Embed Size (px)
Citation preview
Duurzame voeding voor baby’s en peuters
november 2015
2
3
Inleiding
Waarom kiezen voor duurzame voeding?
Wat is duurzame voeding?
Aan de slag … Hoe begin je er aan?
Recepten onder de loep – Gezonde en duurzame tips
Recepten
Bibliografie
4
6
7
9
20
25
35
Inhoudsopgave
Vragen?Contacteer Annelies Houpline [email protected]
3
4
5
Inleiding
Duurzame voeding. Is dat duur? Wie maakt dat? Wat hebben de seizoenen ermee te maken? Waarom moeten we minder vlees eten? Kan ik duurzaam eten? En wat is dat eigenlijk, duurzaam eten?
Iedereen heeft zijn eigen manier om invulling te geven aan de term ‘duurzame voeding’. Gelukkig bestaat er een omschrijving die meer duidelijkheid geeft. Dat wordt uitgebreid besproken in deel twee. In deel 1 leggen we uit waarom kiezen voor duurzame voeding zo belangrijk is.
Benieuwd hoe je jouw voeding kan verduurzamen? Of ga je al duurzamer te werk, maar is je inspiratie wat op? Dan is het hoofdstuk ‘Aan de slag’ zeker iets voor jou! Daar vind je een praktische leidraad die je voorziet van de nodige ideeën.
Een brochure over voeding is geen volledige brochure zonder recepten die extra aandacht besteden aan duurzame aspecten. Daarom gaan we dieper in op een aantal gerechten van kinderdagverblijven. We kijken naar hun voedingswaarde en geven tips over hoe het duurzamer kan.Ten slotte geven we nog een aantal lekkere recepten mee. Tijd om zelf aan de slag te gaan.
Veel leesplezier!
Het team duurzame catering van Vredeseilanden
5
6
Waarom kiezen voor duurzame voeding?
Eigenlijk is het eenvoudig: wij willen genoeg en gezond eten in de toekomst. Voor iedereen, overal ter wereld. Willen we de boeren in het Zuiden – en ook hier – steunen, dan moeten we onze eigen consumptiepatronen veranderen. Onze manier van consumeren legt immers een enorme druk op de planeet, zorgt voor klimaatopwarming (waar boeren het grootste slachtoffer van zijn), en voor groeiende armoede wereldwijd. Eén miljard mensen hebben honger, terwijl twee miljard lijden aan overgewicht.
Er is dus nood aan het herbekijken van wat er allemaal op ons bord komt. Vredeseilanden gaat deze uitdaging aan. Sinds 2008 begeleiden we grootkeukens in het verduurzamen van hun voeding. We zetten trajecten op om het aanbod aan duurzame voedingsproducten te vergroten. We brengen alle partijen – producenten, leveranciers en grootkeukens – rond de tafel om vraag en aanbod op elkaar af te stemmen. Zo wordt duurzame voeding structureel op de agenda gezet. Duurzame voeding is immers geen trend, maar de toekomst.
Deze infographic geeft een aantal concrete redenen die je extra kunnen motiveren om duurzamer te eten.
van alle BROEIKASGASSEN
De wereldwijde VLEESPRODUCTIE
staat in voor de uitstoot van 1/5 de
Bijna
1/3
van de Belgen lijdt aan OVERGEWICHT of is ZWAARLIJVIG
Belgen hebben een TE HOGE BLOEDDRUK1/10
van de overlijdens in België is te wijten aan HART- EN/OF VAATZIEKTEN
1/3
MOET leven vanPER DAG
Bijna
1.000.000.000 hebben HONGER
7/10die honger hebben, ZIJN BOEREN
Voor 200 G
rundvlees 3000Lwater nodig
is er meer dan
een bad nemen27X
GEZO
NDHE
ID ECOLOGIE
SOCIAAL ECONOMISCH
WAAROM KIEZEN VOOR DUURZAME VOEDING??
HET KAN OOK ANDERS Als je kiest voor duurzame voeding dan draag je bij aan je gezondheid, het milieu, respect voor anderen en eerlijke handel.
TIPS
EERLIJKE HANDEL te kiezen, geef je de boer EEN FAIR LOON
Door voor producten uit
Leuven BE Firenze IT
heeft hetzelfde eff ect als 1250KM minder met de auto rijden
VEGETARISCH eten
1X per week
helpen je om je LICHAAM GEZOND te houden
GROENTEN ETEN seizoensgebonden
van onze totale ECOLOGISCHE VOETAFDRUK wordt bepaald door voeding
1/3 Bijna
bespaar je per jaar zo’n 76 EURO
Door enkel OP TE SCHEPPEN WAT JE OPEET, en je
VOEDSELAFVAL te BEPERKEN
1010
DE BELGISCHE BOER krijgt voor zijn basisproducten
slechts1/5van de VERKOOPPRIJS
6
7
Wat is duurzame voeding?
We kunnen niet zonder eten. Eten zorgt voor meer dan honger wegnemen. Het creëert ook gezelligheid en een soort van verbondenheid. Maar ons eten staat onder druk. Daarom is duurzame voeding belangrijk. Maar wat is dat nu precies duurzaam eten?
