30
235 DİVAN-{ |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS{ -MANİSA Ş~|ZÂD~ SARAY{ DÎVÂN{ ÖRN~Ğİ- ~omparıio{ f ivan-I Humayun And Pasha Divan -a{iia Şehzâqe arayı îkâ{ı |i | ample- Abdullah Vefa Ş * Özej: uyuy {rihi ilyvlvri xöv{ilvrvy yapıln ru çlışmq, zmnlı ylziy qönvminin mvryv {vşyil{ı içvrizinqv çoy önvmli rir vrv zhip oln i|n-ı ümun ilv vrvl önv{imqv yımv{li rir vri rulunn ş qi|nı yrşılş{ırılmış{ır. u muyvzv Manisa Şehzâqe arayı îkâ{ı örnvği üvrinqvn pılm çlışılmış{ır. rş{ırmmıq li{vr{ür ynylrınqn |v övlliylv a{iia Şehzâqe arayı îkâ{ına ait yı{lrqn rrlnılmış{ır. Çlışmq vzz i{irrilv li{vr{ürqv zölvnv xvlvn “ş qi|nlrının i|n-ı ümun’un yüçüy rir min{ürü” olquğu önünqvyi {vin qoğruluğu rş{ırılmış{ır. i|n-ı ümun’un xvrvy üvlvri xvrvy xörv| |v v{yilvri xvrvyzv işlvişi ryımınqn ş qi|nlrı ilv rüüy rir rvnvrliğv zhip olquğu nlşılmy{qır. urumzl olry rirrirlvrinv rvnvmvlvrinin nı zıra Divan-ı ümun ilv ş qi|nlrı rzınq xüçlü rir olquğu q xörülmvy{vqir. u qurum zmnlı v|lv{i’nin mvryvi ilv vrvli rzınq uumlu rir orxnizonun olquğunu |v merkezden yerele idari {vşyil{lnmzının vynvzy rir şvyilqv işlv{ilqiğini xöz{vrmvy{vqir. Anahtar Kelimeler: Divan-ı ümun, ş i|nı, zmnlı uyuyu Abstract: In this study, taking into consideration the principles of the history of law, the Divan-i Humayun, which has a very important place in the central organization of the Ottoman classical period, and the Pasha divan, which has a valuable place in local government, are compared. This comparison is made on the model of a{iia Şehzâqe arayı îka{ı. In our study, literature sources and especially records of a{iia Şehzâqe arayı ika{ı are used. In this study, the accuracy ow {hv {hvziz {h{ “zh qi|nz rv zmll miniature of Divan-i umun”, }hiuh iz mainly mentioned in the literature, is investigated. It is understood that Divan-i Humayun has a great resemblance to Pasha divan in terms of both its members, duties and powers and functioning. In addition to their institutional similarities, there is a strong connection between Divan-i Humayun and Pasha divan. This situation shows that there is a harmonious organization between the center and the locality of the Ottoman Empire and that the administrative organization from the center to the locality is uniformly operated. Keywords: Divan-i Humayun, Pasha Divan, Ottoman Law * rş{ırm örv|lizi, nyr ılqırım vı{ Üni|vrzi{vzi uyuy yül{vzi, [email protected], İ : 0000-0001-5026-6286 ylv vliş rihi : 29/08/2019, Makale Kabul Tarihi : 07/11/2019 2019/1-2 62-63 ss.235-264

DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

  • Upload
    others

  • View
    13

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

235

DİVAN-{ |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS{ -MANİSA Ş~|ZÂD~ SARAY{ DÎVÂN{ ÖRN~Ğİ-

~omparıio{ �f �ivan-I Humayun And Pasha Divan -�a{iia Şehzâqe �arayı �îkâ{ı |i | �ample-

Abdullah Vefa ������Ş*

Özej: �uyuy {�rihi ilyvlvri xö�v{ilvrvy yapıl�n ru ç�lışm�q�, �zm�nlı yl�ziy qönvminin mvryv� {vşyil�{ı içvrizinqv çoy önvmli rir �vrv z�hip ol�n �i|�n-ı �üm��un ilv �vrvl �önv{imqv yı�mv{li rir �vri rulun�n ��ş� qi|�nı y�rşıl�ş{ırılmış{ır. �u muy��vzv Manisa Şehzâqe �arayı �îkâ{ı örnvği ü�vrinqvn ��pılm��� ç�lışılmış{ır. �r�ş{ırm�mı�q� li{vr�{ür y��n�yl�rınq�n |v ö�vlliylv �a{iia Şehzâqe �arayı �îkâ{ına ait y��ı{l�rq�n ��r�rl�nılmış{ır. Ç�lışm�q� vz�z i{ir�ri�lv li{vr�{ürqv zö�lvnv xvlvn “��ş� qi|�nl�rının �i|�n-ı �üm��un’un yüçüy rir min��{ürü” olquğu �önünqvyi {v�in qoğruluğu �r�ş{ırılmış{ır. �i|�n-ı �üm��un’un xvrvy ü�vlvri xvrvy xörv| |v �v{yilvri xvrvyzv işlv�işi r�yımınq�n ��ş� qi|�nl�rı ilv rü�üy rir rvn�vrliğv z�hip olquğu �nl�şılm�y{�qır. �urumz�l ol�r�y rirrirlvrinv rvn�vmvlvrinin ��nı zıra Divan-ı �üm��un ilv ��ş� qi|�nl�rı �r�zınq� xüçlü rir r�ğ olquğu q� xörülmvy{vqir. �u qurum �zm�nlı �v|lv{i’nin mvryv�i ilv �vrvli �r�zınq� u�umlu rir orx�ni��z�onun olquğunu |v merkezden yerele idari {vşyil�{l�nm�zının �vynvz�y rir şvyilqv işlv{ilqiğini xöz{vrmvy{vqir.

Anahtar Kelimeler: Divan-ı �üm��un, ��ş� �i|�nı, �zm�nlı �uyuyu

Abstract: In this study, taking into consideration the principles of the history of law, the Divan-i Humayun, which has a very important place in the central organization of the Ottoman classical period, and the Pasha divan, which has a valuable place in local government, are compared. This comparison is made on the model of �a{iia Şehzâqe �arayı �îka{ı. In our study, literature sources and especially records of �a{iia Şehzâqe �arayı �ika{ı are used. In this study, the accuracy ow {hv {hvziz {h�{ “��zh� qi|�nz �rv � zm�ll miniature of Divan-i �um��un”, }hiuh iz mainly mentioned in the literature, is investigated. It is understood that Divan-i Humayun has a great resemblance to Pasha divan in terms of both its members, duties and powers and functioning. In addition to their institutional similarities, there is a strong connection between Divan-i Humayun and Pasha divan. This situation shows that there is a harmonious organization between the center and the locality of the Ottoman Empire and that the administrative organization from the center to the locality is uniformly operated.

Keywords: Divan-i Humayun, Pasha Divan, Ottoman Law

* �r�ş{ırm� �örv|lizi, �ny�r� �ılqırım �v���ı{ Üni|vrzi{vzi �uyuy ��yül{vzi, [email protected], ���İ� ��: 0000-0001-5026-6286 ��y�lv �vliş ��rihi : 29/08/2019, Makale Kabul Tarihi : 07/11/2019

2019/1-2 62-63 ss.235-264

Page 2: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

236

GİRİŞ

�v|lv{lvr ülyvnin �önv{imini |v orx�ni��z�onl�rını z�ğl�m�y için örxü{lvnmvy{vqirlvr. �vr qv|lv{ örxü{lvnmv zürvuinqv r�şy� qv|lv{lvrqvn v{yilvnzv qv, nih��v{inqv yvnqinv ö�xü rir {vşyil�{ ��pızın� z�hip olm�y{�qır. �önv{imqvyi xörv|lilvrin rvlirlvnmvzi, �önv{imin işlv�işinin z�ğl�nm�zı, �önv{im için xvrvyli ol�n yurum |v yuruluşl�rın oluş{urulm�zı qv|lv{in {vşyil�{l�nm�zı�l� ilxili mvzvlvlvrqir. �vşyil�{l�rı z�ğl�m {vmvllvrv q���n�n qv|lv{lvr ��m�n� |v ş�r{l�r� y�rşı q�h� xüçlü y�l�rilmişlvrqir. �ürylvr {�rihi ro�unu� 190’v ��yın qv|lv{ yurmuş{ur. �u qv|lv{lvrin ö�vlliylv 16 {�nvzinin hâyimi�v{ �l�nı xvniş |v ömrü u�un olmuş{ur. �u qv|lv{lvr şunl�rqır: �u{ �ekleji¡ }ajı �u{ İmparajorluğu¡ |krupa �u{ları¡ |hhu{lar¡ �öhjürh �ekleji¡ �ygur �aha{lığı¡ |kar Devleti, �azar �ekleji¡ �araha{lılar¡ �az{eliler¡ }üyüh �elçuhlu �ekleji¡ �ârezmşahlar �ekleji¡ �imur �ekleji¡ }ârur �ekleji¡ |ljı{orqu �a{lığı ve �ima{lı �ekleji.1 �u qurum ri�v �ürylvrin qv|lv{ {vşyil�{l�nm�zınq� nv qvrvuv {vurürvli |v r�ş�rılı olquğunu xöz{vrmvy{vqir. �inv İzlâmi�v{ önuvzi �üry �v|lv{lvrinqv h�y�n ��ni hüyümq�rın, ��rxu, ş�q, ş�q�pı{, {�rh�n, ru�ruy xiri qv|lv{ xörv|lilvrinin |v q�nışm� mvulizi ol�n yurul{��ın |�rlığı ri�v xöz{vri�or yi, vzyi qönvmlvrqv q�hi �üry qv|lv{lvrinqv iq�rî teşyil�{l�nm��� rü�üy önvm |vrilmiş |v ru �önqv çoy rü�üy �qıml�r �{ılmış{ır. �ünümü�qvyi yuruml�rl� olquyç� rvn�vr rirçoy müvzzvzv, vzyi �üry qv|lv{lvrinin iq�rv {vşyil�{l�rı içinqv �vr �lmış{ır. 600 �ılı �şyın rir ��m�n qiliminqv hüyüm zürvn |v üç yı{��� hüymvqvn �zm�nlı �v|lv{i’nin {vşyil�{ ��pızı q� ru nvqvnlv zon qvrvuv yı�mv{liqir. �u örxü{zvl ��pı, {i{i�liylv inuvlvnmvli |v ruxün için yull�nıl�rilvuvy veriler elde edilmelidir.

�zm�nlı �v|lv{i iq�rv {vşyil�{ı, mvryv� |v {�şr� olm�y ü�vrv iyi�v ��rılm�y{�qır. �vryv� {vşyil�{ının vn önvmli yurumunu �i|�n-ı �üm��un’un; {�şr� {vşyil�{ının vn önvmli ririmini y�lvmini izv v��lv{lvr oluş{uru�or qvmvy ��nlış olm���u�y{ır. �i|�n-ı �üm��un yuruluş{�n zonr� 19. �zr� y�q�r qv|lv{in vn önvmli �önv{im ririmi olm�zınqan qol��ı �zm�nlı qv|lv{ {vşyil�{ı içinqv �vri yı�mv{liqir. �vryv� ilv �vrvl �önv{imlvr �r�zınq� u�umun olm�zı, qv|lv{ �önv{imin z�ğlıylı olm�zı için xvrvyliqir. ��um |v ilv{işim vyziyliği rü�üy zorunl�r� nvqvn ol�u�y{ır. �vrvl ririmqvyi �önv{imlvr, mvryv�in ��nzım�zıqır. ���lv{lvrqv xörülvn p�ş� qi|�nl�rının �i|�n-ı �üm��un ilv rvn�vrliylvr {�şıqığı |v onun yüçüy rir moqvli olquğu li{vr�{ürqv zö�lvnv xvlmiş{ir.2

1 Ö�v�, ��m���n, “��rih{v �üry �v|lv{lvri |v �âyimi�v{ �l�nl�rı”, �ü�vl, ��z�n �vlâl/Çiçvy, �vm�l/Salim Koca (Ed.), �ürhler, Cilt I (İlyç�ğ), �vni �üryi�v ���ınl�rı, Ankara, 2002, s. 266-267. 2 Cin, Halil/�y�ılm��, �ül, �ürh �uhuh �arihi, Sayram, Konya, 2014, s. 159; Cin, Halil - �yxünqü�, �hmv{, �ürh �uhuh �arihi¡ �zm�nlı �r�ş{ırm�l�rı ��ywı, İz{�nrul, 2011, z. 250; �vnqoğlu, �. ��hzin, �ürh �uhuh �arihi¡ �ili� �i{�rv|i, İz{�nrul, 2000, z. 421; �|uı, Mustafa, �ürh �uhuh �arihi �erileri¡ �z �{l�z �y�qvmi, �on��, 2018, z. 124; Üçoy, �oşyun/Mumcu, Ahmet/�o�yur{, �ülnih�l, �ürh �uhuh �arihi¡ Turhan Kitabevi, Ankara, 2015, s. 275; Demir, Abdullah, �ufaiial �ürh �uhuh �arihi¡ �z{�n� ���ınl�rı,

Page 3: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

237

Ç�lışm�mı�q� zö� yonuzu {v�in qoğru olup olm�qığı �a{iia Şehzâqe �arayı �îkâ{ı3 incelenerek ort��� yonm��� ç�lışıl�u�y{ır.

�u r�ğl�mq�, �i|�n-ı �üm��un yurumunun �zm�nlı �v|lv{i’nqvyi �vri nv�qi? ��nxi ü�vlvri içinqv r�rınqırı�orqu? �i|�n-ı �üm��un’ın ç�lışm� uzulü n�zılqı? �i|�n nv {ürlü xörv| |v �v{yilvrv h�i�qi? zorul�rın� uv|�p �r�n�r�y ç�lışm�nın �l{ ��pızı oluş{urul�u�y{ır. Divan-ı �üm��un’q� |�r ol�n ü�vlvr ��ş� qi|�nınq� q� mv|uu{ mu�qu? ��ş� qi|�nı |v �i|�n-ı �üm��un’un işlv�işi rvn�vşi�or mu�qu? �vr iyi yurumun xörv| |v �v{ilvri p�r�lvlliy �r� vqi�or mu�qu? zorul�rı Manisa Şehzâqe �arayı �îkâ{ örnvği ü�vrinqvn uv|�pl�nm��� ç�lışıl�u�y{ır. �ö�lvuv ��ş� qi|�nın �i|�n-ı �üm��un’un yüçüy rir min��{ürü olup olm�qığı inuvlvnvuvy{ir.

I- G~N~} O}ARAK OSMAN}{ M~RK~Z T~ŞKİ}AT{ V~ DİVAN-{ |ÜMAYUN

�zm�nlı �v|lv{i’nin mvryv� {vşyil�{ının r�şınq� p�qiş�h |�rqır. �ü{ün zi��zî |v huyuyî xüçlvri rün�vzinqv {opl�mış ol�n p�qiş�hın ��z�m�, �ürü{mv |v ��rxı�� ilişyin xörv| |v �v{yilvri rulunm�y{�qır.4 �zm�nlı �v|lv{i’nin yuruluş �ş�m�zınq� mvryv� �önv{imi, �zyi �üry qv|lv{lvrinqvyi xvlvnvğv rvn�vr şvyilqv oluşmuş{ur. Ülyv {üm h�nvq�nın or{�y m�lı ol�r�y xörülmüş |v Ulu Bey ol�r�y qv|lv{in r�şın� �{�n�n p�qiş�h mvmlvyv{in hâyimi z��ılmış{ır.5 �nu�y zürvç içvrizinqv xüçlü rir mvryv� {vşyil�{ı oluş{urm�y için �qıml�r �{ılmış{ır. �vryv�îlvşmvy |v {vy y�n�lq�n �önv{imi z�ğl�m�y için vxvmvnliğin |v xüuün {vy yişiqv {opl�m�zın� �önvliy qü�vnlvmvlvr xv{irilmiş{ir. �u r�ğl�mq�, ��{ih �ul{�n �vhmv{, harqeş hajlini hukuki bir zemine o{ur{m��� ç�lış�r�y vxvmvnliğin rölünmv�liği ilyvzini �zm�nlı �v|lv{i’nv �vrlvş{irmv�v ç�lışmış{ır. �. �hmv{ qönvminqv, h�nvq�nın vn ��şlı vryvy ü�vzinin p�qiş�h ol�u�ğı ziz{vmv (seniorat) xvçilmvzi ilv, vxvmvnliğin �ilv�v qvğil {vy rir yişi�v �i{ olquğu ilyvzi {�m ol�r�y rvnimzvnmiş{ir.6

�zm�nlı �v|lv{i’nqv yu||v{lvr ��rılığı qvğil; yu||v{lvr rirliği zö� yonuzu olmuş{ur. �üyümq�r ��z�m�, �ürü{mv |v ��rxı�� ilişyin vlinqv rulunqurquğu �v{yilvri yull�nıryvn |v ülyv�i �önv{iryvn wiyirlvrinv

Ankara, 2019, s. 281; Mumcu, Ahmet, Divan-ı �ümayu{¡ �hovni~ ���ınv|i, �ny�r�, 2018, z. 137; Ün�l, �vhmv{ �li, �ima{lı �üeiieieleri �arihi¡ ky., Isparta, 1997, s. 218; İpşirli, �vhmv{, “�v�lvrrv�i”, TD� İilâm |{iihlopeqiii¡ 6. �il{, �üryi�v �i��nv{ ��ywı ���ınl�rı, İz{�nrul, 1772, z. 82; �yinui, �yrvm �uğr�, “�zm�nlı İq�rvzinqv �qvm-i �vryv�i�v{ |v İm{i���lı ��âlv{lvr”, �üry �uyuy ��rihi �r�ş{ırm�l�rı, ���ı 6, 2009, z. 28. 3 Emecen, Feridun M./Mete, Zekai/Bilgin, Arif, Oima{lı İqarî �eşhilâjı{ı{ �ay{ahları Şehzâqe �îkâ{ı �efjerleri �a{iia Şehzâqe �arayı �îkâ{ı (1544-1574), �Ü��, �ny�r�, 2018. 4 Üçoy/Mumcu - Bozkurt, a.g.e., s. 221. 5 ��l�çoğlu, �uzuw, XIV-����  �üzyıllarqa �ima{lılarqa �eklej �eşhilajı ke �oiyal �apı¡ �üry ��rih �urumu ��zımv|i, �ny�r�, 1771, z. 8. 6 Cin/�y�ılm��, �.x.v., z. 121.

