсанК Бағдар Бағдарламаның Сабақ тақырыбы Практи

143

үні

лама бөлімі мақсат,

міндеттері

калық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

Аңыз – ертегі

әлеміндегі ән

мен күй

1. Аңыз,ертегі жайлы мәлімет беру.2. Оқушылардың қиял, ғажайып сазға деген қызығушылықтарын арттыру.3. Рольдерге бөлініп орындау барысында дауысқа бөліну процесін дамыту.

Жыл басы кім болады?муз.ер«Маңғаз сиыр»«Әсем жылқы»«Кербез түйе»«Айбарлы барыс»«Жайбасар ұлу»«Шебер бишілер»«Момақан қой» «Үй қорушы ит!»«Жануар-р талас-ң жалғасы»«Тышқанның қулығы»

Музыкалық

спектакльге

кейіпкер

болуға машықтандыру.

«Бастама»«Жайлауда» әні«Бозайғыр» күйі«Ақ тайлақ» әні«Аңдар» әні«Тіршілік көзі» әні«Кішкентай полька»«Қошақан» әні «Саққұлақ» әні«Сұрқоян» әні«Доңыз,қоян дуэті»

«Жануар-ың бір. хоры»«Сиыр» әні«Жылқы» әні«Түйе» әні«Барыс» әні«Ұлудың әні»«Жылан мен маймыл» «Қойдың әні» «Иттің әні» «Жануар-дың екін. хоры«Тышқанның әні

ХорФерматаСапраноАльтТенорБас,баритонПолькаОпереттаСтаккаттоУнисонДуэт

4 – тоқсанКүні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттері

Сабақ тақырыбы Практикалық тапсыр

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

144

ма Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

Аңыз – ертегі

әлеміндегі ән

мен күй

1. Күй ертегі жайлы түсіндіру.2. Аңыз күйдің желісі арқылы оқушылардың эмоциясын дамыту.3. Аңыз күйдегі өжеттік арқылы балалрды алғырлыққа тәрбиелеу.

«Жетім бала» күйі«Баланың жылаған дауысы»«Ғарыш күні-өмір үні»«Қаздардың қаңқылы»«Қошан серінің қаратпа сөзі»«Аттың шабысы»«Аққу» аңыз күйі

Оқушыларға

домбыра

аспабын үйрету.

«Аққу» күйі«Жетім бала»күйі Ғарышкерлер әні«I-II көріністері» «III-IV көріністері»«V көрінісі»«VI-VII көріністері»

Құстар әні«Жау-жау жаңбыр» әні«Туған ел» әні«Балдырғандар» әні«Ғарышкер боламыз» әні«Ана тілім» әні«Отан» әні

ДомбыраҚобызСыбызғыДауылпазШертерАсатаяқҰран

Музыка пәнінен 3 – сыныпқа арналған тақырыптық-күнтізбелік жоспар

1 – тоқсан

Күні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттеріСабақ тақырыбы

Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету Музык145

а сауат

ы

Эпос сарыны

1. Эпос,жыр туралы мазмұндау2. Алпамыс жыры арқылы оқушыларды батылдыққа шымыр болуға әділеттілікке тәрбиелеу.3. Әндерді орындатуда дауыс диапозонын кеңейту.

«Арманына жеткен –Алп-с»Жыр дегеніміз не? «Алпамыс» «Байбөрі қасіреті»«Көріпкел- щашты ақ Әзіз»«Жақсы ат-ер қанаты» «Ал-ң Тайшық елі сапары» «Алпамыстың жауабы»«Тайшық хан елінде»«Мыстанның айласы»«Алпамыстың шығуы»

Дауыс жаттығуларыме

н жұмыс

жүргізу.

«Айтыс қайырымы»«Толғау» Бұһар жырау«Жыр бастамасы»«Ұлтанның бейнесі»«Әлқисса»«Шұбар ат»халық күйі«Байбөрі сөзі»«Тайшық хан түсі»«Алпамыс сөзі»«Мыстан тарантелласы»

«Біздің ән» әні Ғизатовтікі«Қоңырау» әні«Ұстаз әні»«Бастау» Т.Қоңыратбаев«Ұлтанға суреттеме»«Көріпкел Әзіз бейнесі»«Құлыншақ» әні«Біз осылай өсеміз!»«Мейірбан ұстаздар» әні«Мұғалім» әні«Мыстан қайырымы»

Жыршы,жырЭпос,сарынБес сызықСоль нотасыДо нотасыРе нотасыМи нотасыӘуен,мәтінТарантеллаФа нотасыСоль нотасы

2 – тоқсан

146

Күні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттеріСабақ тақырыбы

Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

Ақыл,нақыл өсиет

1. Ақыл,нақылға арналған шығармалар сазгерлер жайлы мағлұмат беру.2. Термені орындауда диагпрагманы дамыту.3. Терме арқылы оқушыларды ақылгөй болуға тәрбиелеу.

Терме дегеніміз не?Бұһар жырауЖалынды ақын-Махамбет!Базар жырауҰлағатты ұстаз ТұрмағанбетЖиенбай жырауСыр сүлейі-Нартуған

Терме жанрын орында

уды үйрету.

Естай «Япыр-ай»«Бұһар термесі»«Махамбет термесі»«Базар толғауы»«Жастарға өсиет»«Бастама»«Сыр термесі»

«Он үш жаман хал.терме«Бұһар термесі қайырым»«Солдат болам мен ертең»«Әр нәрсе парқы бар»әні«Кел балалар оқылық» «Бастау» әні«Қанекей тілім сөйлеші»

ТермеБүтін нотаЖарты-қ нотаШирек нотаСегіздік нота16-лық нота32-лік нота

3 – тоқсанКүн

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттері

Сабақ тақырыбы Практикалық тапсыр

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

147

і ма Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

Айтыс өнері

1. Айтыстың түрлерімен таныстырып, мазмұндау.2. Айтыс өнеріне деген қызығушылықтарын арттыру.3.Айтыс арқылы суырыпсалмалыққа тәрбиелеу.

Айтыс өнеріБәдік айтысыЖар-жар айтысыҚыз бен жігіт айтысыАқындар айтысыАйтыс түрлері«Біржан-Сара» айтысыЖыр алыбы –Жамбыл!Айтысқа дайындал

Айтыстың

түрлерін іс-

жүзінде жүзеге асыру.

«Айтыс» әні«Бәдік жыры»«Жар-жар» әні«Қызбен жігіт» айтысы«Біржан-Сара» айтысыМысал айтыс«Фархат-Сара» айтысы Құлманбет,Жамбыл»а«Оқушылар айтысы»

«Еркем-ай» халық әні«Мектеп полькасы» әні«Біз туған ел баласы» әні«Не деу керек?» әні«Айтыс» әні И.НүсіпбаевМысал айтыс үйрену «Бүгін қай күн?» әні «Ноталар айтысы» әні«Ана тілін сүйеміз» әні

АйтысБәдік2\4өлшеміЖүйеЛигаҰйқасШумақ3\4 өлшеміЫрғақ

4 – тоқсанК Бағдар Бағдарламаның Сабақ тақырыбы Практи

148

үні

лама бөлімі мақсат,

міндеттері

калық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

Күй-тартыс

1. Күй-тартыс жайлы ақпарат беру..2. Күй-тартыстың мәнін түсіндіре орындату барысында шеберліктерін дамыту.3.Күй тартыс арқылы оқушыларды адалдыққа көне өнерге тәрбиелеу.

Күй тартыстың мәніАңыз күйдегі күй тартысКүй тартыстағы әзіл-ойын«Қыз шешесінің жас кезі»кү«Қыз әзілі» күйі«Сазайын тартқан жігіт» күйКүйдің тәрбиелік мәніӘн –концерт

Домбырашылар тартыс

ын ұйымдастырып, оқушыларға зор мүмкіндік беру.

«Бұлбұлдың құрғыры» «Нар идірген» күйі«Қыз қамаған» күйі«Кербез» күйі«Тор жорға» күйі«Келеке» күйі«Аман бол шеше аман «Әнші балапан» әні

«Әгугай домбыра» әні«Наридірген» вокализі«Шалғындағы бақ-бақ» «Саяхатта» әні Н.Қуатбаев«Әлі оқып жүр ақылдың» «Жарқын жаз» әні«Күй- шежіре» әніҚайталау

ТартысСегіздік паузаТөрттік пауза16-лық паузаЖарты-қ паузаБүтін паузасонатинаҚайталаау

149

Музыка пәнінен 4 – сыныпқа арналған тақырыптық-күнтізбелік жоспар

1 – тоқсан

Күні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттеріСабақ тақырыбы

Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

150

Қ)ос арна

1. Қос арнаның музыка әлеміндегі орны жайлы ақпарат беру.2. Балалардың классикалық музыканы сезінуін дамыту.3. Классикалық саз тағылымын қастерлеуге , дәріптеуге тәрбиелеу.

Сүйікті менің –Отаным! Халық әні,хорға арн.шығ-рСыдық Мұхаметжанов «Ғасырлар үні» ораториясыХал.әні фортеп-ға арн.шығ-рХалық әні,симфони-ғы орныХалық күйі,симф-қ поэмаХалық күйі ж/ехор поэмасыКүй және хорӨткенге шолу

Тыңдау барысында талдау жасату

«Қазақ елі» әні«Айсұлу» операсы«Жырау балладасы»і2-8 бөлімдері«Елім-ай» вариация«Жайлауда» симф«Ақсақ құлан»симф.«Құлагер» симф-қ «Ақбай» күйіқайталау

«Отаным-Қазақстан» әні«Елім-ай» әні«Балдырғандар жыры» Туған жер әні«Ауылым» әні«Ақ дариға» халық әні«Айгөлек»әні «Мектебім» әні«Әгугай,домбыра»қайталау

МаршОратория Хор дауыстарыВариацияСимфонияСимфониеттаКульминацияАранжировкаҚайталауқайталау

2 – тоқсанКүні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттері

Сабақ тақырыбы Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

151

Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

Халық музыкасы және

опера

1. Халық музыкасымен классикалық саздың тағылымы жайлы мол мәлімет беру.2. Оқушылардың вокалдық дағдысын дамыту.3. Опералық саз арқылы балаларды эстетикалық тәрбиеге тәрбиелеу.

Халық музыкасы және опера«Қыз-Жібек бейнесі,хал.муз.Төлеген Бекежан бейнесі,Айтыс өнері «Біржан-Сара»Жаңа жыл жарылқа!Әндерге шолу

Операның

мазмұндарын

суретарқылы

бейнелету

«Қыз-Жібек» операсы«Гәкку» Ыбырай«Қос барабан» хал. әні «Біржан ариясы» «Шырша жыры» қайталау

«Анашым» әні«Туған жер» әні«Тойбастар»опер. үзінді«Аяз ата» әні Ж.Еңсепов«Жасыл шырша тамаша» қайталау

ОпераЛибреттаЛейтмотивАрияУвертюрақайталау

3 – тоқсанКүні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттері

Сабақ тақырыбы Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету Музыка

сауат152

ы

Халық музыкасының әлемдік арнаға ұласуы

1.Қазақ музыкасының әлемдік арнаға ұласуы жайлв ақпарат беру.2. Классикалық әндерді орындау барысында дауыс жаттығуларын дағдыландыру.3. Әлемдік музыканың ұласуын мақтан етуге тәрбиелеу.

Абай және оның әндеріОперадағы Абай бейнесіТүрлі хал.муз.шығармаларыЖапон хал-қ әні Хиросима»«Өмірдегі өшпес із»Жапон хал.әні,форт.вар-цияҚаз.хал.муз.орыс композ\ор Сергей Васил-ч РахманиновАна-өмір бұлағыЕрліктің қос қанаты

Әлем халықтарының саздары

ның ұқсас

бөліктерін

ажыраттыру

«Айттым сәлем қал-с» «Абай» ариясыПопури№1, №2 көріністер №3,№4 көріністер«Сакура» вариация «Екі жирен» пьессасыСимфониялық билер«Ана» әні«Әлия» әні

«Желсіз түнде жарық ай»«Көзімнің қарасы» әні «Асыл әже» әні«Сакура» жапон халық әні«Қазақ жері» әні«Туған жер» Ә.Бейсеуов «Біз осылай өсеміз» әні«Әкем-әнім» әні«Анашым » әні«Қазақ қызы» әні

РомансКлассика-қ сазПьесаКамера-қ. музыкаБалетЛигаПентотоникаФольклорСонатаСонатина

4 – тоқсанКүні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттері

Сабақ тақырыбы Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету Музыка

сауат153

ы

Орыс,кавказ,

қырғыз саздары

1. Орыс халық музыкасымен классикалық саздың тағылымы жайлы мол мәлімет беру.2. Оқушылардың вокалдық дағдысын дамыту.3. Орыс, кавказ саздары арқылы балаларды эстетикалық тәрбиеге тәрбиелеу.

Орыс халқының ән биіҚаз.хал.музыкас-ң әлем.Неміс сазгері Бетховен Л.ВЧайковский шығармаш-ығыЕ.Онегин операсыКавказ халық-ңмузыкасыСазгер А.ХачатурянҚырғыз халқы-ң музыкасы

Романстық

әндерді орындату және талдату

«Береза» әні«Көрұғлы» күйі«Лунная соната»«Жыл мезгілдері» әні«Татьянаның хаты»«Лезгинка»«Гаянэ» балеті«Сағыныш» күйі

«Калина» әні«Елім менің» әні«Суыр» әні«Бастауышпен қоштасу»«Қадірлейік ата-ананы»әні«Әкем -әнім» әні«Анашым» әні«Біргеміз бәрәміз әні»

АппликатураМетр,ырғақТакт,өлшемБүтін нотаЖарты-қ нотаШирек нотаСегіздік нота16-лық нота

154

Музыка пәнінен 5 – сыныпқа арналған тақырыптық-күнтізбелік жоспар1 – тоқсан

Күні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттеріСабақ тақырыбы

Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйретуМузык

а сауаты

Халық музыкасы

1.Жалпы халықтық саз туындылары жайлы мағлұмат беру2.Ән айту дағдыларын

Әнұран елдігімнің жыр әні!Ата заңым ардақтыАлтын ұя мектебім!Қобыз атасы Қорқыт баба!

Отан-Ана

тақырыбына өлең

шығару.

«Қаз.Респ.әнұраны»«Тойбастар» әні«Сәлем саған мектеп!»«Ұшардың

«Біздің елтаңба» әні«Атамекен» әні«Алғашқы қоңырау» әні«Қобызым» әні

Мецофорте mfРепризаМаршФонарьТриоль

155

қалыптастыру3. Отанға деген сүйіспеншіліктерін арттыру

Әл-ФарабиБілім-ақыл-ой дариясыЫбырай АлтынсаринҰстаз-үлгі өнеге,ұлағатым!Муз.хал.рухани қазынасы

ұлуы» әні«Сүйікті мектебім» әні«Ұстазым менің» әні«Ел айрылған» күйі«Ақсақ құлан» күйі«Көкбалақ» күйі

«Бейбітшілік сабағы» әні«Құтты болсын мереке»«Үкілім-ай» халық әні«Ауылым» әні«Гүлдерайым» әні

БекарКрещендо3\8 өлшеміДыбыс қатары

2 – тоқсан

Күні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттеріСабақ тақырыбы

Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйретуМузык

а сауаты

Қазақ халықтық кәсіби ән өнері

1.Кәсіби саз туралы түсіндіру.2. Халық әндерін үйретуде вокализдік сазға көп мән беріп, дағдыландыру.3. Кәсіби сазды

Қазақтың халық музыкасыМузыка әлемнің рух.елшісіКавказ халық-ың музыкасыСол-тік Азия,шығыс хал.муз

Кәсіби саз

түрлеріне

сипаттама

жасату

«Сұрша қыз» әні«Ақбақай» Сегіз сері«Бұлбұл» Л.Хамиди«Ләйлім шырақ» әні«Маңмаңгер»

«Ауылым-сағынышым»әні«Тойға шашу» әні«Жол жыры» әні«Ағатайым» әні«Қараторғай» әні«Қараңғы түнде тау қал-п»

СопраноКолорот.сопраноАльтКонтр альтТенорГамма,ар

156

құрметтеуге, орындауға тәрбиелеу.

Қазақ хал-ң вокалдық сазыСегіз сері (Мұхамеқанафия)Біржан сал ҚожағұлұлыАқан сері ҚорамсаұлыАбай Құнанбаев

әні«Сегіз аяқ» әні«Паңкөйлек» әні«Туған ел» әні«Веснянка»укр хал.әні

«Мектеп-білім ұясы»«Елімізді сүйеміз» әні«Желсіз түнде жарық ай»

педжиоБаритонБасАльтерация бел.