Een algemeen aanvaarde definitie van duurzame voeding is ‘voeding die aansluit op de wereldwijde voedingsbehoeftes van het heden zonder de invulling van de behoeftes van toekomstige generaties in gevaar te brengen’1. Of anders gezegd: duurzame voeding zoekt naar een perfect evenwicht tussen ecologische, sociale en economische belangen waarbij we ook denken aan de toekomst: hoe in 2050 een wereldbevolking van 9 miljard mensen te voeden.
Sociaal verantwoorde voeding verwijst naar de omstandigheden waarin de productie gebeurt. Die moeten namelijk gezond en menswaardig zijn. Wereldwijd worden de werknemers- en mensenrechten vaak niet gerespecteerd. De voedingssector vormt daarop geen uitzondering.
Economisch verantwoord betekent dat de voedselketen niet beheerst mag worden door enkele machtige spelers die met alle winsten gaan lopen en die de zwakkere schakels in de keten onderdrukken. Dat is nu vaak wel het geval, zowel in het Zuiden als hier bij ons: boeren krijgen dikwijls slechts een fractie van de
uiteindelijke consumentenprijs, vaak zelfs onvoldoende om de productiekosten te dekken. Zij zijn vaak te sterk afhankelijk van de agro-industrie en de distributiesector maar dragen wel alle risico’s. Nochtans kunnen precies de kleinschalige, familiale boeren een oplossing bieden voor de honger in de wereld. Van de 1 miljard mensen wereldwijd die honger lijden, is de overgrote meerderheid boer. Als zij hun plaats krijgen op de markt, kunnen zij instaan voor hun eigen levensonderhoud en hun gemeenschap naar een hoger niveau tillen.
De ecologische voetafdruk van de voedingssector bedraagt 33% van de totale ecologische voetafdruk. Als je de volledige voorraad vruchtbare aardoppervlakte deelt door de wereldbevolking, dan heeft ieder mens recht op 1,8 ha vruchtbare aardoppervlakte. Voor België bedraagt de voetafdruk ondertussen bijna 8 ha per inwoner en dat is de op vijf na grootste ter wereld2. Als iedereen wereldwijd zou leven als een Belg, hebben we maar liefst 4.3 planeten nodig om onze manier van leven te kunnen verderzetten3.
1 Zie site Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling, http://www.frdo-cfdd.be/nl/externe/academische-zitting-twintig-jaar-brundtlandrapport2 Alleen Qatar, Koeweit, de Verenigde Arabische Emiraten, Denemarken en de VS scoren nog slechter.3 Living Planet Report 2014 - WWF
7
8
Wil je weten wat je eigen ecologische voetafdruk is? Dat kan! WWF ontwikkelde hiervoor een calculator http://calculators.ecolife.be/nl/calculator/bereken-je-ecologische-voetafdruk.
4 Wanneer we het hebben over een kinderdagverblijf, dan doelen we automatisch ook op onthaalouders. Om het vlotter lezen te garanderen, gebruiken we gemakshalve het woord kinderdagverblijf om naar de twee te verwijzen.
Omdat duurzaamheid zich richt op drie erg verschillende pijlers ontstaan er twee problemen die met elkaar verband houden. Enerzijds is het onmogelijk om de totale duurzaamheid van een product in een maat uit te drukken en anderzijds kunnen bepaalde aspecten elkaar ogenschijnlijk tegenwerken. Zo worden in een kinderdagverblijf4 heel vaak bananen gegeten, het ingrediënt bij uitstek voor fruitpapjes. Bananen vind je alleen in Latijns-Amerika of Afrika, en niet hier. Gelukkig komen bananen met de boot, wat de belasting op het milieu verlicht. Koop je fairtradebananen, dan ben je bovendien zeker dat de boer die de bananen kweekt een eerlijke prijs krijgt, én dat de lokale gemeenschap er wel bij vaart. Met andere woorden: op bepaalde aspecten is de banaan duurzaam (eerlijke prijs
voor de boer, milieuvriendelijk transport), op andere dan weer niet (hij komt van ver).Voeding kan dus op velerlei manieren duurzaam zijn: goed voor het milieu, met respect voor de boeren die de producten kweken, seizoensgebonden, op gezondheidsvlak, ... Hét ultieme duurzame product bestaat niet.
Soms lijkt het of bepaalde aspecten elkaar tegenwerken, maar dat is niet altijd zo. Zo is minder vlees eten gezond en een goede maatregel om het voedselprobleem aan te pakken (sociaal). Het verlaagt de druk op het milieu in grote mate (ecologisch), en is goed voor de portemonnee (economisch). Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor lokale, duurzaam geteelde seizoensgroenten.
8
9
Aan de slag … hoe begin je er aan?
Duurzaamheid is dus een overkoepelende term en dat maakt het soms moeilijk om door het bos nog de bomen te zien. Daarom hanteert Vredeseilanden onderstaand charter. Het verzamelt 10 engagementen die het mogelijk maken om voeding gemakkelijker te verduurzamen.
De engagementen uitgelegd
Het charter baseert zich op diverse thema’s waarrond Vredeseilanden standaard werkt tijdens een begeleiding. Wil je duurzamer omgaan met de voeding in jouw kinderdagverblijf, ga dan niet overhaast of lukraak te werk. Neem de tijd om de thema’s op de volgende bladzijden door te nemen, bekijk welk thema jou op dit moment het belangrijkste lijkt en ga met dit ene thema aan de slag. Heb je toch nog moeite met een bepaald aspect of twijfel je, contacteer Vredeseilanden.