Page 4: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

238

mür�u��{ v{{iği yişi |v yuruml�r olmuş{ur. �unl�rq�n vn önvmlizi |v mvryv� {vşyil�{ının qirvği ol�n müvzzvzv, �ivan-ı �üm��un’qur. �i|�n-ı �üm��un, paqişahı{ qika{ı �nl�mın� xvlmvy{vqir. İq�rvqv rü{ün �v{yi p�qiş�h |v onu {vmzil vqvn �i|�n-ı �üm��un’q� {opl�nmış{ır. �v|lv{ işlv�işinv ilişyin iq�rî, m�lî |v huyuyî {üm mvzvlvlvr �i|�n’q� xörüşülvrvy p�qiş�hın on��ın� zunulmuş{ur. �u qurum, mu{l�y rir mvryv�î o{ori{v�i qv rvr�rvrinqv xv{irmiş{ir.7

Divan- �üm��un’un mv�q�n� xv{irilmvzinqv şüphvzi� �vlçuylu, İlh�nlı |v qiğvr �üry qv|lv{lvrinin v{yizi rü�üy olmuş{ur. �i{vyim �ü�üy �vlçuylul�rq�yi Divan-ı �alja{aj¡ Anadolu �vlçuylul�rq�yi Divan-ı Âli, İlh�nlıl�rq�yi Divan-ı �erir �ql�rını {�şı��n qi|�nl�r ilv �i|�n-ı �üm��un ��pız�l |v işlv|zvl ol�r�y rirririnv rvn�vmvy{vqir.8 Yine Hz. Ömvr qv|rinqvn i{ir�rvn �mv|ilvr |v �rr�zilvr xiri qiğvr İzlâm devletinde de divan geleneği mv|uu{ olmuş{ur.9 �u r�ğl�mq�, {vşyil�{ ��pızı içinqv �ürylvrin önvmli xörv|lvrqv olquğu �rr�zi �v|lv{i’nqvyi �ika{ üi-�ır da Divan-ı �üm��un’� olquyç� rvn�vr ni{vliylvr {�şım�y{�qır. �nu�y �zm�nlı’q�n önuv xörülvn ru qi|�nl�rın �l{ınq�, on� r�ğlı ç�lışan Divan-ı İ{şa¡ �ika{-ı }eriq¡ �ika{-ı ~ü{q xiri yüçüy yüçüy qi|�nl�r �� q� q�irvlvr qv olmuş{ur. �zm�nlı �v|lv{i ru xvlvnvği {vry v{miş |v qv|lv{ işlvrinin xörüşülüp y�r�r� r�ğl�qığı {vy rir yurul olarak Divan-ı �üm��un’u {vziz v{miş{ir.10 �unl�rın ��nı zır�, İzlâmiyet önuvzi �üry �v|lv{inqvyi Kurultayın �inv rirvrir olm�z� q� işlv|zvl olarak Divan-ı �üm��un’� rvn�vqiğini zö�lv�vriliri�. �i{vyim �urul{�� q�, önvmli qv|lv{ mvzvlvlvri xörüşülüp y�r�r� r�ğl�nqığı rir q�nışm� orx�nı olmuş{ur.11

��qiş�h{�n zonr� mvryv� {vşyil�{ınq�yi vn önvmli orx�n ol�n Divan-ı �üm��un’un ily yv� �rh�n �v� ��m�nınq� {opl�nqığı bilinmektedir.12 �nu�y ru qönvmqv �i|�n-ı �üm��un xvrçvy wonyzi�onun� |v ü�vlvrinv y�|uşm�mış{ır. �i|�n-ı �üm��unun yl�ziy ��pızını {�m�ml�m�zı |v yurumz�ll�şm�zı ��{ih qönvminv r�z{l�m�y{�qır. ��nuni qv|ri izv, �i|�n’ın işlv|zvl |v işlv�iş ol�r�y vn müyvmmvl ��m�nı olmuş{ur.13 18. �zrın or{�l�rın� y�q�r ru xüçlü ��pızını yoru��n �i|�n-ı �üm��un, |v�ir-i ���mın |v qol��ızı�l� İyinqi

7 ��l�çoğlu, �.x.v., z. 8. 8 �vnqoğlu, �.x.v., z. 418. 9 �hızh�lı, �vuvp “�i|�n-ı �ümâ�ûn �vşyilâ{ı”, �rvn, �ülvr (�q.) �ima{lı (�eşhilaj)¡ C. 6, �vni �üryi�v ���ınl�rı, �ny�r�, 1777, z. 24. 10 Üçoy/Mumcu/Bozkurt, a.g.e., s. 171. 11 �i|�n’ı �üm��un’un �i��nz �v|lv{i’nqvn v{yilvnilvrvy oluş{urquğu �önünqv xörüşlvr |�rqır. �nu�y �i��nz �v|lv{i’nqv xörülvn |v �om� xvlvnvğinin rir ürünü ol�n �vn�{o orx�nı, qv|lv{ �önv{iminqv �i|�n-ı �üm��un’� xörv çoy xüçzü� rir yurulqur. ��pızı i{ir�ri�lv qv �i|�n-ı �üm��un’� rvn�vr çoy w��l� �önünün olquğu zö�lvnvmv�.

�v{yin, ��qın, “�i|�n-ı �üm��un”, �n{vrn�{ion�l �ourn�l ow �oui�l �uivnuv, �il{ 5, ���ı 5, 2012, s. 358. 12 ��unç�rşılı, İzm�il ��yyı, �ima{lı �ekleji{i{ �erhez ke }ahriye �eşhilajı¡ �üry ��rih �urumu ���ınl�rı, �ny�r�, 1799, z. 1. 13 Cin/�y�ılm��, �.x.v., z. 133.

Page 5: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

239

�i|�nın xvlişmvzi ilv xünqvn xünv önvmini �i{irmiş{ir. 17. �ü��ılq� önvmini rüzrü{ün y��rvqvn �i|�n-ı �üm��un, z�qvuv ulûwv q�ğı{ımı |v vlçi y�rulü xiri mvr�zimlvrv ih{i��ç qu�ulquyç� {opl�nmış{ır.14

�u xvnvl rilxilvrin �rqınq�n �i|�n-ı �üm��un’un ç�lışm� şvyli, ü�vlvri, xörv| |v �v{yilvri �ş�ğıq� v{r�wlıu� inuvlvnvuvy{ir.

A- DİVAN-{ |ÜMAYUNUN İŞ}~YİŞİ

�zm�nlı �v|lv{i mvryv� {vşyil�{ının vn önvmli ���yl�rınq�n riri olan Divan-ı �üm��un {opl�n{ıl�rının nv ��m�n, nvrvqv ��pılqığı |v {opl�n{ı qü�vnin n�zıl olquğu ru r�şlıy �l{ınq� inuvlenmeye ç�lışıl�u�y{ır.

1- Toplanjı Zamanı ke Yeri

Divan-ı �üm��unun vn önvmli ö�vlliylvrinqvn riri, rvlirli ��m�n �r�lıyl�rı�l� {opl�n�n ��ni qv|�mlılığı ol�n rir yurum olm�zıqır.15 Divan-ı �üm��un {opl�n{ıl�rının ��pılm� zıylığı ��m�n içvrizinqv w�rylılıy xöz{vrmiş{ir.

�rh�n �v� qönvminqvn ��{ih �ul{�n �vhmv{’in hüyümq�r olquğu ily �ıll�r� y�q�r, z�r�h n�m��ınq�n öğlvnv y�q�r hvr xün �i|�n-ı �üm��un {opl�n{ıl�rı ��pılmış{ır. ��m ol�r�y h�nxi p�qiş�h qönvminqv olquğu rilinmvzv qv 16. �ü��ılın zonl�rın� qoğru �i|�n {opl�n{ıl�rı, �um�r{vzi, ����r, ����r{vzi |v ��lı olm�y ü�vrv 4 xünv inqirilmiş{ir. �i|�n {opl�n{ıl�rı, 18. �ü��ılın or{�l�rınq� ���. �vhmvq qönvminqv ����r |v ��lı olm�y ü�vrv h�w{�q� iyi�v inqirilmiş{ir. �nu�y 1674 �ılınq� ��. �hmvq ��m�nınq�, şiyâ�v{lvr |v iş �oğunluğu ü�vrinv, p�qiş�hın vmri ilv {opl�n{ı {�rihlvri, �vniqvn h�w{�q� qör{ xünv çıy�rılmış{ır. 19. �zrın r�şl�rınq� ���. �hmvq qv|rinqv, �i|�n {opl�n{ıl�rı önuv h�w{�q� iyi�v, q�h� zonr� izv h�w{�q� rirv y�q�r qüşmüş{ür. ��{{� {opl�n{ılar III. �uz{�w� qönvminqv rir zürvliğinv hiç ��pılm�mış{ır. �nu�y vn ��ınq�n h�w{�nın rir xünü h�lyın şiyâ�v{lvrinin �i|�n-ı �üm��un’q� qinlvnmvzi xvrvy{iği qüşünülvrvy ��lı xünlvri, {opl�n{ı xünü ol�r�y y�r�rl�ş{ırılmış{ır. 1869 zvnvzinqv izv �i|�n {opl�n{ıl�rı, �l{ı h�w{�q� rirv inqirilmiş{ir. 17. �ü��ılq�n zonr� �i|�n-ı �üm��un z�qvuv ulûwv q�ğı{ımı |v vlçi y�rullvri için {opl�nmış{ır.16 Divan-ı �üm��un {opl�n{ıl�rının rir zürv zonr� ���lm�zı |v önvmini �i{irmvzinqv, |v�ir-i ���mın xüç y���nm�zı |v onun qi|�nı ol�n İyinqi �i|�nının yı�mv{li rir yonum� xvlmvzinin v{yizi |�rqır. �i{vyim rvlirli rir ��m�nq�n zonr� qv|lv{in rirçoy işi ö�vlliylv İyinqi �i|�nınq� |v �inv z�qr���mın qiğvr qi|�nl�rı ol�n Ç�rş�mr� |v �um� qi|�nl�rınq� xörülmüş{ür. �u nvqvnlv Divan-ı �üm��un xüuünü |v önvmi y��rv{{iyçv {opl�n{ı zıylığı q� o or�nq� ���lmış{ır.

14 �hızh�lı, �.x.v., z. 24-25. 15 Cin/�y�ılm��, �.x.v., z. 134. 16 ��unç�rşılı, �.x.v., 1799, z. 1-8; �hız�lı, �.x.v., z. 25; �umuu, �.x.v., z. 101.

Page 6: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

240

Divan-ı �üm��un p�qiş�hın qi|�nı �nl�mın� xvlqiği için p�qiş�hın rulunquğu �vrqv {opl�nmış{ır. �ol��ızı�l� p�qiş�hın z�r��ının rulunquğu ��ni önuvlvri �urz� |v �qirnv’qv; ��{ih �ul{�n �vhmv{’in İz{�nrul’u wv{hv{mvzi�lv rirliy{v İz{�nrul’q� {opl�nılmış{ır. ��nuni �ul{�n �ülv�m�n qv|rinv y�q�r {opl�n{ıl�r, Eski Divanhane �qı�l� rilinvn �inv �opy�pı z�r��ının içinqvyi rir rin�q� ��pılmış{ır. ��nuni’qvn zonr� izv {opl�n{ıl�r, ��m�{ İrr�him ��ş� {�r�wınq�n ��p{ırıl�n |v �opy�pı ��r��ınq� rulun�n �urrealjı izimli rin�q� olmuş{ur. �urrv�l{ı, vz�z i{ir�ri�lv üç yurrv �l{ın� inş� vqilmiş{ir. �u üç yurrvnin ririnin �l{ınq� Divan-ı �üm��un {opl�n{ıl�rı xvrçvylvş{irilmiş{ir.17 ��qiş�hın İz{�nrul’q� olm�qığı |v zvwvrv çıy{ığı ��m�nl�rq� izv, lü�um xörülürzv �ol üz{ünqvyi yvn{lvrqv �i|�n yurulmuş{ur. �inv hüyümq�r �|� çıy{ığı ��m�nl�r, xvrvyli xörqüğü {�yqirqv, �| �vrinqv �i|�n-ı �üm��un’u {opl���rilmiş{ir.18 �unl�rın qışınq�, çoy önvmli, �uvlv |v�� ol�ğ�nüz{ü hallerde, |yah �ika{ı ol�r�y �ql�nqırıl�n ö�vl rir uzul ilv �i|�n-ı �üm��un {opl�n{ıl�rı ��pıl�rilmiş{ir. �u {opl�n{ıl�r�, ü�vlvrin hvpzi y�{ıl�m�mış; o �nq� yimlvr |�r izv, hvmvn onl�r ilv {opl�n{ı xvrçvylvş{irilmiş{ir. ���y �i|�nı, çoğunluyl� {vy rir işin xörüşülüp hvmvn y�r�r� r�ğl�nm�zı için ��pılmış{ır.19 �vnvlliylv, �vniçvrilvrin ���yl�nm�zı ü�vrinv p�qiş�hın iz{vği ilv ���y �i|�nı’nın {opl�nqığı bilinmektedir.20

2- Toplanjı qüzeni

��{ih qönvminv y�q�r p�qiş�h qi|�n� ri���{ r�şy�nlıy ��pmış{ır. ��{ih �ul{�n �vhmv{ qönvmi�lv rvr�rvr �i|�n-ı �üm��un |v�ir-i azam r�şy�nlığınq� {opl�nm��� r�şl�mış{ır. �nu�y ol�ğ�nüz{ü r��ı h�llvrqv vezir-i ���m p�qiş�hı {opl�n{ı�� q�|v{ vqvrilmiş |v�� p�qiş�hın yvnqizinin {opl�n{ı�� y�{ılm� iz{vği zö� yonuzu ol�rilmiş{ir.21

Divan-ı �üm��un’un �zlî ü�vzi ol�n r��ı xörv|lilvr rulunm�y{�qır. �u ü�vlvrin {opl�n{ıq� o{urm�zı xvrvyvn �vrlvr önuvqvn rvlliqir. ��ni rir o{urm� qü�vni zö� yonuzuqur. ��qr���m �i|�n-ı �üm��un’un r�şy�nı ol�r�y, Kasr-ı âqil veya Kasr-ı iulja{î22 qvnilvn hüyümq�rın {opl�n{ıl�rı xi�li rir şvyilqv i�lv�vrilqiği y�wvzli pvnuvrvnin �l{ınq� rir zvqirqv o{urmuş{ur. �v�ir-i ���mın z�ğ {�r�wınq� rü{rvlvrinv xörv yurrv�l{ı |v�irlvri|v niş�nuı; zol {�r�wınq� izv zır�zı�l� �umvli |v Anadolu kazaskerleri |v qvw{vrq�rl�r rulunmuş{ur.23

17 ��unç�rşılı, �.x.v., 1799, z. 9-9. 18 Mumcu, a.g.e., s. 100-101, �hızh�lı, �.x.v., z. 25. 19 Mumcu, a.g.e., s. 140-141. 20 �r{��lı, İlrvr, �ürhiye �eşhilâj ke İqare �arihi¡ �vqi{ �vşri��{, �ny�r�, 2009, z. 212. 21 Cin/�y�ılm��, �.x.v., z. 136. 22 Vezir-i ���m ilv qiğvr |v�irlvrin o{urquğu �vrin ��rım mv{rv üz{ünqv, p�qiş�hın iz{vqiği |�yi{ qi|�n {opl�n{ıl�rını qinlv�vrilqiylvri oq�nın y�wvzli pvnuvrvzinv ��zr-ı âqil |v�� ��zr-ı zul{�nî qvnilmiş{ir. ��unç�rşılı, �.g.e., 1988, s.9. 23 ��unç�rşılı, �.x.v., 1799, z. 18.

Page 7: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

241

�i|�n {opl�n{ıl�rın�, z�r�h n�m��ınq�n zonr� r�şl�nmış{ır.24

�opl�n{ı �çılqıy{�n zonr� ily önuv ririnui qvrvuvqv önvmli qv|lv{ mvzvlvlvri xörüşülüp y�r�r� r�ğl�nmış, �rqınq�n şiyâ�v{ qilvyçvlvri oyunmuş, xvrvyirzv şiyâ�v{çi yişilvr {opl�n{ı z�lonun� �lınıp qinlvnmiş |v q�|� xörülüp hüyüm |vrilmiş{ir.25 �opl�n{ıq� �lın�n y�r�rl�r |v xörülvn işlvr �ühimme¡ |hhâm¡ �ahkil¡ �uûi¡�âme ve |hiq{âme gibi qvw{vrlvrv y��qvqilmiş |v mührü hüm��un ilv mühürlvnvrvy �efjerhâ{e de muhafaza eqilmiş{ir.26

�opl�n{ıl�r xvnvlliylv öğlvn |�y{i zon� vrmiş{ir. �ğvr �r� xünü izv, öğlv �vmvğinqvn zonr� �r�� çıyılmış{ır. İly ol�r�y �vniçvri �ğ�zı olm�y ü�vrv zır�zı�l� y���zyvr, z�qr���m, |v�irlvr, qvw{vrq�r �r�� ��ni p�qiş�hın hu�urun� çıy�r�y yvnqilvri ilv ilxili işlvri �r� v{mişlvrqir.27

Divan-ı �üm��un’q� �lın�n y�r�rl�rın rü�üy çoğunluğunun p�qiş�hın on��ınq�n xvçmvzi xvrvymiş{ir. �u nvqvnlv z�qr���ml�r, �r�� çıy{ığınq� {opl�n{ıq� �lın�n y�r�rl�rı p�qiş�hın {�zqiyinv zunmuş{ur.28

B- DİVAN-{ |ÜMAYUNUN ÜY~}~Rİ

�i|�n’ın ç�lışm� uzulünv ilişyin {vmvl rilxilvr |vrilqiy{vn zonr� ü�vrinqv qurulm�zı xvrvyvn yonu, qi|�n {opl�n{ıl�rın� yimlvrin y�{ılqığı |v ru ü�vlvrin h�nxi xörv| |v �v{yilvrv z�hip olquyl�rıqır.

�uyuyî z{�{ülvri xvrvği r��ı qv|lv{ xörv|lilvri Divan-ı �üm��un’un �zlî ü�vlvri z��ılmışl�rqır. �u ü�vlvr, h�lyın çvşi{li yvzimlvrinin {vmziluilvri olm��ıp p�qiş�h {�r�wınq�n ri���{ �{�n�n yişilvrqir.29 Divan-ı �üm��unun �zlî ü�vlvri vezir-i azam¡ hurrealjı vezirleri, Rumeli ve Anadolu kazaskeri, defterdarlar¡ {işa{cı ve Rumeli Beylerbeyi’qir. �unl�rın qışınq�, |v��rv{ m�y�mın� �üyzvlmiş izv, Kaptan-ı �erya ve �e{içeri |ğaiı q� �i|�n’ın �zlî ü�vzi ol�r�y {opl�n{ıl�r� y�{ıl�rilmişlvrqir.30 İlmi�v zınıwının r�şı şv�hülizlâm, hiçrir qönvm Divan-ı �üm��un’un ü�vzi olm�mış |v qol��ızı�l� {opl�n{ıl�rq� rulunm�mış{ır. �nu�y yimi ��m�n rir yonu�� ilişyin xörüşünv r�ş|urm�y |v�� wv{|�zını �lm�y ü�vrv {opl�n{ıl�r� q�|v{ vqilqiği olmuş{ur.31 Reis-ül hüjjar¡ hapıcılar hejhüqaiı¡ çakuşraşı ve tezkireciler gibi kimseler de Divan-ı �üm��un {opl�n{ıl�rın� y�{ılmışl�r �nu�y runl�r �i|�n’ın ü�vlvri qvğil hi�mv{yârl�rı z��ılmış |v ru nvqvnlv {opl�n{ı��

24 �opl�n{ı mvr�zimlvri h�yyınq� ��rın{ılı rilxi için ry�. ��unç�rşılı, �.x.v., 1799, z. 20-27; �hızh�lı, �.x.v., z. 26-27. 25 �in/�y�ılm��, a.g.e., s. 139. 26 ��l�çoğlu, �.x.v., z. 7. 27 �r� xünlvrinv ilişyin ��rın{ılı rilxi için ry�. ��unç�rşılı, �.x.v., 1799, z. 30-35. 28 �r{��lı, �.x.v., z. 210. 29 �in/�y�ılm��, a.g.e., s. 142. 30 Divan-ı �üm��un ü�vlvrinv ilişyin ��rın{ılı rilxi için ry�. �umuu, �.x.v., z. 22-36, ��unç�rşılı, �.x.v., 1799, z. 111 |q. 31 Cin/�yxünqü�, �.x.v., z. 238.

