TÜRKİYE COĞRAFYASIve JEOPOLİTİĞİ

Prof. Dr. Hakkı YazıcıDoç. Dr. Nusret Koca

Editörler

Editörler

Prof. Dr. Hakkı YAZICI

Doç. Dr. Nusret KOCA

TÜRKİYE COĞRAFYASI VE JEOPOLİTİĞİ

ISBN 978-605-364-842-0

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2014, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Eylül 2007, Ankara4. Baskı: Eylül 2014, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun

Kapak Tasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Yorum Basın Yayın San. Ltd.Sti.

İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi35. Cadde No : 36 - 38 06370

Yenimahalle /ANKARA(312 395 21 12)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No :13651

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet:www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ

Bu kitap Eğitim Fakülteleri Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalları’nda okutulan Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği adlı derse yönelik olarak hazırlanmıştır.

Ders programında IV. yarıyılda yer alan ve 3 krediden oluşan bu derste Sınıf Öğretmeni adaylarına; Türkiye’nin yeri ve konumu (matematiksel ve özel konum), jeopolitik ve jeostratejik konum özellikleri (siyasi, ekonomik, askeri ve kültürel or-ganizasyonlar), fiziki coğrafya özellikleri (yeryüzü şekilleri, iklim, bitki, toprak ve su) ile sosyo-ekonomik özelliklerine (nüfus, yerleşme, tarım, hayvancılık, orman-cılık, enerji, sanayi, ulaşım, turizm) ait bilgilerin kazandırılması amaçlanmıştır.

Yukarıda belirtilen konuların her biri Afyonkarahisar Kocatepe, Erzincan, Erzurum Atatürk, Burdur Mehmet Akif Ersoy, Aksaray, Çanakkale Onsekiz Mart, Muğla ve Uşak Üniversitelerimizin Eğitim Fakültelerinde görev yapan öğretim elemanlarınca büyük bir titizlikle kitap bölümü hâline getirilmiştir. Gösterdikleri hassasiyet nedeniyle öncelikle bölüm yazarlarına teşekkür etmek istiyorum. Bu kitabın düzenlenip baskıya hazır hâle getirilmesinde Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölüm Başkanı Doç. Dr. Nusret KOCA’nın büyük emeği geçmiştir. Bu nedenle kendisine müte-şekkirim. Ayrıca böyle bir kitabın hazırlanması için bize tekli� e bulunan, kitabı basan ve dağıtımını gerçekleştiren Pegem Akademi Yayıncılık mensuplarına da te-şekkür ederim.

Kitapta elimizde olmayan nedenlerle ortaya çıkabilecek hata ve eksiklikler konusunda okuyucuların tenkit ve düzeltme isteklerini bize ulaştırmalarını bekli-yoruz. Kitabın, yeni nesli yetiştirecek olan sınıf öğretmeni adaylarına faydalı olma-sını diliyorum.

Eylül 2014

Prof. Dr. Hakkı YAZICI

Doç. Dr. Nusret KOCA

BÖLÜMLER VE YAZARLARI

I. Bölüm: Türkiye’nin Coğrafi Konumu, Sınırları ve Jeopolitiği

Prof. Dr. İbrahim GÜNERMuğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Fakültesi

II. Bölüm: Türkiye’nin Fiziki Coğrafyası

Türkiye’nin Jeolojik ÖzellikleriProf. Dr. Lütfi ÖZAVUşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Türkiye'nin Jeomorfolojik ÖzellikleriProf. Dr. Lütfi ÖZAVUşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Türkiye'nin İklim ÖzellikleriProf. Dr. Hakkı YAZICIAfyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Doç. Dr. Nusret KOCAAfyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Türkiye’nin Hidrografik ÖzellikleriProf. Dr. Adem BAŞIBÜYÜKErzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Türkiye TopraklarıProf. Dr. Halil KOCAAtatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi

Türkiye’nin Bitki Örtüsü ÖzellikleriProf. Dr. Halil KOCAAtatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi

III. Bölüm: Türkiye’de Doğal Afetler

Doç. Dr. Salih CEYLANMehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi

IV. Bölüm: Türkiye Beşeri Coğrafyası

Türkiye’nin Nüfusu Prof. Dr. Ünsal BEKDEMİRGiresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Türkiye’de YerleşmeDoç. Dr. Kenan ARIBAŞAksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi

V. Bölüm: Türkiye’nin Ekonomik Coğrafyası

Türkiye’de Tarım Hayvancılık ve OrmancılıkDoç. Dr. Nusret KOCAAfyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Türkiye’de Madencilik ve Enerji KaynaklarıDr. Mehmet Kürşat KOCAAfyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Türkiye’de Sanayi ve TicaretProf. Dr. Okan YAŞARÇanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Türkiye’de Ulaşım ve TurizmProf. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİNAtatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi

VI. Bölüm: Türkiye’nin Başlıca Çevre Sorunları

Doç.Dr. Ünal ÖZDEMİRKarabük Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

İÇİNDEKİLER

I. BÖLÜMTÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ

TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU ...............................................................................1

Matematik Konum ...........................................................................................................1

Özel Konum ......................................................................................................................3

Türkiye’nin Boyutları, Alanı ve Nüfusu ...............................................................................5

Türkiye’nin Sınırları ...............................................................................................................6

Türkiye-Gürcistan-Ermenistan-Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) Sınırları ..............................................................................................................................7

İran Sınırı ..........................................................................................................................8

Irak Sınırı...........................................................................................................................8

Suriye Sınırı .......................................................................................................................9

Bulgaristan Sınırı ..............................................................................................................9

Yunanistan Sınırı ............................................................................................................10

JEOPOLİTİK AÇIDAN TÜRKİYE ....................................................................................11

Giriş: Strateji, Jeopolitik ve Jeostrateji .........................................................................11

Türkiye’nin Jeopolitik Güç Kaynakları ........................................................................12

Türkiye’nin Coğrafi Konumu ve Etkileri .....................................................................12

Türkiye’nin Ana karalara ve Denizlere Göre Konumu ........................................12

Türkiye’nin Ulaşım Sistemleri ve Geçitlere Göre Konumu ................................14

Türkiye’nin Komşu Ülkelere Göre Konumu .........................................................15

Türkiye’nin Petrol ve Doğal Gaz Kaynaklarına Göre Konumu ..........................19

Türkiye’nin Kendi Gücü ......................................................................................................20

Türkiye’nin Dünyadaki Siyasal ve Askerî Gruplaşmalardaki Yeri ve Konumu ............22

Dünyadaki Politik Güç Merkezleri ....................................................................................23

Avrupa Birliği (AB) ........................................................................................................23

Amerika Birleşik Devletleri (ABD) .............................................................................25

Rusya Federasyonu .........................................................................................................25