3 – тоқсан

Күні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттеріСабақ тақырыбы

Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

Ән романс жанры

1.Музыкалық шығарма арқылы өз ойын жеткізуді қалыптастыру.2.Музыкалық аспаптардың тембрін

Қазақтың аспаптық сазыТөкпе күй ата –ҚұрманғазыТөре күй атасыДәулеткерейШертпе күй

Романс жанрын

ың мазмұндарын сазбен

сәйкесті

«Ақсақ құлан» күйі«Сарыарқа» күйі«Жігер» күйі«Саржайлау» әні«Нарату» күйі«Ерден»,

«Қазағымның күйлері-ай»«Домбырасыз сән қайда»«Қызылқұмда ауылым»әні«Балапаным» әні

Қағыс түрлеріСекунда6\8 өлшемі5/4 өлшемі

157

анықтаулырын дамыту.3.Ромас жанрын сүйіп тыңдауға тәрбиелеу.

атасыТәттімбетАбыл күйші,ән үйренуЫқылас,Қазанғап күйшілерДина,Сүгір,Т.МомбековАфрика,америка хал.муз-сыНаурыз-ырыс,құт- береке

ру.

«Көкіл» күй«Әсем қоңыр» күйі«Ламбада» сазы«Наурыз жыры»

Дыбыс ұзақтықтары«Ықыластың қобызы-ай»«Ана» әні«Анашым қартаймашы»«Наурыз біздің сәніміз!»

Нота түрлеріҚайталауЖаттығуДжаз,блюзАппликатура

4 – тоқсан

Күні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттеріСабақ тақырыбы

Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

Жаңа ғасыр

тарландары

1. Жаңа новатор сазгерлермен таныстыру.2. Жаңа саз туындыларының жанрларын айыра

Қазақтың ұлттық би өнеріҒарышқа сапарБірлік түбі ынтымақБіз Отанның ұланымыз!

Сазгерлер

өмірінен

буклеттер

«Ұтыс» биі«Космос» әні«Достық »сюита«Сарбардар сазы» әні «Оқуға

«Биші болам өскенде» әні«Косманавт боламыз» әні«Дос болайық бәріміз» әні

Соль кілтіБас кілтіҚайырмаАкцент

158

білуге дағдыландыру.3. Жаңа сазгерлерді құрмет тұтуға тәрбиелеу.

Муз-н әдебиет байланысыАхмет Байтұрсынұлы Шәкәрім Құдайбердіұлы жасату.

шақыру» әні«Кетермін,әнім қалар» «Бақытты бал-

қ шақ»

«Жорық жыры» әні«Әлия» әні«Еңбек туралы жыр» әні«Дос туралы жыр» әні

ИнтервалдарКонсанс,дисон5/8 өлшемі

Музыка пәнінен 6 – сыныпқа арналған тақырыптық-күнтізбелік жоспар

1 – тоқсан

Күні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттеріСабақ тақырыбы

Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

Қазақстандағы кәсіби музыканың қалыпта

1. Қазақстандағы музыканың өсу деңгейі жайлы түсіндіру.2. Балалардың дауысын дамыту.3. Кәсіби музыканы

Ата заңым ардақтыБілім- ақыл- ой дариясыҚаз.кәсіби муза-ң қалыптасуыМузыка –драма техникумыҚазақ халық аспап

Кәсіби музыканы мінездеу.

«Қ.Р. әнұраны»«Қоңырау» әні«Бұлбұл» әні «Сарыарқа»күйі«Кішкентай»күйі«Ұстаз» әні«Атамекен» әні

«Үш бақытым» әні«Ән сабағы» әні«Ақ дариға» әні«Үкілім-ай» хал.әні«Бір бала» хал.әні«Ұстазым» әні«Ауылым» әні

ДикцияАккордтарВибрацияТоникаИмпровизация

159

суы өркендетуге тәрбиелеу.

оркестріҰстаз үлгі өнеге,ұлағатымМузыка-әлемнің рухани елшісі

РапсодияСкерцо

2 – тоқсан

Күні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттеріСабақ тақырыбы

Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

Қазақстан композиторларының аспаптық музыкасы

1.Камералық саз жайлы мол түсінік беру.2. Аспаптық сазды үйрету техникасын дамыту.3. Аспаптық сазы қастерлеуге тәрбиелеу.

Қаз.комп.домбыраға арн.күйіҚаз.композ.қобызға арн.шығ.Қаз-стан құт дарыған мекенімӘлем хал.кәсіби музыкасыХVIII -ғасырдағы музыка өнеріЖаңа жыл мерекесі

Аспатарды

қолдан жасау

«Аққу» күйі«Көктем» күйі«Елім менің»әні«Абай»сюитасы«Ақсақ құлан»күйіЖаңа жыл мерекесі

«Әнші сәлемі» әні«Мен-мұнайшы»әні«Ауылым-әнім»әні«Туған жер» әні«Абайға арнау» әні«Зырлайды шанамыз»

ПьесаЕкпін түрлеріМецо форте MfСюитаСимфонияқайталау

160

3 – тоқсан

Күні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттеріСабақ тақырыбы

Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

18 ғасырда

ғы музыка өнері

1. Саз тарландарының шығармашылықтарымен таныстыру.2. Дауысқа бөлуді дамыту.3.Саздық шыңырау шекке жеткен сазгерлерді мақтан тұтуға тәрбиелеу.

Ән романс жанрыСазгер Н.ТілендиевӘлем хал-ң кәсіби музыкасыХIV-ХVI- ғас-ғы музыка өнеріТәуелсіз елім- тірегім!Н.Тілендиевтің күй шежіресіСазгер С.МұхаметжановБ.Байқадамов

Аспатарды бейнелету

«Ата толғауы»күйі«Санталючия» әні«№1прелюдия»Бах«Тәуелсіз Қаз-н»әні«Лондон симф-ры»«Чиполлино»балеті

«Қайран елім» әні«Заман-ай» әні«Суыр»әні Бетховен«Жазира жерім» әні«Жаңа жыл» әні«Келді жаңа жыл»әні «Қазақ вальсі» әні«Әке туралы жыр»әні

Динамика белгііРондо,вариацияПрелюдия,мессаКантата,ариозоЭкспромтБалет,увертюра

161

шығармаш-ғыХал-қ әй-р күні,Ш.ҚалдаяқовХIХғас-ғы кәсіби музыка өнері

«Отан» Л. Хамиди«Көшкеруен» күйі«Жамбыл ата» әні«Мереке-к кантата»

«Саржайлау» әні«Ақ көгершін» әні

Романс,каденцияФактураРеприза,вольтаКода,унисон

4 – тоқсан

Күні

Бағдарлама

бөлімі

Бағдарламаның мақсат,

міндеттеріСабақ тақырыбы

Практикалық тапсыр

ма

Сабақтың теориялық бөлімінің қысқаша мазмұны

Саз тыңдау Ән үйрету

Музыка

сауаты

Орыс халқының кәсіби музыкасы

1. Орыс сазгерлерінің шығармашылықтарымен таныстыру.2. Орыс халық әндерін орындауды колориттік орындауды

Орыс кәсіби муз-ы,М.ГлинкаП.И.Чайковский,С.В.Рахм-нов Ғарыш-ң ақтарамыз құпиясын.Прокофьев,ШостаковичХХ-ғас-ғы кәсіби

Саздық жанрла

рды топтап талдау.

«Қыз-Жібек» әні«Абай» операсы«Бейбітшілік» әні«Армия айбынды»«Жеңіс» күйі«Ақ құс

«Дедім-ай» әні«Әке арманы» әні«Көктем» әні«Сарбазым» әні«Жас қазақ» әні«Жазғы саяхат жыры»«Әнші балапан»

Опера,лейтмотивМетрлер,өлшемБалладаМаршТранспо

162

дамыту.3.Орыс халқының сазын сүюге тәрбиелеу.

музыка өнеріҚазақстандағы опера өнеріХХ-ға-ң II-жарт-ғы опера өнеріДостық,бірлік, -ұранымызБіз-Отанның айбынды ұлан-зЖеңіс-ертеңгі ел тыныштығыҚазақстандағы балет өнері

аңызы»бал.«Бақытты балалар» «Бірлік»күйі«Сарбазым» әні«Жеңіс туы» әні«Аққус » балеті

әні«Достық» әні«Отан» әні«Огонек» әні«Бишілер» әні

зицияМелодрамаҮшдыбыстылықВибрацияТоникаИмпровизацияРапсодия

163

164

КҮНТІЗБЕЛІК ЖОСПАРЛАРДАҒЫ САБАҚ ҮЛГІЛЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ:

Сабақтың тақырыбы: Алатаудың бұлбұлы – Кенен ата.Сабақтың мақсаты: Музыка тілін ұйымдастыруға, тікелей

септігін тигізетін әуен, ырғақ, екпін жөнінде мәнін терең және жан – жақты хабардар ету.

Білімділік міндеті: Кенен Әзірбаевпен таныстыру. «Сағындым Кенен атамды» әнін үйрету.

Тәрбиелік міндеті: Музыканың әсерлі мазиұны мен сипаты арқылы сезімдерін дамыту. Ән орындау шеберлігін арттыру.

Дамытушылық міндеті: Өмірдің сан алуан құбылыстарын музыка арқылы жеткізудің түрлі тәсілдерін талдай білуге баулу.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ.Көрнекіліктер: Сазгерлер суреттері. Ән сөзі, жыраулар

суреттері т/б.Пән аралық байланыс: тарих, әдебиет, ана тілі.Сабақ жоспары

Ұйымдастыру кезеңі.Үй тапсырмасы. Кенен Әзірбаев туралы еркін жазу шығармасын сурап толықтыру.Жаң сабақты үй тапсырмасымен сабақтастыру.

а) Кенен Әзірбаевпен таныстыру.ә) «Көкшолақ» әнін тыңдату.4. Музыка жаттығуын жасату.5. Алтынбек Қоразбаевпен қысқаша таныстыру.6. «Сағындым Кенен атамды» әнімен таныстыру.7. «Сағындым Кенен атамды» әнін қайырмасынан бастап

үйрету.8. Сабақты топтастыру әдісі бойынша қорытындылау.9. Сабаққа қатысқан оқушыларды бағалау .10. Оқушылармен қоштасу.Сабақтың барысы:Сәлемдесу. Мұғалімнің кіріспесі, сабаққа дайындықтарын

тексеру.Үй тапсырмасы Кенен Әзірбаев туралы еркін жазу тапсырмасын

сұрап, Кенен Әзірбаевтың туғанына 125 жыл, Қазақстан Республикасы деңгейінде аталып жатқанын айтвп өту, толықтыру.

Кенен Әзірбаевтың суретін көрсетіп, Кітаптан «Тойға бара жатқан Кененнің киген киімі мен мінген атын, әзіл – күлкіге айналдырған жолдастарына ақын - әнші өзінің «Көкшолақ» әнімен орынды жауап қайтарған» - деген үзіндіні оқыту. Кенен Әзірбаев – ақын.

Кенен Әзірбаевтың «Көкшолақ» әнін орындап, тыңдату. Кенен Әзірбаев – композитор. Әнде не айтылған? – деген сұрақ арқылы қысқаша талдап, суретін көрсету. Кенен Әзірбаев - әнші.Музыкалық жаттығуды айтқызу. (әндете)

Орнымыздан тұралық,Би билейік бұралып,Бір рет оңға, бір рет солғаБір айналып тұрайық.Домбыраны алайық,Ішектерін қағайық.Пернелерін дөп басып,Ән мен күйге салайық.

Кенен Әзірбаев тек қана әнші, композитор, ақын емес сонымен қатар сөз өнерін ұрпаққа үйретуші ұстаз. Сонымен Кенен Әзірбев кім?

Орындаушы

Ұстаз Композитор

Ақын

Әнші

Кенен Әзірбаев

166

Сабақтың тақырыбы: Ақыл, нақыл, өсиет.Сабақтың мақсаты: «Терме» термині, «мақал» ұғымдарымен

таныстыру. Терме айтуға баулу, қызығушылығын ояту. Ұлттық ұғымдарын талдауға үйрету.

Білімділік міндеті: Халық ән-күйлері ұғымын дамыту, музыкалық талғамын ашу. Терме айту қабілетін дауыс ырғағын жетілдіру.

Тәрбиелік міндеті: Термені үйрете отырыпхалықтың қасиетті рухымен таныстыру, ой-қиялына әсер ете отырып адамгершілікке, кішіпейілділікке тәрбиелеу.

Дамытушылық міндеті: Оқушылардың логикалық ой-өрісін, тіл байлығын, ойлау қабілеттерін дамыту.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ.Көрнекіліктер: Терменің сөзі. Музыкалық ұғымдар, т/б.Пән аралық байланыс: тарих, әдебиет, ана тілі.Сабақ жоспары:1. Ұйымдастырушылық кезеңі.2. Жаңа тақырыпты түсіндіру.а) Терме ұғымын таныстыруә) Термені, мақал ұғымымен таныстыру.3. Халық термесі «Он үш жаман» - тыңдату.4. Халық термесі «Өсиет» таныстыру.5. Вокализін үйретіп музыкалық жаттығу жасату.6. Өсиет термесін үйрету.7. Жиренше шешеннің шешендік сөздеріне тоқталу.8. Сабақты топтастыру әдісі бойынша қорытындылау.9. Үй тапсырмасын беру.10. Сабаққа қатысқан оқушыларды бағалау.11. Оқушылармен қоштасу.Сабақтың барысы:- Сәлемдесу. Мұғалімнің кіріспесі, сабаққа дайындықтарын

тексеру.- Жаңа сабақты түсіндіру.- Терме дегеніміз не?- Терме дегеніміз ақылы мен нақылы бар тақпақ сазды әуен.- Терме-қазақ поэзиясының және вокалды әуен

музыкасының жанры.

167

- Терме атауы қазақтың «тер», «теру» сөзінен шыққан. Терме 7, 8 буынды жыр үлгісінде болады. Онда күнделікті тұрмыс-тіршілікке қатысты жайттар айтылады.

- Термені орындайтын адамды термеші деп атайды.- Термені адамгершілік пен зұлымдықты, әділеттілік пен

әділетсіздікті, жаман мен жақсы мінезді салыстырып жырлайды.- Терме ата-бабасының өсиетін, өмірлік қағидасын қадір

тұтуға үйретеді.- Әннің әуені болса, терменің де өзіне тән мақамы (әуені)

болады. Ол белгілі бір ырғақпен орындалады.- Терме айтушы термені көбіне домбыраға қосып

орындайды.- Халық ән-күйлері сияқты халық термесінің де авторы

ұмытылып қалған ұрпақтан-ұрпаққа, ұрпаққа мұра ьолған шығарма.- Халық термесі «Он үш жаман» тыңдату.Он үш жаман (халық термесі, үзінді)Біріншіден, не жаман?Ұрлап жиған мал жаманЕкіншіден, не жаман?Еркелеп өскен қыз жаман.Үшіншіден, не жаман?Үлгісіз пішкен тон жаман.Бәрін айтта бірін айт,Бәрінен де, ей жоқ жаман, жоқ жаман...- Бұл терме қандай қасиеттерден (ұрлық, өтірік, айту т/б)

аулақ болуға шақырады?Халық термесі «Өсиетті» таныстыру.Өсиет1. Ат болатын құлынды,Желі басынан танисыңАдам болар балаңды,Жолдасынан танисыңБатыр болар балаңды,Тұлғасынан танисың.Жақсы болар балаңды,Ел қасынан танисың.- Термені талдай отырып үйрету.

168

- Жиренше шешеннің шешендік сөзінен мысал түсіндіре отырып, шешендік сөз мағынасын ашу.

- Сабақты топтастыру әдісі бойынша қорытындылау.

- Үй тапсырмасы. Терме, мақал ережелерін оқу.- «Өсиет» термесінің 1-2 шумағының жаттап келу.- Сабаққа қатысып отырған оқушыларды бағалау.- Оқушылармен қоштасу. “Үйрету үлкеннен, үйрену кішіден” – демекші өткеннің

өнегесін, дәстүрдің татымдысын, халқымыздың әдет – ғұрпын, салт – дәстүрін, мәдени - әдеби тағылымын, тәлім – тәрбиесін қаншалықты игеріп, үйретіп, үйреніп жүрміз, қазақтың қасиетті қара домбырасын үйірмемізге өзек етіп, домбыра – болашақ, бүгін, кешенің ұрпақтарының тәрбиешісі дегім келіп отыр.

Термеші

Мақам

Сөз өнері

Ақыл

Нақыл

Өсиет

Терме

169

Сабақтың тақырыбы: Абайдың табиғат лирикасы. 4 -сынып.Сабақтьң мақсаты: а) Табиғатқа байланысты өлеңдердің тақырыбы мен

идеясын, көркемдік ерекшелігін менгерту. Өлеңді түсініп, мәнерлеп оқи білуге дағдыландыру.