De engagementen rond gezondheid en communicatie bespreken we niet, omdat deze standaard
meegenomen worden in de andere engagementen.Het gezondheidsaspect kan immers niet zomaar losgekoppeld worden van de rest. Wat het engagement rond communicatie betreft, is het steeds belangrijk om duidelijk te maken aan ouders en kinderbegeleiders welke verandering je doorvoert en waarom je die verandering doorvoert. Het is immers fundamenteel dat ouders en kinderbegeleiders mee zijn met jouw aanpak. Bovendien is het uiteraard ideaal als ouders of kinderbegeleiders bepaalde ideeën en veranderingen overnemen en zo zelf duurzamer leven.
Charter
1. Wij zijn bekommerd om het welzijn van onze baby’s en peuters, en geven voorkeur aan gezonde gerechten die voedzaam zijn en geen teveel aan calorieën bevatten.
2. Wij verminderen de aankoop van vlees en rood vlees wordt zoveel mogelijk vervangen door gevogelte of wit vlees.
3. Wij bieden een variëteit aan groenten en fruit aan, waarbij zoveel mogelijk lokaal geteelde groenten en fruit van het seizoen worden gebruikt.
4. Wij voorzien op regelmatige basis een evenwichtig vegetarisch aanbod, met op ten minste één dag per week speciale aandacht voor de vegetarische schotels.
5. Wij kopen zoveel mogelijk producten aan, afkomstig uit duurzame landbouw.
6. Wij streven duurzame eerlijke handelsrelaties na, gebaseerd op een correcte prijs voor alle schakels binnen de voedselketen van producent tot consument.
7. Wij kiezen voor duurzame vis.
8. Wij gaan verspilling tegen en beperken het voedselafval en het gebruik van wegwerpproducten.
9. Wij voorzien kwaliteitsvol kraantjeswater.
10. Wij voorzien een duidelijke en correcte communicatie naar personeel en ouders van baby’s en peuters over de genomen initiatieven.
9
10
Minder vlees
Wist je dat
• minder vlees niet betekent dat je meer vis op het menu moet plaatsen? Het vangen en kweken van vis heeft een negatieve impact op het milieu. Bovendien zorgt de vervuiling van rivieren en zeeën ervoor dat vis vaak ongezond is. Vis is dus geen alternatief voor vlees.
• minder vlees ook niet betekent dat er minder op het bord komt. Alternatieven zijn meer groenten en fruit, meer peulvruchten, meer noten, zaden en granen.
• ook baby’s en peuters alle benodigde eiwitten kunnen halen uit een vegetarische schotel. De eiwitten die nodig zijn voor een gezonde voeding halen kinderen evenzeer uit peulvruchten, granen, noten en pitten of vleesvervangers.
Voor de gezondheid
Diverse recente studies bevestigen dat te veel dierlijke eiwitten en in het bijzonder rood of bewerkt vlees eten schadelijk is voor de gezondheid en leidt tot een verhoogd risico op sterfte ten gevolge van kankers en hart- en bloedvaatziektes5. Wie wekelijks meer dan een halve kilogram rood vlees en met rood vlees bereide charcuterie eet, verhoogt zijn of haar risico op darmkanker6. De Hoge Gezondheidsraad raadt daarom aan om niet meer dan 500 gram rood vlees per week te consumeren. Met rood vlees bereide charcuterie vermijd je best zoveel mogelijk7. Kind en Gezin geeft duidelijk advies over welke hoeveelheid en welk type vlees past bij welke leeftijd.
Voor het milieu
De impact van de vleesconsumptie vertegenwoordigt 50% van de totale milieu-impact van onze voeding. De productie van vlees gaat gepaard met een hoog verbruik van heel wat natuurlijke rijkdommen8:• Om een kilo vlees te produceren is evenveel tijd en
evenveel ruimte (dus oppervlakte grond) nodig als om 160 kg aardappelen te telen.
• Met de hoeveelheid water die nodig is om een kilo rundvlees te produceren, zou je een jaar lang elke dag een douche kunnen nemen.
• De productie van vlees stoot meer broeikasgassen uit dan alle auto’s, vliegtuigen en boten samen9.
Kostenbesparend
Tenslotte is het verminderen van het vleesvolume in de keuken ook een belangrijke kostenbesparende factor, waardoor budget kan vrijgemaakt worden voor nieuwe, meer duurzame initiatieven en/of producten.
5 Zie bijvoorbeeld de studie “Meat Intake and Mortality, a prospective study of over half a million people”, verschenen in Arch Intern Med. 2009, http://archinte.jamanetwork.com/article.aspx?volume=169&issue=6&page=562#References6 http://www.gezondheidenwetenschap.be/gezondheidsnieuws-onder-de-loep/verhoogt-rood-vlees-het-risico-op-darmkanker7 http://www.vigez.be/themas/voeding-en-beweging/actieve-voedingsdriehoek/vlees-vis-eieren-en-vervangproducten/rood-vlees8 http://documentatie.leefmilieubrussel.be/documents/IF_Part_Voeding_05_NL.PDF9 http://www.climatechallenge.be/nl/klimaatverandering-woord-en-beeld/wat-zijn-oplossingen/klimaatvriendelijke-levensstijl/wat-we-eten/minder-vlees.aspx
Er bestaan talrijke redenen waarom het eigenlijk beter is om minder vlees te eten en/of een vegetarisch aanbod te voorzien. Hieronder vind je een opsomming van een aantal gezondheidsredenen, ecologische redenen, en zelfs een budgettaire reden.