Pasifik Güç Merkezi .......................................................................................................26

Jeopolitik Teorilerde Türkiye’nin Yeri ................................................................................27

Soğuk Savaş Sonrasındaki Gelişmeler ve Türkiye’nin Jeopolitiğine Yansıması ............28

Günümüz Stratejistlerinin Jeopolitik Görüşleri ...............................................................33

Sonuç ......................................................................................................................................36

Kaynakça................................................................................................................................38

viii Türkiye Coğrafyası ve Jeopoli� ği

II. BÖLÜMTÜRKİYE'NİN FİZİKİ COĞRAFYASI

TÜRKİYE’NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ ......................................................................41

I. Jeolojik Zaman (Paleozoik) .......................................................................................41

II. Jeolojik Zaman (Mezozoik) .....................................................................................43

III. Jeolojik Zaman (Tersiyer) .......................................................................................43

IV. Jeolojik Zaman (Kuaterner) ....................................................................................44

TÜRKİYE'NİN JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ .......................................................45

Genel Özellikleri .............................................................................................................45

Türkiye’nin Şekillenmesinde Etkili Olan İç Kuvvetler...............................................45

Epirojenik Hareketler .............................................................................................45

Orojenik Hareketler ................................................................................................45

Volkanizma ..............................................................................................................46

Depremler .................................................................................................................46

Türkiye’nin Şekillenmesinde Etkili Olan Dış Kuvvetler ............................................48

Türkiye’nin Yeryüzü Şekilleri ..............................................................................................48

Dağlar ..............................................................................................................................48

Kıvrılma İle Oluşmuş Dağ Kuşakları.....................................................................48

Kırık Dağlar ..............................................................................................................49

Volkanik Dağlar .......................................................................................................49

Doğu Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları .............................................................50

İç Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları ....................................................................51

Obruk Platosu .................................................................................................................52

Platolar .............................................................................................................................52

Akdeniz Bölgesi Platoları ........................................................................................53

Doğu Anadolu Bölgesi Platoları .............................................................................53

Güneydoğu Anadolu Bölgesi Platoları ..................................................................53

Ovalar ..............................................................................................................................53

Tektonik Kökenli Ovalar .........................................................................................54

Flüvyal Kökenli Ovalar ............................................................................................55

Akarsu Topoğrafyası (Flüvyal Topoğrafya) ................................................................56

Akarsu Aşındırma Şekilleri ....................................................................................56

Akarsu Biriktirme Şekilleri .....................................................................................57

Karstik Topoğrafya Şekilleri .........................................................................................58

Karstik Aşınım Şekilleri ..........................................................................................59

Karstik Biriktirme Şekilleri .....................................................................................61

ixİçindekiler

Kıyı Topoğrafyası ...........................................................................................................61

Aşınım Şekilleri ........................................................................................................61

Birikim Şekilleri .......................................................................................................61

Volkan Topoğrafyası ......................................................................................................63

Kurak Bölge Topoğrafyası .............................................................................................66

Buzul Topoğrafyası ........................................................................................................66

TÜRKİYE'NİN İKLİM ÖZELLİKLERİ ......................................................................69

Türkiye İklimini Etkileyen Küresel (Planetar) Faktörler ..........................................69

Türkiye İklimini Etkileyen Yerel (Bölgesel) Faktörler ...............................................72

Türkiye’de İklim Elemanları ..........................................................................................75

Sıcaklık ......................................................................................................................75

Nemlilik ve Yağış ......................................................................................................77

Basınç ve Rüzgârlar ..................................................................................................79

Türkiye’de İklim Tipleri .................................................................................................80

Akdeniz iklimi ..........................................................................................................80

Karadeniz İklimi ......................................................................................................81

Marmara iklimi ........................................................................................................81

Karasal iklim .............................................................................................................81

Kaynakça .........................................................................................................................83

TÜRKİYE'NİN HİDROGRAFİK ÖZELLİKLERİ .....................................................85

Giriş ........................................................................................................................................85

Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri .....................................................................86

Türkiye Akarsularının Rejimleri ..................................................................................87

Türkiye’nin Hidrografya Havzaları ..............................................................................89

Türkiye Gölleri ................................................................................................................92

Oluşum Kökenlerine Göre Türkiye Gölleri ................................................................93

Türkiye’nin Yer Altı Sulari ve Kaynakları ....................................................................97

Kaynakça............................................................................................................................. 101

TÜRKİYE TOPRAKLARI ............................................................................................... 105

Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler ......................................................................... 105

Başlıca Toprak Türleri ................................................................................................. 107

Yerli Topaklar ............................................................................................................... 107

Taşınmış Topraklar ..................................................................................................... 111

Türkiye Topraklarının Başlıca Sorunları .................................................................. 111

x Türkiye Coğrafyası ve Jeopoli� ği

Kaynakça............................................................................................................................. 113

TÜRKİYE'NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ ......................................................... 115

Giriş ..................................................................................................................................... 115

Türkiye’nin Doğal Bitki Toplulukları ........................................................................ 117

Ormanlar ................................................................................................................ 117

Çalı Toplulukları ................................................................................................... 125

Ot Toplulukları ...................................................................................................... 127

Kaynakça............................................................................................................................. 129

III. BÖLÜMTÜRKİYE'DE DOĞAL AFETLER

Giriş ..................................................................................................................................... 131

A- Yer Kökenli Doğal Afetler ........................................................................................... 132

Deprem ........................................................................................................................ 132

Tsunami ........................................................................................................................ 141

Volkan Püskürmesi .......................................................................................................... 142

Heyelan ......................................................................................................................... 143

Kaya Düşmesi ............................................................................................................. 145

Çamur Akıntısı ............................................................................................................ 146

B- Atmosfer Kökenli Doğal Afetler ................................................................................. 147

Sel – Su Baskını ............................................................................................................ 148

Tipi-Aşırı Kar ............................................................................................................... 150

Çığ ................................................................................................................................. 151

Dolu .............................................................................................................................. 153

Sis-Pus ........................................................................................................................... 154

Don ............................................................................................................................... 155

Fırtınalar ....................................................................................................................... 157

Tornado (Hortum) ................................................................................................... 157

Yıldırım Düşmesi ........................................................................................................ 159

Kuraklık ........................................................................................................................ 161

Orman Yangınları....................................................................................................... 163

İklim Değişiklikleri ..................................................................................................... 163

B- Doğal Afetlerin Sonuçları ........................................................................................... 165

Kaynakça............................................................................................................................. 168

xiİçindekiler

IV. BÖLÜMTÜRKİYE BEŞERİ COĞRAFYASI

TÜRKİYE’NİN NÜFUSU ................................................................................................ 171

Türkiye’de Nüfus ve Nüfus Sayımları ........................................................................ 171