ә) Оқушыларды табиғаттағы тіршілік иелерін әсемдік, әдемілік сипаттарын тануға, оларды қорғауға тәрбиелеу.

б) Оқушылардың, тіл байлығын, ой - өpiciн дамыту.Оқушыларды өз ойын айтуға, көркемдеп еркін сөйлеуге дағдыландыру.

Көрнекілігі: ақынның өлеңдер жинағы, табиғатқа байланысты суреттер, кесте толтыру, бейне таспадан «МузАрт» тобының орындауында Абайдың табиғат туралы әндерін тыңдату, интерактитті тақтамен жұмыс.

Сабақ түpi: дамыта оқыту.Әдіс - тәсілдері: мәнерлеп оқу, түсіндіру, талдау - жинақтау,

топтық-ұжымдық жұмыс, пікір айту, дәлелдеу.Сабақ барысы: Ұйымдастыру кезеңі. Үй тапсырмасын

тексеру.3 топқа бөлініп берілген«Өлең - сөздің патшасы»,«Біреудің кicici өлсе, қаралы ол»,«Мен жазбаймын өленді ермек үшін» өлеңдерін мәнерлеп

жатқа айтуын, талдауын тексеру.Жаңа сабақ. Табиғат - адам еңбек етіп, өмip сүретін ортасы.

Оны әлем ақындарының бәрi де жырлаған.- Сонымен Абайдың табиғат лирикасына арналған қандай

өлеңдерін білесіңдер?«Күз өлеңінің тобы»Жаз мезгілі Күз мезгілі1. Көк - орай шалғын 1. Қайыршы

шал - кемпірдей2. Әзілдесіп сьңқылдаған 2. Жастар

күлмес, жүгірмесқыз - келіншектер бала шулай

3. Сайраған кұстар 3. Қайтқан құстар

4. Жадыраған жаз. 4. Тозған күз көpiнici.

170

«Қыс» өлеңінің тобы көркемдегіш сөздерді тапқаннан кейін сөздік жұмысын жүргізеді:

ұшпадай - шөкмдей бұлттардомбығу - үсік шалуантұрған - қарғыс атқырҚондыбай, Қанай - ауыл аттары.Сергіту сәті. Бұнда Абайдың «Желсіз түнде жарық-ай» әр топтан

бip оқушы өздерне ұнаған шумақты әндетеді де, сол шумақты ашатындай қимыл (мимикамен) көрсетеді.

Сабақ соңында балалардан тағы да көңіл - күйлерін сұрау.Сабақты қорытындылау. М.Әуезовтың «Менің романымды терең

ұғамын десендер Абайды, Абай поэзиясын оқыңдар» деген қанатты сөзімен қорытындылаймын.

Әр топқа бөлінген бағалаушылар өздерінің қорытынды бағаларын айтады.

Үйге тапсырма беру.I деңгей. Табиғаттың төрт мезгліне сурет салу.II деңгей. «Жазғытұры» өлеңін мәнерлеп жатқа айту, талдау.III деңгей. «Табиғат — сенің өз үйің» ойтолғау (эссе) жазу.Біз қарастырған бұл сабақтардың жоспарлары бастауыш

сыныпоқушыларына арналған.

171

Сабақтың тақырыбы: Абай. «Желсіз түнде жарық ай»Сабақтың мақсаты: Абайдың музыка өнеріндегі алатын орнын

композиторлық ерекшіліктері мен әндерінің өзіндік сипатын түсіндіру. Оқушылардың музыкалық ой-өрісін дамыту. Білімділік:Қазақтың ұлы ақыны Абай шығармаларымен және ақын өмірбаянымен оқушыларды таныстыру, табиғат туралы лирикаларын түсіну.

Дамытушылық: Оқушыларға бағыт-бағдар бере отырып, өздіктерімен жұмыс істеу, іздену, білігін, іскерлік дағдыларын қалыптастыру, ой-өрісін, сөздік қорын, тіл байлығын дамыту.

Тәрбиелік: оқушыларға эстетикалық тәрбие беру, табиғатпен адам, жалпы тіршілік атаулының тұтастығын түсіндіре отырып, жеріне, еліне, ұлтына деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу.

Сабақтың жабдықталуы:Көрнекіліктер: Абай суреті, сабаққа қатысты сызбалар, үнтаспа,

Абай өміріне, шығармашылыққа байланысты түрлі-түсті суреттер, Абай бұрышы, компьютер.

Қолданылған әдебиеттер: «Музыка» оқулығы 1 сынып, «Әнші болғым келеді» қосымша көмекші құрал.

Техникалық құралдар:үнтаспа.Сабақтың түрі: дамытушылық, жаңа білім беру..Әдіс-тәсілдер: іздену, сұрақ- жауап,өз бетімен жұмыс.Пәнаралық байланыс: Музыка және әдебиет.Сабақ жоспары: Ұйымдастыру кезеңі; Үй тапсырмасын сұрау; Жаңа сабақ; Жаңа сабақты бекіту; Қорытынды; Бағалау.Сабақтың барысы:Ұйымдастыру кезеңі:Балалар Абайдың «Желсіз түнде жарық

ай» әнімен кіреді.Музыкалық сәлемдесу;Оқушылар назарын өзіме аудару, сабаққа жұмылдыру.Оқу-құралдарын алғызу, түгендеу.Сәлемет пе балалар? Бүгінгі сабақта кім жоқ?Кім кезекші? Оқу

құралдарын алып, үй тапсырмасына дайындалыңдар.

172

Үй тапсырмасын сұрау.Жаңа сабақ.Ой қозғау. А)Қане балалар, суреттен кімді көрдік?(Тақтада

Абайдың суреті) Ә) Сабақтың тақырыбы кімге арналуы мүмкін? Мағынаны ашу.А)Сабақтың тақырыбы: Абай. «Желсіз түнде жарық ай»Ә) Сабақтың мақсатын түсіндіру.-Балалар, бүгін қазақтың жазба әдебиетінің негізін салушы, дана

кемеңгер, ұлы ақынымыз Абайдың табиғат сұлулығы жайында жазған әндері және өмірбаянымен танысамыз. Мен сендерге үй тапсырмасы ретінде Абай атамыз жайлы ізденіп, мәлімет жинап келуді тапсырған едім. Сол мәліметтерді пайдаланып ой шақыру картасын толтырындар.

-

Балалар, осы айтқандарын бойынша қазір Абай туралы бірнеше материалдар көреміз.

Абайдың туған жері, отбасы, білім алған жері туралы слайд көрейік.

-Сендер Абайдың табиғат туралы жазған қандай әндерін, өлеңдерің білесіңдер? Мына көрсетілген жыл мезгілдері бойынша қандай өлеңдерің оқып бере аласыңдар?

(Жыл мезгілдері слайд ).Бәрекелді балалар тақтаға назар аударыңыздар. Тақтада не көріп

тұрмыз? Дұрыс сөзжұмбақ.

173

Абай Құнанбаев

Ж

АРЫ

Қ

Ж

ЕЛС

ІЗ

ТҮНДЕ

174

АЙ

Сұрақтары:1. Тарихи дерекнама / шежіре2. Ерлердің жоғарғы дауыс/ тенор3. Симфония оркестрдің құрамындағы үрмелі

аспап/ кларнет4. Өзара ұйлесімді екі дауыста орындалатын

музыканың түрін / қосдауыс5. Волторна қандай аспапқа жатады/ үрмелі6. Ахмет Жұбановтың қызы/ Ғазиза Жұбанова

1. Қазақтың «тер», «теру» сөзінен шыққан/ терме2. «Туба» қандай аспапқа жатады/ үрмелі3. Грек тілінде «ерекше» деген мағынаны

білдіреді/ канон4. Музыкант-орындаушы ұжымды басқаратын

жетекші /дирижер5. Театр өнерінің бір түрі / опера1. Өте көлемді аңыз-ертегі сияқты қызықты,

домбыраман мақамдатып ұзақ орындалатын шығарма / жыр2. Арияның шағын түрі / ариоза3. Әйелдердің жіңішке, жоғарғы дауысы / сопрано4. «Жайлауда» поэмасының авторы / Қапан Мусин5. «Ғасырлар үні» ораториясының музыкасын

жазған / Сыдық Мұхамеджанов

1. Әйелдердің қоңыр, төменгі дауысы / альт2. Домбыра және қазақтың халық аспаптарында

орындалатын музыкалық шығарма / күйОқушылар сөзжұмбақты шешу арқылы әннің тақырыбы «Желсіз

түнде жарық ай» екенін біледі.

175

Слайд көрсету өлеңді мәнерлеп оқу.-Байқадыңдар ма, балалар, түн сұлулығы өзеннің ағысы,

тоғайдағы ағаштардың сыбдыры қандай әдемі сөздермен бейнеленген. Енді балалар біз осы әнді үйренбес бұрын, оны үнтаспадан тыңдайық. (Оқушылар назарларын қойып тыңдайды)

Әнді талдау.1) Өлеңде жылдың қай мезгілі жырланған?2) Өзен ағысын ақын қалай бейнелеген?3) Ай сәулесін ақын қалай суреттеген?4) Ауыл жаныңда не бар?Керемет балалар! Балалар енді осы әнді айтуды үйренейік. Әнді үйренбес бұрын

дауысты қыздыруға арналған жаттығуларды жасайықЕнді әнді фортепиано сүйемелдеуімен үйренейік. Бірінші мен

айтып берейін. Сендер мұқият тыңдаңдар.Балалар енді оқулықты пайдалана отырып, әдебиет және музыка

сабағынан алған білімдеріңді пайдалана отырып, кластер құрайық.

Балалар болсақ кластерді маған жинап беріңдер.Бекіту: Балалар сонымен біздің өткен тақырыбымыз Абай.

«Желсіз түнде жақырық ай» әні.Балалар сабақты бекіту үшін мына кесті орындайық.

176

Абай Құнанбаев

ӨмірбаяныҚара сөздері

Әндері

Білемін Жаңа ақпарат Сұрағым бар

Қорытында: Сабақта белсенділік танытқан оқушыларды мадақтап, бағалау.

Үйге тапсырма: Абай Құнанбаев туралы эссе жазып келу. «Желсіз түнде жарық ай» әнін жатту.

Сабақтың тақырыбы: Операдағы Абай бейнесі.Сабақтың мақсаттары: Кәсіби қазақ музыкасының іргетасын

қалаған А. Жұбанов пен Л. Хамиди шығармашылығының шоқтығының биіктігін оқушы бойына сіңіру;

1. Білімділік: Кәсіби композиторлар шығармаларын тыңдату арқылы музыка әлеміне жетелеу . Музыканы саралау арқылы жанр түрлерін ажырата білуге үйрету;

2. Дамытушылық: Оқушының бойына музыкалық шығармаларды талдап және баға берік білу дағдысын қалыптастиыру алған әсерлерін, ойларын жүйелі айтуға машықтандыру, тыңдау мәдениетін дамыту;

3. Тәрбиелік: Оқушылардың музыкалық туындыларға деген қызыңушылыңын оята отырып, эстетикалық мәдени мұра құндылықтарын сіңіру.

Сабақ типі: Жаңа білімді меңгеру.Әдістері: Жаңа технология элементтері.Пәнаралық байланыс: Әдебиет, музыка сауаты оқулықтары.Көрнекіліктер: Күйтабақ, дидактикалық құрал, слайдтар,

үнтаспа, сөзжұмбақ, тірек сызбалар.Сабақтың барысыІ. Кіріспе бөлім. Сабақта оқушылардың бойына психологиялық

ахуал туғызу. Үнтаспадан «Сарыарқа» күйін тыңдату.- Балалар, біз қандай музыкалық шығарма тыңдадық? Күй қалай

орындалды? Көз алдымызға не елестеді? ІІ. Негізгі бөлім. Жаңа сабақ.- Бүгінгі біздің сендермен өтетін жаңа тақырыбымыз «

Операдағы Абай бейнесі ».Балалар, негізгі тақырыпқа көшпес бұрын өткенге шолу жасап көрейік.

177

,

- Опера- күрделі классикалық музыка. Ол 16, 17 ғасырда Италия жерінде дүниеге келген. Ал, орыс даласына 19ғасырда келген. Қазақтың тұңғыш операсы « Қыз Жібекті » жазған Евгений Брусиловский. Сендер опера ұғымымен таныстыңдар, қайтарап есімізге түсіріп жіберейік .

178

Жанр

Музыкалық шығармалардың түрлері

Жеңіл музыка Күрделі музыка

Көлемі және

орындалуы жағынан

жеңіл

Көлемі үлкен, түсінігі

ауыр

Ән, би музыкасы , гимндер, марштар,

күйлер

Опера, симфония, соната, сюита,

фантазия, кантата

Бұл ұғым есімізде сақталуы үшін мына сөзжұмбақты шешіп, сергіп алайық.

о п е р а

1. Әншілер хоры.2. Хорды орындайтын дауыстар.

179

Опера

Сахнада қойылуы үшін жазылған музыкалық драмалық шығарма

Жеке орындаушы, ансамбль, хор, оркестр

қатысады.

Барлық сөз бен қимыл музыка арқылы

жеткізіледі.

Ариялық, симфониялық шығарма орындалады

3. Музыкалық шығармадағы негізгі әуеннің бүкіл шығарма бойына жүріп отыруы.

4. Операның қысқаша мазмұны.5. М. Төлебаевтың « Біржан-Сара » операсындағы басты

кейіпкер.Сұрақ-жауап әдісі арқылы « опера » сөзін шығарып, сөзжұмбақ

қорытындыланады. - Сендер қандай опералармен таныссыңдар? ( «Қыз Жібек »,

« Төлеген Тоқтаров»).- Бүгінгі танысатын «Абай» операсы ең үздік музыкалық

шығарма. Осы операны кім жазды екен соған тоқталсақ.Кәсіби қазақ музыкасының іргетасын қалаушы композиторлар:Ахмет Жұбанов ( 1906-1968 ) Мемлекеттік Ұлттық Аспаптар

оркестрінің ұйымдастырушысы . Би күйі « Көктем » пьесаларының, «Абай » сюитасының, «Т. Тоқтаров» , « Абай » операсының авторы.

Латиф Хамиди ( 1906-1983 ). Қазақтың кәсіптік музыка өнерін дамытушы «Қазақ вальсі» , «Бұлбұл» әндерінің авторы. Қазақтың тұңғыш әнұранының авторы. «Абай » операсы.

- Оқулықтан А. Жұбанов пен Л. Хамиди туралы берілген деректерді оқулықтан оқу. Міне, Абай операсын жазған композхиторлармен толық таныстық, енді бір сәт серігіп «Орныңды тап» танымдық ойфынын ойнап жіберейік. Үрмелі, ысқышпен, ұрмалы, шертпелі нүктені басу арқылы ойналатын аспаптарға арналған дидактикалық материал тарату арқылы ойынды ойнатамын.

- Жақсы балалар, кішкене серігіп қалдық. Енді осы «Абай» операсының мазмұнын қысқышы түсіндіріп өтейін. ( Мазмұндау. )

- Балалар, Абай әділеттілікті талап етіп, тартысты жеңіп шыққан екен. Бұл осы сәтте жазылған оқиға екен. Бұл опера кіріспеден, үш көріністен, соңғы бөлімнен тұрады. ( Үнтаспадан « Ажар» ариясын тыңдата отырып, мазмұнын ашу. сауалдама мен сынып н»тижесі

ІІІ. Қорытынды. Ой қозғау.- Сонымен « Абай » операсын жазудағы композиторлар

Ахмет Жұбанов пен Латиф Хамидидің мақсаты неде деп ойлайсыз? - Бұл композитор лар мақсаты Абайды тағы бір қырынан

таныту болды. Абай есімі әдебиетте, прозада бар екенін бүкіл әлем білсе,енді Абай есімін музыка саласында қалдыру болды. Ал, Абай атамыздың мақсаты әділеттілікті қорғап, зұлымдылықты мінеу болды.

180

ІV. Бекіту сұрақтары.« Абай » операсын кімдер жазған? Операдағы жағымды

кейіпкерлер кімдер? Опера ұғымы түсінікті болды ма? Сабақ ұнады ма?

- Балалар, сендер өткен тақырыптарда Абай әндерімен танысқан болатынсыңдар, сабағымызды Абай атамыздың табиғат лирикасына жазылған « Желсіз түнде жарық ай » әнімен аяқтасақ.

Қазақ халқының тұрмыстық әндері

“Туғанда дүниеесігін ашады

өлең,Өлеңмен жерқойнына кірер

денең”

181

ҚазақҚазақ халқыныңхалқыныңмузыкалықмузыкалық шығармашылығышығармашылығы

Тұрмыстықәндер

ЭпикалықЭпикалық жырларжырлар

НақлиятНақлият, , ғибратғибратәндерәндер

ҚиялҚиял--ғажайыпғажайып әндерәндер

СатираСатира--юморлықюморлық әндерәндер

ТарихиТарихи әндерәндер

Бесік жыры – қазақ халқы поэзиясы мен тұрмыс-салт әндерінің халық арасында кең тараған түрі. Бесік жырының екі түрлі міндеті бар: сәбиді жұбату және сәбидің болашағы жөнінде ата-ананың тілегін білдіру.