10
11
Lokale groenten en fruit van het seizoen
Wist je dat
• om 1 ton levensmiddelen over een afstand van 1 km te vervoeren: • een vliegtuig gemiddeld 2.000 gram koolstofdioxide (CO2) produceert, • een vrachtwagen (10-tonner) 123 gram CO2, • een trein 48 gram CO2 en• een boot gemiddeld 31 gram CO2.
• de CO2-uitstoot voor het transport van 1kg aardbeien uit Israël overeenkomt met de CO2-uitstoot voor meer dan 3kg Belgische aardbeien.
Eigenlijk is het logisch, onze grootouders deden het ook: leven volgens de seizoenen en kopen bij de boer. Je belast het milieu minder en je bespaart.
Milieu
• Door lokale toelevering vermindert men het vervuilend transport.
• Door seizoensgebonden groenten en -fruit te gebruiken vermijdt men de aankoop van producten uit serres, die veel energie vergen.
Het is in elk geval belangrijk om vliegtuigtransport te vermijden. Voor exotische producten (koffie, thee, rijst, exotisch fruit …) kiest men best voor fairtradeproducten, die meestal per boot worden aangevoerd. Boottransport veroorzaakt immers tot 8 keer minder CO2-uitstoot dan het transport per vliegtuig.
Kostenbesparend
• Lokale toelevering laat toe dure tussenschakels uit te schakelen, wat kan resulteren in een betere prijs voor de consument én voor de producent.
• In het seizoen is er veel aanbod, waardoor de marktprijzen lager liggen.
10 http://www.velt.nu/sites/files/content/documenten/groentekalender.pdf
Kiezen voor lokale productie is echter niet voldoende. Sla, tomaten en komkommer worden bijvoorbeeld hier bij ons ook in de wintermaanden geteeld, maar dan in verwarmde serres die heel veel energie vergen en 5 tot 6 maal meer CO2 uitstoten dan wanneer de groenten in openlucht worden geteeld. Kies dus in de winter bij voorkeur niet voor sla, tomaten en komkommers maar respecteer de seizoenen. Een handige hulp is de seizoenskalender van Velt10.
11
12
Duurzame landbouw
Wist je dat
• duurzame landbouw veel neutraler is voor het klimaat dan gangbare landbouw. De pro-ducten worden bv. zonder chemische meststoffen geproduceerd..
• door voor duurzame landbouw te kiezen, je voor lekkere, gezonde producten kiest en de boer een eerlijke prijs krijgt.
• verse bioproducten (vlees, groenten en fruit) bevatten doorgaans ook veel minder vocht dan hun klassieke tegenhangers, waardoor ze een vollere smaak hebben en minder vocht verliezen tijdens de bereiding. Bio biedt dus voordelen.
Kies je voor lokale biogroenten en biofruit van het seizoen, dan zijn de prijzen vaak vergelijkbaar met die van niet-biologische groenten en fruit. Anders is bio jammer genoeg niet voor iedereen een haalbare kaart. Biologische producten zijn immers gemiddeld 20% duurder dan niet-biologische producten. Het kweken van bioproducten is arbeidsintensiever, er zijn hogere bijkomende kosten (bv. meer ruimte voor de dieren), de sector is kleinschaliger en dan zijn er ook nog de bijkomende kosten van de controle op bio. Bovendien is de vraag vaak groter dan het lokale aanbod wat de marktprijs extra doet stijgen. Maar niet alle producten zijn standaard duurder. Bio wordt dan ook best stap per stap geïntegreerd. Op die manier hebben ook de producenten de kans om het aanbod mee te laten groeien, waardoor de prijzen op termijn ook zullen dalen. Op deze manier is een omschakeling naar bio van 5 tot 20% van het aanbod een realistische eerste doelstelling.
Biologische producten herken je aan het het Europees biolabel, soms vergezeld van het biogarantielabel.
Wat wel een optie is voor kinderdagverblijven, is zelf op zoek gaan naar korteketeninitiatieven. Je koopt rechtstreeks aan bij de boer, en vermijdt zo tussenhandelaars die de prijs opdrijven. Een voorbeeld van zo’n initiatief zijn de Voedselteams die verspreid zijn over heel Vlaanderen.
Tip voor een uitstap: Ga naar een zelfplukboerderij of bio(dynamische) boer in de buurt en leer de peuters de smaak en het uitzicht van pure voeding kennen.
12
13
Eerlijke handel
Wist je dat
• 900 miljoen mensen met minder dan 2 dollar per dag moeten leven, meer dan 70% hiervan zijn landbouwers.
• er vandaag op de Belgische markt meer dan 2000 fairtradeproducten aangeboden worden door bijna 200 verschillende merken. Een goed voorbeeld hiervan zijn de fairtradebananen die in elke supermarkt terug te vinden zijn.