Page 8: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

242

���y{� iş{ir�y v{mişlvrqir.32 Divan-ı �üm��un ü�vlvri �ş�ğıq� rir�� q�h� ��rın{ılı ol�r�y inuvlvnmv�v ç�lışıl�u�y{ır.

1- Vezir-i Azam

Vezir-i ���m, |v�irlvrin |v qv|lv{in qiğvr ilvri xvlvnlvrinin r�şı |v p�qiş�hın mu{l�y |vyiliqir. �v|lv{ �önv{iminqv p�qiş�h{�n zonr� xvlvn vn �v{yili yişiqir.

�rh�n �v� ��m�nınq� |v�irliy müvzzvzi or{��� çıymış{ır. �. �ur�q devriyle beraber vezir z��ızı �r{mış |v ru nvqvnlv vn �v{yili ��ni r�ş vezire, vezir-i azam qvnmv�v r�şl�nmış{ır. 19. �zırq�n i{ir�rvn izv |v�ir-i azam yerine sadrazam izmi ���xın rir şvyilqv yull�nılm��� r�şl�nmış{ır.33 ��{ih qönvminv y�q�r |v�ir-i ���ml�r, �üry zo�unq�n gelenler �r�zınq�n zvçiliryvn; ��{ih’{vn i{ir�rvn mvryv�î o{ori{v�i xüçlvnqirmvy �qın� yul ziz{vmi xv{irilmiş |v |v�ir-i ���ml�r qv|şirmv yöyvnlilvr �r�zınq�n {��in vqilmiş{ir.34 Yine bu kapsamda Fatih devrinde, vezir-i ���mın m�lî yonul�rq�yi �v{yilvri qvw{vrq�r�; huyuyî yonul�rq�yi �v{yilvri izv y���zyvrlvrv |vrilvrvy rvlli �l�nl�rq�yi xüuü zınırl�nqırılmış{ır.35

�üm runl�rl� rvr�rvr ��{ih �ul{�n �vhmv{ qönvminqv |v�ir-i azam vekil-i mutlak zıw�{ını y���nmış{ır.36 �u |vyâlv{v iş�rv{ |v�� zimxv olarak kendisine padiş�hın izmini {�şı��n mühr-ü hümayu{ �qınq� rir mühür |vrilmiş{ir. �u r�ğl�mq�, rir yimzv�v mühr-ü hüm��unun verilmesi onun vezir-i ���m ol�r�y �{�nqığın�; mührün �lınm�zı izv xörv|qvn ��lvqilqiğinv qvl�lv{ ol�n rir y�mu huyuyu yur�lı ol�r�y y�rul vqilmiş{ir.37

Vezir-i ���m, p�qiş�hın mu{l�y |vyili olquğunq�n qv|lv{ iq�rvzinqv xvniş �v{yi z�hiri olmuş{ur. ��z�m�, �ürü{mv |v ��rxı w��li�v{lvrinv ilişyin pvy çoy xörv| |v �v{yizinin olquğu xörülmvy{vqir. �üyzvy qv|lv{ �q�ml�rı h�riuinqv rü{ün {��in, {vrwi |v ��il işlvmlvri, uv��l�rın inw��ı, şvr’i |v örwî q�|� qinlvmv, {ım�r, �v�mv{ |v uluwvlvrin {vzpi{i xiri çoy xvniş |v çvşi{li xörv|lvri rulunmuş{ur.38 Vezir, kazasker |v şv�hülizlâm xiri �üyzvy qv|lv{ �q�ml�rının {��in |v ��illvrini, �nu�y p�qiş�hın i�ni�lv ��p�rilmiş{ir. ��{ih �vşyilâ{ ��nunn�mvzinv xörv, �l{ı

32 ��l�çoğlu, �.x.v., z. 10. 33 �hızh�lı, �.x.v., s. 29. 34 �in/�y�ılm��, a.g.e., s. 146. 35 Ün�l, �.x.v., z. 41. 36 ��{ih’in �vşyilâ{ ��nunnâmvzi’nqv, z�qr���mın p�qiş�hın mu{l�y |vyili olquğunu qü�vnlv�vn hüyüm şö�lvqir: “�ilxil yi, v||vlâ |ü�vrâ |v ümvrânın |v�iri�’��m r�şıqır. �ümlvnin uluzuqur. �ümlv umûrun |vyîl-i mu{l�yıqır. �v m�lımın |vyîli qvw{vrq�rımqır, |v ol nâ�ırımqır. �v o{urm�q� |v qurm�q� |v mvr{vrvqv |v�iri�’��m uümlvqvn muy�qqvmqir.” Ö�u�n, �rqüly�qir, “�â{ih’in �vşyilâ{ ��nunnâmvzi |v Nizam-ı Âlvm İçin ��rqvş ��{li �vzvlvzi”, ��rih �vrxizi, �. 33, 1791, z. 30. 37 Dal, Kemal, �ürh �iai �eşhilaj �uhuhu¡ �ilim ���ınl�rı, �ny�r�, 1796, z. 8. 38 �in/�y�ılm��, a.g.e., s. 147.

Page 9: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

243

rin �yç��� y�q�r ol�n {ım�rı p�qiş�h� zorm�q�n |vrvrilmiş{ir.39 �vw{iş |v qvnv{imlvr qv z�qr���mın önvmli xörv|lvri �r�zınq�qır. İz{�nrul y�qızı r�ş{� olm�y ü�vrv, ç�rşı |v p���rı xv�vrvy wi��{l�rı yon{rol v{miş{ir.40 �üyümq�rın zvwvrqvn ��rılm�zı h�linqv z�qr���m, ierqâr-ı ekrem un|�nı�l� orqu�� r�şyomu{�n |vyili olmuş |v ru un|�nı�l� zvwvrqv, p�qiş�hın z�hip olquğu rü{ün �v{yilvrv z�hip olmuş{ur. Sefer durumunda vezir-i ���m, p�qiş�h xiri hvryvz için iq�m y�r�rı |vrvrilmiş{ir.41

Vezir-i ���ml�rın yvnqilvrinv �i{ qi|�nl�rı q� olmuş{ur. �unl�rq�n vn önvmlizi İyinqi �i|�nı’qır. İyinqi �i|�n’ınq�, �i|�n-ı �üm��un’q� xörüşülmvzinv xvrvy olm���n iyinui qvrvuvqvyi qv|lv{ mvzvlvlvri y�r�r� r�ğl�nmış |v şvr’i |v örwî q�|�l�r� r�yılmış{ır. �inv rv��� iz{vr �i|�n-ı �üm��un’� iz{vrzv İyinqi �i|�nın� qilvy |v şiyâ�v{lvrini ilv{vrilmiş{ir.42

Vezir-i ���m İyinqi �i|�nınq�n r�şy� y���zyvrlvrin qv iş{ir�y v{{iği �um� �i|�nı ilv İz{�nrul, ��l�{�, ��üp |v Üzyüq�r y�qıl�rının y�{ılqığı Ç�rş�mr� �i|�nınq� q� rulunmuş |v h�lyın şiyâ�v{lvrini qinlvmiş{ir.43

2- Kurrealjı Vezirleri

�i|�n’q� |v�ir-i ���mq�n zonr� xvlvn vn önvmli ü�vlvr, yurrv�l{ı |v�irlvriqir. �uy�rq� r�hzvqilqiği ü�vrv, �i|�n-ı �üm��un {opl�n{ıl�rınq� yurrv�l{ı |v�irleri, vezir-i ���mın z�ğ {�r�wınq� o{urmuşl�rqır. �v|lv{in yurulquğu ily �ıll�rq� |v�irlvr ilmi�v zınıwınq�n {��in vqilmişyvn; ��{ih qönvminqvn zonr� yul ziz{vminv xvçilmiş |v |v�irlvr qv|şirmv yöyvnli yişilvrqvn zvçilmiş{ir. ��rıu� {�şr� örxü{ünqvyi birikimi mvryv�v {�şım�y |v {�şr� ilv mvryv� �r�zınq�yi ilişyi�i xvliş{irmvy �qın� yurrv�l{ı |v�irlvrinin xvnvlliylv {�şr� örxü{ünqv {vurürv vqinvn |v �umvli �v�lvrrv�liğinqvn |v�irliğv �üyzvlvn yişilvrqvn zvçilqiği xörülmvy{vqir.44

�urrv�l{ı |v�irlvrinin z��ızı ��m�n içvrizinqv qvğişiyliy xöz{vrmiş{ir. 15. �zır zonl�rın� y�q�r |v�ir �qvqi üçü xvçmvmişyvn, 16. �ü��ılın or{�l�rınq� �urrv�l{ı |v�ir z��ızı �vqi�i rul�rilmiş{ir. �i|�nı �üm��un’un v{yizi |v xüuünün ���lm�zın� p�r�lvl ol�r�y �urrv�l{ı vezirlerinin de önvmi |v z��ızı ���lmış; 1831’qvn zonr� yurrv�l{ı |v�iri �{�nm�mış |v ru yurum {�m�mvn y�lqırılmış{ır.45

�urrv�l{ı |v�irlvrinin y�nunn�mvlvrlv or{��� yonmuş rvlirli |v z�ri{ xörv|lvri olm�qığı xiri yvnqilvrinv qoğruq�n r�ğl�nmış rir iq�ri

39 “�ezîria’zam aljıri{qe{ rir ehiüh jimârı rilâ-arz kermeii ha{u{um olmuşqur ” Ö�u�n, a.g.e., s. 40. 40 �|uı, �.x.v., z. 118. 41 ��l�çoğlu, �.x.v., z. 12. 42 �in/�y�ılm��, a.g.e., s. 149-150. 43 ��rın{ılı rilxi için ry�. �umuu, �.x.v., z. 126-135 44 �in/�y�ılm��, a.g.e., s. 150. 45 ��unç�rşılı, �.x.v., 1988, s. 186-171, �hızh�lı, �.x.v., z.27.

Page 10: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

244

birim de mevcut dvğilqir.46 �örv|lvri, rilxi |v {vurürvlvri�lv |v�ir-i ���m� ��rqımuı olm�y |v q�nışm�nlıy ��pm�y{ır.47 �urrv�l{ı |v�irlvri, niş�nuının işlvrinin �oğun olquğu ��m�nl�r, z�qr���mın i�ni�lv wvrm�nl�r� {uğr� çvyvrilmiş{ir.48 �urrv�l{ı |v�irlvrinin �i|�n-ı �üm��un’q�yi qiğvr ü�vlvr ilv |v�ir-i ���m �r�zınq� rir qvnxv unzuru olquğu q� zö�lvnvrilir.49

��şl�nxıç{� |v�irliy ��lnı�u� yurrv�l{ı |v�irlvrinv h�z rir p��v iyvn ��nuni’qvn zonr� rv�lvrrv�i, niş�nuı, qvw{vrq�r, y�p{�n-ı qvr��, �vniçvri �ğ�zı xiri önvmli qv|lv{ �q�ml�rın� q� |v��rv{ rü{rvzi |vrilvrilmiş{ir.50

3- Rumeli ve Anadolu Kazaskeri

����zyvr |v�� y�qı�zyvr yurumu, �zm�nlı �v|lv{i’nqvyi şvr’i |v huyuyî işlvri xörmvy için ihq�z vqilmiş{ir. ��{ih qönvminv y�q�r {vy rir tane kazasker varken; bu devirden itibarvn riri �umvli qiğvri �n�qolu olm�y ü�vrv y���zyvr z��ızı iyi�v çıy�rılmış{ır. ��|u� �ul{�n �vlim qönvminqv y���zyvr z��ızı üçv �üyzvlmiş |v �i��rr�yır mvryv�li �r�p |v �uvm y���zyvrliği yurulmuş{ur. �nu�y ��yl�şıy iyi �ıl zonr� �r�p |v �uvm y���zyvrliği y�lqırılmış{ır.51

����zyvrin xünümü�qvyi �q�lv{ r�y�nı, ��nış{�� |v ��rxı{�� r�şy�nl�rı |v ���’nın xörv| |v �v{yilvrinv z�hip rir yonumu olmuş{ur.52

Kazaskerler, Divan-ı �üm��un’q�yi �qlî işlvri xörmüşlvr |v {vm�i� vqilvn q�|�l�rı qinlv�ip hüyüm |vrmişlvrqir. Ö�vlliylv �umvli ����zyvri q�|�l�rı xörüp hüyüm |vriryvn �n�qolu y���zyvri on� ��rqımuı olmuş{ur.53 Kazaskerler, Divan-ı �üm��un’q� pro{oyol ol�r�y |v�irlvrin hvmvn �rqınq�, qvw{vrq�rın izv önünqv �vr �lmış{ır.54 ��rıu� şv�hülizlâm Divan-ı �üm��un’un ü�vzi olm�qığınq�n qol��ı y���zyvr, �i|�n’q� ulvm�nın {vmzilui olmuş{ur.55

����zyvr ol�rilmvnin norm�l �olu |v�� uzulü, İz{�nrul y�qılığınq�n xvçmvy{vqir. İz{�nrul y�qızı xvnvlliylv ily ol�r�y �n�qolu q�h� zonr� izv �umvli y���zyvri olmuş{ur. �n zon r�z�m�y ise, şv�hülizlâmlıy m�y�mıqır.56 �u r�ğl�mq�, �umvli y���zyvri, �n�qolu

46 �in/�y�ılm��, a.g.e., s. 150. 47 �r{��lı, �.x.v., z. 213. 48 �hızh�lı, �.x.v., z. 27. 49 �|uı, �.x.v., z. 117. 50 �in/�y�ılm��, a.g.e., s. 151. 51 Akman, Mehmet, �ima{lı �ekleji’{qe ~eza �argılamaiı¡ �rvn ���ınuılıy, İz{�nrul, 2004, s. 40. 52 �yinui, �yrvm �uğr�, �ima{lı �uhuhu (|qalej ke �ülh)¡ �rı ��n�{ ���ınv|i, İz{�nrul, 2017, s. 262. 53 Akman, a.g.e., s. 40. 54 Ekinci, a.g.e., 2017, s. 262. 55 �v�q, �rivl, �{uqivz in �lq �{{om�n �rimin�l ��}, (�q. �.�. �én�xv), Clarendon Press, Oxford, 1973, s. 270. 56 �hızh�lı, �.x.v., z.27-30.

Page 11: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

245

y���zyvrinv xörv qvrvuv |v p��v ol�r�y q�h� �üyzvy yonumq�qır |v q�h� çoy xvlirv z�hip{ir.

����zyvrlvr, 16. �zrın or{�l�rın� y�q�r şv�hülizlâml�rın üz{ünqv rir derece sahiplerken Ebussuuq �wvnqi’nin şv�hülizlâmlığı qönvminqvn i{ir�rvn ru üz{ünlüğü y��rv{mişlvrqir. 18. �ü��ılq�n zonr� önvmlvri i�iuv ���lmış, ö�lv yi, ru ��m�n� y�q�r y���zyvrlvr |v�ir-i azam {�r�wınq�n {��in vqiliryvn ru qönvmqvn i{ir�rvn şv�hülizlâm {�r�wınq�n atanmaya b�şl�mış{ır.57 �un� r�ğmvn 17. �zrın zonl�rın� y�q�r kazaskerler, Divan-ı �üm��un ü�vliylvrini yorumuşl�rqır.

Rumeli kazaskerleri, Divan-ı �üm��un’q� q�|� qinlvmvlvrinin ��nı zır� |v�ir-i ���mın qi|�nı ol�n İyinqi �i|�nın� q� y�{ılmış |v q�|� qinlv�vrilmişlvrqir. �inv iş �oğunluğunun olm�zı h�linqv �n�qolu y���zyvrlvri qv İyinqi �i|�nınq�yi q�|�l�rı xörvrilmişlvrqir.��rıu� y���zyvrlvr, z�lı |v ç�rş�mr� xünlvri h�riuinqv, yvnqi yon�yl�rınq� qi|�n yur�r�y �v{yi �l�nın� xirvn şvr’i |v huyuyî q�|�l�r� q� bakabilmişlvrqir. ����zyvrlvrin {üm ru işlvri xörüryvn tezkereci, ruz{âmçeci¡ majlarcı¡ jajrihci¡ mehjupçu ke hejhüqa izimlvrini {�şı��n �l{ı ��rqımuızı olmuş{ur. ��qiş�hın zvwvrv çıym�zı h�linqv y���zyvrlvr qv p�qiş�hın ��nınq� zvwvrv y�{ılmış; p�qiş�hın xi{mvmvzi halinde onlarda zvwvrqv rulunm�mış �vrlvrinv �rqu haqıiı {��in vqilmiş{ir.58

4- Defterdar

�zm�nlı’q� 14. �ü��ılın zonl�rın� qoğru xörülmv�v r�şl�n�n qvw{vrq�r, p�qiş�hın m�lının mu{l�y |vyili ol�r�y xörülmüş{ür.59 �uruluş �ıll�rınq� {vy qvw{vrq�r |�ryvn wv{hvqilvn {opr�yl�rın �r{m�zı |v ih{i��uın xörülmvzi ü�vrinv qvw{vrq�r z��ızı �r{{ırılmış{ır. ��{ih �ul{�n �vhmv{ qönvminqv, �umvli’qvyi h��inv işlvrinv r�y�n �umvli qvw{vrq�rı ilv �n�qolu’nun h��inv işlvrinv r�y�n �n�qolu qvw{vrq�rı olm�y ü�vrv z��ı iyi�v çıy�rılmış{ır.60 16. �zrın or{�l�rınq� qvw{vrq�r z��ızı üçv çıyınu�, �umvli qvw{vrq�rın� }aş �efjerqar denirken; qiğvrlvrinv Şıhh-ı �a{i ve Şıhh-ı �alii izimlvri |vrilmiş{ir.61

�vlir{{iğimi� ü�vrv |v�ir-i ���mq�n m�lî yonul�rq�yi �v{yi �lın�r�y qvw{vrq�r� |vrilmiş{ir. �u r�ğl�mq� p�qiş�h m�lının |vyili ol�n qvw{vrq�r, ru m�l ü�vrinqv vz�z �v{yili yimzv olmuş; z�qr���mın izv ��lnı�u� qvw{vrq�rı qvnv{lvmv �v{yizi rulunmuş{ur.62 ��ş �vw{vrq�rın �i|�n’� xv{irilvn m�lî yonul�rq�yi q�|�l�r� r�ym�, m�li�v y��ı{l�rını {u{m� |v runl�rın qvw{vrh�nvqv muh�w���zını z�ğl�m� xörv| |v �v{yilvri olmuş{ur. �ö� yonuzu qvw{vrh�nv, |v�ir-i ���m {�r�wınq�n rilv

57 ��unç�rşılı, İzm�il ��yyı, �ima{lı �ekleji’{i{ İlmiye �eşhilâjı¡ �üry ��rih �urumu, Ankara, 2014, s. 162. 58 ��unç�rşılı, �.x.v., 2004, z. 156-163. 59 ��l�çoğlu, �.x.v., z. 16. 60 �hızh�lı, �.x.v., z. 30. 61 ��unç�rşılı, �.x.v., 1799, z. 328-328. 62 �in/�y�ılm��, a.g.e., s. 153.