“Ата-ананың сәбиді елжірей сүюі, әлпештеп, аялап бағып-қағуы барлығыда жыр тілімен сыртқа шығып, музыка әуенімен сүйемелденіп отырады. Яғни ата-ананың сырқаудан аман, денсаулығының мықты болып өсуін ғана ойластырмайды, бөбектің рухани жан дүниесінің де үйлесімді дамуын, өз қоғамына лайықты тәрбиелі адам болып ер жетуін де алғашқы сәттен бастап назарда ұстайды” (К. Исламжанұлы)

182

Балалар мен жастар әні

Ойын әндері• “Соқыр теке”

• “Үй артында қолағыш”• “Айгөлек”

• “Қоғый – гөк”• “Асау мәстек”

• “Жұмбақ саусақ”

Құстар ментабиғат жәнежан-жануарлар

жайлы:• “Жаз келді”

• “Алақай”• “Қарлығаш”

Кәсіптік, малбағуға

байланысты:• “Қой мен ешкі

өсе бер”• “Малды

төлін емізугешақыру”

• “Кім қалайдауыс береді?”

Еңбек, шаруашылық, кәсіп әндері

183

Бақташылық әндер (Шопан ата – қой, Зеңгі баба – сиыр, Ойсыл қара – түйе).

Аңшылық-саяткерлік әндердің негізгі тақырыбы – аңшының арманы – жүйрік ат, қыран бүркіт, алғыр тазы, сұлу қызға деген махаббат.

Егіншілік әндер (Сабантой кезіндегі “Кеусен”, “Ат желі”, “Қырман тасы” әндері).

Жұмысшы әндері (Ауыр еңбек ауыртпалығы).

Ұлыс әндері

Қазақ халқының Наурыз мерекесін тойлау дәстүрі. Мереке кезіндегі балалар мен жастар ойындары, қарттардың бата беруі. Ән жырлардың еңбекпен, диқаншылықпен байланысты. “Жарапазан – Наурыз мейрамы кезінде де жастар топ-топ аралап жүріп, келіп жеткен үй иесін жаңа жыл мерекесімен құттықтап, үй-ішіне, мал-жанына, береке тілеп, дені сау, бақытты болуына тілектерін білдіреді, сол үшін түрлі сыйлықтар алды. Жарапазан Орта Азияда көктемгі мерекелерде және жаңа жыл – Наурызда, одан кейін мұсылмандар мейрамы Рамазан айында кеңінен орындалады”. (Г. Беляев)

Айтайын жарапазан есігіңе,Сәби бітсін осы үйдің бесігіне.Жарапазан тек қана дін жолы емес,Бұйыртсын деп айтайын несібеңе.Айтайын жарапазан қадіріңе,Есіктен жұрағаттың өміріне.Жаңа жыл, жаңа туған айың үшін.

184

Беташар

Жар-жар Сыңсу

Құдаларәндері

Тойбастар

Үйленуәндері

Сыңсу – қыз аттанарда қимас ата-анасы, туған-туыстары, ел-жұрты, құрбы-құрдастарымен, балғын жастық шағымен қоштасуы. Өткен замандағы теңіне қосыла алмаған, қалың малдың құрбаны болған қыздың мұң-зары.

Жар-жар әндерін қыздар мен жігіттердің бірде қосылып, бірде алма кезек айтылуының сахналық сипаты. Қыздардың ел жұртымен қоштасқандағы қимастық сезімдері, өкпе-назы, жігіттердің “Әке орнына қайын атасы, ана орнына қайын енесі қамқор болады”, - деп басу айтуы.

185

“Тойбастар” көбінесе келін түсіру жиынында айтылады. Мақсат мазмұны – той иесін құттықтау, үйленгелі отырған екі жасқа жақсы

тілектер, ақыл-кеңестер беру.

Мұң-шер әндері

186

Естірту – қайтыс болған адамның жайын хабарлаудың әлеуметтік ой-санаға құрылуы. Қайғылы қазаны естірте отырып, көңіл айтылуы.

Қоштасу әндері – жақын адамынан айырылудың күйініш-қайғысы.

Жоқтау – адам қазасына байланысты (бақ-дәулеті, атақ-абыройы) айтылатын азалы рәсім. Дауыс айту – жоқтаудың ең ұзақ және көлемді, мазмұнды түрі.

Сабақтың тақырыбы: Жыр және опера 1 түріСабақтың мақсаты:

187

-          оқушылар музыкалық шығармалардың күрделі құрылысы мен мазмұнын ұғындыру,

-           ұлттық музыкадағы халық ән-күйлердің тәрбиелік мәні мен мазмұнын, ерекшелігін түсіндіру

-          Оқушылардың музыка тыңдауға, орындауға баулу және музыкалық сауаттылығын кеңейту

Тәрбиелік мақсаты: халық музыкасына сүйіспеншілікпен қарауға тәрбиелеу.

Сабақтың типі: бекіту сабақСабақ әдісі: деңгейлік саралап оқыту, дамыта оқыту, модульдік

оқыту, компьютерлік оқыту технологияларының әдістеріКөрнекілігі: магнитафон, нота жазылған плакаттар, домбыра,

интерактивті тақта, компьютер.Тірек ұғымдар: адалдық, ерлік, батырлық, шынайы махаббатПәнаралық байланыс: әдебиет, тарихПайдаланылған әдебиет: «Қыз Жібек» эпосы

188

р/с Сабақ барысы Мұғалімнің іс-әрекеті Оқушының іс-әрекеті

Уақыты

І Ұйымдастыру кезеңіҚызығушылықты ояту

        - Оқушылармен сәлемдесу.--          - Дауыс жаттығуын жасау.-          (Дауыс ашу үшін хормен «Біз бақытты баламыз» әнін айтқызу)

- Сәлемдесу«Біз бақытты баламыз» әнін айтады.

5 мин

ІІ Үй тапсырмасын сұрау Экспресс сұрақтар қою:-          - «Қыз Жібек» операсын кім жазды?-          Брусиловскийдің өмірі жайлы қысқаша айтып бер?-          - Опера дегеніміз не?- Операның қысқаша мазмұнын еске түсірейік.- Қыз Жібектің ариясында орындалатын ән қалай аталады?- «Гәккудің»  бір шумағын орындап көр.-«Гәкку» кімнің әні?- Ыбырай Сандыбайұлы кім?

Сұрақтарға жылдам жауап берулері керек.

5 мин

Жаңа сабаққа Ыбырайдың әнін жаңартып Үнтаспадан «Гәкку» 2 мин

қызығушылықты ояту айттық.Ал, ыбырай өзі «Гәккуді» қалай орындаған екен, тыңдайық.

әнін тыңдайды.

Кіріспе – қызықтырушылық жұмыс

«Әнші бар Көкшетауда талай ірі,Ыбырай топ жарғанның ол да бірі.Әні бар «Гәкку» деген аңқылдаған,Аққудай айдын көлде қаңқылдаған – деп Ыбырайдың әншілігін осылай көрсеткен  Сәкен Сейфуллин өз поэмасында.»- деп мәнерлеп оқып, төмендегі сөздерге сөздік жұмысын жүргізу-          Талай ірі-          Топ жарған-     Айдын көл

Тыңдайды, ой түйеді, жаңа сөздерді жазып алады, жаңа сөздерді қатыстырп сөйлем құрайды.

3 мин

ІІІ Жаңа сабақ - «Қыз Жібек» операсында негізгі кейіпкерлер - Төлеген мен Бегежанның бейнесі. және операдағы халық бейнесі.1- слайдТөлегеннің суреті.

Қыз Жібек, Төлеген, Бекежан, Шегелерге мінездеме береді.Төлегеннің мінездемесіне қосылады.

3 мин2 мин5 мин

190

Төлеген – батыр, ел қорғаны,  махаббатқа адал, жауыздыққа жаны қас ер жүрек, сұлу жігіт ретінде суреттеу.- Үнтаспадан «Қос барабан» әнін тыңдату.- Дәптерге сезімдеріңді түсіруге тапсырма беру

«Қос барабан»әнін тыңдайды. Дәптерлеріне әннің интонациясын белгілеп қояды.Дәптермен жұмыс жасалады.

ІҮ Музыкалық сауаттылыққа баулу жұмыстары

2- слайдБегежанның суретіБегежан операда жағымсыз кейіпкер ретінде табылады. Оның:- Жібекке деген шынайы махаббаты -  -Төлегенді жеккөрушілігі туралы мағлұмат беру.Ой қозғау сұрақтары:-Операдағы Бекежанның мінезімен байланысты музыка қалай берілген?- Ән қалай аталады?(Халық әні «Аққұм» орындалады)

Әнді тыңдайды.Оқушылар дәптермен жұмыс жасайды.Шеге -Төлегеннің досыЕкі топ өз батырларын мақтайды.Екі оқушы шығады.

10 мин

191

- Үнтаспадан әннің бір шумағын тыңдату..- Дәптерге Бегежанның ариясы «Аққұмның»  интонациясын белгілетіп жаздыру.3- слайдШегенің суреті.-Шеге – жағымды кейіпкер.Ол –суырып салма ақын, халық өнерпазы Жібектің ақылшы ағасы.Топтық тапсырма1- топ. Төлегеннің жақтаушылары.2-топ–Бегежанның жақтаушылары(опералық дауыспен өз кейіпкерлерінің рөлін ойнау)

Ү Бекіту Қорытынды түсініктемеХалық ауызәдебиетінің бір түрі - лироэпостық жырлар «Қыз Жібек» жыры лира эпосқа жатады. Өнерге, әнге жақын ауызәдебиеті бір-бірімен  тығыз

Тірек конспект жазады.

3 мин

192

байланысты. Халық ауызәдебиеті біздің рухани қазынамыз.

ҮІ Музыкалық сауаттылық Тақтаға-  «Ария», «Ариоза» ережелері ілінеді, түсіндіріледі.

Оқушылар оқиды, дәптерлеріне жазады.

5 мин

ҮІІ Сергіту сәті.Хормен жұмыс әдісі

«Бір бала» әнімен жұмыс Оқушылар орындайды

ҮІІІ Үйге тапсырмаБағалау

«Қыз Жібек» операсындғы Төлеген, Бегежен, Шегелерге мінездеме жазып, салыстырмалы кестеге түсіру.

Үй тапсырмасын жазып алады. Жырдан қалаған шумағын жаттау

193

Сабақтың тақырыбы: Жыр және опера 2 түрі.

Сабақ, қазақтың музыкалық өнерінің этникалық айырмашылығы, оның тұрмыстық түрлері, дүниетанымдық аспектілері және дәстүрлі көркем мәдениеттің ерекшеліктерін меңгерту негізінде. Сабақта оқушы өз халқының, оның мәдениетінің біте қайнасқан бір бөлігі ретінде сезінбейінше рухани дамудың мүмкін еместігіне көзі жетуі керек.

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың бойындағы табиғи музыкалық көркемдік қабілетін ашу, эмоциялық сезімін, білімін, этно – мәдениетін көтеру.

Білімділік міндеті: Сазгер зерттеуші Е.Брусиловскийді таныстырып, опера ұғымын түсіндіру.

«Қыз Жібек» операсынан «Би мен хор» - үзіндісін үйрету.Үкілі Ыбырайдың «Гәкку» әнін үйрету.Тәрбиелік міндеті: Әсемдік әлеміне музыка арқылы жетелей

отырып сұлулық, ізгілік, адамгершілік қасиеттерін бойына сіңіру, қоршаған дүниенің шындығын көркем өнермен түйсіндіру.

Дамыту міндеті: Музыкалық шығармалардың мазмұнын талдай білуін, орындаушылық машығын, тәрбиелеуде сауаттылығын, вокальді хор дағдысын қалыптастыруды дамыту.

Сабақтың түрі: Аралас сабақКөрнекіліктер: Сазгер, әншілердің суреттері. Музыкалық ұғымдар,

ән, операдан үзінділер.Пән аралық байланыс: тарих, әдебиет, сурет, театр, би. Сабақтың барысы:- Сәлемдесу. Мұғалімнің кіріспесі, сабақа дайындықтарын

тексеру.- Үй тапсырмасы Е.Брусиловский туралы еркін жазу

тапсырмасын сұрап, толықтыру.- Жаңа сабақты ұй тапсырмасымен сабақтастыру.- Е.Брусиловскийдің өмірі мен шығармашылығын толықтыра

отырып, опера – ұғымына қайта айналып соғу тәсілі арқылы қайталау.

Опера – дегеніміз театр сахнасында қойылатын музыкалық – драмалық шығарма. Операның негізі өлең – сөзден, сахналық музыкадан құралады.

- Е.Брусиловский тұңғыш қазақ операсын жазушы, «Қыз Жібек» операсын жазған. Операның музыкасына негізінен халық ән – күйлерімен

194

халық композиторларының ән – күйлерін алған. «Қыз Жібек» операсындағы басты кейіпкер – Жібек. Жібектің тұңғыш операдағы рөлін К.Байсейітова орындаған.

- Операның қысқаша мазмұны мен кітаппен жұмыс арқылы танысу.

- Операның либреттосын, яғни әдеби поэтикалық сөзін жазған жазушы Ғ.Мүсірепов ағамыз.

Либретто – опера, балет және ораторияның әдеби – поэтикалық мәтіні.

- Ендеше осы «Қыз Жібек» операсынан «Би мен хорды» үйренейік.

- «Би мен хорды» таныстырып, әуені сендерге таныс па? Мағынасы нені айтып тұр?

- Халық күйі «Кеңестен» үзінді орындап тыңдату.- Халық ән – күйлері деп қандай ән – күйлерді айтамыз?- Жауап алғаннан кейін «Би мен хорды» сергіту сәті, жаттығу

ретінде үйрету.- Операның негізгі әуені басты ариясы ретінде Үкілі Ыбырайдың

«Гәкку» - әні алынған.Бұл әнді хор мен оркестр орындап отырады. Жібектің жан дүниесі,

сұлулығы, мөлдір махаббаты нәзік сарынды «Гәкку» әнімен берілген.Музыкалық шығарманың негізгі әуені және осы әуені бүкіл шығарма

бойына жүріп отыруын – лейтмотив дейміз.Операда «Гәкку» әні Қыз Жібектің ариясы ретінде алынған.Ария – дегеніміз белгілі бір кейіпкердің бейнесін ашатын жеке ән.- Сол әннің бүгін бір түрін үйренеміз.Әнді үйрету әдістерін пайдалана отырып, вокализден бастап үйрету.- Ән мәтінін «Ән не айтып тұр?» деген сұрақ арқылы

нақтылаймыз.- Қорытындылау.1. Қазақ операсының негізін қалаушы кім?2. «Қыз Жібек» рөлін операда ең алғаш орындаушы кім?3. Лейтмотив, либретто, ария дегеніміз не?Сонымен опера неден тұрады?Қорытынды-бағалау.

195

Сабақтың тақырыбы: Дәстүрлі күйшілік өнер.1. Құрманғазы. «Сарыарқа», «Адай», «Балбырауын», «Кісен ашқан».2. Тәттімбет. «Сарыжайлау», «Көкейкесті», «Сылқылдақ».3. Сөзі: Х.Талғаров. Әні: И.Нүсіпбаевтікі. «Домбырасыз сән қайда» Сабақтың мақсаты:Білім беру – күйшілердің өмірі мен шығармалары туралы нақты,

тиянақты таныстыру.Тәрбиелеу – балаларды әсемдікті сезінуге, өз халқының музыкалық

мұрасынан эстетиккккалық ләззат ала білуге баулу. Өнер иелерін үлгі тұтыпқастерлеу, өнеерлі оқушы болатынына сендіру.

Дамыту – музыклық қабілеттерін арттыру. Ән айту дағдыларын қалыптастыру. Балалардың шығармашылық белсенділініг түрлі музыкалық тапсырмалар арқылы ояту.

Сабақтың түрі: Жаңа сабақ.Өткізу әдісі: сұрақ-жауап, әңгімелеу.Пәнаралық байланыс: тарих, әдебиет, сурет, музыка.Көрнекіліктер: композиторлардың суреттері, тақырыптық сурет

салынған плоакаттар, мақал-мәтелдер, үнтеспа, баян, домбыра, буклет, музыкалық аспаптар.

Сабақтың барысы: Оқушылар класқа Сарыарқа күйімен кіреді.Ұйымдастыру кезеңі: Музыкамен сәлемдесу. Тақырыбын тақсатын

айту.Сұрақ «Күй дегеніміз не?»