De voedingssector is een belangrijke economische sector, waarbij voeding vaak een heel complexe en niet altijd rechtlijnige weg aflegt van boer tot consument. Dat de consument recht heeft op een correcte prijs staat buiten kijf. De verdeling van de prijs tussen de overige schakels in de voedselketen gebeurt echter niet altijd even eerlijk waardoor onze voedselproducenten wereldwijd zwaar onder druk staan en het vaak moeilijk hebben om zelf te overleven.
Voor onze lokale producenten kan dit door rechtstreekse langetermijnscontracten af te sluiten waarbij een prijs wordt afgesproken die de arbeid en investeringen van de producent dekt. Op die manier heeft de boer een gegarandeerde afzetmarkt en kan hij zich concentreren op zijn specialiteit: gezond voedsel produceren.
Niet alle producten kunnen lokaal worden geteeld. Denk maar aan koffie, thee, cacaobonen, rijst, bananen, ananas, ... Ook als we ‘exotische’ producten consumeren, kunnen we streven naar eerlijke handelssystemen. Concreet komt het erop neer dat bij eerlijke handel (fair trade) met het Zuiden:• de boeren in het Zuiden een eerlijke prijs voor hun
exportproducten krijgen; die prijs staat in verhouding tot de werkelijke productiekosten zodat de arbeiders in menswaardige werkomstandigheden kunnen werken: geen kinderarbeid, dwangarbeid, ongezonde werkomstandigheden, hongerlonen ...
• er zoveel mogelijk contracten op lange termijn worden afgesloten
• de producenten een ontwikkelingspremie ontvangen om ontwikkelingsprojecten in hun gemeenschap uit te bouwen: onderwijs, watervoorziening, gezondheid ...
• de schade aan het milieu door productie en handel zoveel mogelijk wordt beperkt door het verantwoord gebruik en beheer van natuurlijke hulpbronnen en afval
13
14
Duurzame vis
11 http://www.viswijzervisniet.nl/vissenleed/kweekvissen/
Wist je dat
• meer dan 70% van de commerciële vissoorten bedreigd zijn door overbevissing.• kweekvissen geen oplossing vormen voor de overbevissing. Het voedsel van de dieren
bestaat namelijk voor het grootste deel uit wilde vis. Voor 1kg vleesetende kweekvis is maar liefst 2 tot 6kg wilde vis nodig!
• dankzij de MSC gecertificeerde visserijen de lage populatieniveaus van de hoki-visserij in Nieuw-Zeeland hersteld werden, door een reeks beheermaatregelen en een herstelplan is het visbestand weer op een gezond niveau.
Het lijkt eenvoudig: als we minder vlees mogen eten, dan eten we gewoon wat meer vis. Vis hoort gezond te zijn, het is een belangrijke eiwitleverancier en heeft in het algemeen een caloriearm imago. Maar is het wel zo eenvoudig?
Vette vissoorten vormen een belangrijke bron van meervoudig onverzadigde vetzuren die sinds de laatste jaren veel belangstelling kennen in het kader van de preventie van een aantal chronische aandoeningen. Vis bevat bovendien een belangrijke hoeveelheid vitaminen en mineralen waaronder vooral jodium en selenium.Sommige wilde vissoorten zijn echter kleine gifbommen, doordat onze oceanen sterk vervuild zijn en allerlei gifstoffen zich ophopen in zeedieren. In vette vis zoals zalm, haring, paling of brasem zitten vaak hoge gehaltes aan polychloorbifenylen en dioxines, waarvan vele toxisch zijn. Daarnaast bevatten wilde vis of schaaldieren vaak ook biotoxines.
De vis is bijna op
Meer dan 70% van de commerciële vissoorten zijn bedreigd door overbevissing, door verschuiving naar nog niet bedreigde soorten en een stijgende vraag komt het gehele visbestand onder druk. Dit heeft ook een negatieve impact op vele kustgemeenschappen in het Zuiden die hun dagelijkse eiwitten vaak uitsluitend uit vis halen. Ook zijn er visserijmethoden waarbij veel bijvangst in de netten geraakt of waarbij de zeebodem zwaar wordt beschadigd.
En kweekvis?11
Kweekvissen zijn vissen die voor consumptie gekweekt worden in open of gesloten systemen. De kweek van vis kan een oplossing bieden, maar veroorzaakt soms ernstige milieuproblemen zoals watervervuiling en verspreiding van ziektes naar wilde vis.Vooral het kweken in zee heeft flink wat nadelen. Het is een vorm van intensieve vishouderij, waar redelijk wat antibiotica, voer, mest en afval aan te pas komen. Deze brengen niet alleen het welzijn van de kweekvissen in gedrang, maar zijn ook belastend voor het milieu. Kweekvissen ontsnappen regelmatig en paren met andere vissen, waardoor de oorspronkelijke soorten zwakker worden of zelfs helemaal verdwijnen. De gesloten kweeksystemen (grote bassins op het land) geven minder milieu-overlast. Maar wat dierenwelzijn betreft, scoort dit systeem slechter dan het ‘open’ alternatief. Het is een vorm van intensieve vishouderij, met heel veel dieren op weinig ruimte. De vissen hebben geen mogelijkheid om hun natuurlijke gedrag te uiten, wat leidt tot pijn en stress.