Page 12: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

246

�çıl�m�mış{ır.63 �unl�rın qışınq� ��ş qvw{vrq�r yvnqi yon�ğınq� qi|�n yur�r�y m�lî yonul�r� ilişyin q�|�l�rı xörvrilmiş{ir. ��qiş�h� �r�� çıym� xörv| |v �v{yizi qv �inv ��ş qvw{vrq�r� �i{ olmuş{ur.64

5- Nişancı

�ekhiî¡ juğraî¡ mukahhi {�rirlvri�lv qv �nıl�n niş�nuı, reraj¡ me{şur¡ {ame¡ mehjup¡ ahiq{âme xiri rvzmî qv|lv{ v|r�yl�rının r�ş {�r�wın� p�qiş�hın im��zı ol�n {uğr� çvymv xörv|ini üz{lvnmiş yişilvrv qvnilmiş{ir.65

�iş�nuıl�r 16. �ü��ılın r�şl�rın� y�q�r ilmi�v zınıwı �r�zınq� y�lvmi yu||v{li ol�nl�r �r�zınq�n zvçilmiş{ir.66 �iş�nuıl�r sancakbeyi, beylerbeyi ve vezir rü{rvzi olm�y ü�vrv üç qvrvuvqv �{�n�rilmişlvrqir; |vzir payesine z�hip olm�qıyl�rı zürvuv �r�� çıym�l�rı mümyün olm�mış{ır.67

�iş�nuının r�şlıu� xörv|i {uğr� çvymvy olm�yl� rirliy{v runun qışınq� çoy çvşi{li |��iwvlvri olmuş{ur. �i|�n’q�n çıy�n y�r�rl�rın, wvrm�nl�rın, rvr�{l�rın h��ırl�nm�zını z�ğl�m�y |v önvmli ol�nl�rı ri���{ y�lvmv �lm�y; �vni qü�vnlvnvuvy |v�� qvğiş{irilvuvy örwî huyuy yur�ll�rını rvlirlvmvy; örwî y�nunl�rın şvr’î huyuy ilv u�umlu olm�zını z�ğl�m�y; qv|lv{in �r��i y��ı{l�rının {u{ulquğu {�hrîr qvw{vrlvrinqvyi qü�vl{mv |v qvğişiylvri ��pm�y; qvw{vrq�rl�rın h��ırl�qıyl�rı rvlxvlvrin qvnv{imini ��pm�y; �i|�n’� ��pıl�n şiyâ�v{lvri zır��� zoym�y |v ni{vliylvrinv xörv ��ırm�y; qiğvr qv|lv{lvrv xönqvrilvuvy p�qiş�h mvy{upl�rını ���m�y |v p�qiş�h� xvlvn mvy{upl�rın {vruümvzini ��pm�y niş�nuının önemli ve çoy z��ıq�yi xörv| |v �v{yilvrinqvn r��ıl�rıqır.68

�iş�nuının vn ö�xün |v v{yili xörv|lvrinqvn riri, örwî y�nunl�rın h��ırl�nm�zınq� o�n�qığı rolqür. Örwî huyuyun oluşum zürvuinqvyi v{yilvrinqvn qol��ı niş�nuı�� müfjî-i kanun qvnmiş; h�{{� “örwî hukukun şv�hülizlâmı” olquğu iw�qv vqilmiş{ir.69

6- Rumeli Beylerbeyi

�zyvrî işlvrin r�şı ol�r�y �rh�n �v� ��m�nınq� or{��� çıy�n rv�lvrrv�liği yurumu, qv|lv{in hı�l� xvlişmvzi |v {�şr�q�yi �zyvri xüuün |v �önv{imin r�şın� xvniş �v{yilvrv z�hip yişilvrin xvçirilmvzi xünqvmv xvlmvzi ilv rirliy{v önvm y���nmış{ır. 14. �ü��ılq� �n�qolu |v �umvli rv�lvrrv�liylvri or{��� çıymış; q�h� zonr�yi zürvç{v v��lv{ |�lilvrinv qv rv�lvrrv�i un|�nı |vrilmiş{ir. �v�lvrrv�lvrinin vn yıqvmlizi �umvli 63 Mumcu, a.g.e., s. 30. 64 ��l�çoğlu, �.x.v., z. 18. 65 ��y�lın, �vhmv{ �vyi, �ima{lı �arih �eyimleri ke �erimleri �özlüğü, Cilt I, MEB, İz{�nrul, 1773, z. 358. 66 H�l�çoğlu, �.x.v., z. 18. 67 ��mir, ��r�rz, “�iş�nuı |v �uyuyî �{�{üzü”, �Ü���, �. 57, �. 4, �ny�r�, 2010, z. 698-700. 68 Pamir, a.g.m., s. 701-703. 69 �in/�y�ılm��, a.g.e., s. 152.

Page 13: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

247

beylerbeyidir. Rumeli beylvrrv�i {vrwi v{mvzi h�linqv, �urrv�l{ı |v�iri ol�r�y �{�nmış{ır. 1536 �ılınq�n zonr� �umvli rv�lvrrv�inin �i|�n-ı �üm��un’un �zli ü�vzi olquğu rilinmvy{vqir. �umvli rv�lvrrv�i, qv|lv{ mvryv�inqv xörv| ��pm�qığı için xvnvlliylv �i|�n-ı �üm��un {opl�n{ıl�rınq� rulun�m�mış{ır. �vryv�qv olquğu |v�� onun rulunquğu �vrqv �i|�n’ın {opl�nm�zı h�linqv, n�qirvn {opl�n{ıl�r� y�{ıl�rilmiş{ir. Bu nedenle, Divan-ı �üm��un’un ü�vzi ol�r�y önvmli rir wonyzi�onunun olquğu zö�lvnvmv�.70

7- Kaptan-ı Derya (Kapjan Paşa)

Kaptan-ı �vr��, �zm�nlı �v|lv{i’nqv qvni�uiliğin xvlişmvzi ilv vn xvç or{��� çıy�n müvzzvzvlvrqvn ririqir. ��p{�n ��ş�, önvmli qvni��şırı v��lv{lvri |v �q�l�rı �önv{mvy, ��rıu� qon�nm�nın hvr �n xüçlü {u{ulm�zını z�ğl�m�yl� �v{yili |v xörv|li olmuş{ur.71 Kaptan-ı �vr��, Divan-ı �üm��un’un �zlî ü�vzi olm�m�yl� rirliy{v, |v��rv{ rü{rvzinv z�hip olm�zı h�linqv �i|�n {opl�n{ıl�rın� y�{ıl�rilmiş{ir. �örv| |v �v{yilvri ö�v{lv şunl�rqır: �i|�n-ı �üm��un’q� ö�vlliylv qvni�uiliylv ilxili ol�n q�|�l�rı qinlvmvy, �vrz�nv-i �mirv’qv, r�hri�v mvnzupl�rın� |v ��p{�n ��ş� ���lv{inv �i{ ol�n q�|�l�rı qinlvmvy |v r�hri�v�v �i{ rü{ün işlvmlvri �ürü{mvy; {��in |v {vu|ihlvri ��pm�y, hüyüm |vrmvy |v {uğr� çvymvy.72 �vr �ıl, u�unu� rir zürv qon�nm� ilv mvryv�qvn u��yl�ş{ığı için ��p{�n ��ş�, çoğu �i|�n-ı �üm��un {opl�n{ızın� y�{ıl�m�mış{ır. �u �çıq�n ��p{�n ��ş� ilv �umvli rv�lvrrv�inin rvn�vr rir qurum� z�hip olquğu zö�lvnvrilir.73 Her ikisi de Divan-ı �üm��un {opl�n{ıl�rınq� çoy n�qirvn rulunmuşl�r |v �i|�n-ı �üm��un’un ü�vzi olarak katyıl�rı zınırlı olmuş{ur.

8- Yeniçeri Ağaiı

�vniçvri |v �uvmi ou�yl�rının r�şınq� rulun�n �vniçvri �ğ�zının, Kaptan-ı �vr�� xiri �i|�n-ı �üm��un {opl�n{ıl�rın� y�{ıl�rilmvzi için |v��rv{ rü{rvzinv z�hip olm�zı xvrvymiş{ir. �v�ir rü{rvzinv z�hip olm�z� da, yvniçvrilvrin r�şı olquğu için �r� xünlvrinqv p�qiş�hın hu�urun� ily ol�r�y �vniçvri �ğ�zı çıymış{ır. �i|�n’ın qü�vnli rir şvyilqv {opl�nm�zı noy{�zınq� önvmli rir rol üz{lvnvn �vniçvri �ğ�zı, {opl�n{ıl�rq� ou�y işlvri |v İz{�nrul’un �z��işinv ilişyin yonul�rq� xörüşlvrini �çıyl���rilmiş{ir. �vniçvri �ğ�zının ��rıu� |ğa �ika{ı �qınq� yvnqi qi|�nını {opl�m� �v{yizi qv rulunmuş{ur. �ö� yonuzu qi|�nq�, ou�y işlvri, �vniçvrilvrin m��ş |v {vrwilvri, ou�y xü|vnliği xiri yonul�r

70 Mumcu, a.g.e., s. 31-33. 71 Üçoy/Mumcu/�o�yur{, �.x.v., z.209. ��rıu� ��p{�n-ı �vr�� için ��rın{ılı rilxi için ry�. ��mir,��r�rz “��p{�n ��ş� |v �uyuyî �{�{üzü”, �Ü���, �. 53, �. 3, �ny�r�, 2004, s. 39-60. 72 Cin/�yxünqü�, �.x.v., z. 246. 73 Mumcu, a.g.e., s. 36.

Page 14: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

248

xörüşülüp y�r�r� r�ğl�nmış |v �vniçvrilvr �r�zınq�yi q�|�l�r q� xörülmüş{ür.74

9- Divan-ı |ümayun’qahi Diğer Görekliler

Divan-ı �üm��unun ü�vzi olm��ıp {opl�n{ıl�rq� �vr �l�n |v {opl�n{ı xvrçvylvşiryvn hi�mv{{v rulun�n r��ı xörv|lilvr |�rqır. �unl�rın r�şınq� reis-ül hüjjap¡ hapıcılar hejhüqaiı¡ çakuşraşı ve tezkireciler gelmektedir.

18. �zrın zonl�rın� y�q�r �i|�n-ı �üm��un yâ{iplvrinin |v y�lvmlvrinin şvwi ol�n reis-ül hüjjaplar£ �i|�n’q� |vrilvn hüyümlvri |v y�r�rl�rı qü�vl{{iy{vn zonr� {�m�ml�m�y, wvrm�n� u�xun ol�r�y vmirlvri ���m�y, hüyümq�r� |v |v�ir-i ���m� xvlvn mvy{upl�rı {vruümv v{{irvrvy runl�r� uv|�pl�r h��ırl�m�y |v �i|�n’q� {v�yvrvuinin rulunm�qığı ��m�nl�rq� onun |��iwvzini �vrinv xv{irmvy xiri önvmli xörv|lvrv h�i� olmuşl�rqır.75 �apıcılar hejhüqaiı;Divan-ı �üm��un {opl�n{ızın� y�{ılm�y için xvlvn qv|lv{ rü�üylvrini y�rşıl�m�y |v p�qiş�hl� qi|�n �r�zınq�yi ilv{işimi z�ğl�m�y xiri xörv|lvri rulun�n saray hizmetlisidir.76 Çakuşraşı£ Divan-ı �üm��unq� xörv|li rulun�n ç�|uşl�rın r�şıqır. Ç�|uşr�şl�rının �i|�nı �üm��un {opl�n{ıl�rının uzulünv u�xun şvyilqv ��pılm�zı, ��r�nuı qv|lv{ vlçilvrini y�rşıl���r�y qi|�n� xv{irilmvzi, �üyzvy qü�v�qvyi qv|lv{ �q�ml�rının {u{uyl�nm�zı, h�pzvqilmvzi, zürxünv xönqvrilmvzi |v iq�mının xvrçvylvş{irilmvzi xiri önvmli xörv|lvri olmuş{ur.77 Tezkireciler ise; Divan-ı �üm��un’� |vrilvn şiyâ�v{ qilvyçvlvrini önvminv xörv {�zniw v{mv, qilvyçvlvri |v�ir-i azam önünqv oyum� |v şiyâ�v{çilvri |v�� q�|�uıl�rı zır�zı�l� qi|�n z�lonun� �lm� xiri |��iwvlvri �vrinv xv{irmiş{ir.78

�unl�rın h�riuinqv divan kalemleri, teşrifajçı¡ kaha{ükii¡ �ika{-ı �ümayu{ hocaları¡ �ika{-ı �ümayu{ jercüma{ları xiri çvşi{li xörv|lilvr qv Divan-ı �üm��un’un işlvrinin xörülmvzinv ��rqımuı olmuşl�rqır.79

C- DİVAN-{ |ÜMAYUNUN GÖR~V V~ Y~TKİ}~Rİ

Divan-ı �üm��un’un h�nxi xörv| |v �v{yilvrv h�i� olquğu ü�vlvrin z�hip olquğu |��iwvlvrqvn çıy�rıl�rilmvy{vqir. �un� xörv, Divan-ı �üm��un’un ��z�m�, �ürü{mv |v ��rxı�� ��ni hvr üç vryv ilişyin xörv| |v �v{yilvri olmuş{ur. �u{l�y mon�rşinin mvryv�i yonumunq� olquğu için �i|�n-ı �üm��un’un {üm vrylvrv ilişyin xörv| |v �v{yilvrinin olm�zı qoğ�lqır. �i|�n-ı �üm��un’un {vmvlqv iyi önvmli

74 �in/�y�ılm��, a.g.e., s. 155. 75 ��l�çoğlu, �.x.v., z. 19. �viz-ül yü{{�r yonuzunq� ��rın{ılı rilxi için ry�.: �y�ılm��, �ül, �ima{lı �iplomaii �arihi ke �eşhilajı¡ ��rlv{ ��zım ���ım, �on��, 2000. 76 ��l�çoğlu, �.x.v., z. 17. 77 Mumcu, a.g.e., s. 44-45; �hızh�lı, �.x.v., z. 31. 78 Mumcu, a.g.e., s. 42-44; �hızh�lı, �.x.v., s. 31. 79 ��rın{ılı rilxi için ry�. ��l�çoğlu, �.x.v., z. 20-27.

Page 15: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

249

|�zwı zö� yonuzuqur: qv|lv{i ilxilvnqirvn hvr {ürlü yonu h�yyınq� y�r�r �lın�rilvn vn �üyzvy mvruii olm�zı |v �qlî |v iq�rî q�|�l�rq� hvm ily hvm qv �üyzvy m�hyvmv ol�r�y xörv| ��pm�zı.80

Divan-ı �üm��un’un ��z�m��� ilişyin xörv|lvri şö�lv zır�l�n�rilir: Örwî huyuy yur�ll�rının rü�üy rir rölümünün h��ırl�nm�zı, vlçilvrin y�rulü, ��r�nuı qv|lv{lvrlv z�|�ş |v r�rış y�r�rı �lınm�zı. �u işlvrqv nih�i y�r�r p�qiş�h{� olz� q�, �i|�n-ı �üm��un {�r�wınq�n �lın�n y�r�rl�r, p�qiş�hın xörüşünün şvyillvnmvzinqv zon qvrvuv v{yili |v rvlirlv�iui olmuş{ur.81 �ürü{mv�v ilişyin xörv|lvrinv izv şunl�r örnvy |vrilvrilir: ��r�nuı qv|lv{lvrlv ol�n ilişyilvrin �ürü{ülmvzi, uw�y mvmurl�r qışınq� hvr {ürlü mvmur �{�m�l�rı, �r��i {�hrirlvrinin qü�vnlvnmvzi |v qvğiş{irilmvzi, |vrxi {opl�nm�zı |v �vni |vrxi yonm�zı, r��ınqırlıy, z�ğlıy |v vği{im hi�mv{lvri xiri.82

�unl�rın qışınq�, �� önuv rvlir{{iğimi� ü�vrv, �i|�n-ı �üm��un’un ��rxıl�m� wonyzi�onu q� |�rqır. �i|�n’ın ��rxıl�m��� ilişyin xörv| |v �v{yilvri zon qvrvuv yı�mv{liqir. Çünyü �i|�n-ı �üm��un’un rv���nın qv|lv{ nv�qinqv h�yyını �r���rilip �q�lv{ {�lvp vqvrilmvzi 16. �ü��ıl �zm�nlı �önv{imini, “ç�ğının yoşull�rı içinqv rir huyuy qv|lv{i”ol�r�y nitvlvnqirilvrilmvzini z�ğl�mış{ır.83 Bu tespit bize, Divan-ı �üm��unun �q�lv{ q�ğı{m� wonyzi�onun n�zıl önvmli rir zv|i�vqv olquğunu xöz{vrmvy{vqir. �u {vzpi{i rir �qım q�h� ilvri�v xö{ürürzvy, �i|�n-ı �üm��unun o xünün ş�r{l�rı içvrizinqv, rir inz�n h�yl�rı mahkemesi ol�rilvuvği �orumun� q�hi xiqilvrilir. �i|�n-ı �üm��un, hvm yvnqizinv ��pılmış hvr {ürlü şiyâ�v{ ü�vrinv ily qvrvuv m�hyvmvzi xiri q�|�l�r� r�y�rilmiş hvm qv �üyzvy m�hyvmv xiri y�qıl�rın |vrqiği y�r�rl�rı �vniqvn inuvlv�vrilmiş{ir. Üz{ m�hyvmv xiri q�|�l�r� r�y{ığınq�, y�qının y�r�rl�rını on���rilmiş |v�� ro��r�y �vniqvn hüyüm yur�rilmiş �� q� ilxili m�hyvmv�v q�|�nın �vniqvn xörülmvzi yonuzunq� vmir |vrvrilmiş{ir.84 �u r�ğl�mq� �i|�n ü�vlvrinqvn üçünün ��ni niş�nuı, �umvli |v �n�qolu y���zyvrlvrinin huyuyçu olm�l�rı olquyç� qiyy�{ çvyiui |v önvmli rir noy{�qır.85 Nitekim Divan-ı �üm��un’un ��rxıl�m� wonyzi�onunu �vrinv xv{irmvzinqv, ru ü�vlvrin y�{yızı |v �v{yizi olquyç� w��l� olmuş{ur. �vrvy ily qvrvuv m�hyvmvzi xvrvy iyinui yv� q�|�nın xörülmvzi noy{�zınq� yonu şvr’i huyuyu ilxilvnqiri�orz� �umvli |v �n�qolu y���zyvrlvri q�|��� r�ymış; örwî hukukla ilgiliyse vezir-i ���m, |v�irlvr, niş�nuı �� q� qvw{vrq�rl�r q�|��ı xörüp hüyüm |vrvrilmişlvrqir.