Türkiye’de Nüfus Artışı ve Sonuçları ........................................................................ 173

Nüfus Artışı ........................................................................................................... 173

Nüfus Artışının Nedenleri ................................................................................... 176

Nüfus Artışının Ortaya Çıkardığı Sorunlar....................................................... 178

Türkiye’de Nüfusun Dağılışı ....................................................................................... 179

Türkiye’de Nüfus Dağılışına Etki Eden Faktörler ve Nüfusun Dağılışı .......... 179

Türkiye’de Nüfus Yoğunluğu ................................................................................ 181

Türkiye Nüfusunun Özellikleri ................................................................................. 185

Nüfusun Yaş Yapısı ................................................................................................ 185

Nüfusun Cinsiyet Yapısı ....................................................................................... 188

Nüfusun Eğitim Durumu..................................................................................... 190

Faal Nüfus ve Sektörel Dağılımı .......................................................................... 191

Kırsal Nüfus ve Kentsel Nüfus ............................................................................. 193

Türkiye’de Nüfus Hareketleri ..................................................................................... 195

İç Göçler ................................................................................................................. 196

Dış Göçler .............................................................................................................. 199

Kaynakça............................................................................................................................. 204

TÜRKİYE'DE YERLEŞME .............................................................................................. 207

GİRİŞ ................................................................................................................................... 207

Yerleşmenin Tanımı ve Sını� andırılması ................................................................. 208

TÜRKİYE’DE YERLEŞMENİN TARİHÇESİ ............................................................... 210

Tarih Öncesi Dönemde Yerleşmeler ......................................................................... 210

Tarihî Çağlarda Yerleşmeler ....................................................................................... 214

TÜRKİYE’DE KIR YERLEŞMELERİ ............................................................................. 219

Köyden Küçük Yerleşmeler ........................................................................................ 219

Yayla Yerleşmeleri ................................................................................................. 219

Kom Yerleşmeleri .................................................................................................. 220

Dam Yerleşmeleri .................................................................................................. 220

Mahalle Yerleşmeleri ............................................................................................ 221

Çi� lik ...................................................................................................................... 221

Kışla Yerleşmeleri .................................................................................................. 222

Saya Yerleşmeleri ................................................................................................... 222

xii Türkiye Coğrafyası ve Jeopoli� ği

Mezra Yerleşmeleri................................................................................................ 223

KÖY YERLEŞMELERİ ............................................................................................... 224

Köy .......................................................................................................................... 224

Kuruluş Yerlerine Göre Köyler ............................................................................ 226

Adlarına Göre Köyler ........................................................................................... 226

Nüfuslarına Göre Köyler ...................................................................................... 226

Yerleşme Dokularına Göre Köyler ...................................................................... 226

Ekonomik Fonksiyonlarına Göre Köyler .......................................................... 227

Kasaba Yerleşmeleri .............................................................................................. 228

Köy-Kent ................................................................................................................ 229

Türkiye’de Şehir Yerleşmeleri ........................................................................................... 231

Kent Yerleşmelerinin Genel Özellikleri .................................................................... 231

Kent Tanımı ........................................................................................................... 231

Kentlerin Sını� andırılması ......................................................................................... 231

Türkiye’de Fonksiyonel Özelliklerine Göre Kentler ................................................ 233

Tarım Kentleri ....................................................................................................... 233

Sanayi Kentleri....................................................................................................... 233

Ticaret Kentleri ...................................................................................................... 234

Liman Kentleri ...................................................................................................... 234

Maden Kentleri ...................................................................................................... 234

Asker (Garnizon) Kentleri .................................................................................. 234

Turizm Kentleri ..................................................................................................... 235

Türkiye’de Kentleşme ve Hızlı Kentleşmeden Kaynaklanan Sorunlar ................. 235

Türkiye’de Mesken Tipler ........................................................................................... 237

Ahşap Meskenler ................................................................................................... 237

Taş Meskenler ........................................................................................................ 237

Toprak Evler ........................................................................................................... 238

Diğer Meskenler .................................................................................................... 238

Kaynakça............................................................................................................................. 240

V. BÖLÜMTÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI

TÜRKİYE'DE TARIM VE HAYVANCILIK .................................................................. 246

1. TÜRKİYE’DE TARIM .................................................................................................. 246

A- Türkiye’de Tarımı Etkileyen Faktörler ................................................................ 246

I. Doğal faktörler ................................................................................................... 246

xiiiİçindekiler

II. Beşeri Faktörler ................................................................................................ 248

B- Türkiye Topraklarından Yararlanma Yolları ....................................................... 252

C- Türkiye’de Bahçe ve Tarla Kültürler ..................................................................... 253

1-Tahıllar ............................................................................................................... 253

2- Sanayi Bitkileri .................................................................................................. 257

3- Yağlı Tohumlu Bitkiler ..................................................................................... 260

4- Meyveler ............................................................................................................ 263

5- Yem Bitkileri...................................................................................................... 266

6- Sebzeler .............................................................................................................. 267

7- Seracılık ............................................................................................................. 269

Türkiye’de Tarımın Sorunları ..................................................................................... 269

2. TÜRKİYE’DE HAYVANCILIK ................................................................................... 270

A. Türkiye’de Hayvancılık ve Hayvancılığı Etkileyen Faktörler ............................ 271

B. Türkiye’nin Hayvan Varlığı .................................................................................... 274

1. Küçükbaş Hayvancılık ...................................................................................... 274

2. Büyükbaş Hayvancılık ...................................................................................... 275

3. Kümes Hayvancılığı .......................................................................................... 276

4. Arıcılık ve İpek Böcekçiliği .............................................................................. 277

5. Su Ürünleri ........................................................................................................ 277

Türkiye’de Balıkçılığın Sorunları ............................................................................... 279

Kaynakça............................................................................................................................. 280

TÜRKİYE'DE MADENCİLİK VE ENERJİ KAYNAKLARI ....................................... 283

Madenler ............................................................................................................................. 283

Metalik Madenler ........................................................................................................ 284

Demir ...................................................................................................................... 284

Krom ....................................................................................................................... 285

Boksit ...................................................................................................................... 285

Bakır ........................................................................................................................ 285

Manganez ............................................................................................................... 286

Kurşun ve Çinko ................................................................................................... 286

Volfram (Tungsten) .............................................................................................. 286

Altın ve Gümüş ..................................................................................................... 287

Metal Dışı Madenler ................................................................................................... 287

Bor Minerali .......................................................................................................... 287

Fosfat ....................................................................................................................... 289

Tuz ........................................................................................................................... 289

xiv Türkiye Coğrafyası ve Jeopoli� ği

Kükürt ..................................................................................................................... 289