14
15
Je kiest dus best voor duurzame vis: • Voor wilde vis betekent dit vis die niet bedreigd en van het
seizoen is.• Voor kweekvis betekent dit vis die op een duurzame wijze
gekweekt wordt.
Om duurzame vis aan te kopen, zijn er verschillende mogelijkheden. De gemakkelijkste methode is kiezen voor gelabelde vis. In de meeste supermarkten vind je vis met deze labels aan een betaalbare prijs.
Bij vis met het ASC-label (voor kweekvis) of het MSC-label (voor wilde vis) en bij biologisch gekweekte vis, wordt rekening gehouden met overbevissing, dierenwelzijn, natuuraantasting en vervuiling. Deze keurmerken staan garant voor een duurzame visserij. Voor MSC (Marine Stewardship Council) betekent dit dat er geen overbevissing is, dat negatieve effecten van de visserij op het leven in zee zo beperkt mogelijk gehouden worden en dat de visserij goed beheerd wordt. Voor ASC (Aquaculture Stewardship Council) betekent dit o.a. behoud van biodiversiteit en watervoorraden, het voorkomen van ontsnappingen die de wilde vissen in gevaar brengen, het verantwoord gebruik van voeder en medicatie, viswelzijn,…
De meeste supermarkten hebben een duurzaam aanbod waar niet per se een label bij staat. Vraag ernaar.
15
16
Kraantjeswater
De watermaatschappijen in Vlaanderen leveren ons drinkwater via een openbaar distributienetwerk. Doordat ze bij wet verplicht zijn om steeds veilig en gezond water te leveren, voldoet het kraantjeswater aan talrijke strenge kwaliteitseisen. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie houdt het drinkwater in West-Europa geen besmettingsgevaar meer in; het is vrij van bacteriën, virussen en parasieten.
Er zijn echter wel een aantal voorwaarden waaraan voldaan moet worden om kraantjeswater ook in een kinderdagverblijf aan baby’s en peuters te geven:
• Het water mag niet uit loden leidingen komen. Lood is een toxische stof waarvan de blootstelling zo klein mogelijk gehouden moet worden, zeker bij kinderen. Denk je over te schakelen, kijk dan zeker alle leidingen grondig na.
• Baby’s tot 4 maanden mogen max. 10 mg nitraat per liter water opnemen. Bij oudere baby’s is het maximum op 25 mg nitraat vastgelegd. Op zich is nitraat niet schadelijk. Nitraat kan echter omzetten in nitriet en een teveel aan nitriet leidt tot onvoldoende zuurstoftransport in het bloed. De hoeveelheid nitraat in het water kan gemakkelijk opgevraagd worden bij de watermaatschappij. Meestal voldoet het water en kunnen baby’s vanaf 4 maanden probleemloos kraantjeswater drinken.
Tips bij gebruik van kraantjeswater:
• Laat het water steeds even stromen alvorens het op te vangen.
• Gebruik alleen koud water rechtstreeks uit de kraan.• Onderhoud de kraan en de onmiddellijke omgeving
heel goed.• Gebruik geen waterfilters of ontsmettingsmiddelen.
Wist je dat
• er geen kwaliteitsverschil is tussen kraantjes- en flessenwater. Het leidingwater in België wordt op maar liefst 67 punten gecontroleerd en behoort tot het beste ter wereld.
• je door kraantjeswater te gebruiken hoog scoort op duurzaamheidsvlak. Geen verpakkingsafval meer, geen vervuilend transport meer, en ook gedaan met het gezeul.
16
17
Beperking van voedselverspilling en afval
Wist je dat
• meer dan twee derde van onze verpakkingen die we aankopen voedselverpakkingen zijn.• een Belg jaarlijks gemiddeld 555 kg verpakkingsafval produceert.• wereldwijd een kwart tot bijna een derde van het geproduceerde voedsel op de afvalberg
terecht komt. In België is dit goed voor 395 kg per Belg op jaarbasis.
Aangezien in kinderdagverblijven op jaarbasis heel wat meer maaltijden bereid worden dan in een gemiddeld gezin, loont het de moeite om de eigen manier van omgaan met voedsel, voedseloverschotten en verpakkings- of wegwerpmateriaal onder de loep te nemen.
In de eerste plaats moet geprobeerd worden om afval in de keuken, en in het bijzonder voedselafval, te vermijden. In de tweede plaats kan je ervoor zorgen dat het afval dat toch gecreëerd wordt, zo goed mogelijk wordt gescheiden en opgehaald zodat bepaalde fracties kunnen worden herwerkt tot herbruikbare grondstoffen.
Pas als duidelijk wordt waarom bepaalde voedingsmiddelen niet worden klaargemaakt of niet worden opgegeten kan men proberen om via een verbeterde organisatie deze verspilling te voorkomen.
17
18
Recepten onder de loepGezonde en duurzame tips
Koken doe je uit de losse pols of op basis van een recept. Maar vooraleer je daaraan kan beginnen moeten er ingrediënten in huis zijn. Willen we rekening houden met de hierboven aangehaalde thema’s dan is het dus noodzakelijk daar van bij de aankoop van het eten bij stil te staan. In het begin vraagt dat enige aanpassing om met een andere blik eten aan te kopen, maar dat verdwijnt in een mum van tijd. Daarna wordt het een gewoonte om rekening te houden met duurzaamheid bij je aankopen.