Қазақтың домбыра, қобыз, шертер, сыбызғы сияқты ұлттық музыка аспаптарында орындалатын әуентер КҮЙ деп аталады.

Музыа аспаптарында орынталатын шығармаларды аспаптық музыка дейміз.

Күй – бағдарлы мазмұны бар көркемдігі жоғары аспаптық жанр. Онда табиғат құбылыстары тарихи оқиғалар, халық мерекелері, жан-жануарлар, аңыз-ертегілер, адам сезімдері, түрлі оқиғалар суреттеледі. Күйлер тақырыбы мен мазмұнына қарай аңыз күйлер, тартыс күйлер, лирикалық күйлер, тарихи күйлер болып жіктеледі. ХҮІІІ ғасырда Байжұма, Есжан, Байжігіт, Боғда, Махамбет сияқты күйшілердің атағы халыққа кеңінен танымал болған. ХІХ ғасырда күйшілік өнердің одан әрі дамуына Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Абыл, Ықылас, Қазанғап, Дина, Сүгіз сиЯқты күйшілер өз үлестерін қосты.

Біз кімнің қандай кйінің әуенімен класқа кірдік?Құрманғазының «Сарыарқа» күйі (оқушылар жауабы).Ендеше Құрманғазаның күйлерімен өміріне тоқталайық.

196

ХІХ ғасырда саса көрнекті композиторы Құрманғазы Сағырбайұлы теңдесі жоқ ұлы күйші. Ол 1823 жылы Атырау облысында дүниеге кеоген. Кішкентайынан күй өнер арқылы әділетсіздік пен теңсіздікке қарсы күрескен дара тұлға өзінің басынан кешкен өмірін қайғы-қасіретін күй тілімен жырлап өткен.

Мұғалім: - Күйден нені байқадыңдар, күй сендерге қандай жайларды баяндап тұр. Күйдің көңіл-күйі қандай? («Сарыарқа» күйін тыңдау).

Жауап: - күй қуанышты, шаттықты білдіреді. Аттың шабысын, қазақтың ен

даласының тіршілігін баяндайды. - Балалар қарындаш көмегімен суреттейік. (Шынар суреті)Жауап: - Қазақтың кең байтақ даласының сұлулығы, әсемдігі,

күйшінің батырлық мінезі сезілгендей болады.- Бұл күйді қандай оркестрдің орындауында тыңдап

отырсыңдар?- Құрманғазы атындағы мемлекеттік халық аспаптар оркестрі.- «Сарыарқа» күйінің шығуы жайлы ел аузында мынадай аңыз

әңгіме бар.- Құманғазы бірде түрмеден қашқан жолында Арқадағы

Тәттімбетке соғып, қонақ болыпты. Сонда Тәттімбеттің сыйына риза болған Құрманғазы «Сарыарқа» күйн шығарыпты-мыс. Күйді тыңдап, айызы қанып, рахаттанған Тәттімбет «ендеше мен де саған күйц арнаймын» деп «Көкейкесті» күйін тартқан екен [44].

- Құрманғазының «Адай» күйін тыңдап, көңіл-күйін, екпінін анықтау. Бұл тыңдаған кімнің күйі?

Құрманғазының «Адай» күйі. Құрманғазының жастарға арналған «Балбырауын» күйін тыңдау.

- Көңілді, би ырғақты, екпіні тез.- Күй шертіледі, айналады. - Күй орындауының неше әдісі бар?- Екі әдісі бар: төкпе және шертпе.- Біз тыңдаған күйлеріміз неше әдіска жатады?- Төкпе.«Сарыжайлау» күйін тыңдау.- күй нені көз алдымызға елестетеді.- Жайлаудың әсем сұлу табиғатын.- Бұл күй қандай әдіске жатады.- Шертпе.

197

Шертпе күй шебері, композитор Тәттімбет Қазанғапұлы Қарағанды облысы, Қу ауджанында 1817 жылы дүниеге келген Тәттімбеттің анасы Мөшеке ойға жүйрік, сөзге шешен, тапқыр адам болған.

Тыңдалған күйлерінің өзара айырмашылығы, ұқсастығы неде?Әдісі, екпіні, көңіл-күйі, табиғатында.Тәттімбеттің бестөре, «Былқылдақ», «Қосбасара күйлері ғасырлар

бойы сан ұрпақтың рухани азығына айналып келеді.Енді дауысымызды жаттықтырып алайық.1. «Киіз басук» әні.2. Құрманғазының «Ақбай» күйі. 3. «Құстар әні» (Н.Тілендиев). «Домбырасыз сән қайда» әні. Сөзі – Х.Талғаровтікі, әні –

И.Нүсіпбаевтікі. Ақын, әнші композиторлар туралы айтылатын осы ір әнді орындайық.

Балалар, бүгінгі сабақты қаншалықты меңгергеніміз үшін КІМ БҰРЫН ойыны арқылы дұрыс бауап беріп, сабағымызды қорытындылайық.

Сұрақтары:1. Құрманғазы кім?2. Қандай күйдің атасы?3. Қай жерде туған?4. Қандай күйлерді тыңдадық?5. «Сарыарқа»ә күйінен алған әсерлері, оқушыладың өздері

шығарған өлеңдері.Сап-сары менің Сарыарқам,Құрманғазы ата сенің арқаң.Аталғаны жердің Сарыарқа,Әсемдігіне таңқалып күнде жатам.Қорытынды: Міне, балалар, дәстүрлі күйшлік өнер дегеніміз осы.

198

Тақырыбы: Қазақтың күйші – композиторларыСабақ мақсаты: 1. Білім беру – қазақтың ұлтттық аспаптары, олардың шығу тегін

білу, ақындақ жыраулық, жыршылық, сал-серілік, күйшілік өнермен таныстыру.

2. Тәрбиелеу – қазақ еліне, жеріне, салт-дәстүріне, мәдениетіне, өнеріне, тарихына сүйіспеншілігін тәрбелеу.

3. Дамыту – сөз өнерін, грамматикалық жұмысты дамыту.Сабақ мазмұны:1) Өткен тақырып үй жұмысын тексеру. Құрманғазы, Дина,

Нұрғиса Тілендиев, М.Төлебаев, Ш.Қалдаяқов әндері.2) Жаңа тақырып. Жарсыс түрінде өтеді – 8 кезең 1-топ –

«Домбыра» 2-топ – «Қобыз»3) Сабақ қорыту.Көрнекі құрал:1. Күйлер: (домбыра, қобыз): Құрманғазы, Дина, Н.Тілендиев

күйлері.2. Аспаптар: домбыра, қобыз, асатаяқ, мүйіз, сырнай, саз сырнай,

даңғыра, дабыл, шертер, жетіген, сыбазғы, шаңқобыз, үскірік.3. Керекті заттар: асықтар, бәйге аттары, 2 қамшы.4. Сурет көріністері: Алтыбақан, бәйге, айтыс, көкпар, қыз қуу

және өткен заманның күйші-компзиторлары.Кіріспе: Қазақ салт-дәстүрге бай халық. Адам баласы жар салып

жарық дүниеге келгеннен, бұ дүниемен қоштасқанаға дейінгі аралық, олардың әрбір баспалдағы, әрбір кезеңі өзіне лайықты той-томалақпен, қуанышепен аталып өткен. Қазақ қонақты құдайы күткен. Бұл қасиет қазаққа қанмен сіңген. Сондықтан бүгін келіп отырған қонақтарға сый көрсетіп, бәйге шаптырып, көкпар тартып, дастархан жаямыз.

Екі топ өз-өздерін таныстырады.Біріншісі – «Домбыра» тобы.

(«Домбыра» күйі орындалды)Екіншісі – «Қобыз» тобы. («Қобыз» күйі орындалады.)Сабақтың барысы:

І кезең. Бәйге: Екі топтың бір-бір ойыншысы қаза күйші композиторларын айтады

ІІ кезең. Айтыс: Төрт ойыншы 2 топтан бір-біріне сұрақ беріп күйшілер туралы әңгімелеседі.

ІІІ кезең. Асық ату. 2 топтың жігіттері асық атып асықтың нөмірі бойынша аспаптарды атап, жазып әңгімелейді.

199

VІ кезең Көкпар. 2 топтың бір-бір ойыншылары тақырып бойынша грамматикалық салалас құрмалас сөйлем құрып оны талдайды.

V Кезең. Қыз қуу. 1- топтың қызы күйшіні атйды. 2- топтың қызы күйшінің шығармасын айтады. 1-топтың жігіті күйшіні айтады..

VI кезең: Аттыбақан. 2-топтың ойыншылары қазақ композиторларының әндерін айдары: 1-өлең («көзімнің қарасы»), 2-өлең («Менің Қазақстаным»)

VII кезең. Әзіл сықақ.1. Бір қазақ орысқа үйленіпті. Сөйтіп әйеліне «Қатын, мен

жұмыстан кеолгенде тақиям сол шекемде болса менің көңіл-күйім жақсы, сыйлықты боласың. Егер тақиям оң шекемде болса, абайла, қамшының астанда қаласың», - депті. Оған әйелі: «Ей, мен тыңда. Егер сен жұмыстан келгенде менің қолым көкірегімде болса – сыйлы бесбармақты боласың. Егер қолым беімде болса сенің телпегің оң шекеңде ме, сол шекеңде ме түкіргенім ба ма?» - деп жауап беріпті.

Меңгеруші Әсетке: «Әсет сен балалармен араласа алмайсың. Адамға бере де білу керек, ала да білу керек дейді. Сөйтсе Әсет: Дәл солай. Мен Қанаттың құлағына бір бердім де, кәмпитін алдым [45].

VІІІ кезең. Асату. Екі топтың ойыншылары көздерін байлып, бір-бірін тортпен дәмдетеді.

Әділ қазыларға сөз біріміз.Содан соң «Достар» жырын шырқаймыз.Мұғалімнің сабақ бекіту сөзі.

200

Сабақтың тақырыбы: Тарихи күйлерПән атауы: Музыка 5 cыныпСабақтың мақсаты:а) Білімділік: Тарихи күйлер туралы толық мәліметтер беру. Тарихқа

байланысты туған күйлердің тарихымен таныстыру. Саз тыңдату.ә) Дамытушылық: Тарихи күйлер жайындағы білімдерін тереңдете

отырып, оқушылардың сенімдерін қалыптастыру, ой-өрісін дамыту. Оқушылардың ырғақты сезіну, орындау, есту арқылы тыңдай білу қабілетін дамыту.

б) Тәрбиелік: Оқушылардың музыкаға деген қызығушылықтарын арттыру; өз бетінше естіген әуендерін талдай білуге баулу. Ұлттық өнерге баулу.

Сабақтың жабдықталуы:а) Көрнекілігі: Жаңа тараудың аты мен жаңа тақырыптың аты

жазылған лозунгтар мен плакатар, Ән жезылған кесте.ә) Қолданылған әдебиеттер: А.Жайымов, Б.Ысқақов, Ж.Еңсепов,

Ж.Сәрсенбенов. «Музыка» оқулығы. Алматы, «Атамұра» 2002 ж. б) Техникалық құралдар: МР3 диск, үнтаспа, күйтабақ, күйсандық.Сабақтың түрі: Кірістірілген аралас сабақ (тарих, музыка, әдебиет)Музыкалық сауат: Вольта (1 23) белгісіӘдіс-тәсілдер: Баяндау, сұрақ-жауап, саз тыңдату, әңгімелесуСабақ жоспары: Ұйымдастыру кезеңі

Үй тапсырмасын сұрауЖаңа сабақЖаңа сабақты бекітуБілімдерін бағалау

Ұйымдастыру кезеңі: а) Музыкалық сәлемдесуә) Оқушылар назарын өзіме аударуб) Оқу құралдарын алғызу, түгендеу

Сәлемет пе балалар? Қазақстан Республикасының әнұраны мен мектеп әнұранын орындайық. Енді оқу-құралдарымызда алып, маған қарап, тып-тыныш отырамыз. Бүгін сыныпта кім кезекші? Сабақта кім жоқ? Енді үй тапсырмасын ашамыз.

Үй тапсырмасын сұрау. Өткен сабақта үй тапсырмасы ретінде тарихи күйлерді оқуға берілген және «Елім-ай» әнін жаттау болатын. Кім сабақ айтады? Жаңа сабақ түсіндіру, жаңа сабақты бекіту.

Білімдерін бағалау: әр оқушыны өздері бағалайды. Үйге тапсырма: Тарихи күйлерді оқу, «Домбырасыз сән қайда» әнін

жаттау, музыкалық сауат оқу.

201

Сыныптан тыс жұмысТақырыбы: Ертегілер елінде…Мақсаты: 1.Білетін сүйікті ертегілерін еске түсіру, оқуға деген қызығушылықтырын арттыру. Ой-өрісін кеңейтіп, топпен жұмыс істеуге, логикалық ойлау және білімге деген құштарлығын арттыру.2. Кітапты көп оқуға баулу. Ойлау, сөйлеу, жүйелеу қабілеттерін дамыту. Әдемілікті, әсемдікті сезінуге баулу.3. Шығармашылыққа, тапқырлыққа, алған білімдеріне жауапкершілікпен қарауға, өз мүмкіндігін дұрыс пайдалана алатын зейінді тұлға болуға тәрбиелеу.Көрнекілігі: Интерактивті тақта, слайд, тапсырмалар.Түрі:Топтық сайысЖоспары: І.Ұйымдастыру. ІІ.Білесің бе? ІІІ.Танисың ба? ІҮ.Жанкүйерлер, ойлан! Ү.Ол кім? ҮІ.Бұл не? ҮІІ.Сөзжұмбақ «Ертегі» ҮІІІ.Кім жылдам? ІХ.Қорытынды. Марапаттау.Барысы: І. Ұйымдастыру. Жүргізуші:-Уа, халайық, халайық!Бәріңе жар салайық.Бүгінгі кеш төрінде,Көңілді кеш жасайық!Қайырлы күн, құрметті оқушылар, қонақтар! Бүгінгі «Ертегілер елінде...» атты ойын сайысымызға хош келдіңіздер! Сайысымыз аты айтып тұрғандай, бүгінгі сайыс ертегілерге байланысты болады. Жалпы ертегі деген не?-Олай болса, сайысымызды бастайық.-Ғылымның сырын ұғына,Шығыңдар білім шыңына.Ұқыптылық пен зеректік,Серігің болсын бойыңда. Бөлім «Білесің бе?» деп аталады. Бұнда қаншалықты зерек екендерің сыналады. Алдарыңда ертегілерден үзінді берілген. Сол үзінді қай ертегіден алынғанын табу керек. (2-слайд)1-топқа: « Піс, қазаны, піс!»

202

2-топқа: «Ағаш, ағаш, маған жапырағыңды берші?»3-топқа: Атасының тілегін орындаған балық.Жүргізуші:Екінші бөлім (6-слайд) «Танисың ба?» Жиналған бар суреттенКөп жаңалық ұғамыз.Әрбірінің өзіндікҚасиетін табамыз.-Бұл бөлімде берілген ертегі сюжеттеріне қарап, қай ертегі екенін айту керек және осы ертегідегі кейіпкерлердің суретін салу.1-топқа: «Бауырсақ» 2-топқа: «Шалқан»3топқа: «Балық»-Топтар сурет салумен шұғылданып жатқанда жанкүйерлер қарап отырмайық.(13-слайд).Жүргізуші:Ертегілер сырлары,Қызықтырды біздерді.Ойынға бірге қатысуға,Шақырамыз сіздерді. Жанкүйерлер, ойлан! Берілген сюжеттерден ертегі кейіпкерлерін атау, ертегі мазмұнын еске түсіру. Берілген үзіндіден ертегі кейіпкерлерінің атын атау.Жүргізуші:Көңілді тапқырлар , білгіштер,Бар өнерін алдарына салады.Кім білімді, көп оқыған болса егерБүгінгі күннің жеңімпазы болады. -Кезекте «Ол кім?» бөлімі.(20-слайд) Берілген ертегіден үзінді оқи отырып, кейіпкердің атын табу.Жүргізуші:-Қиындықтан қашпаңдар,Тапқырлықты ұштаңдар.Самғап ұшып қияғаЖеңістерге бастаңдар.(24-слайд) «Бұл не?» Сызба арқылы берілген сөздер қай ертегі кейіпкерінің жүрісін білдіреді?Жүргізуші:Білім деген биік шың,Бақытқа сені жеткізер.Білім деген ақылшың

203

Қиындықтан өткізер.(26-слайд)Сиқырлы сөзжұмбақ. «Ертегі»Жүргізуші: -Қандай сынақ болса дағы беріспе, Әрқашанда үміткер бол жеңіске.«Кім жылдам?» (29-слайд) Орны ауысқан әріптерден сөз құрау.1-топқа: айдаһар, қасқыр2-топқа: Қожанасыр, кемпір3-топқа: Алдаркөсе, бауырсақЖүргізуші:Сайыскерлер ойынын,Тамамдадық біз бүгін.Әділқазы береді,Дұрыс, әділ шешімін.IX. Қорытынды. Марапаттау.