Barit ........................................................................................................................ 290

Asbest ..................................................................................................................... 290

Mermer ................................................................................................................... 290

Enerji Kaynakları ....................................................................................................... 290

Tükenebilir Enerji Kaynakları ................................................................................... 291

Taş Kömürü (Maden Kömürü) ........................................................................... 291

Linyit ....................................................................................................................... 291

Petrol ....................................................................................................................... 292

Doğal Gaz ............................................................................................................... 293

Nükleer Enerji ....................................................................................................... 294

Yenilenebilir Enerji Kaynakları ................................................................................. 294

Hidrolik Enerji ...................................................................................................... 294

Rüzgâr Enerjisi ...................................................................................................... 295

Güneş Enerjisi ....................................................................................................... 296

Jeotermal Enerji..................................................................................................... 296

Biyomas (Biyokütlesel) Enerji ............................................................................. 297

Kaynakça............................................................................................................................. 298

TÜRKİYE'DE SANAYİ ..................................................................................................... 301

Giriş ..................................................................................................................................... 301

A. Modern Sanayinin Kuruluş Yerini Belirleyen Faktörler ................................. 302

1. Hammadde ........................................................................................................ 302

2. Enerji ................................................................................................................. 304

3. Sermaye .............................................................................................................. 306

4. İş gücü ................................................................................................................ 307

5. Pazar ................................................................................................................... 308

6. Ulaşım ................................................................................................................ 309

7. Sanayi Faaliyetleri-Devlet İlişkisi .................................................................... 310

8. Diğer Faktörler .................................................................................................. 310

B. Türkiye’de Sanayinin Kuruluşu ve Gelişimi ......................................................... 311

1. Devletçilik Döneminde Sanayileşme (1933-1939) ....................................... 314

2. İkinci Dünya Savaşı ve Sonrası Dönemde Sanayileşme (1939-1961) ........ 316

3. Planlı Kalkınma Dönemi Sanayileşme Stratejileri ........................................ 318

a. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1963-1967) Sanayileşme ............................................................................................................ 318

xvİçindekiler

b. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1968-1972) Sanayileşme ............................................................................................................ 319

c. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1973-1977) Sanayileşme ............................................................................................................ 319

d. Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1979-1983) Sanayileşme ............................................................................................................ 320

e. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1985-1989)Sanayileşme ............................................................................................................ 320

f. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1990-1994)Sanayileşme ............................................................................................................ 321

g. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde(1996-2000) Sanayileşme ............................................................................................................ 321

h. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (2001-2005)Sanayileşme ............................................................................................................ 322

ı. Dokuzuncu Kalkınma Planı Döneminde (2007-2013) Sanayileşme .......... 323

i. Onuncu Kalkınma Planı Döneminde (2014- 2018) Sanayileşme ............... 323

C. TÜRKİYE’DE BAŞLICA SANAYİ KOLLARI .................................................... 324

1. Gıda, İçki ve Tütün Sanayi ............................................................................... 327

2. Dokuma, Giyim Eşyası ve Deri Sanayi ........................................................... 334

2.1. Pamuklu Dokuma Sanayi ............................................................................. 334

2.2. Yünlü Dokuma Sanayi ................................................................................... 335

2.3. Suni ve Sentetik Dokuma Sanayi ................................................................ 335

2.4. Tabii ve Suni İpek İpliği ve Dokuma Sanayi ............................................... 336

2.5. Konfeksiyon (Hazır Giyim) Sanayi .............................................................. 336

2.6. Halı, Kilim ve Benzeri Eşya Sanayi .............................................................. 337

2.7. Deri ve Mamulleri Sanayi ........................................................................... 337

3. Orman Ürünleri Endüstrisi ............................................................................ 338

4. Kağıt Sanayi ...................................................................................................... 339

5. Kimya Sanayi ..................................................................................................... 340

6. Taş ve Toprağa Dayalı Sanayiler ...................................................................... 342

7. Metal Ana Sanayi .............................................................................................. 343

8. Metal Eşya, Makine ve Ulaşım Araçları Sanayi ............................................ 344

D. TÜRKİYE’DE SANAYİNİN DAĞILIŞI ............................................................. 346

Kaynakça............................................................................................................................. 350

TÜRKİYE'DE ULAŞIM .................................................................................................... 353

A- Kara yolu Ulaşımı ........................................................................................................ 357

B- Demir yolu Ulaşımı ...................................................................................................... 361

xvi Türkiye Coğrafyası ve Jeopoli� ği

C- Deniz yolu Ulaşımı ...................................................................................................... 364

a. Başlıca Limanlarımız .............................................................................................. 365

b. Ticaret Filomuz ....................................................................................................... 367

D- Hava yolu Ulaşımı ....................................................................................................... 368

E- Boru Hatları .................................................................................................................. 372

F- İletişim ........................................................................................................................... 375

TÜRKİYE'DE TURİZM ................................................................................................... 377

A. Türkiye’de Turizmi Etkileyen Faktörler ............................................................... 379

B. Türkiye’nin Başlıca Turistik Kaynakları ............................................................... 380

1. Doğal Güzellikler .............................................................................................. 381

2. Tarihî Değerler .................................................................................................. 386

C. TURİZMİN TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ YERİ, ÖNEMİ VE SORUNLARI...................................................................................................................... 388

Kaynakça............................................................................................................................. 390

TÜRKİYE'DE TİCARET .................................................................................................. 393

Giriş ..................................................................................................................................... 393

1. İç Ticaret .................................................................................................................. 394

2. Dış Ticaret ................................................................................................................ 395

3. Transit Ticaret .......................................................................................................... 400

Kaynakça............................................................................................................................. 401

VI. BÖLÜMTÜRKİYE'NİN BAŞLICA ÇEVRE SORUNLARI

1- Çevre Sorunlarının Tanımı ......................................................................................... 403

2- Başlıca Çevre Sorunları ................................................................................................ 404

A- Yanlış Arazi Kullanımı .......................................................................................... 407

B- Hava Kirliliği ........................................................................................................... 409

C- Su Kirliliği ............................................................................................................... 413

D- Toprak Kirliliği....................................................................................................... 419

E- Radyoaktif Kirlenme ............................................................................................. 423

F- Gürültü Kirliliği ...................................................................................................... 424

G- Görüntü Kirliliği .................................................................................................... 426

Kaynakça............................................................................................................................. 427

TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU

Bir ülkenin dünya üzerinde bulunduğu yere, bu yerin diğer ülkelere, deniz-lere, önemli ticaret yollarına göre durumuna coğrafi konumu denir. Bir yerin coğrafi konumu da, matematik konum ve özel konum olmak üzere ikiye ayrılır. Bunlardan matematik konum, o ülkenin paralel ve meridyenlere göre dünya üze-rindeki yerini belirtir. Başta iklim olmak üzere bitki örtüsü, toprak özellikleri, o ülkenin matematik konumuna bağlıdır. Özel konum ise bir ülkenin kıtalara, de-nizlere, önemli deniz ve karayollarına, dünyanın önemli ülkelerine ve/veya ülke gruplarına göre konumunu ifade eder.