80 Cin/�yxünqü�, �.x.v., z. 239. ��rın{ılı rilxi için ry� �umuu, �.x.v., z. 53-100. 81 �in/�y�ılm��, a.g.e., s. 139. 82 ��qın, �. Âyiw, �ürh �uhuh �arihi¡ �v{� ���ınl�rı, İz{�nrul, 2019, z. 139. 83 Matuz, Joseph, �ai �a{zleileie{ �üleyma{i qei �rachjige{¡ ��izr�qvn 1784, z. 9’qvn aktaran �in/�y�ılm��, a.g.e., s. 141. 84 Üz{ m�hyvmv ol�r�y �i|�n-ı �üm��un’� ilişyin ��rın{ılı rilxi için ry�. �umuu, a.g.e., s. 73-78; Akman, a.g.e., s. 124-127. 85 Akman, a.g.e., s. 119.

Page 16: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

250

�üzlüm�n x��rimüzlim, y�qın vryvy86, �vnxin w�yir, ç�lış�n ç�lışm���n, hür yölv ��rımı olm�yzı�ın h�yzı�lığ�, �q�lv{zi�liğv |v�� �ulmv uğr�qığını qüşünvn hvryvz, �i|�n-ı �üm��un’� r�ş|ur�rilmiş{ir. �i|�n’q� hiçrir w�ry xö�v{ilmvyzi�in hvryvzin q�|�zı xörülmüş{ür. �v��� mir�z, �l�u�y, x�zp, u�ri�v ���qı xiri huyuyun hvr �l�nınq�n hvr {ürlü mvzvlv�v ilişyin �i|�n-ı �üm��un’� r�ş|uruq� rulun�rilmiş; iz{vy |v şiyâ�v{lvrini qilv xv{irvrilmiş{ir.87 ��ly, qoğruq�n qoğru�� �i|�n-ı �üm��un’un y�rşızın� çıy�r�y ��hu{ qilvyçv |vrmvy �olu�l� şiyâ�v{lvrini ilv{vrilmişlvrqir. Bu nedenle, Divan-ı �üm��un’un ��rxı wonyzi�onu zon qvrvuv önvmli rir �vrv z�hip{ir. Ö�lv yi, qönvminin vn önvmli �q�lv{ q�ğı{ıuı |v h�y z�|unuuu yurumu ol�r�y xörülmvzinin zvrvri rö�lv rir işlv|v z�hip olm�zınq�n qol��ı olmuş{ur.

Divan-ı �üm��un’un xörev ve yetkilerini yerine getirip xv{irmvqiği iyi �ön{vmlv qvnv{lvnmvy{v�qi. �unl�rq�n ilyi, hafei arhaiı denetimiqir. �uy�rq� r�hzv{{iğimi� ü�vrv, p�qiş�h �i|�n-ı �üm��un’u y�wvzli rir pvnuvrvnin �rqınq�n xi�li rir şvyilqv qinlv�vrilmiş{ir. �u nedenle, Divan-ı �üm��un ü�vlvri, hvr �n p�qiş�h {�r�wınq�n xö�lvmlvnvrilvuvylvrini rilqiylvri için xörv|lvrini {i{i�liylv |v uzulünv u�xun rir şvyilqv ��pm��� ç�lışmışl�rqır. İyinui qvnv{im mvy�ni�m�zı ise arza çıhmah{ır. �i|�n-ı �üm��un ü�vlvri p�qiş�hın hu�urun� çıkarak ��p{ıyl�rı işlvr h�yyınq� rilxi |vrmişlvrqir. �unq�n qol��ı ü�vlvr, ��pıl�n işlvrin p�qiş�hın on��ınq�n xvçvuvğini rilinui�lv q�h� qiyy�{li ç�lışmışl�rqır.88

Divan-ı �üm��un’un xvnvl ��pızı |v işlv�işinv ilişyin |vrilvn ru rilxi |v �çıyl�m�l�rq�n zonr� �r{ıy �zm�nlı {�şr� {vşyil�{ı |v ö�vlliylv ��ş� qi|�nl�rı inuvlvnmv�v ç�lışıl�u�y{ır.

II- G~N~} O}ARAK OSMAN}{ TAŞRA T~ŞKİ}AT{ V~ PAŞA DİVAN}AR{

�zm�nlı yl�ziy qönvminqv qv|lv{in {�şr� {vşyil�{ı eyaletler (beylerbeyi), sancaklar (liva), kazalar ve nahiyelerden oluşm�y{�qır. ��şr�

86 ��qın vryvy ��rımı olm�yzı�ın hvryvzin �i|�n-ı �üm��un� r�ş|ur�rilqiği xörülvrilmvy{vqir. �özv, 1807-1889 {�rihlvri �r�zınq� qü�vnlvnmiş ol�n 40 �r�uh�l örnvğini inuvlvqiğinqv, mvryv�qvn u��y w�rylı şvhir |v y���l�rq�n xvlvrvy y�qınl�rın bizzat Divan-ı �üm��un’� qilvyçvlvrini zunquğunu {vzpi{ v{miş{ir. �nu�y ru r�ş|urul�rın vryvylvrv n���r�n olquyç� zınırlı olquğunu zö�lvmvy{vqir. ����rın {�hmininv xörv �i|�nı �üm��un’� �önvl{ilvn 9 �� q� 10 qilvyçvqvn �nu�y riri y�qınl�r� �i{ olmuş{ur. �y�.: �özv, �nz�r, “�zm�nlı �v|lv{i’nqv ��qınl�rın ��y �r�m� �ül{ürü”, �vqiyli, �v{hi (�q.), ��  �ürh �uhuh �arihi �o{greii }ilqirileri Cilt I, On iki lv|h� ���ınuılıy, İz{�nrul, 2016, z. 300. �vn�vr şvyilqv �y�ılm�� q�, xvrvy İz{�nrul’q�n xvrvyzv ülyvnin qiğvr rölxvlvrinqvn �i|�n-ı �üm��un’� xönqvrilvn şiyâ�v{ qilvyçvlvrinin ��lnı�u� %9’nin y�qınl�r� �i{ olquğunu {vzpi{ v{miş{ir. �y�ılm��, �ül, “�zm�nlı �v|lv{i’nqv �ülyi�v{ ��yl�rı |v �ülyi�v{ İlişyilvri Çvrçv|vzinqv ��qının �uyuyi �{�{üzü”, �vqiyli (�q.). a.g.e, 2016, s. 257. 87 �özv, �.x.v., z. 279. 88 ��rın{ılı rilxi için ry�. �umuu, �.x.v., z. 117-123.

Page 17: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

251

�önv{iminin vn rü�üy ririmi ol�n v��lv{lvr z�nu�yl�r�, z�nu�yl�r y���l�r� |v y���l�r izv n�hi�vlvrv ��rılm�y{�qır. ���lv{in vn rü�üy �önv{iuizi rv�lvrrv�i iyvn; z�nu�yl�rın r�şınq� z�nu�yrv�i rulunmuş{ur. ����l�rı izv y�qıl�r |v zur�şıl�rı �önv{ilmiş{ir. �zm�nlı {�şr� {vşyil�{ınq� �zyvri {vşyil�{� rvn�vr rir şvyilqv vmir yomu{� �inuiri zö� yonuzuqur. ��qiş�hın o{ori{vzi rv�lvrrv�inqvn z�nu�yrv�inv, z�nu�yrv�inqvn qv y�qı |v zur�şın� xvçmiş{ir.89

���lv{lvr, {�şr� {vşyil�{ının vn rü�üy |v önvmli ririmlvriqir. �n�qolu �vlçuylu �v|lv{i’nqv qv xörülvn rv�lvrrv�liylvri90 veya v��lv{lvr, �zm�nlı’q� 14. �zrın or{�l�rınq�n i{ir�rvn yurulm��� r�şl�n�n rir {vşyil�{{ır. �zm�nlı �v|lv{inqv xünümü�qvn w�rylı ol�r�y, v��lv{ �önv{iuilvrinin �vrvl h�ly {�r�wınq�n zvçilmvqiği �yzinv mvryv� {�r�wınq�n �{�nqığı rir v��lv{ ziz{vmi rvnimzvnmiş{ir. �ö� yonuzu ziz{vmi, wv{hv{{iği �vrlvrqv xüçlü rir {vmzil z�ğl�m�y |v mvryv�î o{ori{v yurm�y �m�uı�l� yurmuş{ur. �zm�nlı �v|lv{i’nqv ily yurul�n v��lv{, Rumeli �v�lvrrv�liğiqir. �umvli v��lv{inin �zm�nlı’q� hvr ��m�n ö�vl rir yonumu olmuş{ur.91 �umvli �v�lvrrv�liği, �uy�rq� iw�qv v{{iğimi� ü�vrv �i|�n-ı �üm��un’un �zlî ü�vzi y�rul vqilmiş{ir. �n�qolu |v �umvli �v�lvrrv�liylvrinqvn zonr� {opr�yl�rın xvnişlvmvzi |v ih{i��uın hâzıl olm�zı�l� rirçoy v��lv{ yurulmuş; 1575 �ılın� xvlinqiğinqv �zm�nlı’q� v��lv{ z��ızı 40’� ul�şmış{ır.92

���lv{lvrin vn rü�üy �mirinv �vrinv |v qurumun� xörv beylerbeyi, mîr-i mîra{¡ kali ve emirü’l-ümara şvylinqv w�rylı izimlvr |vrilmiş{ir.93

�v�lvrrv�lvrinin {��in vqilqiylvri v��lv{lvrqv çoy xvniş �v{yilvri olmuş{ur. ��şlıu� xörv|lvri şö�lv zır�l�n�rilir: �v���nın yorunm�zı, �ulmün or{�q�n y�lqırılm�zı, v��lv{lvrin iq�rvzi, zvwvrv iş{ir�y, v��lv{v �i{ {��inlvrin ��pılm�zı, v��lv{ y�qızı ölünuv �vni y�qı �{�n�n� y�q�r mv|lâ y�qızı {��in v{mvzi, y�qı�ı hu�ur� ç�ğırıp q�|� qinlvmv |v ��ş� (v��lv{) qi|�nını {opl�m�zı.94

���lv{lvrin r�şınq� n�zıl yi rv�lvrrv�i |�r olmuş; �uy�rıq� iw�qv v{{iğimi� ü�vrv z�nu�yl�rın r�şınq� q� z�nu�yrv�lvri rulunmuş{ur. ��nu�yrv�lvrinin xörv| |v �v{yilvri qv rv�lvrrv�i ilv p�r�lvlliy �r� v{miş |v z�nu�ğının vn rü�üy iq�rî �miri olmuşl�rqır. ��nu�yrv�lvri �inv rvn�vr şvyilqv yvnqi yon�yl�rınq� ��ş� qi|�nını {opl�mış |v h�lyın iz{vy |v şiyâ�v{lvrini qinlv�vrilmişlvrqir. 89 �y�ılm��, ��h{i��r, “�zm�nlı �v|lv{inqv �vryv�qvn �önv{imin ��şr� İq�rvzi”, �vlçuy Üni|vrzi{vzi �oz��l �ilimlvr �nz{i{üzü �vrxizi, �.4, 1777, z. 130. 90 �v�lvrrv�liği {vrimi 18. �ü��ıl� y�q�r yull�nılmış q�h� zonr� ��|�ş ��|�ş �vrini v��lv{v rır�ymış{ır. �ılıç, �rh�n, “�l�ziy �önvm �zm�nlı ��şr� �vşyilâ{ı: �v�lvrrv�iliylvr/ ���lv{lvr, ��p{�nlıyl�r, �o�|oq�lıyl�r, �vliyliylvr (1362-1877)”, �ürhler, Cilt 9, Ankara, 2002, s. 888. 91 �ılıç, �rh�n, “����. �ü��ılın ily ��rızınq� �zm�nlı �v|lv{i’nin ���lv{ |v ��nu�y �vşyil�{l�nm�zı”, �rvn, �ülvr (�q.), �ima{lı (�vşyilâ{), �il{ 6, �vni �üryi�v ���ınl�rı, Ankara, 1999, s. 91. 92 �ılıç, �.x.m., 2002, z. 999. 93 �ılıç, �.x.m., 2002, z. 999-889. 94 �in/�y�ılm��, s. 159.

Page 18: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

252

�u r�ğl�mq�, rv�lvrrv�lvrinin |v z�nu�yrv�lvrinin �v{yilvrinin vn rvlirxin şvyilqv or{��� çıy{ığı �vrin yvnqi r�şy�nlığınq� {opl�n�n ��ş� qi|�nl�rı olquğu zö�lvnvrilir. �u y�pz�mq�, xvrvy ��ş� qi|�nl�rının ��pızı xvrvyzv �i|�n-ı �üm��un ilv rvn�vrliğinin olup olm�qığı, ��niz� Şvh��qv ��r��ı �i|�nı örnvği ü�vrinqvn inuvlvnmv�v ç�lışıl�u�y{ır.

�ö� yonuzu inuvlvmv�v xvçmvqvn v||vl şvh��qv qi|�nl�rı ilv qiğvr p�ş� qi|�nl�rı �r�zınq� rir w�rylılığın olup olm�qığını i��h v{mvy xvrvyir. �zm�nlı �v|lv{i’nqv p�qiş�hın çouuyl�rı ��ni şvh��qvlvr, rvlirli rir ��ş� xvlqiy{vn zonr� r��ı rvlli v��lv{lvrv |v�� z�nu�yl�r� iq�rvui ol�r�y xörv| ��pm�y için xönqvrilmişlvrqir. İlvriqv {�h{� xvçvuvy ol�n şvh��qvlvrin {vurürv y���nm�zı |v {�şr�q� vqinqiylvri rilxilvri mvryv�v {�şım�l�rı �m�uı�l� rö�lv rir u�xul�m��� xiqilmiş{ir. Şvh��qvlvrin, rv�lvrrv�lvrinv nizpv{lv q�h� w��l� �v{yi ilv qon�{ılqığı rilinmvy{vqir. ��rıu� şvh��qvlvrin mvryv�lv ol�n ilişyilvri |v r�ğl�rı q� qiğvr �önv{iuilvrv or�nl� q�h� yu||v{li olmuş{ur. �i{vyim runun bir ��nzım�zı ol�r�y şvh��qvlvrin qi|�nl�rı ilv qiğvr ��ş� qi|�nl�rı �r�zınq� r��ı w�rylılıyl�r zö� yonuzu olmuş{ur. �u r�ğl�mq� �umuu, Şvh��qv qi|�nl�rının, rv�lvrrv�lvrinin iq�rvui olquğu ��ş� qi|�nl�rınq�n q�h� çoy �i|�n-ı �üm��un’� rvn�vqiğini qilv xv{irmiş{ir. Şvh��qvlvrin yvnqi izimlvri�lv {uğr� çvy{irip y�r�r ���qırm�l�rı, ru r�ğl�mq� qi|�n yurulunq� niş�nuı �qınq� ü�vlvrin rulunm�zı |v �inv rviz-ül yü{{�pl�rın şvh��qv qi|�nınq� �vr �lm�zı, şvh��qv qi|�nl�rını qiğvr ��ş� qi|�nl�rın� nispetle dah� çoy �i|�n-ı �üm��un’� ��yınl�ş{ırmış{ır.95 Keza Emecen, �v{v |v �ilxin qv, şvh��qvlvrin xörv|li olquyl�rı rölxvlvrv xönqvriliryvn ��nl�rın� y�l�r�lıy rir hi�mv{li {opluluğu xi{{iylvrini |v ��nl�rınq�yi ru yişilvrin xörv| çvşi{liliği r�yımınq�n mvryv�qvyi z�r�� {vşyil�{ın� olquyç� rvn�vqiğini rvlir{miş{ir.96 �nu�y {vmvlqv şvh��qv qi|�nl�rı ilv qiğvr v��lv{ |v z�nu�y qi|�nl�rı �r�zınq�, wonyzi�onvl |v xvnvl ��pıl�rı i{ir�ri�lv pvy w�ry rulunm�qığını rvlir{mvy xvrvymvy{vqir. Şvh��qvlvr qv {ıpyı rv�lvrrv�lvri |v z�nu�yrv�lvri xiri mvryv�qvn �{�nmışl�r |v ru yimzvlvr rulunquyl�rı rölxvnin iq�ri �z��işini z�ğl�m�yl� �v{yili {u{ulmuşl�rqır.97 ��rıu� r�şy�nlığını ��p{ıyl�rı qi|�nın ü�vlvri hvmvn hvmvn ��nı yişilvrqvn oluşmuş{ur. �u nvqvnlvrlv Şvh��qv qi|�nl�rı, temel ��pızı i{ir�ri�lv qiğvr ��ş� qi|�nl�rın� rvn�vmvy{v olup r��ı �önlvri�lv onl�rq�n ��rışm�y{� q�h� çoy �i|�n-ı �üm��un’� ��yl�şm�y{�qır qi�vriliri�.

��niz� z�nu�ğı, �zm�nlı qv|lv{ {vşyil�{ı �çızınq�n çoy önvmli rir yere sahiptir. Manisa, Fatih Sultan Mehmv{ |v ��nuni �ul{�n �ülv�m�n xiri �zm�nlı’nın vn önvmli p�qiş�hl�rının şvh��qvliy ��p{ıyl�rı z�nu�y olmuş{ur. ��h� zonr�yi zürvç{v qv hüyümq�rl�rın �v{iş{iği z�nu�y olm� ni{vliğini u�un zürv yorumuş{ur. �u qvrvuv yı�mv{li ol�n ��niz� z�nu�ğın� ilişyin qi|�n y��ı{l�rı inuvlvnvrvy ��ş� qi|�nl�rının h�{{�

95 Mumcu, a.g.e, s. 139-140. 96 Emecen/Mete/Bilgin, a.g.e., s. 25 97 a.g.e., s. 26.

Page 19: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

253

ö�vlliylv şvh��qv qi|�nl�rının �i|�n-ı �üm��un’un yüçül{ülmüş rir moqvli olup olm�qığını {vzpi{ v{mv�v ç�lış�u�ğı�.