204

Сабақтың тақырыбы: «Қазақ халқының ұлттық мерекелері мен ойындары және спорттық жарыстар»

Сабақтың мақсаты: Білімділік: ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы дәстүрлі қазақ

қоғамындағы мереке, ұлттық ойындардың, спорт жарыстарының ерекшеліктерімен таныстыру.

Дамытушылық: ұлттық мәдениетке деген қызығушылықты оята отырып, оқушылардың бойында ізденгіштік, шығармашылық, танымдық қабылетін дамыту.

Тәрбиелік: Оқушылардың бойына халқымыздың рухани байлығын сіңіру, ұлтымыздың басты құндылығы дәстүрлерінен үлгі ала отырып, ұлтжанды, ұлттық салт дәстүр үлгісіне тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: сайыс сабағы.Сабақтың әдісі: топпен жұмыс, шығармашылық ізденіс.Сабақтың көрнекілігі: Үнтаспа, кесте, буклеттер.Сабақтың барысы:І. Ұйымдастыру бөлімі.Оқушылар үстел үстіндегі қызыл, сары, жасыл оюларды таңдау

арқылы топқа бөлінеді.- Сабақтың мақсаты мен міндеті, кезеңдерімен таныстыру.-Қандай әдіс- тәсілдерімен жұмыс істеу керек екендігін айтып кету.ІІ Үй тапсырмасы.- Тест тапсырмалары бойынша үй тапсырмасын тексеру.ІІІ. Жаңа сабақ Мұғалімнің кіріспе сөзі: Дәстүрлі қазақ қоғамының өмірінде

мерекелердің, ұлттық ойындар мен спорт жарыстарының алатын орны ерекше. Мерекелерде адамдар жаппай бас қосып, бір- бірімен сөйлесуге қарым- қатынас жасасуға мүмкіндік алады. Ұлттық ойындар мен спорт жарыстары жастарды төзімділікке, ұстамдылыққа, тапқырлық пен әбжәлдікке баулиды. Олар кез келген дене еңбегі мен ауыр сынаққа әрқашан әзір болып өседі. Сондай- ақ салауатты өмір салтын қалыптастыруға ықпал етеді.

Оқушылар : І топ. МерекелерІІ топ. Ұлттық ойындар.ІІІ топ. Қазақтардың денсаулығы және халық емшілері. 1-тапсырма: Әр топ берілген тапсырмаға сай ХІХ ғасырдың бірінші

жартысындағы мерекелерімен, ұлттық ойындар қазақтардың денсаулығы мен халық емшілері туралы кітаптан оқып түсініктерін айту.

205

2-тапсырма : Қазіргі заманға сай осы түсініктерге жарнама жасау. /өлең, сурет т.б оқушылар қиялымен/. 3- тапсырма: Кім тапқыр? «Салт- дәстүрді білесіңбе?» деп аталып топтар

арасындағы сайыс.

І топқа.Киіз үйдің төбесі- шаңырақ.Малдың жұқпалы аурулары- күйдіргі, шешек, қарасан, оба.Балалардың жаңа киімдері, заты үшін беріледі- байғазы.Жылқы сүтінен жасалатын сусын- қымыз.Түйе иесі- Ойсылқара.Жылдың басы- Наурыз. Қыздың үйімен қоштасуы- сыңсу.Қой иесі -Шопан ата.Жүннен тоқылған бұйым -алаша.Келіншектің бас киімі -сәукеле.

ІІ топқа.Асау жылқыны ұстау үшін ұшына қыл арқаннан тұзақ байланған

ұзын сырық -құрық.Киіз үйдің қабырғасы- кереге. Әжелердің бас киімі- кимешек.Түйе сүтінен жасалатын сусын -шұбат.Құдаға берілетін киім- киіт.Қазақша жыл басы- тышқан.Жазғы жайылым- жайлау.Жүннен басылған төсеніш- сырмақ.Тойда айтылатын ән- тойбастар.Құдықтан су тартатын ыдыс- қауға.

ІІ топқа.Киіз үйдің ішіндегі ең құрметті орын- төр.Уық үстінен тартылған бау- басқұр.Қой, ешкі, сиыр сүтінен жасалатын сусын-айран.Ешкі терісінен жасалатын жұмсақ аяқ киім- мәсі.Үй жануарларының кепкен жапасы- тезек.Қуанышты хабар- сүйінші.Қыстық қоныс -қыстау.

206

Сиыр иесі -Зеңгі баба.Жаңа туған нәресте құрметіне жасалады- Шілдехана.Қой сүйегімен ойналатын ойын-асық.

ІҮ тапсырма: Мұғалім белсенді тақтадан қазақтың салт- дәстүріне байланысты сұрақтар көрсетеді , оқушылар жауабын дәптерге жылдам жазып шығу керек.

1. Бұл қазақтар өміріндегі маңызды оқиғалардың бірі. Оған балалар да қатысады. Ол үшін ала жіп, қайшы және жүйрік адам керек. Бұл не? /Тұсаукесер/

2. Мұның қазақтарда екі түрі болған. Ол негізінен жыл мезгіліне байланысты бөлінген. Кейде жылжымлы түрі де қолданылған. Тұрмыс жағдайына қарай оның сәні де әр түрлі болған. Ұлттық ерекшеліктерімізді білдіретін кейбір бөліктері мемлекеттік рәміздердің бірінде бейнеленген. Ол не? /Киіз үй/.

3. Ол үй жиһаздарының бірі. Тұрмыс қажетіне де, сәндік бұйым ретінде де қолданылған. Ол әр түрлі қызмет атқарады, соған лайық түрліше аталады және үй ішінің әр жерінен орын алады. Ол не? /Сандық/

Бекіту.Әр топ «Қазақ салт- дәстүрінің тәрбиелік мәні қандай?» деген

сұраққа топтастыру жасау.Бағалау.Үй тапсырмасы: Салыстырмалы кесте толтыру.

207

ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ:

1. Модуль неше бағытта топтастырылады:А) 5Ә)*3Б) 4В) 7Г) 22. Модульді оқыту қай жылы пайда болды: А) 1950Ә) 1970Б)*1960В) 1980Г) 19903. Модуль алғаш қай елде қарастырылды:А) ҚазақстанӘ)*АҚШБ) РесейВ) БелоруссияГ) Қырғызстан4. Ең алғаш рет модульді оқыту жүйесі ТМД елдеріндегі қай жоғары

оқу орындарында енгізілді:А)*ЛитваӘ) АҚШБ) РесейВ) БелоруссияГ) Қазақстан5. Модуль қай тілден аударылған:А) ЛитваӘ) АҚШБ) РесейВ)*ЛатынГ) Қазақстан6. Қыз бен жігіттің өнер сайысын қалай атаймыз:А)*Терме Ә) АйтысБ) ЖырауВ) ЕртегіГ) Эпос

208

7. Абай атамыз...сөздің патшасы, сөз сарасы деп нені айтады:А) ӘнӘ) ЖырБ) ТермеВ)*ӨлеңГ) Айтыс8. Ш. Құдайбердиевтің әндер жинағы қалай аталады? А)*АманатӘ) ЖастықБ) ЗаманВ) МахаббатГ) Сегіз аяқ9. «Ғасырлар пернесі» кімнің шығармасы?А) А. ЗатаевичӘ)*А. Жұбанов Б) М. Төлебаев В) Т. Мұхамеджанов Г) Е.Брусиловский10. Студенттердің топпен, ұжыммен бірлесе отырып, өз беттерінше іздену, талпынуын: А) Талдап оқыту Ә) Түртіп оқыту Б)*Саралап оқыту В) Топпен оқыту Г) Жекелей оқыту11. Заттар мен құбылыстардың, зерттеу объектісін өзімен ұқсастық қатынастығы басқа бір объектімен алмастырылатын зерттеу әдісін:А)*Моделдеу әдісіӘ) Талдап қорыту әдісіБ) Алға шығып кету әдісіВ) Эмоцичлық драматургия әдісіГ) Кері оралу әдісі12. Музыка пәніне арналған оқу бағдарламасында домбыра үйрету

әдісі қолданылады:А) Елім-ай бағдарламасыӘ) Б.Ғизатовтың бағдарламасыБ) Ө.Байділдаевтың бағдарламасыВ)*Мұрагер бағдарламасыГ) Ж.Кәрімованың бағдарламасы

209

13. Музыкалық іс-әрекеттің негізгі түрлері:А) Музыканы тыңдау, наихаттауӘ)*Музыкалық білім, іскерлік, дағдылар жиынтығыБ) Белгілі композиторлардың музыкалық мұрасын зерттеуВ) Музыка тыңдау, ән салу, музыкалық аспаптарда ойнауГ) Музыкалық тәжірбие жинақтау14. Қазіргі кезде орта мектептегі музыка пәні оқулығының

авторлары:А) Талдап оқытуӘ) Түртіп оқытуБ)*Саралап оқыту В) Топпен оқыту Г) Жекелей оқыту15. Музыкалық білім беру саласындағы Қазақстандық ғалым-зерттеуші:А) К.Б.Жарықбаев Ә) С.ҚалиевБ) Р.М.ҚоянбаевВ)*Ш.Б.ҚұлмановаГ) Ж.Молдабеков16. Арнайы сұрыпталған танымдық сұрақтар мен олардың мүмкін

деген жауаптарының логикалық құрылымын:А)*АнкетаӘ) РефератБ) ЭкспериментВ) БақылауГ) Баяндама17. Жазбаша түрде немесе көпшілік назарына ұсынылатын,

талқыналатын ғылыми жұмыс.А) БаяндамаӘ) МонографияБ)*РефератВ) Диссертация Г) Рецензия18. «Қысқаша нота сауаты» оқу құралының авторы:А) Д.КабалевскийӘ) С.КәрімбаевБ) Р.М.ҚоянбаевВ)*А.Жұбанов

210

Г) Б.Ғизатов19. Жыл басы кім болады? Авторы кім?Д.КабалевскийӘ) С.КәрімбаевБ) Р.М.ҚоянбаевВ)*Ш.ҚұлмановаГ) Б.Ғизатов20. «Айтыс өнері» тақырыбы нешінші сыныпта оқылады:А) 5Ә)*3Б) 6В) 4Г) 2 21. Барлық арнайы ақпараттық –техникалық құралдарды (ЭЕМ, аудио, бейнефильм, кино) қолданатын технологияларды тәжірибеде:А) Жаңа технология Ә) Зерттеу технологиясы Б)*Ақпараттық технология,В) Модульдік технологияГ) Дамыту технологиясы22. Озық инновациялық әдіс-тәсілдердің көрсеткіштері:А) 5Ә)*8 Б) 6В) 4Г) 723. Жаңа ақпарттық технологияның мүмкіндіктері неше нұсқадан

тұрады:А) 5Ә) 4Б) 6В) 2Г)*324. «Өміршең өнер өрісі» еңбектің авторы:А) Р.Р.ДжердималиеваӘ) Г.ҚарамолдаеваБ)*С.А.ҰзақбаеваВ) Л.МамизероваГ) А.Байментаева

211

25. «Елім-ай» бағдарламасының жетекшісі:А) М.А.ОразалиеваӘ)*М.Х.БалтабаевБ) Р.Р.ДжердималиеваВ) Г.ҚарамолдаеваГ) А.Райымбергенов26. «Мұрагер» бағдарлмасының жетекшісі:А) М.А.ОразалиеваӘ)М.Х.БалтабаевБ) Р.Р.ДжердималиеваВ) Г.ҚарамолдаеваГ)*А.Райымбергенов27. Түсіріп қалған сөзді толықтыру үшін қолданылатын тесті:А) Баламалық тестӘ) Таңдамалық тестБ) Қосымшалық тестВ) Жұмбақтық тестГ)* Толықтырмалық тест28. «Методическая подготовка учителя музыки» атты

монографиялық еңбектің авторы:А)*Р.Р.ДжердималиеваӘ) Г.ҚарамолдаеваБ) С.А.ҰзақбаеваВ) Л.Мамизерова Г) А.Байментаева29. «Теория и практика воспитания младших школьников

средствами казахской народной музыки» атты монографиялық еңбектің авторы:

А) Р.Р.ДжердималиеваӘ) Г.ҚарамолдаеваБ) С.А.ҰзақбаеваВ) Л.МамизероваГ)*Ш.Б.Құлманова30. Жыл басы кім болады? музыкалық ертегі нешінші сыныпта оқылады:А) 5Ә) 4Б) 6В)*2

212

Г) 331. Инновация қай тілден шыққан:А) ЛитваӘ) АҚШБ) РесейВ)*ЛатынГ) Қазақстан32. Инновация түсінігі алғаш рет қай ғасырда пайда болды:А) ХХ ғасырӘ)*ХІХ ғасырБ) ХХІВ) ХҮІІІГ) ХҮІІ33. Инновацияның неше түрі болады:А) 5Ә) 4 Б) 6В) 2Г)*334. Қазақстанда RWCT жобасы қай жылы бастау алды:А) 2000Ә) 1995Б) 2005В)*1997Г) 200735. RWCT жобасы неше фазадан тұрады:А) 5Ә)*3Б) 4В) 7Г) 236. RWCT жобасының І-ші фазасы қалай аталады:А) Мағынаны тануӘ) Ой толғанысБ)*Қызыушылықты ояту В) ҚорытындылауГ) Бақылау

213

37. RWCT жобасының ІІ-ші фазасы қалай аталады:А)*Мағынаны тануӘ) Ой толғанысБ) Қызығушылықты оятуВ) БақылауГ) Қорытындылау38. RWCT жобасының ІІІ-ші фазасы қалай аталады:А) Қызығушылықты оятуӘ)*Ой толғанысБ) Мағынан тануВ) ҚорытыныдлауГ) Бақылау39. Кәсіби музыкалық білім берудің бастапқы сатысы:А) КолледжӘ) СтудияБ) КонсерваторияВ) АкадемияГ)*Музыка мектебі40. «Про трех китов и про многое другое» кітабының авторы:А) П.В. ХалабузарьӘ)*Д.Б.КабалевскийБ) П.В.АравинВ) Б.Т. ЛихачевГ) Б.М.Теплов41. Белгілі бір мазмұндағы белгілі бір тақырыпқа байланысты

көпшілік назарына ұсынылатын шағын ғылыми еңбек:А) БаяндамаӘ) МонографияБ)*Ғылыми баяндамаВ) ДиссертацияГ) Реферат42.Музыкант-педагогтың қайсыбір шығармаларға сыни пікір беретін

зерттеу әрекетінің түрі:А) БаяндамаӘ) МонографияБ)*РецензияВ) ДиссертацияГ) Реферат

214

43. Жеткіншек жастағы ер балалардың дауысының өзгеруі:А) КоррекцияӘ) ИнтонацияБ) РефлексияВ) РелаксацияГ)*Мутация44.Музыкалық білім беру қандай ғылым саласымен байланыста

емес:А) ФилософияӘ)*ГеодезияБ) ПсихологияВ) Музыкатану Г) Өнертану45. Д.Б.Кабалевскийдің бағдарламасы негізінде қазақ тілді орта

мектептерге лайықтап бағдарлама жасағандар:А)*Б.Ғизатов, Р.Джердималиева, Г.ҚарамолдаеваӘ) М.Балтабаев, Т.Қышқашбаев, Б.ӨтемұратоваБ) А.Жұбанов, Ө.Байділдаев, Б.ҒизатовВ) М.Балтабаев, Т.Дауметов, Ғ.ҚарамолдаеваГ) Р.Джердималиева, А.Момбек, А.Райымбергенов46. Оқушылардың шығармашылықты іс-әрекетін дамытудың

белсенді құралы:А) Нота сауаттылығӘ) Музыкалық дағдыларБ) Музыкалық іскерліктерВ) Музыкалық білім көлеміГ)*Шығармашылық тапсырмалар47. «Иә-жоқ», «дұрыс-бұрыс» түрінде берілетін, біреуін ғана таңдап

алатын тесті қалай аталады:А)*Баламалық тестӘ) Таңдамалық тестБ) Қосымшалық тестВ) Жұмбақтық тестГ) Толықтырмалық тест

215

48. Бір сұраққа бірнеше (3-5) жауап беріліп, оның біреуі дұрыс болып, оқушы ең дұрысын тауып, дәлелдеуін қандай тестке жатады:

А) Баламалық тестӘ)*Таңдамалық тестБ) Қосымшалық тестВ) Жұмбақтық тестГ) Толықтырмалық тест49. Белгілі тақырыпты қаншалықты деңгейде меңгергендігін тексеру