Coğrafi konumun çok önemli sonuçları vardır. Hatta bazı bilginler bu sebeple coğrafi konumu alın yazısına benzetmişlerdir. Gerçekten de ülkelerin ya da böl-gelerin doğal ve beşerî birçok özellikleri konumları ile yakından ilgilidir. Ama bu benzetmede abartı vardır. Çünkü bir ülkenin konumu aynı kaldığı halde, beşerî özellikleri ve ekonomik yapısı, orada yaşayanların gelişmişlik derecesine, teknolo-jik ilerlemelere göre zamanla değişir.

Matematik Konum

Türkiye Kuzey Yarımküre’de, yaklaşık 36º-42º kuzey paralelleri ile 26º-45º doğu meridyenleri arasında yer alır (DİE, 1997: 4). Topraklarımızın kuzey uç nok-tası, Sinop İli’nde bulunan İnceburun (42º 06’ kuzey enlemi); güney uç noktası ise Hatay İli’nin Yayladağı İlçesi’ne bağlı Topraktutan Köyü (eski adı Beysun, 35º

I. BÖLÜM

TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU, SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ

Prof. Dr. İbrahim GÜNER

Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim

51’)’dür. Burası kabaca ekvatorla Kuzey Kutbu arasında, ekvatora daha yakın bir bölgedir. Bu paraleller orta kuşaktan geçen paralellerdir. Demek ki yurdumuz orta kuşaktadır (Harita 1.1). Türkiye orta kuşağın, sıcak orta kuşak denilen güney ke-siminde yer alır.

Harita 1.1. Türkiye’nin Dünya üzerindeki yeri

Gökçeada’daki İnce Burun (eski adı Avlaka, 25º 40’ doğu boylamı) ile Kü-çük Ağrı Dağı’nın 34 km doğusunda Türkiye-Azerbaycan-İran sınırlarının kavşak noktasındaki Dil Ucu (44º 48’ doğu boylamı), yurdumuzun batı ve doğudaki uç noktalarıdır. Bilindiği üzere, İngiltere’de Greenwich (Griniç) rasathanesinden ge-çen meridyen, meridyenlerin başlangıcı sayılır; bunun doğusunda kalan yarımkü-reye Doğu Yarımküresi, batısında kalan yarımküreye de Batı Yarımküresi denir. Buna göre Türkiye, Doğu Yarımküresi’ndedir.

Matematik konumun bir başka sonucu, ülke içindeki yerel saat farkında ken-dini gösterir. Doğusu ile batısı arasından 19 meridyen farkı bulunduğuna göre, bu-nun sonucu olarak yurdumuzun doğusu ile batısı arasında 76 dakikalık bir zaman farkı bulunmaktadır. (iki meridyen arasında dört dakikalık zaman farkı bulundu-ğuna göre, 45º-26º = 19º 19º x 4’ = 76’). Bu oldukça büyük bir farktır. Örneğin, Kars’ta ve Van’da güneş, Edirne’den ya da İzmir’den bir saat kadar daha önce doğar ve batar. Güneş’e göre ayarlanan saate yerel saat denir. Bilindiği üzere, namaz, ift ar, sahur vakitleri bu yerel saate göre belirlenir. Ama Türkiye’de diğer bütün işlerde, karışıklığı önlemek için tek saat ayarı kullanılır. Bunun için de, İzmit, Kütahya ve Burdur yakınlarından geçen 30º meridyeninin saati 1925’ten beri esas alınmış-tır. Millî saat denilen bu saat, dünya üzerindeki 2 sayılı saat diliminin saatidir. Buna göre Türkiye’de kullanılan saat ayarı, Batı Avrupa saatinden 2, Orta Avrupa

2 Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği

saatinden 1 saat ileridir. Ancak yazın, güneş ışığından daha fazla yararlanmak için ortasından 45. meridyeninin geçtiği 3 numaralı saat dilimi kullanılır. Buna göre de Türkiye’nin ulusal saati, Batı Avrupa’dan 3 saat ileri, Orta Avrupa’dan ise 2 saat ileri olur.

Özel Konum

Türkiye, Kuzey Yarımküre’de “Eski Dünya Karaları” adı verilen Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının ortasına yakın bir yerdedir (Harita 2). Bu nedenle Türkiye, hem Asya ve Avrupa, hem de Afrika ülkelerine yakındır. Ülkemiz bu özel konumu ile bir yandan Güneybatı Asya ülkeleri içinde yer alırken, bir yandan da Trakya toprakları nedeniyle, bir Avrupa ülkesi durumundadır. Akdeniz Havzası’nda bir Akdeniz ülkesi olduğu için, hem Avrupa, hem Asya, hem de Kuzey Afrika ül-keleriyle ilişkilidir. Bu konumunun ekonomiyi canlandırıcı etkisi çok önemlidir. Türkiye pazar olarak önemli olanaklar taşıyan ülkelerle kolaylıkla ilişki kurabilir.

Harita 1.2. Türkiye’nin özel konumu

Türkiye’nin Coğra Konumu Sınırları ve Jeopoli ği 3

Türkiye’nin özel konum bakımından çok önemli sonuçları olan bir başka özelliği de, büyük kara kütleleri içinde yer almakla birlikte, aynı zamanda deniz-lerle çevrili bir ülke oluşudur. Atlas Okyanusu’nun bir uzantısı olan Akdeniz, onun Eski Dünya Karaları içine sokulan uzantıları durumunda olan Ege, Marmara de-nizleri ve Karadeniz’le komşudur. Bu durum, Türkiye’nin dünyanın öbür yerle-riyle ilişkisini kolaylaştırmıştır. Çevremizdeki denizler, yurdumuzun iklimini de çok olumlu şekilde etkilerler. Türkiye’nin güneyinde çok geniş çöl alanları yayılır. Oysa yurdumuz, çevresindeki denizler ve yüksek engebeleri sayesinde yeterince yağış alır. Yine bu sayede Türkiye, bütün Ortadoğu’nun orman, akarsular, göller, hidroelektrik üretim gücü bakımlarından en zengin, en şanslı ülkesidir. Ayrıca çevremizdeki denizler, su ürünleri üretimi ile kıyı ve plaj turizmi açısından da ülkemiz için önemli bir ekonomik kaynak oluşturmaktadır.