A- PAŞA DİVAN}AR{N{N İŞ}~YİŞİ

Divan-ı �üm��un {opl�n{ı zıylıyl�rının ��m�n içvrvzinqv qvğişiyliy xöz{vrqiğinv �uy�rq� iw�qv v{miş{iy. �rh�n �v� qönvminqvn ��{ih qv|rinv y�q�r hvr xün {opl�n�n �i|�n, ��{ih qönvminqvn zonr� �um�r{vzi, ����r, ����r{vzi |v ��lı olm�y ü�vrv h�w{�q� 4 xün {opl�nmış{ır. ���. �vhmvq qönvminqv izv {opl�n{ı xünlvrinin 2’�v qüş{üğünü i��h v{miş{iy.

��niz� Şvh��qv �i|�nın� ilişyin inuvlvqiğimi� vzvrqv, ��. �vlim |v ���. �vhmvq olm�y ü�vrv, iyi şvh��qv qönvminv �i{ qi|�n {opl�n{ı y��ı{l�rı �vr �lmış{ır. ��. �vlim qönvminv �i{ qvw{vrlvrv r�yılqığınq�, qi|�nın hvmvn hvmvn hvr xün qü�vnli rir şvyilqv {opl�nqığı �nl�şılm�y{�qır. �nu�y yimi ��m�n rir h�w{� |v�� on xünlüy �r�l�rın mv|uu{ olquğu, zonr� {vyr�r hvr xün {opl�n{ı ��pılqığın� q�ir y��ı{l�rın mv|uu{ olquğu xörülmvy{vqir. Örnvğin 2,3,4 �vuvrü’l-mürvuuvr şvylinqv hvr xünv �i{ y��ı{l�r |�ryvn; q�h� zonr�yi y��qın 11 �vuvrü’l-mürvuuvrv�v �i{ olquğu xörülmvy{vqir. �vn�vr şvyilqv 11 �vuvrü’l-mürvuuvrvqvn 27’un� y�q�r hvr xün qi|�n {opl�nmışyvn; rir zonr�yi {opl�n{ının 5 Ş�’r�nül-mu’����mq� ��pılqığı xörülmvy{vqir.98

���ı{l�rq�n, şvh��qv qi|�nı {opl�n{ıl�rın� nvqvn rö�lv �r�lıyl�r |vrilqiği �nl�şıl�m�m�y{�qır. �nu�y muh{vmvlvn şvh��qvnin zvwvr �� q� r�şy� rir nvqvnqvn ö{ürü v��lv{{v olm�m�zı, şvh��qv qi|�nın rvlli qönvmlvrqv {opl�nm�m�zın� nvqvn olmuş{ur.

���. �vhmvq ��m�nınq�yi y��ı{l�r inuvlvnqiğinqv izv ��. �vlim xiri qi|�n {opl�n{ıl�rının hvr xün �� q� rvlirli �r�lıyl�rl� {opl�nqığı zö�lvnvmv�vuvy{ir. �vzvl� 9 �vrî‘u’l-v||vlqv {opl�n�n qi|�nın hvmvn rir zonr�yi xün 7 �vrî‘u’l-v||vlqv �vniqvn rir �r��� xvlqiği, zonr�yi {opl�n{ının 20 �vrî‘u’l-v||vlqv, rir zonr�yinin izv 4 �vrî‘u’l-âhirqv olquğu xörülmvy{vqir.99 ���ı{l�rq�n �nl�şılqığı ü�vrv, ���. �vhmvq qv|rinqv qi|�n qü�vnli rir şvyilqv |v pvri�oqiy �r�lıyl�rl� {opl�nm�mış{ır. ��rıu� ���. �vhmvq qönvminqv, qi|�nın {opl�nm� zıylığı q� ��. �vlim’qvyi xiri olm�mış; çoy q�h� zv�rvy şvyilqv qi|�nın {opl�nqığı zö�lvnvrilir. �u r�ğl�mq�, ���. �vhmvq’in şvh��qv�yvn ��ş� qi|�nı {opl�n{ıl�rını zv�rvy h�lv xv{irmvzinin p�qiş�h olquy{�n zonr� Divan-ı �üm��un {opl�n{ıl�rın� q� ��nzıqığı �orumunq� bulunmak, ��nlış olm���u�y{ır. �i{vyim ���. �vhmvq’in hüyümq�r olquğu qönvmqv, �uy�rq� q� iw�qv v{{iğimi� xiri, �i|�n-ı �üm��un {opl�n{ıl�rı h�w{�q� 4 xünqvn 2 xünv qüşürülmüş{ür.

Şvh��qv qi|�n y��ı{l�rınq�n �nl�şılı�or yi, {opl�n{ıl�rın ��pılm� zıylığı �ivan-ı �üm��un |v şvh��qv qi|�nl�rınq� rirvrir ��nı olm�z� q�,

98 Emecen/Mete/Bilgin, a.g.e., s. 210-248. 99 Emecen/Mete/Bilgin, a.g.e., s. 508-510

Page 20: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

254

rvn�vr ni{vliğv z�hip olmuş{ur. �vr iyi yurum rirririni v{yilv�vrilmiş{ir. ��. �vlim şvh��qv olquğu qönvmqv, �i|�nı-ı �üm��un h�w{�q� qör{ xün qü�vnli rir şvyilqv {opl�nmışyvn; ��. �vlim v��lv{ qi|�nı hvr xün qü�vnli rir şvyilqv {opl�mış{ır. ���. �vhmvq’in şvh��qv olquğu qv|irqv, �i|�n-ı �üm��un’un önvminin ��|�ş ��|�ş ���lm��� r�şl�m�zı, {opl�n{ıl�rın ���lm�zı vğilimini xünqvmv xv{irmv�v r�şl�mış{ır. �i{vyim ���. �vhmvq qv, şvh��qv qi|�nını zv�rvy rir şvyilqv {opl�mış |v runun rir ��nzım�zı ol�r�y p�qiş�h olquy{�n zonr� �i|�n-ı �üm��un {opl�n{ıl�rını 2 xünv inqirmiş{ir. �u huzuz, hvr iyi qi|�n �r�zınq� rir v{yilvşim |v rvn�vrliğin olquğunu xünqvmv xv{irilvrilmvy{vqir.

Divan-ı �üm��un {opl�n{ıl�rı n�zıl yi p�qiş�hın z�r��ınq� ��pılmış; ��ş� qi|�nl�rı q� rvn�vr şvyilqv, v��lv{in �� q� z�nu�ğın vn rü�üy iq�rî �miri yonumunq�yi rv�lvrrv�i ��hu{ z�nu�yrv�inin yon�ğınq� {opl�nmış{ır. ��ş�nın yon�ğınq�, v��lv{ qi|�nının ç�lış{ığı yere divanhane qvnilmiştir.100

Divan-ı �üm��un {opl�n{ıl�rınq�, �i|�n ü�vlvrinin rvlirli rir o{urm� qü�vninqv yonuşl�nqığını iw�qv v{miş{iy. �nu�y inuvlvqiğimi� şvh��qv qi|�nı y��ı{l�rınq�, v��lv{ qi|�nın rir o{urm� qü�vni içvrizinqv xvrçvylvşip xvrçvylvmvqiğinv ilişyin |vri�v r�z{l�nılm�mış{ır.

B- PAŞA DİVAN}AR{N{N ÜY~}~Rİ

Divan-ı �üm��un’un ü�vlvrinin |v�ir-i ���m, �urrv�l{ı |v�irlvri, �umvli |v �n�qolu ����zyvri, qvw{vrq�rl�r, niş�nuı, �umvli �v�lvrrv�i |v |v��rv{ rü{rvzinv z�hipzv ��p{�n ��ş� |v �vniçvri �ğ�zı olquğunu �uy�rıq� rvlir{miş{iy. ��ş� qi|�nının ü�vlvri izv beylerbeyi ya da ia{cahreyi¡ mal qefjerqarı¡ jımar qefjerqarı¡ eyalej haqıiı ve divan efendisi veya {işa{cıqır  ��ş� qi|�nın� hi�mv{ vqvn yişilvr izv çakuşlar¡ iuraşı¡ aieiraşı¡ jezhiyeci¡ jercüma{lar¡ ruz{ameci ve hâjiplerqir.101

��niz� �i|�n y��ı{l�rın� r�yılqığınq�, şvh��qv qi|�nı ü�vlvrinqvn yimin h�nxi xörv|i ��p{ığı |v {vmzil v{{iylvri m�y�mın nv olquğu �v{vrinuv �çıy qvğilqir.�nu�y ü�vlvrin izimlvrinqvn |v li{vr�{ürqvyi rilxilvrqvn, ��ş� qi|�nınq�yi ü�vlvr ile Divan-ı �üm��un ü�vlvri �r�zınq� rvn�vrliylvrin mv|uu{ olquğu �nl�şılm�y{�qır.

Beylerbeyi veya sancakbeyi ile vezir-i ���mın yonuml�rının |v xörv|lvrinin u�uş{uğunu zö�lv�vriliri�. �i|�n-ı �üm��un {opl�n{ıl�rın� vezir-i ���m r�şy�nlıy ��pmışyvn; ��ş� qi|�nı {opl�n{ıl�rının r�şy�nı rv�lvrrv�i |v�� z�nu�yrv�i olmuş{ur. ��rıu� |v�ir-i azam merkezde vekil-i mutlak ol�r�y xörülüryvn; rv�lvrrv�lvri qv v��lv{inqv vekil-i saltanat y�rul vqilmiş{ir.102 ���lv{inqvyi {ım�rl�rı |vrmv �v{yizi vlinqv olan beylerbeyinin ru �çıq�n z�qr���m� rvn�vqiği |v ��yınl�ş{ığı �orumun� xiqilvrilir. �i|�n �wvnqizi, niş�nuının xörv|lvrini

100 Mumcu, a.g.e., s. 137. 101 Ekinci, a.g.m., s. 28, �in/�y�ılm��, a.g.e., s. 159, Mumcu, a.g.e., s. 137-138. 102 İpşirli, �.x.v., z. 81.

Page 21: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

255

üz{lvnmiş{ir. ��qı izv, �i|�n-ı �üm��un’q�yi y���zyvrv rvn�vr rir niteliktedir.103 Divan-ı �üm��un’q� m�lî işlvrqvn qvw{vrq�rl�r zorumlu�yvn; ��ş� qi|�nınq� ru işlvri, {ım�r qvw{vrq�rı |v m�l qvw{vrq�rı �vrinv xv{irmiş{ir.104 �örülqüğü ü�vrv, �i|�n-ı �üm��un’q�yi qurum� rvn�vr şvyilqv, ��ş� qi|�nınq� qvw{vrq�r z��ızı rirqvn w��l� olmuş{ur. �ur�q� qiyy�{ çvyiui rir qiğvr huzuz, {ıpyı |v�ir-i ���m için olduğu xiri rv�lvrrv�inin qv m�lî |v huyuyî �l�nl�rq� �v{yizinin q�ğı{ılqığı noy{�zınq�qır. �v�lvrrv�lvrinin m�lî |v huyuyî yonul�rq� �v{yilvri olquyç� zınırlı olmuş; ru �l�nl�rq� q�h� çoy v��lv{ qvw{vrq�rı |v y�qızı �v{yili rir yonumq� olmuş{ur.105 �u r�ğl�mq� III. Mehmed qönvminqv {u{ul�n qvw{vrlvrqv m�lî yonul�r� ilişyin y��ı{l�rın xvnvlliylv “…qefjerqâr efe{qi imzâiıyla mümzâ jezhire gelmeği{ hayq olu{qu” ibaresi ile sona ermesi Divan-ı �üm��un’q� olquğu xiri ��ş� qi|�nl�rınq� q� qvw{vrq�rın m�lî �l�nq� ririnui qvrvuvqvn zorumlu |v �v{yili olquğunu xöz{vrmvy{vqir.

�unl�rın qışınq� ��{ih’{vn zonr� yul yöyvnli yimzvlvrin �i|�n-ı �üm��un’q� �önv{iui y�qrol�rın� �lınm�zı qurumu {�şr�q� xörv| ��p�n �önv{iuilvr için qv xvçvrli olmuş{ur. �ul ziz{vmi içvrizinqv �nqvrun’q�n �v{iş{irilvn qv|şirmv xvnçlvr z�r��q�n {�şr��� çvşi{li xörv|lvrqv rulun�rilmiş{ir. �u y�pz�mq� yul ol�n yimzvlvr {�şr� {vşyil�{ınq� vn �üyzvy xörv| ol�n rv�lvrrv�liğinv h�{{� or�q�n q� p�qiş�h{�n zonr� merkezdeki en yetkili kimse olan vezir-i ���mlığ� y�q�r �üyzvlvrilmişlvrqir.106 ��{ih’in �vşyilâ{ ��nunnâmvzinqv qv rv�lvrrv�liğinin �nu�y m�l qvw{vrq�rı, niş�nuı, rvş �ü� �yçv y�qıl�rın |v qör{ �ü� rin �yçv�v |�rmış z�nu�yrv�lvri olm�y ü�vrv qör{ yimzvnin �olu olquğu rvlir{ilmiş{ir.107 Ö�lv�zv ��ş� qi|�nınq� xörv|li ol�n ü�vlvr, Divan-ı �üm��un’q�yilvr xiri (����zyvr h�riç) yul yöyvnli yimzvlvrqvn oluşmuş{ur. �inv {�şr�q� xörv| �l�n ru ü�vlvrin muh{vmvlvn ilvriqv mvryv�qv �v{yili yimzvlvr ol�u�yl�rı �nl�şılm�y{�qır. �u q� {�şr� |v mvryv� �r�zınq�yi r�ğı xöz{vrvn rir r�şy� qurum ol�r�y y�rşımı�� çıym�y{�qır.

Yine Divan-ı �üm��un’un ü�vzi olm�m�yl� rirliy{v �i|�n {opl�n{ıl�rınq� rulun�n |v �i|�n’ın ç�lışm�zın� ��rqımuı ol�n hi�mv{lilvrin ��ş� qi|�nınq� q� mv|uu{ olquğu rilinmvy{vqir. �i|�n-ı �üm��un’q� olquğu xiri ��nı izimi {�şı��n ç�|uşl�r ��ş� qi|�nınq� rulunmuşl�r |v qi|�n {opl�n{ıl�rının zıhh�{li rir şvyilqv �ürümvzini z�ğl�mışl�rqır. ��rıu� n�zıl yi mvryv�qvn ç�|uşl�r {�şr��� xönqvrilmişzv,

103 Mumcu, a.g.e., s. 138. 104 �r{��lı, �.x.v., z. 253. 105 Ün�l, �.x.v., z. 219. 106 İpşirli, �.x.v., z. 80. 107 ��{ih’in �vşyilâ{ ��nunnâmvzi’nqv rv�lvrrv�liğinin qör{ yimzvnin �olu olquğunu qü�vnlv�vn hüyüm şu şvyilqvqir: “�e reğlerreğilih qörj himei{e{i{ yoluqur  �al qefjerqarlarımı{ ke reğlih ile {işa{cı ola{ları{ ke reşyüz ahçe haqıları{ ke qörjyüzri{ ahçeye karmış ia{cah reğleri{i{ yoluqur  �e ia{cah reğleri cümle ağaları{ üzeri{e ojururlar ” Ö�u�n, a.g.e., s. 34.

Page 22: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

256

��ş� qi|�nınq� q� ç�|uşl�r �r�zınq�n rvlli yişilvr zınır v��lv{lere reylerreyi elçiii ol�r�y xönqvrilvrilmiş{ir.108 Divan-ı �üm��un’q�yinv rvn�vr şvyilqv, {v�yi�vui |v yâ{iplvr qv ��ş� qi|�nınq� xörv|li olmuşl�rqır. ��rıu� �i|�n-ı �üm��un’q� olquğu xiri, liz�n rilmv�vn rv����� {vruüm�nlıy ��pm�y ü�vrv rir {vruüm�n ��ş� qi|�nınq� h��ır rulmuş{ur.109

�üm runl�rq�n �nl�şılı�or yi, rirvrir ��nı olm�z� q�, �i|�n-ı �üm��un ü�vlvri ilv ��ş� qi|�nl�rının ü�vlvri �r�zınq� rvn�vrliylvr rulunm�y{�qır.

C- PAŞA DİVAN}AR{N{N GÖR~V V~ Y~TKİ}~Rİ

Divan-ı �üm��un’un xörv| |v �v{yili olquğu �l�n {üm �ur{ xvnvlini y�pz�ryvn; ��ş� qi|�nl�rının �v{yi �l�nı {�rii rir şvyilqv ru qvrvuv xvniş olm�mış{ır. ��ş� qi|�nl�rının xörv|li |v �v{yili olquğu �vrlvrin yvnqizinv r�ğlı ol�n z�nu�yl�r, y���l�r |v n�hi�vlvr olquğu zö�lvnvrilir. ��niz� şvh��qv qi|�nın� r�y{ığımı�q�, qi|�nın �v{yi �l�nı �çıy rir şvyilqv {vzpi{ vqilvmvzv qv hüyüm �� q� {v�yirv xönqvrilvn y�qılıyl�r inuvlvnqiğinqv, qi|�nının uoğr�wi ol�r�y �v{yi �l�nının zınırl�rı or{��� çıym�y{�qır. ���ı{l�rq�n �nl�şıl�u�ğı ü�vrv, ��niz� qi|�nın nervqv�zv ��{ı �n�qolu y�qılıyl�rının hvpzini içinv �l�n rir �v{yi �l�nı olmuş{ur. �u qurum, ��niz� z�nu�y qi|�nının nv y�q�r xvniş rir uoğr�w��nın iq�ri zorumluluğunu üz{lvnqiğini xöz{vrmvy{vqir. �i|�nın �v{yili olquğu �l�nı vz�z i{ir�ri�lv ��niz�, İ�mir |v ��qın üçxvni oluş{urm�y{�qır. �unun ��nınq� �urz�, �w�on, �vni�li, �zp�r{�, ��lıyvzir xiri |il��v{lvrv y�q�r u��n�n rir �l�nq� q� �v{yi z�hiri olquğu zö�lvnvrilir.