Aan de hand van enkele recepten die in de smaak vielen in kinderdagverblijven bekijken we of en hoe het gezonder en duurzamer kan. We maken een korte voedingsanalyse en geven diverse tips die je kan gebruiken tijdens het aankopen van het eten. Vanzelfsprekend raden we aan om ook steeds rekening te houden met de richtlijnen van Kind en Gezin.
Recept 1 Varkensworst met aardappelen en snijbonen
Leeftijd Portie Kcal ProteïnenKoolhy-draten
VettenVerzadigde vetzuren
Zout Ijzer
8 mnd 15g/dag 35 2,45g 0g 2,85g 1,11g 0,26g 0,15mg
12-18 mnd 20g/dag 47 3,26g 0g 3,80g 1,48g 0,35g 0,2mg
3 jaar 25g/mlt 59 4,08g 0g 4,75g 1,85g 0,44g 0,25mg
• Varkensworst is vetter dan vleessoorten zoals konijn, paard, kip of steak (zijn veel magerder). Het vlees van konijn bevat het meeste ijzer.
• Kies je voor worst als proteïne, voeg dan zeker geen gekarnde boter toe. Worst bevat voldoende verzadigde vet-ten. Gebruik bijvoorbeeld 2 koffielepels koolzaadolie van eerste koude pressing.
• Worst bevat veel meer zout dan andere vleessoorten omdat het een verwerkt voedingsmiddel is.
Tip: Bekijk welke andere additieven de worst bevat. Vele daarvan zijn echt te mijden, vooral voor de allerkleinsten. Kies je voor worst, verkies dan bioworst van bij een slager.
Een aanbeveling: Zet maximum twee keer per maand worst op tafel, omwille van het hoge zoutgehalte en de vele verhitte vetten die ze bevat. Kind en Gezin raadt aan om vette vleessoorten te mijden.
Voedingsanalyse varkensworst
18
19
Vezels Zout Kalium Calcium Fosfor IjzerMagne-sium
Vitamine A
100g 2,70g 0,015g 210mg 45mg 38mg 1,10mg 25mg 9mg
• Geef een kind vanaf de leeftijd van een jaar 125g. Verhoog geleidelijk aan de portie al naargelang de leeftijd en de eetlust van het kind.
• Snijbonen zijn een bron van vezels, calcium, fosfor, magnesium en ijzer.
Tip: Koop boontjes alleen in het seizoen, dus alleen tijdens de maanden juni tot en met oktober. Bedenk dat wan-neer je boontjes buiten het seizoen koopt, de milieu-impact veel hoger ligt (verwarmde serres in België of vliegtuig-transport vanuit bv. Kenia).
Voedingsanalyse snijbonen
• Geef een kind vanaf de leeftijd van 1 jaar 125g. Verhoog geleidelijk aan de portie al naargelang de leeftijd en de eetlust van het kind.
• Aardappelen zijn een bron van kalium, fosfor, magnesium, calcium, selenium en vitamine C.
Tip: Voeg een beetje verse peterselie toe. Die bevat heel wat mineralen, zoals kalium, calcium en magnesium, en vitamine A.
Tip: Koop aardappelen steeds lokaal.
100g Kalium Calcium Fosfor Magnesium Vitamine A Vitamine C
Aardappelen 353mg 16mg 34mg 17mg 745mg 14mg
Voedingsanalyse aardappelen
19
20
Recept 2 Aardappelen met knolselder en paardenvlees
• Paardenvlees is zeer mager, bevat heel weinig zout en is een bron van ijzer. Het is heel geschikt voor baby’s vanaf de leeftijd van 8 maand.
• Bereiding ervan moet gebeuren met behulp van vetten. Voeg naar keuze 3 koffielepels boter, olijf- of koolzaado-lie toe.
Opgelet: Laat deze vetten niet te warm worden, anders verliezen ze hun voedingswaarde.
Tip: Je kan paardenvlees in dit gerecht gemakkelijk vervangen door een lokaal scharreleitje of een andere vleesver-vanger.
• Knolselder is een groente rijk aan vezels, kalium, calcium, fosfor en ijzer.• Bereiding mag opgewerkt worden met een weinig nootmuskaat.
Tip: Knolselder is een groente die heel lang gegeten kan worden (van augustus tot en met maart). dan in het seizoen. Is het niet meer het seizoen om knolselder te eten, dan kan je die gemakkelijk vervangen door bloemkool.
De voedingsanalyse van aardappelen vind je terug in het eerste recept. Vervang aardappelen ook eens door (volkoren)pasta, rijst of gierst.
Leeftijd Portie Kcal ProteïnenKoolhy-draten
VettenVerzadigde vetzuren
Zout Ijzer
8 mnd 15g/dag 15 3,15g 0g 0,26g 0,105g 0,019g 0,48mg
12-18 mnd 20g/dag 20 4,20g 0g 0,34g 0,140g 0,025g 0,64mg
3 jaar 25g/mlt 24 5,25g 0g 0,43g 0,175g 0,031g 0,80mg
Voedingsanalyse paardenvlees
Vezels Zout Kalium Calcium Fosfor Ijzer
100g 4,9g 0,2g 400mg 80mg 90mg 1mg
Voedingsanalyse knolselder
20
21
Recept 3 Aardappelen met broccoli en varkensvlees
• Varkensvlees ligt binnen de norm voor wat vetten betreft, meer bepaald aan verzadigde vetten, als je filet neemt. Dit maakt dat het geschikt is voor baby’s.