Türkiye’nin özel konumundaki bir başka önemli özellik ise, ülkenin kimi önemli yollar üzerinde yer almasıdır. Bu yollardan biri, eski çağlardan beri çeşit-li uygarlıkların merkezi olan Akdeniz ülkeleriyle Çin ve Hindistan gibi Uzakdo-ğu Asya ve Güney Asya ülkelerini birbirine bağlayan “İpek Yolu” ya da “Baharat Yolu” olarak bilinen yoldur. Günümüzde bu yolların yerini modern karayolları ve demiryolları almıştır. Üç tarafı denizlerle çevrili olan ülkemiz deniz ulaşımı açısından da oldukça önemli bir konuma sahiptir. Özellikle İstanbul ve Çanakkale boğazları, Karadeniz’i Marmara, Ege ve Akdeniz üzerinden okyanuslara bağlayan önemli deniz yollarıdır. Bunlar deniz ulaşımını ve deniz ticaretini canlandırarak ülke ekonomisine olumlu katkılar sağlar (Aras, Çalışkan, 2003: 133-134).

Türkiye; değişik siyasî, ekonomik ve kültürel yapıya sahip olan sekiz ülke ile sınır komşusudur. Bu ülkelere açılan gümrük kapılarından yapılan karayolu ta-şımacılığı ve ticaret, ülkemiz ekonomisi bakımından büyük önem taşımaktadır. Ülkemizin özel konumunun bu üstünlüğü Avrupa, Ortadoğu ülkeleri ve Orta As-ya’daki Türk cumhuriyetleri ile olan ilişkilerimizin gelişmesine ortam hazırlamak-tadır.

Türkiye, önemli enerji ve yer altı kaynaklarının olduğu alanlara yakın bir ko-numdadır. Ortadoğu petrol kaynakları, Orta Asya’daki petrol ve doğal gaz kaynak-ları ile bunların nakledileceği enerji hatlarının ülkemizden geçmesi, ekonomimiz üzerinde etkili olan unsurlardır.

Kültür bakımından da ülkemiz, farklı dinlere ve kültürlere sahip ülkeler ar-sında bir kültür köprüsü oluşturmakta ve birleştirici bir öneme sahip bulunmak-tadır.

Türkiye Orta Asya, Balkanlar, Kafk asya, Doğu Avrupa ülkeleri ve Ortadoğu ülkelerinin arasında büyük bir pazarın merkezinde yer alır. Son yıllarda Avrupa, Ortadoğu ve Karadeniz ülkeleriyle ilişkilerini geliştiren ülkemiz, çok önemli böl-gesel bir güçtür. Önümüzdeki dönemde ise geniş bir coğrafyanın ticaret, finans, üretim ve iletişim merkezi haline gelecektir.

4 Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği

Türkiye’nin Boyutları, Alanı ve Nüfusu

Türkiye’nin genel görünümü, doğu-batı doğrultusunda uzanan ve boyu 1600 km eni de 600 km kadar olan bir dikdörtgen biçimindedir. Ama bu mesafeler yur-dumuzun biçimi nedeniyle yer yer değişir. Bu durum, ülke şeklinin, geometrik anlamda bir dikdörtgen olmasını önlemiştir (Harita 1.3). Yurdumuzun ortasın-dan geçen 39º paraleli üzerinde 1 derecelik yayın uzunluğu yaklaşık 86 kilomet-redir. Buna göre Türkiye’nin batı (Baba Burnu) ve Doğu (Dil Ucu) uçları arasın-daki uzaklık 86 x 19 = 1634 km’dir. Oysa Çeşme-Kapıköy (Heretli, Türkiye-İran sınırında Kotur girişine 100 m) arasında bu uzunluk 1520 km’ye düşer (Doğanay, 1997: 89). Topraklarımızın en kuzey uç noktası (Sinop’ta İnce Burun, 42º 06’ kuzey enlemi) ile Akdeniz’de en güney uç noktası olan Anamur Burnu (36º 01’ kuzey en-lemi) arasında ise 666 km’lik bir uzaklık bulunmaktadır. Bu değerler, Mürşitpınar (Suriye sınırında)-Giresun (Karadeniz kıyısında) arasında 500 km, Samsun-Top-raktutan Köyü (Beysun) arasında 600 km ve Antalya-Karasu arasında ise 475 km kadardır.

Harita 1.3. Türkiye’nin matematik konumu ve boyutları

Türkiye’nin alanı, farklı kaynaklarda değişik değerler olarak verilmektedir. Ancak, en yeni değerler olduğu kabul edilen verilere göre Türkiye’nin alanı iz-düşüm alanı olarak 779.452 km², yüzeyindeki tüm eğimli alanlarla birlikte gerçek alan olarak ise 814.576 km² kabul edilmektedir (DİE, 1997: 5). İzdüşüm alanı ola-rak hesaplanan yüzölçümünün yaklaşık % 97’sini oluşturan 755.688 km²’si Asya toprakları (Anadolu kesimi), yaklaşık % 3’ünü oluşturan 23.764 km²si de Avrupa toprakları (Trakya kesimi) üstündedir. Gerçek yüzölçüm olarak verilen alanın ise 790.200 km²’si Asya’da, 24.378 km²’si ise Avrupa’dadır. Doğal göllerimiz yaklaşık 9464 km²’lik bir alanı kaplamaktadır. Yapay göllerin yüzölçümü ise 3251 km²’dir (DİE, 1997: 14). Akarsu yatakları da dikkate alınırsa, Türkiye’de akarsu ve göllerin toplam yüzeyi 15.000 km²’yi bulur (Doğanay, 1997: 92).

Türkiye’nin Coğra Konumu Sınırları ve Jeopoli ği 5

Bugün dünya karalar alanının yerleşilmiş olan yaklaşık 134,6 milyon km²’lik bir kesimi üzerinde 194 bağımsız ülke vardır. Bu iki rakam birbirine oranlanırsa her ülkeye hemen hemen 693.814 km² saha isabet etmektedir. Türkiye’nin yüzöl-çümü ise bu aritmetik ortalamaya yakındır. Buna göre Türkiye’nin orta büyüklük-te bir ülke olduğu söylenebilir. Dünya ülkeleri arasında ülkemiz toprak genişliği bakımından 32. sırada gelir. Ancak kıyaslama, Avrupa ve Ortadoğu ülkeleri esas alınarak yapılırsa, Türkiye’nin alan bakımından Avrupa ve Ortadoğu ülkeleri ara-sında ön sıralarda yer aldığı anlaşılır. Gerçekten alan bakımından Türkiye, Rusya Federasyonu hariç, Avrupa ülkelerinin her birinden daha büyük bir ülkedir. Da-nimarka (43.000 km²), Hollanda (41.000 km²), İsviçre (41.000 km²) ve Belçika (31.000 km²) gibi bazı Avrupa ülkelerinin alanları ise belki Konya ilimizle (41.464 km²) karşılaştırılabilir. Ortadoğu ülkeleri arasında ise Suudi Arabistan (2,1 milyon km²), İran (1,6 milyon km²), Mısır (1 milyon km²) hariç, bu bölgedeki 16 bağımsız ülkenin, toprakları en geniş dördüncü ülkesidir. Yine 15 kadar Akdeniz havzası ül-kesi arasında Cezayir (2,4 milyon km²), Libya (1,7 milyon km²) ve Mısır’dan sonra Türkiye, dördüncü sırada yer alır.