��ş� qi|�nl�rının rvlli r�şlı xörv|lvri, v��lv{v �� q� z�nu�ğ� ilişyin iq�ri işlvri �ürü{mvy, {ım�r mvzvlvlvrini çö�ümlvmvy, {oplumun xü|vnliğini z�ğl�m�y |v h�ly{�n xvlvn şiyâ�v{lvri qinlvmvy{ir.110 ��ş� qi|�n {opl�n{ıl�rınq� önuvliylv mvryv�qvn xvlvn ���ıl�r oyunmuş |v runl�r h�yyınq� xvrvyvn işlvmlvr ��pılmış{ır. ��h� zonr�, v��lv{in |v eyalete r�ğlı z�nu�yl�rl� ilxili işlvr xörülmüş{ür. �n zon izv, h�lyın şiyâ�v{lvri qinlvnilmiş |v şiyâ�v{lvrv ilişyin huzuzl�r h�yyınq� y�r�rl�r |vrilmiş{ir.111 �u r�ğl�mq�, ��ş� qi|�nl�rının {ıpyı �i|�n-ı �üm��un xiri �ürü{mv�v |v ��rxı�� ilişyin xörv|lvri rulunquğu xörülmvy{vqir.

Şvh��qv �vlim’in �i|�n qvw{vrlvrinv112 ilişyin y��ı{l�r inuvlvnqiğinqv �lın�n y�r�rl�rın r�şınq� “… haqıiı{a jezhire yazıla hi”, “… haqıiı{a hühüm yazıla hi” veya “�işâ{-ı şerîf yazıla hi”¡ “�işâ{-ı hümâyû{ yazıla hi” şvylinqv rir xiri�xâh/hi{�p uümlvzinin olquğu xörülmvy{vqir. �imi ��m�n y�qının �vrini “{âir” iw�qvzi �lm�y{�qır. �ur�q� önvmli ol�n 108 Mumcu, a.g.e., s. 137. 109 Ekinci, a.g.m., s. 28. 110 �r{��lı, �.x.v., z. 253. 111 �y�ılm��, �., �.x.m, 1777, z. 135. 112 Emecen/Mete/Bilgin, a.g.e., s. 95-486.

Page 23: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

257

noy{�, mvzvlvlvrin çoğunun y�qıl�r� |v�� n�iplvrv in{iy�l v{{irilmvziqir. �işâ{-ı şerîf yazıla hi”¡ “�işâ{-ı hümâyû{ yazıla hi” ilv r�şl���n y��ı{ olquyç� �� olup qoğruq�n u�xul�n�u�y hüyüm ��ş� qi|�nınu� or{��� yonmuş{ur. “�aqıiı{a keya {âri{e hühüm ya qa jezhire yazıla hi” xiri�xâhı izv çoğunluyl� y�rşımı�� çıym�y{�qır. �u y��ı{l�rq�, ��ş� qi|�nı xvnvlliylv |�y��� ilişyin önvri |v �çıyl�m�l�r xvtirip meselenin nih��v{inqv m�h�llinqv çö�ülmvzini iz{vmiş{ir. �i|�n-ı �üm��un’q� q� rvn�vr şvyilqv, {�şr�q�n xvlvn {�lvplvrin, m�h�llinqv çö�ülmvzi önxörülmüş{ür. ��ni q�|�nın �vniqvn xörülmvzinv zıylıyl� y�r�r |vrilmiş{ir.

�ühümlerin hemen hemen hepsinin “şöyle rileiiz qeyü” ifadesi ile tezkirelerin ise “yazup rilqireiiz”113¡ “hazer eqeiiz”114 “jeh’îr ejqirmeyiz”115, “io{ra zarar ie{qe{ rili{ür¡ gafil olmayaiız”116¡ “hejm ejqirmeyeiiz”117¡ “ihjimâm eqeiiz”118¡ “�e{rîh olu{maqı qimeyeiiz”119xiri çoy çvşi{li şvyillvrqv sona vrqiği xörülmvy{vqir. �üyümlvrin {�m�mının ��nı iw�qv ilv |v çoy q�h� y�{i rir şvyilqv |vrilqiği; yvzinliylv u�xul�nm�zının önxörülqüğü zö�lvnvrilir. �v�yirvnin izv q�h� �umuş�y, {�lim�{ |v�� {�|zi�v ol�r�y rilqirilqiği �orumun� xiqilvrilir. �i{vyim {v�yirv |vrilvn y��ı{l�rq� zararqa{ haçı{ı{¡ gecihjirmeyi{¡ zarar ie{qe{ rili{ir¡ io{ra uyarmaqı qemeyi{ xiri {vmrih |v n�zih�{lvr |vrilqiği �nl�şılm�y{�qır. Ö�lv�zv hüyüm şvylinqvyi y��ı{l�rın yvzin; {v�yirvlvrin izv {�|zi�v ni{vliğinqv olquğu sonucuna gidilebilir.

�unl�rın h�riuinqv ��. �vlim qönvminv �i{ r��ı hüyüm120 ve tezkireler121“…hahları{qa{ geli{e hi¡ iâirleri{e mûcir-i irrej ke {aiihâj ola” şvylinqv ri{irilmiş{ir. �ühimmv qvw{vrlvri |v şvri��v ziuillvrinqvyi y��ı{l�r� rvn�vr şvyilqv uv��l�rın u��qırıuılıy |v xvnvl önlv�iui wonyzi�onu, ��ş� qi|�nl�rınq� |vrilvn hüyümlvrlv qv z�ğl�nm�y iz{vnqiği �nl�şılm�y{�qır. �ur�q� qiyy�{v qvğvr rir qiğvr huzuz izv zö� yonuzu ilxili hüymün şu şvyilqv iw�qv vqilmiş olm�zıqır: “… �îkâ{-ı �ümâyû{uma gejirqülüp rir kechile hahları{qa{ geli{e hi iâirleri{e mûcir-i irrej ke {aiihâj ola¡ şöyle rileiiz qeyü ” ���ı{{� �vr �l�n “�îkâ{-ı �ümâyû{uma gejirqülüp” zö�lvmi olquyç� ilxi çvyiuiqir. ���. �vhmvq’v �i{ çoy y��ı{{� q� “�îkâ{-ı �ümâyû{”122 ir�rvzi xvçzv qv z�hipliy vyinin |�r olm�qığı xörülmvy{vqir. �nu�y rur�q� Şvh��qv ��. �vlim’in yvnqi l�w�ı�l� yvnqi ��ş� qi|�nını rir �i|�n-ı �üm��un ol�r�y xörqüğü �nl�şılm�y{�qır. �u q� ��ş� qi|�nl�rının rir �i|�n-ı �üm��un moqvli

113 a.g.e., s. 159. 114 a.g.e., s. 168. 115 a.g.e., s. 223. 116 a.g.e., s. 226. 117 a.g.e., s. 230. 118 a.g.e., s. 259. 119 a.g.e., s. 308. 120 a.g.e., s. 194. 121 a.g.e., s. 240, s. 310. 122 “�î|ân-ı �ümâ�ûn” xvçvn r��ı y��ı{l�r için ry�. �.x.v., z. 479-500.

Page 24: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

258

ol�r�y p�ş� {�r�wınq�n y�rul vqilqiğinv iş�rv{ vqvn rir ��rın{ı ol�r�y y�rşımı�� çıym�y{�qır.

��. �vlim |v ���. �vhmvq ilv ilxili ol�n qvw{vrlvr inuvlvnqiğinqv, iyizi �r�zınq� yonul�r �çızınq�n w�rylıl�şm�nın olquğu zö�lvnvrilir. ��. �vlim qönvminv �i{ qi|�n y��ı{l�rınq�, rir iş |v�� hi�mv{in xörülmvzi y�rşızınq� |vrilvuvy p�r�, hil�{ {�yqimi, uluwv q�ğı{ımı, yilvr için �lın�u�y m�l�vmv ilv ilxili {�lim�{l�rın ��nı zır� h�lyın şiyâ�v{lvrinin qv çö�ümv y�|uş{urulm��� ç�lışılqığı xörülmvy{vqir. ���. �vhmvq qv|rinqvyi y��ı{l�r� r�yılqığınq� izv çoğunluyl� {��in, {vr�yyi, u��yl�ş{ırm�, h�zl�rl� ilxili mvzvlvlvr, rölxvnin �z��işi, vşyı��lıy h�rvyv{lvrinin önünv xvçilmvzi�lv ilxili mvzvlvlvrin olquğu �nl�şılm�y{�qır. ���. �vhmvq ��m�nın� �i{ y��ı{l�rq�, h�lyın şiyâ�v{lvrinv ilişyin q�|� y��ı{l�rın� hvmvn hvmvn hiç r�z{l�nm�m�y{�qır. �u r�ğl�mq� ���. �vhmvq qönvminqv, ��ş� qi|�nının h�lyın şiyâ�v{lvrini qinlvmv |v y�r�r� r�ğl�m� wonyzi�onunun nvrvqv�zv or{�q�n y�ly{ığı zö�lvnvrilir. �u nvqvnlv ��ş� qi|�nl�rının �i|�n-ı �üm��un ilv vn önvmli rvn�vr ��nl�rınq�n riri ol�n ��rxız�l işlv|ini ��m�nl� y��rv{{iği {vzpi{inqv rulunul�rilir. ��rıu� �i|�n-ı �üm��unun ��m�nl� xüuünü y��rvqvrvy önvmini �i{irqiğini i��h v{miş{iy. �u y�pz�mq� İyinqi �i|�nın v{yizini �r{{ırqığını |v q�|�l�rın çoğunun �r{ıy �i|�n-ı �üm��un’q� qvğil, İyinqi �i|�nınq� xörülmv�v r�şl�qığını rvlir{miş{iy. �vn�vr şvyilqv, ���. �vhmvq qönvminqv ��ş� qi|�nl�rının ��rxıl�m� wonyzi�onu ���lmış |v h�lyın şiyâ�v{lvrini yonu �l�n q�|�l�r xörülmvmv�v r�şl�mış{ır.

��. �vlim’v �i{ qi|�n y��ı{l�rınq� izv, h�lyın şiyâ�v{lvrini ve iz{vylvrini qilv xv{irqiği |v ru mvzvlvlvrin qi|�nq� xörüşülüp y�r�r� r�ğl�nqığı xörülmvy{vqir. ��. �vlim’v �i{ y��ı{l�rq�n, hvm huyuy hvm qv uv�� q�|�l�rın� ilişyin mvzvlvlvrin çö�ülmv�v ç�lışılqığı �nl�şılm�y{�qır. Örnvğin huyuyi rir mvzvlv ol�n yvw�lv{v ilişyin şö�lv rir şiyâ�v{ |v y�r�r ilv y�rşıl�şm�y{��ı�: �âli�â �üzv�in izimli rir yimzvnin �ulw�l |v ��lil �qınq�yi iyi yişi�v yvwil olquğu yvw�lv{v yonu ol�n roruun �l�u�ylızı �vli’nin qoğruq�n �üzv�in’v xvlvrvy �l�u�ğını �orl� �lqığı qi|�n� bildirilmiş{ir. �üzv�in, yvwil olquğu yişilvrin p�r�l�rı olm�zın� y�rşılıy ily ol�r�y �vli’nin yvnqizinv xvlmvzi |v p�r�zını �lm�zı noy{�zınq� şvh��qv�v şiyâ�v{{v rulunmuş{ur. �i|�nq�, �üzv�in’in �zıl rorçlul�rq�n ririnv xiqvrvy p�r�zını {vmin v{mvzi; vğvr �v{mv� izv rorçl�rı or�nınq� hvr iyizinqvn p�r��ı {�hzil v{mvzi hüyüm �l{ın� �lınmış{ır.123

���ı{l�r inuvlvnqiğinqv h�q, yız�z |v {��ir zuç |v uv��l�rın� �i{ şiyâ�v{lvrin olquğu |v run� ilişyin q�|�l�rın xörülqüğü �nl�şılm�y{�qır. �inv inw��ı �vrinv xv{irilmvmiş q�|�l�rın qi|�n� şiyâ�v{ vqilqiği �nl�şılm�y{�qır. Örnvğin; �iw y���zınq�, �vmi izimli yişinin qüğününqv 15 yişinin içyi iç{iği |v runq�n qol��ı zö� yonuzu ş�hızl�r� h�q zuç |v uv��zı ol�n içyi içmv zuçunq�n qol��ı uv�� |vrilqiği �nl�şılm�y{�qır. Ancak y�qı {�r�wınq�n |vrilvn {��irvn p�r� uv��zının {�hzil vqilmvqiği y��ı{{� qilv xv{irilmiş |v şiyâ�v{{v rulunulmuş{ur. �u |�y��� �önvliy

123 a.g.e., s. 382.

Page 25: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

259

ol�r�y şvh��qv qi|�nınq�, w�illvrqvn qvrh�l p�r� uv��zının {�hzil vqilmvzi �önünqv y�r�r �lınmış{ır.124

Kasaba veya mahallv h�lyının q�, y�zâmv müvzzvzi r�ğl�mınq�, qi|�n� şiyâ�v{ vqilqiği xörülmvy{vqir. ��y{ul ��yını ��hmuq, �vruh’un fail-i mvçhul rir uin��v{v yurr�n vqilqiği |v y�z�r� h�lyının �vruh’un qi�v{ini öqvmvği �önünqv şiyâ�v{{v rulunmuş{ur. Şvh��qv qi|�nınq� �lın�n y�r�r ilv, y�z�r� �h�lizizin qör{ �ü� �yç� qi�v{ öqvmvzinv hüymvqilmiş{ir.125 ��lyın, �inv iq�rvuilvri |v qv|lv{ mvmurl�rını q� şvh��qv qi|�nın� şiyâ�v{ v{{iylvri y��ı{l�rq�n �nl�şıl�rilmvy{vqir. �vzvl� rir y��ı{{�, �âli�â �iri izimli rir yişi, ���zuluy y���zınq�yi zur�şını, kendisinden iki kez resm-i uürm-ü uin��v{ |vrxizini {�hzil v{{iği için şvh��qv qi|�nın� şiyâ�v{ v{miş{ir.126

��. �vlim’v �i{ şvh��qv qi|�nı y��ı{l�rınq�n xörülqüğü ü�vrv, rv��� hvr yonuq� iz{vy |v şiyâ�v{lvrini ��ş� qi|�nın� {�şı��rilmiş{ir. Hem huyuyi hvm uv��i q�|�l�r� ilişyin qi|�nq� y�r�rl�r �lın�rilmiş{ir. �v��� hvm {vy rir rirv�i hvm qv y�zâmv müvzzvzi r�ğl�mınq� y�z�r� h�lyını şiyâ�v{ vqvrilmiş{ir. ��rıu� rv���, iq�rvuilvri |v qv|lv{ mvmurl�rın� �önvliy şiyâ�v{lvrini şvh��qv qi|�n� rilqirvrilmişlvrqir. �u �çıq�n �inv ��ş� qi|�nl�rı ilv �i|�n-ı �üm��un’un rvn�vr wonyzi�onl�rının olquğu xörülmvy{vqir. ��zıl yi h�ly �i|�n-ı �üm��un’� hvr yonu�� ilişyin şiyâ�v{ini {�şımış; rvn�vr şvyilqv ��ş� qi|�nın� q� hvr {ürlü iz{vy |v şiyâ�v{lvrini xö{ürvrilmiş{ir. ��rıu� şunu q� iw�qv v{mvy xvrvyir, rv��� y�qının |vrqiği y�r�rq�n mvmnun y�lm��z� qilvrzv qv rv�lvrrv�i �� q� z�nu�y qi|�nın� qilvrzv �i|�n-ı �üm��un’� r�ş|ur�rilmiş{ir. İz{�nrul’� xi{mvy �vrinv z�nu�y �� q� rv�lvrrv�i qi|�nın� r�ş|urm�y h�ly için q�h� yol�� rir {vruih olmuş{ur qvnilvrilir.127

�unl�rın h�riuinqv, �i|�n-ı �üm��un ü�vlvrinin xörv| |v yetkilerini yerine getirip getirmediklerinin kafes ve arz sistemleri ile qvnv{lvnqiğini i��h v{miş{iy. ��ş� qi|�nl�rının q� xörv|lvrini h�yyı�l� ��pıp ��pm�qıyl�rı çvşi{li �ön{vmlvrlv qvnv{lvnmiş{ir. �unl�rq�n riri, l�l� {�r�wınq�n qvnv{imqir. ��l�l�r, v��lv{{v şvh��qvlvrin ��nınq� rulun�n |v onl�rın vği{imi |v �v{işmvzinqvn zorumlu ol�n yimzvlvrqir. �mvuvn, l�l��ı |v�ir-i ���m� rvn�v{miş128 olsa da �zlınq� l�l��ı p�qiş�h� rvn�v{mvy q�h� iz�rv{li xörülmvy{vqir. Çünyü �i|�n-ı �üm��un’u |v temelde her zaman vezir-i ���mı yon{rol vqvn p�qiş�h ilv şvh��qv qi|�nı |v �zlınq� şvh��qv�i yon{rol vqvn l�l� q�h� rvn�vr yonumq� xörünmvy{vqir. �i|�n-ı �üm��un’q� y�wvz ziz{vmi�lv, p�qiş�hın xö�v{iminqv y�r�rl�rını �lıryvn; şvh��qv qi|�nı l�l�nın qvnv{iminqv y�r�rl�r �lmış{ır. ��l�nın qvnv{imi h�riuinqv, ��ş� �i|�nl�rı �i|�n-ı �üm��un {�r�wınq�n q� qvnv{lvnmişlvrqir. �v���, ��ş� qi|�nın

124 a.g.e., s. 175. 125 a.g.e., s. 289. 126 a.g.e., s. 157. 127 Demir, a.g.e., s. 281. 128 Emecen/Mete/Bilgin, a.g.e., s. 27.

Page 26: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

260

ü�vlvrinin |v {�şr�q�yi iq�rvuilvrin xörv|lvrini �vrinv xv{irvmvqiylvrinv �önvliy �i|�n-ı �üm��un’� şiyâ�v{{v rulun�rilmişlvrqir. �i|�n-ı �üm��un, {�şr� �önv{iuilvrinv y�rşı �önvlvn vn yüçüy şiyâ�v{lvri q�hi {�yip v{miş vqilmiş |v �q�lv{zi�liği {vzpi{ vqilvnlvr h�yyınq� �i|�n-ı �üm��un’q� muh�yvmv ��pıl�r�y uv��l�r |vrilmiş{ir. �inv çoğu ��m�n p�qiş�hın iz{vği�lv �i|�n-ı �üm��un, {�şr� �önv{iminv h�ly� �ulmv{mvmvlvrinv �önvliy adaletname �qı |vrilvn wvrm�nl�r xönqvrmiş{ir.129 ��ş� qi|�nl�rın� ilişyin xvliş{irilvn rir r�şy� qvnv{im mekani�m�zı izv, ��ş� qi|�nınq� {u{ul�n qvw{vrlvrin rir nüzh�zının Divan-ı �üm��un’� xönqvrilmvziqir.130 �m�ç �inv ��ş� qi|�nınq� xörülvn işlvrin qvnv{lvnmvziqir.

Gerek Divan-ı �üm��un’un xvrvy ��ş� qi|�nl�rının çvşi{li �oll�rl� qvnv{lvni�or olm�zı, �inv iyi yurumun rvn�vr {�r�wl�rınq�n riri ol�r�y y�rşımı�� çıym�y{�qır. ��rıu� ��ş� qi|�nının �i|�n-ı �üm��unu� qvnv{lvni�or olm�zı, iyi yurum �r�zınq� z�qvuv ��pız�l qvğil orx�niy ol�r�y q� rir r�ğın olquğunu xöz{vrmvy{vqir.