үшін қолданылатын тест қалай аталады:А) Баламалық тестӘ) Таңдамалық тестБ)*Қосымшалық тестВ) Жұмбақтық тестГ) Толықтырмалық тест50. Сөздерді, олардың мағынасын, қолдану аясын жете білумен

байланысты оқушының мүмкіндігін ажырататын тест:А) Баламалық тестӘ) Таңдамалық тестБ) Қосымшалық тестВ)*Жұмбақтық тестГ) Толықтырмалық тест51. Түсіріп қалған сөзді толықтыру үшін қолданылатын тесті:А) Баламалық тестӘ) Таңдамалық тестБ) Қосымшалық тестВ) Жұмбақтық тестГ)*Толықтырмалық тест52. Оқушының білім дәрежесін тексеру үшін, бір сұрақтың бірнеше

жауабы берілетін тест:А)*Өлшемдік тестӘ) Таңдамалық тестБ) Қосымшалық тестВ) Жұмбақтық тестГ) Толықтырмалық тест53. Деңгейлеп саралап оқыту технологиясының авторы:А)*Т.ҚараевӘ) В.Занков Б) В.НеменцийВ) Ш.Амонашвили

216

Г) В.Давыдов54. Дамыта оқыту жүйесінің авторы:А) Т.ҚараевӘ)*В.ЗанковБ) В.НеменцийВ) Ш.АмонашвилиГ) В.Давыдов55. Әсемдікке баулу жүйесінің авторы:А) Т.ҚараевӘ) В.ЗанковБ)*В.НеменцийВ) Ш.АмонашвилиГ) В.Давыдов56. Ізгілікті тұлғаны оқыту технологиясының авторы:А) Т.ҚараевӘ) В.ЗанковБ) В.НеменцийВ)*Ш.АмонашвилиГ)В.Давыдов57. Дамыта оқыту технологиясының авторы:А) Т.ҚараевӘ) В.ЗанковБ) В.НеменцийВ) Ш.АмонашвилиГ)*В.Давыдов58. Барлық арнайы ақпараттық –техникалық құралдарды (ЭЕМ, аудио, бейнефильм, кино) қолданатын технологияларды тәжірибеде:А) Жаңа технологияӘ) Зерттеу технологиясыБ)*Ақпараттық технологияВ) Модульдік технологияГ) Дамыту технологиясы59. Студенттердің топпен, ұжыммен бірлесе отырып, өз беттерінше іздену, талпынуын:А) Талдап оқытуӘ) Түртіп оқытуБ)*Саралап оқыту В) Топпен оқыту

217

Г) Жекелей оқыту60. Заттар мен құбылыстардың, зерттеу объектісін өзімен ұқсастық қатынастығы басқа бір объектімен алмастырылатын зерттеу әдісін:А)*Моделдеу әдісіӘ) Талдап қорыту әдісіБ) Алға шығып кету әдісіВ) Эмоцилық драматургия әдісіГ) Кері оралу әдісі61. Ғылыми негізде түзілген бағдарлама негізінде оқытудың тиімділігін арттыру, баланың жеке қасиеттерін ескере отырып оқыту қай технологияға жатады?

А)*Бағдарлап оқыту технологиясыӘ) Ойын арқылы оқыту технологиясыБ) Дамыта оқыту технологиясыВ) Түсіндіре оза оқыту технологиясыГ) Өздігінен даму технологиясы62. Дидактикалық, тәрбиелік, дамытушылық, әлеуметтендірушілік мақсатқа жету, Ойындық іс-әрекеттің психологиялық механизмі жеке бастың өзіндік талап-талғамдарына сүйенетіні  қай технологияға жатады?

А) Бағдарлап оқыту технологиясы       Ә)*Ойын арқылы оқыту технологиясы    Б) Дамыта оқыту технологиясы  В) Түсіндіре оза оқыту технологиясы     Г) Өздігінен даму технологиясы    63. Баланы оқыта отырып, жалпы дамыту. Даму нәтижесінде әр оқушы өзін-өзі үйренуші субъект дәрежесіне көтерілуі көзделеді қай технологияға жатады?

А) Бағдарлап оқыту технологиясы       Ә) Ойын арқылы оқыту технологиясы    Б)*Дамыта оқыту технологиясы  В) Түсіндіре оза оқыту технологиясы     Г) Өздігінен даму технологиясы    64. Барлық баланы табысты оқыту. Оқу материадардың бірізділігі, жүйелілігі, саралау, әр оқушыға берілетін тапсырманың қолайлығы; бағдарламаның, кейбір тақырыптарда біртіндеп ойнату әдісін қолдану қай технологияға жатады?

А) Бағдарлап оқыту технологиясы       Ә) Ойын арқылы оқыту технологиясы    

218

Б) Дамыта оқыту технологиясы  В)*Түсіндіре оза оқыту технологиясы     Г) Өздігінен даму технологиясы    65. Баланы жан-жақты дамыту, дербестікке тәрбиелеу, бала санасында нәрселер әлемі мен ойлау әрекетінің бірігуі қай технологияға жатады?

А) Бағдарлап оқыту технологиясы       Ә) Ойын арқылы оқыту технологиясы    Б) Дамыта оқыту технологиясы  В)Түсіндіре оза оқыту технологиясы     Г)*Өздігінен даму технологиясы    66. Интерактивті оқыту дегеніміз: А) дәстүрлі сабақ оқытуӘ)*сұхбат арқылы оқыту.Б) танымдық әрекеттерді ұйымдастыруВ) шығармашылық жұмыспен оқытуГ) жеке топпен оқыту67. Интерактивті оқыту қандай сызбасы бойынша ұйымдастырылады?А) «оқытушы – оқушы», «оқушы – аудитория»Ә) «оқушы-мұғалім», «оқытушы-оқушы топтар»Б)*«оқушы – оқушы», «оқушы – оқушылар тобы», «оқушылар тобы – аудитория», «оқушы – құрылғы»В) «inter» – бірлесіп, өзара, «act» Г) «оқушылар тобы – аудитория», «оқушы – құрылғы»68. Дәстүрлі сабақ формасында қандай сызба бойынша ұйымдастыруға болады?А)*«оқытушы – оқушы», «оқушы – аудитория»Ә) «оқушы-мұғалім», «оқытушы-оқушы топтар»Б) «оқушы – оқушы», «оқушы – оқушылар тобы», «оқушылар тобы – аудитория», «оқушы – құрылғы»В) «оқушылар тобы – аудитория», «оқушы – құрылғы»Г) «inter» – бірлесіп, өзара, «act»69. Модульдік оқыту технологиясы неше бөлімнен тұрады?А) 5Ә) 4Б)*3 В) 8Г) 7

219

70. Модульдік оқыту технологиясының бөлімдері қалай аталады?А)*Кіріспе, сұхбат, қорытынды Ә) жаңа тақырып, әңгімелесу, қорытындыБ) сұхбат, үй тапсырмасы, қорытындыВ) тест, бақылау, қорытындыГ) кіріспе, әңгімелесу, үй тапсырмасы71. Интерактивті оқыту дегеніміз: А) дәстүрлі сабақ оқытуӘ)*сұхбат арқылы оқыту.Б) танымдық әрекеттерді ұйымдастыруВ) шығармашылық жұмыспен оқытуГ) жеке топпен оқыту72. Интерактивті оқыту қандай сызбасы бойынша ұйымдастырылады?А) «оқытушы – оқушы», «оқушы – аудитория»Ә) «оқушы-мұғалім», «оқытушы-оқушы топтар»Б)*«оқушы – оқушы», «оқушы – оқушылар тобы», «оқушылар тобы – аудитория», «оқушы – құрылғы»В) «inter» – бірлесіп, өзара, «act» Г) «оқушылар тобы – аудитория», «оқушы – құрылғы»73. Дәстүрлі сабақ формасында қандай сызба бойынша ұйымдастыруға болады?А)*«оқытушы – оқушы», «оқушы – аудитория»Ә) «оқушы-мұғалім», «оқытушы-оқушы топтар»Б) «оқушы – оқушы», «оқушы – оқушылар тобы», «оқушылар тобы – аудитория», «оқушы – құрылғы»В) «оқушылар тобы – аудитория», «оқушы – құрылғы»Г) «inter» – бірлесіп, өзара, «act»74. Модульдік оқыту технологиясы неше бөлімнен тұрады?А) 5Ә) 4Б)*3 В) 8Г) 775. Модульдік оқыту технологиясының бөлімдері қалай аталады?А)*Кіріспе, сұхбат, қорытынды Ә) жаңа тақырып, әңгімелесу, қорытындыБ) сұхбат, үй тапсырмасы, қорытындыВ) тест, бақылау, қорытындыГ) кіріспе, әңгімелесу, үй тапсырмасы76. Ғылыми негізде түзілген бағдарлама негізінде оқытудың тиімділігін арттыру, баланың жеке қасиеттерін ескере отырып оқыту қай технологияға жатады?А)*Бағдарлап оқыту технологиясы       

220

Ә) Ойын арқылы оқыту технологиясы    Б) Дамыта оқыту технологиясы  В) Түсіндіре оза оқыту технологиясы     Г) Өздігінен даму технологиясы      77. Дидактикалық, тәрбиелік, дамытушылық, әлеуметтендірушілік мақсатқа жету, Ойындық іс-әрекеттің психологиялық механизмі жеке бастың өзіндік талап-талғамдарына сүйенетіні  қай технологияға жатады?А) Бағдарлап оқыту технологиясы       Ә)*Ойын арқылы оқыту технологиясы    Б) Дамыта оқыту технологиясы  В) Түсіндіре оза оқыту технологиясы     Г) Өздігінен даму технологиясы    78. Баланы оқыта отырып, жалпы дамыту. Даму нәтижесінде әр оқушы өзін-өзі үйренуші субъект дәрежесіне көтерілуі көзделеді қай технологияға жатады?А) Бағдарлап оқыту технологиясы       Ә) Ойын арқылы оқыту технологиясы    Б)*Дамыта оқыту технологиясы  В) Түсіндіре оза оқыту технологиясы     Г) Өздігінен даму технологиясы    79. Барлық баланы табысты оқыту. Оқу материадардың бірізділігі, жүйелілігі, саралау, әр оқушыға берілетін тапсырманың қолайлығы; бағдарламаның, кейбір тақырыптарда біртіндеп ойнату әдісін қолдану қай технологияға жатады?А) Бағдарлап оқыту технологиясы       Ә) Ойын арқылы оқыту технологиясы    Б) Дамыта оқыту технологиясы  В)*Түсіндіре оза оқыту технологиясы     Г) Өздігінен даму технологиясы    80. Баланы жан-жақты дамыту, дербестікке тәрбиелеу, бала санасында нәрселер әлемі мен ойлау әрекетінің бірігуі қай технологияға жатады?А) Бағдарлап оқыту технологиясы       Ә) Ойын арқылы оқыту технологиясы    Б) Дамыта оқыту технологиясы  В)Түсіндіре оза оқыту технологиясы     Г)*Өздігінен даму технологиясы    

221

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазіргі кезеңде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне бағыт алуда. Бұл педагогика тарихы мен оқу – тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр. Себебі, білім беру програмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым – қатынас пайда болды.

Мұғалімдердің алдына қойылып отырған басты міндеттердің бірі–оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және жаңа пе-дагогикалық техналогияны меңгеру. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасы "Білім туралы" Заңының 8-бабында "Білім беру жүйесінің басым міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу" деп көрсетілген.

Келер ұрпаққа қоғам талбына сай тәрбиемен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми – педагогикалық негіздерін меңгеруі маңызды мәселелердің бірі. Өйткені жаңа педа-гогикалық технологияны меңгеруге мұғалімдерді даярлау – оларды кәсіби білімін көтеруге дайындау аспектісінің бірі және педагогтің жеке тұлғасын қалыптастыру үрдісіндегі іс-әрекеттің нәтижесі болып табылады.

Қазақстан Республикасының музыкалық білім беру мазмұнын модернизациялаудың теориялық негіздеріне және жеке тұлғаны музыкалық дамуындағы нақты міндеттерді шешуге қолайлы ерекшеліктерді әрбір педагог-музыкант басшылыққа алуға тиіс алдымен:

- болмыстағы құбылыстардың жалпыламалық байланысы туралы, адам психикасын дербес дамыту туралы, іс-әрекеттің тұлғаны қалыптастырудағы жетекші ролі туралы диалектикалық ілімнің негізгі қағидалары, халықтың рухани мәдениетті жасаудағы рөлі туралы идеялар, білім мен тәрбиені демократихациялау және гуманизациялау идеялары, үкіметтің музыка мектептердің және арнайы музыкалық дарынды мектептерінің жұмысын жетілдіру мәселесіне байланысты құжаттарды басты орында тұруы керек;- оқушыны өзіндік дербестіліке және тәуелсіздікке ұмтылысы;- оқушының қоғам құбылыстарын дұрыс қабылдап, ой елегінен өткізуге даяр болуы, мұғалімнің сөзіне сенімді көзқарасы;- жеке тұлғаның өзінідік санасының қарқындап өсуі;- жеткіншектің музыка шығармаларына әсерленуі, белсенділігі;- өнер туындыларының көркемдік идеясын түсінуі.

222

Жоғарыдағыдай талдаулар бізді мынадай қорытындыларға жетелейді: оқу орындарында жан – жақты дидактикалық мақсатқа сәйкес жүйелі – операциялық түріндегі модульдік бағдарламаны қолданған дұрыс. Модульдік бағдарлама құрамына ең кемі интеграцияланған дидактикалық мақсаттар талабына сай келетін үш модульдің кіргені жөн.

Мектептегі оқу – тәрбие үрдісін жаңаша дамыту, яғни оның нәти-жесінің көңіл толарлықтай болуын қадағалау жаңашыл – педагогтердің қолында. Сондықтан олар педагогика "жаңа технологиялар" терминін енгізіп жатыр. Жаңашыл – педагогтердің негізгі мақсаты – оқушылардың алатын білімін сапалы ету, оның толыққанды жеке тұлға болып қалыптасуына негіз қалау.

Осы орайда, жаңашыл педагогтердің педагогикалық технологиялары көптеп саналады: Эрдниевтің ірі блокпен оқыту технологиясы, Знаковтың дамыта оқыту жүйесі, Неменскийдің әсемдікке баулу жүйесі, Амонашвилидің ізгілікті тұлғаны оқыту технологиясы, Монтессори технологиясы, Эльконин, Давыдовтың дамыта оқыту технологиясы т.б.

Педагогикалық технология – мұғалімнің кәсіби қызметін жаңартушы және сатыланып жоспарланған нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін іс-әрекеттер жиынтығы. Педагогикалық технологиядағы басты міндет – оқушының оқу танымдық әрекетін жандандыра отырып, алға қойған мақсатқа толықтай жету. Ал бұдан педагогикалық технологияның тиімділігі шығады.

Оқыту үрдісін жандандыру оқушылардың оқу материялдарының теориялық мазмұнын игеру жөніндегі еңбегін тиімді ұйымдастыру және олардың тәжірбиелік іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру болып табылады. Оқу үрдісінің тиімділігі мен сапасы мұғалімнің әдістемелік дайындығы және сабақ жүргізу тәсілдері мен әдістеріне, жаңа педагогикалық технологияларды игеруіне тікелей байланысты болады.

Ғылым мен техниканың жедел дамыған, ақпараттық мәліметтер ағыны күшейген заманда ақыл-ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін, талантын дамыту мектептің басты міндеті болып отыр. Ол бүгінгі білім кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару мұғалімнің қажымас ізденімпаздығы мен шығармашылығының жемісімен келмек. Сондықтан да әрбір оқушының қабілетіне қарай білім беруді, оны дербестікке, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа тәрбиелеуді жүзеге асыратын жаңартылған педагогикалық технологияны меңгеруге үлкен бетбұрыс жасалуы қажет. Өйткені мемлекеттік білім стандарты деңгейде оқу үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді.

223

Бүгінгі танда П. Эрдниевтің дидактикалық бірліктерді шоғырландыру технологиясы, Л.Знаков, Д. Эльконин мен В.Давыдовтың дамыта оқыту технологиясы, Ш. Амонашвилидің ізгілікті тұлғалық технологиясы, М.Чошановтың мәселелік модульді оқыту технологиясы, В.Монаховтың, В.Беспольконың және басқада көптеген ғалымдардың технологиялары кеңінен танымал. Ал Қазақстандық Ш.Қаланова, Ж.Қараев, Ш.Таудаев, Қ.Қабдыдықайыров, С.Лактионова, М.Жанпейісова, Ә.Жүніспек, Қ.Нағымжанова т.б. ғалымдардың зерттеулерінде оқытудың жаңа технологиялары жан - жақты қарастырылады.