Türkiye’nin alanı, sınır komşularımız olan sekiz ülkeden İran hariç, diğer-lerinden daha büyüktür. Hatta Irak (438.446 km²), Suriye (185.180 km²), Yuna-nistan (131.944 km²) ve Bulgaristan (110.912 km²) gibi beş ülkenin toplan alanı 866.482 km² olup, Türkiye’nin gerçek alanından, ancak 51.904 km²’lik, yani % 6 oranında bir fazlalık gösterir.

2006 yılı tahminlerine göre Türkiye’nin nüfusu 73,3 milyondur (DİE tah-minleri). Ülkemizin nüfusu, dünya nüfusunun % 1,1 kadarını oluşturmakta olup, nüfus miktarı açısından Türkiye, dünyada 16. sırada yer almaktadır. 46 Avrupa ülkesi arasında Türkiye, bu bakımından Rusya Federasyonu ve Almanya’dan sonra üçüncü sırada gelmektedir. Komşuları arasında ise nüfusu en kalabalık olanıdır. İran’ın nüfusu hemen hemen Türkiye kadardır. Nüfusumuz, diğer komşularımızın nüfuslarının toplamına eşittir.

Türkiye’nin Sınırları

Türkiye doğuda Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cum-huriyeti) ve İran; güneydoğuda Irak; güneyde Suriye; batıda Yunanistan ve kuzey-batıda da Bulgaristan ile komşudur. Bugünkü millî sınırlarımızın başlıca özellik-leri şöyle özetlenebilir:

1. Türkiye sınırlarının toplam uzunluğu, 2753 km’si (% 24,8’i) kara sınır-ları, 8333 km’si (% 75,2’si) de deniz kıyıları olmak üzere, toplam 11.086 km’dir.

6 Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği

2. Sınırlarının uzunluğu bakımından Türkiye, dünyanın sınırları en uzun olan ülkeleri arasındadır.

3. 8333 km’lik kıyılarımızın, 6480 km’si (% 77,8’i) Anadolu kıyılarından; 786 km’si (% 9,4’ü) Trakya kıyılarından; 1067 km’si (% 12,8’i) de adalar kıyılarından oluşmaktadır. 2805 km’yi bulan Ege Denizi kıyısı tüm Tür-kiye kıyılarının % 33,7’sini meydana getirmektedir.

4. İran millî sınırımız dışındaki kara sınırlarımız, hemen tümüyle belirlen-me tarihi yeni sınırlar olup, Lozan Barış Antlaşması sonucu çizilmiştir. Bu antlaşma sırasında, bazıları da daha sonra kesinlik kazanmıştır (Do-ğanay, 1997: 98).

5. Kara sınırlarımızdan, coğrafi anlamda, sadece İran ve Irak sınırları doğal sınırlar niteliği taşımaktadır. Diğerleri ise yer yer bazı doğal engellerden geçerlerse de, büyük bir çoğunluğuyla yapay sınır niteliği taşırlar.

6. İran, Irak ve Yunanistan sınırlarımızda olduğu gibi kara sınırlarımızdan bazıları aslında keyfi politik sınırlar olup, Türk yurdunun bütünlüğünü ikiye bölmüştür. Örneğin, İran sınırı Azerbaycan Türk yurdunu, Irak sı-nırı Musul-Kerkük-Erbil ve dolayları Türk ülkesini, Yunan sınırı ise Batı Trakya Türk ülkesini Anadolu Türklerinden ayırmıştır (Doğanay, 1997: 98-99).

Türkiye-Gürcistan-Ermenistan-Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cum-huriyeti) Sınırları

Bu sınırlarımız, 1991 yılına kadar, Türkiye-Sovyetler Birliği sınırı olarak bili-niyordu. Sovyetler Birliği’nin dağılması sonucu, doğudan üç yeni komşumuz oluş-tu: Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti). Eski Sovyetler Birliği ile olan bu sınırımız, millî kahramanlarımızdan Kazım Karabe-kir Paşa’nın komutasındaki kuvvetlerimizin Ermeni çetelerini mağlup etmesin-den sonra, 16 Mart 1921’de Moskova Antlaşması ile çizildi.

Çoruh Irmağı’nın güneyindeki Sarp Köyü’nden başlayan, Arpaçay ve Aras Ir-mağı boyunca uzanarak Dil Ucu yöresinde İran sınırına kavuşan bu sınırın uzun-luğu 610 km’dir.

Karadeniz kıyısındaki Sarp Köyü’nden (Türkiye’ye ve Gürcistan’a ait iki Sarp köyü vardır) Aktaş (Hazapin) Gölü’nün güneydoğusundaki Başköy (bize ait) ya-kınlarına kadar uzanan Türkiye-Gürcistan sınırının toplam uzunluğu 276 km’yi bulur. Bunun 128 km’si Acaristen Özerk Cumhuriyeti ile, geri kalan 148 km’si ise Gürcistan iledir. Türkiye ile Acaristan sınırları, 16 Mart 1921’de Türkiye ile Rus-ya arasında Moskova Antlaşması ile çözülmüştür. Antlaşma gereğince, 28 Mart

Türkiye’nin Coğra Konumu Sınırları ve Jeopoli ği 7

1921’de Türk askeri kuvvetleri Acaristan’dan çekilmiş ve Acaristan toprakları Rus-ya Sovyet Cumhuriyetleri Birliği içine dahil edilmiştir. Bu sınırımız üzerinde, Sarp (Artvin’de) ve Türkgözü (Ardahan’da) sınır kapıları bulunmaktadır.

Yaklaşık 316 km’lik Türkiye-Ermenistan sınırı, Başköy’ün kuzeydoğusundan başlar ve genel olarak Arpaçay ve Aras vadilerini izleyerek Sürmeli Çukuru’nda (Iğdır İli) onlara ait Arazdayan kasabası yakınlarında sona erer. Bu sınırımızda Ak-yaka ve Alican sınır kapıları bulunmaktadır. Ancak, her iki kapı da, Ermenistan’la aramızdaki mevcut sorunlar nedeniyle, kapalı durumdadır.