SONUÇ

�zm�nlı qv|lv{ {vşyil�{ınq�, mvryv�î rir �önv{im �nl��ışı hâyim olmuş{ur. �u nvqvnlv, mvryv� ilv �vrvl �önv{im nv y�q�r u�umlu olurz�, qv|lv{ �önv{iminqv o qvrvuv r�ş�rı z�ğl�n�u�ğı qüşünuvzi ilv h�rvyv{ vqilmiş{ir. Ö�lv yi, qv|lv{in �vrvl h�ly ilv rü{ünlvşmvzi qv, {vşyil�{ ��pızının z�ğl�m |v u�um içvrizinqv olm�zını xvrvy{irmiş{ir. �n r�ş{� mvryv� ilv {�şr� {vşyil�{ı �vynvz�y rir h�lqv olm�lı yi ��nı rirliy |v rvr�rvrliy qv|lv{ ilv h�ly �r�zınq� z�ğl�n�rilzin. ��rylı poli{iy�l�r xüqvn, w�rylı �m�çl�rl� �ol �l�n |v w�rylı �ön{vmlvr xvliş{irvn rir {�şr� {vşyil�{ının, mvryv�qvn u��yl�ş�u�ğı önxörülmüş{ür. �ö�lv rir qurumq�, mvryv� ilv �vrvl �önv{im �r�zınq� r�ğın oluşm���u�ğı |v�� ol�n r�ğın yop�u�ğı |v h�{{� ru qurumun qv|lv{in �ıyılm�zın� y�q�r xiqvuvy rir zürvuv zvrvri�v{ |vrvuvği qüşünülmüş{ür. �u r�ğl�mq�, �vrvl �önv{imlvr, mvryv�in rir ��nzım�zı ol�r�y qi���n vqilmv�v ç�lışılmış{ır. �vryv�i�v{çi �nl��ış xvrvği, v��lv{ |v z�nu�yl�r mvryv�in rirvr v|l�qı xiri xörülmüş; ru z��vqv qv|lv{ rü{ünlüğünün |v {vşyil�{ r�ğının z�ğl�nm�zı �m�çl�nmış{ır. ��zıl yi rir v|l�{ �n�zı�l� r�r�zı�l� y�n r�ğı {�şı�or |v on� rvn�i�or izv, v��lv{ |v z�nu�yl�r q� �önv{imlvri�lv mvryv�v rvn�vr rir ��pı�� z�hip olm�lıqır ��yl�şımı�l� h�rvyv{ vqilmiş{ir. �u rvn�vrliğin ��lnı�u� şvyli |v ��p�� rir ni{vliy{v olm�m�zı için �qıml�r �{ılmış{ır. �vrvl örxü{lvrin şvyli rvn�vrliğinin ��nı zır� ö�ü i{ir�ri�lv qv mvryv�lv ör{üşmvzi iz{vnmiş{ir. �u r�ğl�mq�, xüçlü rir mvryv�i o{ori{vnin {vmzili v��lv{lvr; xüçlü rir �i|�n-ı �üm��un’un {vmzili ��ş� qi|�nl�rı, şvylinqv rir qüşünuvnin �zm�nlı �v|lv{i’nqv |�r olquğu zö�lvnvrilir.

129 �hızh�lı, �.x.v., z. 32. 130 �y�ılm��, �.x.m., 1777, z. 136.

Page 27: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

261

İnuvlvqiğimi� ��niz� Şvh��qv ��r��ı �i|�nı qvw{vrlvrinqvn �nl�şılı�or yi hvm ��pız�l hvm qv orx�niy ol�r�y �i|�n-ı �üm��un |v ��ş� qi|�nl�rı rirririnv rvn�vmvy{vqir. İyi qi|�nın q� {opl�n{ı ��pm� zıylıyl�rı inuvlvnqiğinqv, rirrirlvri�lv p�r�lvl rir qurumun olquğunu xörmvy{v�i�. ��. �vlim ��m�nınq� hvr xün qü�vnli {opl�nm��� ç�lış�n ��ş� qi|�nı |v ��nı qönvmqv h�w{�q� qör{ xün {opl�n�n �i|�n-ı �üm��un’un rvn�vr rir uzul ilv ç�lış{ıyl�rı �nl�şılm�y{�qır. ���. �vhmed qönvminqv izv, ��ş� qi|�nl�rının q�h� qü�vnzi� |v zv�rvy rir şvyilqv {opl�nm�zı, �i|�n-ı �üm��unun önvminin ���lm�zı |v {opl�n{ı xünlvrinin zv�rvylvşmv vğiliminqv olm�zı�l� ör{üşmvy{vqir. ��{{� ���. �vhmvq’in p�qiş�h olquy{�n zonr� �i|�n-ı �üm��un {opl�n{ıl�rını h�w{�q� 2 xünv inqirmvzi, �i|�n-ı �üm��un ilv şvh��qv qi|�nl�rı �r�zınq� önvmli rir r�ğ olquğunu xöz{vrmvy{vqir. �vr iyi yurumun q� rirririnqvn v{yilvnqiği zö�lvnvrilir.

Divan-ı �üm��un �zlî ü�vlvri |v �i|�n’q� ç�lış�n xörv|lilvr ilv ��ş� qi|�nl�rının ü�vlvri |v hi�mv{lvrinin rirvrir ��nı olm�z� q� rvn�vr ��nl�rının çoy olquğu {vzpi{ vqilvrilmvy{vqir. �vr iyi qi|�nq� �vr �l�n xörv|lilvrin xvrvy izimlvri xvrvy işlv|lvri ör{üşmvy{vqir. �inv mvryv�qv olquğu xiri {�şr�q� q� �önv{iui y�qrol�rının yul ziz{vminqvn �v{işvn qv|şirmvlvrqvn oluş{uğu xörülmvy{vqir. ��nı ��m�nq� {ıpyı |v�ir-i ���mın �v{yilvrini zınırl�nqırm�y için m�lî |v y���î yonul�rq� qvw{vrq�r |v ����zyvrv �v{yilvrin q�ğı{ılm�zı xiri rv�lvrrv�i �� q� z�nu�yrv�inin �v{yilvri qv zınırl�nqırılmış, ru �l�nl�rq� qvw{vrq�r |v y�qıl�r� xörv| |v �v{yi {�hziz vqilmiş{ir. �u r�ğl�mq� ö�vlliylv ���. �vhmvq qönvminqvyi p�r�z�l y��ı{l�rın“…qefjerqâr efe{qi imzâiıyla mümzâ jezhire gelmeği{ hayq olu{qu” şvylinqv zon� vrmvzi, m�lî yonul�rq� vz�z �v{yinin qvw{vrq�rl�rq� olquğunu xöz{vrvn önvmli rir |vriqir.

Divan-ı �üm��un’un xörv| |v �v{yilvri ilv ��ş� qi|�nl�rının xörv| |v �v{yilvrinin rirririnv ��yın olquğunu zö�lv�vriliri�. �vr iyi qi|�nq� q� iq�rî, zi��zî, m�lî |v y���î işlvr xörülvrilmiş{ir. �i|�n-ı �üm��un’un vn önvmli wonyzi�onl�rınq�n riri ol�n h�lyın şiyâ�v{lvrini qinlv�vrvy ��rxıl�m� ��p�rilmvzi işlv|inin, ��. �vlim qv|rinv �i{ ol�n y��ı{l�r� r�yıl�r�y ��ş� qi|�nl�rınq� q� olquğu zonuuun� |�rılm�y{�qır. �u qönvmqv |vrilvn hüyüm |v {v�yirvlvrin çoğunluyl� y�qı |v n�irlvrv �önlvnqirilmvzi, u�uşm��lıyl�rın nih�i i{ir�ri�lv m�h�llinqv çö�ülmvzinin iz{vnqiğinv y�rinv ni{vliğinqvqir. �v��� hvr {ürlü iz{vy |v şiyâ�v{ini hvm �i|�n-ı �üm��un’� hvm qv ��ş� qi|�nın� xö{ürvrilmiş{ir. �ur�q� çoy önvmli rir noy{�, ���. �vhmvq qönvminqv h�lyın şiyâ�v{lvrinv ilişyin hvmvn hvmvn hiç y��qın olm�m�zın� ilişyinqir. �u qurum �inv �i|�n-ı �üm��un’un xüuünü ��|�ş ��|�ş y��rv{mvzi |v İyinqi �i|�nın v{yili h�lv xvlmvzi ilv �çıyl�n�rilir. Ö�lv yi zamanla Divan-ı �üm��un önvmini y��rv{mv�v r�şl�mış |v �r{ıy çoğu iş |v q�|� İyinqi �i|�nınq� xörülmv�v r�şl�mış{ır. �vn�vr şvyilqv ���. �vhmvq qönvminqv qv, şvh��qv qi|�nl�rı önvmini y��rv{mv�v r�şl�qığı |v rv���nın şiyâ�v{lvri ilv y�rşıl�şılm�qığı �orumun� xiqilvrilir. �uy�rıq� q� iw�qv v{{iğimi� xiri ���. �vhmvq qönvminqv xvrvy qi|�n {opl�n{ıl�rının q�h� zv�rvy ��pılm�zı xvrvyzv h�ly{�n xvlvn

Page 28: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

262

şiyâ�v{lvrv ilişyin q�|�l�rın xörülmvmvzi, ��ş� qi|�nl�rının �i|�n-ı �üm��un xiri önvmini ��m�nl� �i{irqiğinv qvl�lv{ v{mvy{vqir.

�unl�rın qışınq�, �i|�n-ı �üm��un’un y�wvz |v �r� �ön{vmlvri ilv xörv|lvrini l��ıyı�l� �vrinv xv{irip xv{irmvqiylvri qvnv{lvnmiş{ir. �vn�vr şvyilqv, şvh��qv qi|�nl�rı q�, l�l� xö�v{imi, rv��� şiyâ�v{i |v qi|�n defterlerinin Divan-ı �üm��un� xönqvrilmvzi �oll�rı ilv qvnv{lvnmiş{ir. �u r�ğl�mq�, v��lv{ qi|�nl�rının �i|�n-ı �üm��un �olu ilv qvnv{lvni�or olm�zı hvm ��pız�l ol�r�y hvm qv orx�niy ol�r�y onunl� r�ğının rulunquğunu xöz{vrmvy{vqir.

İnuvlvqiğimi� ��niz� Şvh��qv ��r��ı �i|�nınq�n �ol� çıy�r�y ��ş� qi|�nl�rının |v ö�vlliylv şvh��qv qi|�nl�rının, �i|�n-ı �üm��un’un min��{ür rir örnvğiqir / yüçüy rir moqvliqir {v�inin rü�üy ölçüqv qoğru olquğu �nl�şılm�y{�qır. �vm ��pız�l hvm qv orx�niy ol�r�y iyi qi|�n �r�zınq� önvmli rir rvn�vrliy |v r�ğ rulunm�y{�qır. �i{vyim mvryv� ilv {�şr� {vşyil�{ınq�yi ru u�umlu ��pının �zm�nlı �v|lv{i’nin u�un zürv hüyüm zürmvzinv y�{yı z�ğl�qığı q� çıy�rıl�rilvuvy zonuçl�rq�nqır. �v ��m�n yi �i|�n-ı �üm��un önvmini �i{irmv�v r�şl�mış, ��ş� qi|�nl�rının q� ��nı ölçüqv yı�mv{inqv qüşüş ��ş�nmış |v qv|lv{ �ıyılm� zürvuinv xirmiş{ir qvmvy ��nlış olm���u�y{ır.

Page 29: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

263

KAYNAKÇA

�hızh�lı, �vuvp “�i|�n-ı �ümâ�ûn �vşyilâ{ı”, �rvn, �ülvr (�q.) �ima{lı (�vşyil�{), �. 6, �vni �üryi�v ���ınl�rı, �ny�r�, 1777.

Akman, Mehmet, �ima{lı �ekleji’{qe ~eza �argılamaiı¡ Eren ���ınuılıy, İz{�nrul, 2004.

�y�ılm��, ��h{i��r, “�zm�nlı �v|lv{inqv �vryv�qvn �önv{imin ��şr� İq�rvzi”, �vlçuy Üni|vrzi{vzi �oz��l �ilimlvr �nz{i{üzü �vrxizi, �.4, 1999, ss. 127-156.

�y�ılm��, �ül, �ima{lı �iplomaii �arihi ke �eşhilajı¡ Tablet Basım ���ım, �on��, 2000.

�y�ılm��, �ül, “�zm�nlı �v|lv{i’nqv �ülyi�v{ ��yl�rı |v �ülyi�v{ İlişyilvri Çvrçv|vzinqv ��qının �uyuyi �{�{üzü”, �vqiyli (�q.), �ürh Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri Cilt I, �n iyi lv|h� ���ınuılıy, İz{�nrul, 2016, ss.195-290.

�|uı, Mustafa, �ürh �uhuh �arihi �erileri¡ As Atlas Akademi, Konya, 2017.

��qın, �. Âyiw, �ürh �uhuh �arihi¡ �v{� ���ınl�rı, İz{�nrul, 2019.

Cin, Halil/�yxünqü�, �hmv{, �ürh �uhuh �arihi¡ �zm�nlı �r�ş{ırm�l�rı ��ywı, İz{�nrul, 2011.

Cin, Halil/�y�ılm��, �ül, Türh �uhuh �arihi, Sayram, Konya, 2014.

Dal, Kemal, �ürh �iai �eşhilaj �uhuhu¡ �ilim ���ınl�rı, �ny�r�, 1986.

Demir, Abdullah, �ufaiial �ürh �uhuh �arihi¡ �z{�n� ���ınl�rı, Ankara, 2019.

�yinui, �yrvm �uğr� “�zm�nlı İq�rvzinqv �qvm-i Merkeziyet ve İm{i���lı ��âlv{lvr”, �üry �uyuy ��rihi �r�ş{ırm�l�rı, ���ı 6, 2009, zz. 8-84.

�yinui, �yrvm �uğr�, �ima{lı �uhuhu (|qalej ke �ülh)¡ �rı ��n�{ ���ınv|i, İz{�nrul, 2018.

Emecen, Feridun M./Mete, Zekai/Bilgin, Arif, Oima{lı İqarî �eşhilâjı{ı{ �ay{ahları Şehzâqe �îkâ{ı �efjerleri �a{iia Şehzâqe �arayı �îkâ{ı (1544-1574), �Ü��, �ny�r�, 2018.

�vnqoğlu, �. ��hzin, �ürh �uhuh �arihi¡ �ili� �i{�rv|i, İz{�nrul, 2000.

��l�çoğlu, �uzuw, XIV-����  �üzyıllarqa �ima{lılarqa �eklej �eşhilajı ke �oiyal �apı¡ �üry ��rih �urumu ��zımevi, Ankara, 1991.

Heyd, Uriel, Studies in Old Ottoman Criminal Law, (�q. �.�. �én�xv), Clarendon Press, Oxford, 1973.

Page 30: DİVAN { |ÜMAYUN İ}~ PAŞA DİVAN{N{N KARŞ{}AŞT{R{}MAS ...adaletdergisi.adalet.gov.tr/sonsayi/AD-2019-62-63... · y rşıl ş{ırılmış{ır. u muy vzv Manisa Şh âq ara ı

264

İpşirli, �vhmv{, “�v�lvrrv�i”, ��� İilâm |{iihlopeqiii¡ 6. Cilt, TDV ���ınl�rı, İz{�nrul, 1772, zz. 67-74.

�ılıç, �rh�n, “����. �ü��ılın ily ��rızınq� �zm�nlı �v|lv{i’nin ���lv{ |v ��nu�y �vşyil�{l�nm�zı”, �rvn, �ülvr (�q.), �ima{lı (�vşyilâ{), �il{ 6, �vni �üryi�v ���ınl�rı, �ny�r�, 1777.

�ılıç, �rh�n, “�l�ziy �önvm �zm�nlı ��şr� �vşyilâ{ı: �v�lvrrv�iliylvr/ ���lv{lvr, ��p{�nlıyl�r, �o�|oq�lıyl�r, �vliyliylvr (1362-1877)”, �ürhler, Cilt 9, Ankara, 2002, ss. 887-897.

�özv, �nz�r, “�zm�nlı �v|lv{i’nqv ��qınl�rın ��y �r�m� �ül{ürü”, Gedikli, Fethi (Ed.), ��  �ürh �uhuh �arihi �o{greii }ilqirileri Cilt I, On iki lv|h� ���ınuılıy, İz{�nrul, 2016, ss.291-321.

Mumcu, Ahmet, Divan-ı �ümayu{¡ �hovni~ ���ınv|i, �ny�r�, 2018.

�r{��lı, İlrvr, �ürhiye �eşhilâj ke İqare �arihi¡ �vqi{ �vşri��{, Ankara, 2008.

Ö�u�n, �rqüly�qir, “�â{ih’in �vşyilâ{ ��nunnâmvzi |v �i��m-ı Âlvm İçin ��rqvş ��{li �vzvlvzi”, ��rih Dergisi, S. 33, 1981, ss. 7-56.

��m���n Ö�v�, “��rih{v �üry �v|lv{lvri |v �âyimi�v{ �l�nl�rı”, �ü�vl, ��z�n �vlâl/Çiçvy, �vm�l/Salim Koca (Ed.), �ürhler, �il{ � (İlyç�ğ), �vni �üryi�v ���ınl�rı, �ny�r�, 2002, zz.266-276.

��y�lın, �vhmv{ �vyi, �ima{lı �arih �eyimleri ke �erimleri �özlüğü, �il{ �, ���, İz{�nrul, 1773.

��mir,��r�rz “��p{�n ��ş� |v �uyuyî �{�{üzü”, �Ü���, �. 53, �. 3, Ankara, 2004, ss. 39-60.

��mir, ��r�rz, “�iş�nuı |v �uyuyî �{�{üzü”, �Ü���, �. 57, �. 4, Ankara, 2010, ss. 691-710.

��unç�rşılı, İzm�il ��yyı, �ima{lı �ekleji{i{ �erhez ke }ahriye �eşhilajı¡ �üry ��rih �urumu ���ınl�rı, �ny�r�, 1799.

��unç�rşılı, İzm�il ��yyı, �ima{lı �ekleji’{i{ İlmiye �eşhilâjı¡ �üry Tarih Kurumu, Ankara, 2014.

Üçoy, �oşyun/Mumcu, Ahmet/�o�yur{, �ülnih�l, �ürk Hukuk Tarihi, Turhan Kitabevi, Ankara, 2015.

Ün�l, �vhmv{ �li, �ima{lı �üeiieieleri �arihi¡ ky., Isparta, 1997.

�v{yin, ��qın, “�i|�n-ı �üm��un”, �n{vrn�{ion�l �ourn�l ow �oui�l �uivnuv, �il{ 5, ���ı 5, 2012, zz. 353-390.