Қазіргі уақытта республикамыздағы 230 музыка мектептерінде мыңдаған өнерлі балалар білім алып жатқан орындарда қажырлық пен шыдамдылық көрсетіп, педагогикалық міндетін абыройлы атқарып жүрген ұстаздарымыз да баршылық. Өнер ордаларында мемлекетіміздің үлкен өнер ошағын жалғастырар ұрпақ тағдырын талқылауда ең дұрыс жол таңдау баршамыздың абыройлы міндетіміз болып қалмақ.

Мектепте жүргізілетін музыка пәні қоғамның әлеуметтік сұранысына жауап бере отырып, оқушыларды халықтық, ұлттық және әлем халықтарының музыкасына баулиды. Музыкалық көркем бейне оқушыларды қоршаған ортада болып жатқан түрлі құбылыстардың шын бейнесін танып- білудегі ой-өрісін байытып, дүниетанымын кеңейтеді.

Кез-келген сабақтың мазмұнды өтуі, оның негізгі тірегі оқу бағдарламасы екені белгілі. Қоғамда болып жатқан түбегейлі өзгерістер, халқымыздың ұлттық сана-сезімінің өсіп-өркендеуі кезеңінде жаңа оқулықтар жасау қажеттілігі туындады. Қазақсатан Республикасының білім және Ғылым министірлігі бекіткен бағдарламаның негізінде болашақ ұрпақтарға білім беретін жаңа тұрпатты оқулықтар даярлана бастады. Олар: Музыка оқулықтары жалпы білім беретін мектепке арналған. 1,2,3,4,5,6 сыныптар, «Атамұра» баспасы бойынша 1998-2007 жылдар аралығында шыққан. Білім жүйесі негізінде даярланған оқулықтар көп жылғы ғылыми ізденістердің, бақылаудың, практикалық тәжірбиенің нәтижесінде дүниеге келген. Оқу-әдістемелік кешенді даярлау барысында педагогикалық принциптер – ғылымилық, бірізділік, жүйелілік, түсініктілік пен балалардың жас шамасына лайықтылығы, қарапайымнан күрделіге біртіндеп барушылық принциптері басшылыққа алынған. Оқу-әдістемелік кешенге енген күйлердің балалардың ой-өрісін дамытушылдық сипаты да ескерілген. Бағдарламада берілген музыкалық материал толығымен оқулыққа енгізілген. Оқу-әдістемелік кешен осы

224

жастағы баланың психо-физиологиялық ерекшелігіне орай неғұрлым түсінікті де қарапайым, бала ұғымына жақын тілмен жазылған.

Әлемдік педагогикалық зерттеулерді саралау, оларды қазақ мектебінің үрдісіне ұтымды қолдану, ұлттық жүйенің ерекшелігін ескере отыра жаңа педагогикалық технологиялар мен инновациялық бағыттарды жұмыс формаларында орынды пайдалану тәрізді маңызды жұмытар түзілуде.

«Адам ұрпағымен мың жасайды» - дейді халқымыз. Ұрпақ жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар жасап келеді. Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз-оқу. «Надан жұрттың күні –қараң, келешегі тұман»,-деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің тірегі-білімді ұрпақ. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге дән ексең өнбейтіні сияқты, жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек өспейді, өнбейді. Қазіргі мектеп мұғалімдерінің алдында тұрған басты міндет- оқушылардың шығармашылық білім дағдыларын қалыптастыру. Міне, өз ұрпағының өнегелі, өнерлі, еңбексүйгіш, абзал азамат болып өсуі үшін халық педагогикасының негізгі мақсатын шығармашылықпен оқу-тәрбие үрдісіне тиімді пайдалану әрбір ұстаздың міндеті болып табылады. Оқушы қабілеті дегеніміз оның педагогикалық ықпал аясында білім алу әрекеті, жеке тұлғаны дамыта оқыту әдістері, оның шығармашылық қабілетінің дамуына әсерін тигізеді. «Қазақстан-2030» атты еліміздің стратегиялық бағдарламасында ең негізгілерінің бірі- жоғары интелектуальды жастарды жан-жақтылыққа тәрбиелеу, олардың потенциалдық деңгейінің көтерілуіне үлес қосу. Сондықтан, ұстаз-мұғалімдер қауымының алдына өте үлкен міндет жүктелді. Бүгінгі таңда жас ұрпаққа пәнді тиімді ұғындырудың бірі- жаңа технология негіздері болып табылады.

Егемендігін алған елімізде жаңа ғасыр алдында оқытудың жаңа жүйесі қалыптасуда, ертеңгі күнге бағытталған рухани жаңарудың іргетасы қалануда.

Қазіргі әлеуметтік, экономикалық процестер тоғысқан күрделі даму кезеңін бастан өткізіп отырған Қазақстан Республикасы зиялы қоғамның талап-тілектеріне толығымен жауап беретін жауапкершілік сезімі жоғары, шығармашылық белсенділігі мен адамгершілік болмысы бірдей үндескен, бойындағы дара мүмкіндіктерін, интеллектуалдық қабілеттерін өз іс-әрекетінде шығармашылықпен қолдана алатын жеке тұлға тәрбиелеу мәселесін өзекті етуде. Сондықтан қазіргі заман мектептерінің басты міндеттерінің бірі – оқу-тәрбие жұмыстарын бірегей жүзеге асыру үрдісінде оқушылардың интеллектуалдық – шығармашылық әлеуетін

225

дамыта отырып, әлемдік өркениет пен ұлттық мәдениеттің үздік үлгілері арқылы шығармашыл жеке тұлға қалыптастыру.

Осындай жаңалықтар оқушылардың ақыл-ойын, шығармашылығын дамыту мәселелерін шешеді. Білімнің сапасын көтереді. Құралдағы айтылған ойлар, келтірілген тұжырымдамаларды зерделеп, практикаға енгізу мұғалімдерден, әдіскерлерден, педагогикалық оқу орындарының оқытушыларынан үлкен шығармашылық еңбекті талап етеді. Ең бастысы оқытудың жаңа технологияларын әр мұғалімнің түсінуі, жүрегімен қабылдауы, арнайы психологиялық-педагогикалық дайындықтан өту қажеттігін сезінуі керек.

ХХІ ғасырға бағытталған мектеп, оқу орындары бар, демек болашақ бар, үміт бар.

Қазақстан Республикасының әлемдік қауымдастықтың тең құқылы мүшесі ретінде дамуы елімізде ауқымды интеллектуалдық таңдаулы топты қалыптастырмайынша мүмкін емес. Жаңа ғасыр әртүрлі жоғары технологиялық өндірістің барынша дамуымен сипатталмақ. Тек интеллектуалдардың білімділігімен даярлығы ғана болашаққа тәуелсіз Қазақстанның «жарқын бейнесін» анықтамақшы.

Мемлекеттік мекемелердің қаржы-өндірістік салалардың дарынды жастарды барынша қолдаудағы бағыт – бағдары, елдің экономикалық дамуының, барлық Қазақстандықтардың тұрмысын кепілдігі болып табылмақ.

Оқыту үрдісінде жаңа оқыту технологияларын қолдану білімді, біліктілік пен дағдыны меңгертетін, оқушылардың дүниетанымын, күш қайратын, қабілеттерін тәрбиелеп дамытатын іс - әрекет барысы.

Қорыта келгенде, оқытудың жалпы мақсатын қоя тұрып, жалпы құрылған мақсатты нақтыландырып, оқушылардың білім деңгейін алдын – ала бағалап, оқу әрекеттерінің жиынтығын нәтижені бағалауды енгізіп, оқу үрдісіне модульдік сипатқа ену арқылы құрылымы ортақ, бірақ мазмұны әртүрлі жеке блоктар жасау арқылы «Музыка сабағын жоспарлау және модельдеу» пәнін оқытудың модульдік технология бойынша, интерактивтік жүйемен, инновациялық әртүрлі әдістермен сабақ жүргізу тиімді деп ойлаймын.

226

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Э. Б. Абдуллин, Е. В. Николаева. Теория музыкального образования: учебник для студ. Высш. Пед. Учеб. Заведений. – М., 2004.

2. Музыкальное образование в Казахстане. Учебное пособие для студентов высших и средних учебных заведений. Вып. І./сост. Р.Р. Джердималиева, А.А.Момбек, З.Р.Ахметова. – Алматы, 2007. – 272с.

3. Музыкальное образование в Казахстане. Учебное пособие для студентов высших и средних учебных заведений. Вып. ІІ./сост. Р.Р. Джердималиева, А.А.Момбек, З.Р.Ахметова. – Алматы, 2006. – 296с.

4. Музыкалық білім беру педагогикасы: ізденістер және дамыту бағыттары: Ғылыми мақалалар жинағы /Құрастырып, жалпы редакциясын басқарған Әлия Момбек. – Алматы, 2007. – 238б.

5. Колеченко А.К. Энциклопедия педагогических технологий. М.,2005.- 368с.

6. Образовательная технология ХХІ деятельность; ценность, успех. М., 2004. с 96.

7. Тәжібаева С.Ғ. Мектепте тәжірбие жұмысын ұйымдастырыу технологиясы. Әдістемелік құрал. Алматы. 2003. – 204б.

8. Таубаева Ш.Т. Педагогическая инноватика как теория и практика нововедений. Алматы, 2001, 295 с.

9. Беспалько В.П. Слогаемые педагогические технологий. М., Педагогика. 1989.

10. Қараев Ж., Қуанбаев Б. Жетілдірілген педагогикалық жүйені жобалаудың дидактикалық шарттары. \\ Ізденіс №1. 2004.

11. Бұзаубақова Қ.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз, ТарМУ, 2003.

12. Ю. Алиев. Настольная книга школьного учителя – музыканта. М., 2000.

13. Д. Кабалевский. Основные принципы и методы программы по музыке для общеобразовательной школы / Программа по музыке 1 – 3 класс. М. «Просвещение», 1991 г.

14. Музыкалық әдістемелер. 1-6 сынып бойынша Атамұра баспасы. Алматы. - 2007.

15. Р. Қ. Дүйсембінова. Музыкалық білім беру педагогикасы. Талдықорған, 2006.

16. Әрекеттегі RWCT философиясы мен әдістері. С. Мирсеитова мен Ә.Іргебаева редакциялаған. Қазақстан Оқу Ассоциациясы. – Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 264б.

227

17. М.Х. Балтабаев. К вопросу о применении методологии традиционной художественной культуры в процессе преподования музыки а школе / Вопросы музыкальной педагогики, теории и испольнительства // КазГПУ им. Абая. – Алматы, 1992.

18. П. Юцявичение «Теория и практика модульного обучения». Каунас 1998.

19. Байсалов Д.У. «Научно- методические основы создания и использования модульного обучения в методической подготовке студентов математиков в педвузе » Рукопись докт. Дисерт. 1998

20. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. – Астана, 2004. – 132б.

21. Коджаспиров Г.М. Педагогический словарь. – М: «Академия», 2000. – 176с.

22. Көшімбетова С.А. Оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары. Пед.ғыл.канд....автореф.: 02.07.04. – Алматы: Абай атындағы ҚҰПУ, 2004. – 30б.

23. Сейтешева А.П. Білім берудегі инновациялық іс-әрекет // Білім, №2, 2002, 27-29б.

24. Найн А.Я. Педагогические инновации и научный эксперимент //Педагогика, 1996. №5.

25. Таубаева Ш.Т. Педагогическая инноватика кек теория и практика нововедений. А, 2001, 295с.

26. Краевский В.В. Методолгия педагогического исследования. – Самара, 1994.

27. Медушевский В.В. Углублять концепцию музыкального образования//Сов. Музыка. – 1991. - №9

28. Методология и методы педагогических исследования// Сластенин В.А. и др. Педагогика. – 3-ое изд. – М., 2000.

29. Сластенин В.А., Тамаркин В.Э. Методологическая культура учителя// Сов. Педаголгика. – 1990. - №12.

30. Гмурман В.Е. Объект, предмет и стуктура педагогики// Методологические проблемы педагогики. – М., 1977.

31. Загвиязинский В.И. Методология и методика дидактического исследования. М., 1982.

32. Ражников В.Г. Психолого-педагогическая модель музыкальной культуры. – М., 1983.

33. Терентьева Н.А. теоретическое основы высшего музыкально-педагогического образования. – Спб., 1996

228

34. Музыкально – дидактические игры // Дошкольное воспитание № 5, 1989.

35. Колеченко А.К. Энциклопедия педагогических технологий. М.,2005. с 368.

36. Учебники по музыке для 1 – 6 классов. Алматы «Атамура», 1998 – 2007 гг.

37. Арчажникова Л.Г. Профессии – учитель музыки/ книга для учителя. – М.: Просвещение, 1984.

38. Баренбойм Л.А. Музыкальная педагогика и испольнительство. – Л., 1974.

229

МАЗМҰНЫ

МАЗМҰНЫ

Алғы сөз......................................................................................................... 3Пәннің мақсаттары мен міндеттері......................................................... 6Глоссарий......................................................................................................Тақырып 1. Музыка сабағын жоспарлауда модульдік технологияны қолдану...............................................................................

8

19Тақырып 2. Модульдік оқыту технологиясының пайда болу тарихы.................................................................................................. 26Тақырып 3. Музыкалық тәжірбиеде мектеп оқушыларының шығармашылыған дамытудың тиімді жолдары.................................. 36Тақырып 4. Инновациялық технология негізінде мұғалімдерінің педагогикалық жүйесі..................................................................................51Тақырып 5. Музыкада педагогикалық инновация ұғымын қолданудың әдіс-тәсілдері............................................................................56Тақырып 6. Музыка сабағында педагогикалық инновацияның қолдану әдістері..............................................................................................64Тақырып 7. RWCT әдістерін музыка сабағында қолдану...................67Тақырып - 8. Интерактивті тақтаның мүмкіндіктерін қолдану........78Тақырып 9. Оқу- тәрбие үдерісінде ойын технологияларын пайдаланудың теориялық- әдіснамалық негізі......................................83Тақырып 10. Оқу-тәрбие үрдісінде музыкалық-дидактикалық ойындарды қолдану......................................................................................96Тақырып 11. Ойын технологиясы арқылы музыканы оқыту...........114Тақырып 12. Қазақ халқының музыкалық ойындарын сабақта қолдану..........................................................................................................119Музыка пәнінен 1 – 6 сыныпқа арналған тақырыптық-күнтізбелік жоспар............................................................................................................138Күнтізбелік жоспарлардағы сабақ үлгілерінің түрлері.......................165Тест тапсырмалары....................................................................................207Қорытынды..................................................................................................221Қолданылған әдебиеттер............................................................................226

230

Султанова Нургуль Камильевна – педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент-профессор.

1969 жылдың 12 тамызында қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласында дүниеге келген.

1992-1997 жылдар аралығында Алматы қаласындағы Қазақ қыздар мемлекеттік педагогикалық институтының «Музыка» мамандығы бойынша музыка пәнінің мұғалімі және қосымша мамандандыру хорды дирижерлау біліктілігі берілген.

Педагогикалық еңбек жолын 1988-2002 жылдар аралығында Шығыс Қазақстан облысы, Аякөз ауданы, Шынқожа атындағы орта мектебінде мамандық бойынша

қызмет жасап, он екінші санатқа дейін көтерілген. 2002 жылы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің

«Музыкалық білім» кафедрасының ассисент-оқытушы ретінде бастап, 2004 жылы Семей мемлекеттік педагогикалық институтының «Музыкалық білім» кафедрасының оқытушы міндетін атқара жүріп кандидаттық диссертациямен айналысқан.

2007 жылы 02 маусымда Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі БД 15.50.05. біріккен диссертациялық Кеңесінің мәжілісінде 13.00.01. – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы, этнопедагогика мамандығы бойынша кандидаттық диссертацияны табысты қорғап, педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесіне ие болған.

2007-2011 жылдар аралығында Семей мемелекеттік педагогикалық институтының психология-педагогика факультетінің «Музыкалық білім» кафедрасының п.ғ.к., кафедра меңгерушісі қызметін атқарған.

2011 жылы 27 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің шешімімен педагогика мамндығы бойынша ДОЦЕНТ (ассоциированный профессор) ғылыми атағына ие болған.

Ғылыми еңбектері: 1 монография, 6 оқу құралдарының, 10 оқу - әдістемелік құралдардың, 4 арнайы курстардың, 90 - ға жуық ғылыми мақаланың авторы.

Қазіргі уақытта Султанова Нургуль Камилевна Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің психология-педагогика факультетінің «Музыкалық білім» кафедрасының педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент-профессор. «Назқоңыр» халықтық ансамбльдің мүшесі, әртүрлі ғылыми семинарлар мен конференцияларға қатыса отырып, өзінің ғылыми-педагогикалық деңгейін көтеруде. Ұжым арасында құрметті ұстаз ретінде сыйлы, коммуникативті, ұйымдастыру қабілеті зор.

231

прошу Вас пожалуйста 23. 10. 2013 дата печатитираж 500

232