Türkiye ile Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) sınırı Türkiye’nin en kısa kara sınırını teşkil eder. Bu sınırımızın toplam uzunluğu ancak 18 km’yi bulur. Sınır, Iğdır Dil Ucu adı verilen çıkıntıda Aras Irmağı boyunca devam eder. Nah-cıvan, Ermenistan Koridoru nedeniyle, Azerbaycan’ın parçalanmış bir toprağıdır. Türkiye’nin Azerbaycan ile olan kara bağlantısı, adı geçen koridorun bulunma-sından dolayı kesintiye uğrar. Bu sınırımız üzerinde Umut gümrük kapısı bulun-maktadır.

İran Sınırı454 km’lik Türkiye-İran sınırı, Türkiye-Nahcıvan-İran sınırlarının kesişme

noktasındaki Dil Ucu’ndan başlar ve Irak sınırının başladığı Şapatan (eski adı Kel-şim) Geçidi’ne kadar uzanır. Türkiye sınırları arasında tek doğal sınır olarak ka-bul edilir ve IV. Murat zamanında, 1639’da Kasr-ı Şirin Antlaşması ile belirlenmiş olup, bu sınırımızda daha sonraki yıllarda bazı düzeltmeler yapılmıştır. Dolayı-sıyla, millî sınırlarımızın politik açıdan en dengelisidir. Türkiye tarafındaki Van Gölü havzası ile İran tarafındaki Urmiye Gölü havzasını birbirinden ayırır. Sınır, bu iki su toplama havzasını birbirinden ayıran dağların, genellikle doruk nokta-larından geçer. Türkiye ile İran sınır üzerinde, Kapıkule Sınır Kapısı’ndan sonra ikinci işlek sınır kapımız olan Doğubayazıt-Gürbulak Sınır Kapısı bulunmaktadır. Ayrıca, Van’da Kapıköy Sınır Kapısı ve Yüksekova’da Esendere Sınır Kapısı vardır. Sınır, etnik açıdan aynı milleti ikiye böler. Çünkü İran Azerbaycanı (politik mer-kezi Tebriz) Türk nüfusun çoğunlukta olduğu bir Türk bölgesidir.

Irak SınırıLozan görüşmelerinde söz konusu edilmesine rağmen, Türkiye-Irak sınırının

bugünkü statüsü, 1926 yılında kesinleşmiştir. Çünkü çok sayıda Türk’ün yaşaması-na rağmen İngiltere, Musul ve Kerkük bölgesindeki petrol yataklarının Türkiye’ye geçmesini istemiyor, bunun için direniyordu. Uzun süren görüşmelerden sonuç alınamadı; bunun üzerine işin çözümü, o zamanlar Birleşmiş Milletler durumun-daki “Cemiyet-i Akvam”ın (Milletler Cemiyeti) hakemliğine bırakıldı. Ama bu kuruluşun kararı aleyhimize oldu. Musul ve Kerkük bölgesi 1926’da imzalanan antlaşma ile sınırlarımız dışında kaldı.

8 Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği

Yaklaşık 331 km uzunluğunda olan Türkiye-Irak sınırı, Şapatan Geçidi’nin güneyinden başlar ve Hakkâri Yöresi’ndeki yüksek ve dağlık bir kesimden geçe-rek Habur Çayı’nın Dicle Nehri’ne katıldığı noktada sona erer. Bu sınırımızın 107 km’lik bir bölümü akarsuların vadilerinden, 224 km’lik bir bölümü ise Türkiye kesimindeki çok sarp ve engebeli bir arazinin güney bölümündeki dağlık yöre-lerden geçmektedir. Irak’la olan sınırımız üzerinde Habur Gümrük Kapısı bulun-maktadır. İstanbul-Bağdat yolu üzerinde bulunan bu gümrük kapısı, Irak’ı Avrupa ülkelerine bağlayan yolun giriş-çıkış kapısı durumundadır.

Suriye Sınırı

Suriye ile olan sınırımız, Sakarya zaferinden sonra 1921’de Fransızlarla im-zalanan Ankara Antlaşması ile belirlendi. Bu antlaşmada, halkın çoğu Türk olan Hatay sınırlarımız dışında kalıyor, ama özel bir yönetime kavuşuyordu. Hatay 1938’de bağımsızlığını elde etti; 1939’da da Anayurtla birleşme kararı aldı. Böylece bugünkü Türkiye-Suriye sınırı belirlenmiş oldu.

Kara sınırlarımızın en uzun bölümünü ve yaklaşık % 32’sini oluşturan Su-riye sınırı 877 km uzunluğundadır. Önemli bir bölümü Bağdat Demiryolu’nun hemen güneyini izleyen bu sınır, Güvercinkaya’da Akdeniz kıyılarına ulaşır. Dicle Nehri’nin vadi yatağını izleyen yaklaşık 36 km’lik bölüm dikkate alınmazsa, he-men hiçbir doğal engele dayanmaz. Dolayısıyla, bütünüyle bir yapay sınır özelliği taşır. Bu sınırımızda 13 tane gümrük kapısı vardır. Bunların başlıcaları ise Cilve-gözü, Öncüpınar, Akçakale ve Cizre’dir.

Bulgaristan Sınırı

Bulgaristan’la olan sınırımız Lozan Antlaşması (24 Temmuz 1923) ile be-lirlenmiştir. Karadeniz kıyısındaki Mutludere (eski adı Rezve) ağzında başlaya-rak Edirne’nin kuzeybatısına kadar uzanan bu sınırımızın uzunluğu 269 km’dir. Sadece politik bir sınır olup, belirgin doğal engellerden geçmez. Bununla bir-likte, Türkiye-Bulgaristan sınırı, Türkiye için çok büyük bir stratejik önem taşır. Bulgaristan’ın ülkemize açılan Meriç oluğu, Avrupa ve Güneybatı Asya arasında, Anadolu üzerinden işlemekte olan, demir ve karayollarının giriş-çıkış kapısıdır. Türkiye-Yunanistan ve Bulgaristan sınırlarının kesişme noktasında Kapıkule Gümrük Kapısı vardır. Edirne kentine 18 km kadar uzaklıktaki bu gümrük ka-pısı, Türkiye’nin en işlek ve en önemli gümrük kapısıdır. Türkiye, demiryolu ve karayoluyla, bu kapıdan Avrupa’ya açılır. Aynı yollardan, Avrupa da Türkiye ve Güneybatı Asya’ya bağlanır.

Diğer gümrük kapısı, Kırklareli-Burgaz arasındaki karayolunun geçtiği Azi-ziye sınır kapısıdır. Bu kapı, çoğu kaynakta, Dereköy sınır kapısı olarak geçer.

Türkiye’nin Coğra Konumu Sınırları ve Jeopoli ği 9