• Voeg steeds 3 koffielepels koolzaad-, olijfolie of boter toe aan de bereiding. Dit zijn goede bronnen van (on)verzadigde vetten.
Tip: Beperkt het gebruik van rood vlees tot 1x per week.
Broccoli is een goede bron van vezels, calcium, ijzer, kalium en vitamine A.
De voedingsanalyse van aardappelen vind je terug in het eerste recept. Vervang aardappelen ook eens door (volkoren)pasta, rijst of gierst.
Leeftijd Portie Kcal ProteïnenKoolhy-draten
VettenVerzadigde vetzuren
Zout Ijzer
8 mnd 15g/dag 24 2,91g 0g 1,38g 0,51g 0,02g 0,15mg
12-18 mnd 20g/dag 32 3,88g 0g 1,84g 0,68g 0,027g 0,20mg
3 jaar 25g/mlt 40 4,85g 0g 2,30g 0,85g 0,034g 0,25mg
Voedingsanalyse varkensfilet
Vezels Zout Kalium Calcium Fosfor IjzerMagne-sium
Vitamine A
100g 4,1g 0,015g 220mg 76mg 60mg 1mg 13mg 335mg
Voedingsanalyse broccoli
21
22
Recepten
Tips van onze diëtiste:
• Beperk groenten en aardappelen tot de leeftijd van 6 maand en verbeter het recept pas met kruiden en verse specerijen vanaf 10 à 12 maand.
• Vanaf de leeftijd van 12 maand is het beter niet alles meer ondereen te mixen. Geef de groenten apart en voorzie steeds een eiwit dat gemakkelijk te kauwen is. Is dit niet het geval (denk bv. aan steak, mix dit dan toch).
• Na de leeftijd van 1 jaar kan je een beetje gember toevoegen (past goed bij pompoen of reuzenpom-poen), komijn, zachte kerrie, nootmuskaat, look, ko-riander, dille, bieslook, dragon, peterselie, ...
• Probeer zo veel mogelijk de groenten te stomen; voor baby’s vanaf 10 maand mag het vlees bereid worden in een pan.
Alle recepten zijn gebaseerd op de portie voor 1 kindje, het is dus aan te raden steeds de hoeveelheden aan te passen naargelang het aantal kinderen dat er in jouw kin-derdagverblijf aanwezig zijn.
De hiernavolgende bereidingen worden gemaakt met een maximum van 2 gekookte groenten én met verse kruiden voor meer smaak en meer voedingswaarde.
22
23
Zalm, koriander, butternut en pastinaak
Seizoen: winter
INGREDIËNTEN HOEVEELHEDEN
Zalm 15-25 g aangepast aan leeftijd
Aardappelen 135 g
Butternut pompoen 80 g
Pastinaak 70 g
Koriander en/of dille Naar smaak
Vetstof (olijfolie) 30 cc
Bereidingswijze
Schil de pastinaak, de butternut en de aardappel. Snijd ze in kleine dobbelstenen. Voeg het stuk verse zalm toe en de kruiden en stoom alles gaar. Voeg 3cc olijfolie toe na het stomen. In dit recept wordt olijfolie gebruikt, die is rijk aan omega 9 en vormt zo samen met de vette vis, rijk aan omega 3, een mooi evenwicht.
Tip
Let op dat u niet meer dan één keer per week vette roofvis, zoals zalm of verse tonijn, geeft. Omwille van de aanwezigheid van zware metalen, PCB en andere giftige moleculen kan dit ernstige gevolgen hebben. Kabeljauw, tong of schelvis kunnen wel gegeven worden, aangezien dit magere vissoorten zijn. Deze bevatten veel minder giftige moleculen.
23
24
Seizoen: winter
INGREDIËNTEN HOEVEELHEDEN
Steak 15-25 g, afhankelijk van de leeftijd
Aardappelen 135 g
Pompoen 135 g
Vetstof (boter) 3 g
Koriander Naar smaak
Kurkuma Naar smaak
Steak, aardappelen en pompoen
Bereidingswijze
Stoom de in kleine dobbelstenen gesneden aardappelen en de pompoen. Snij de steak in kleine stukjes. Eens alles gekookt is, kunt u mixen en boter toevoegen. In plaats van te stomen, kunt u eveneens het stuk steak in de pan bereiden.
Tip
Steak kunt u vervangen door konijn dat ook nog eens rijk is aan ijzer. Vermits aardappelen rijk zijn aan vitamine C (die niet helemaal vernietigd wordt door de stoom), verbetert de combinatie van deze twee de opname van ijzer.
24
25
Vegetarische wintercouscous
Bereidingswijze
Laat de wortelen de avond ervoor weken in een grote slakom. Ze gaan hierdoor terug water opnemen. De kooktijd zal nu ingekort worden met meer dan de helft. Kook de wortelen in licht gezouten water tot ze goed zacht zijn. Schil de wortel en de knollen met zorg - deze laatste moeten wit zijn nadat ze geschild zijn. Snij ze in kleine dobbelstenen en smoor of stoom ze. Laat ze daarna terug opkomen in een pan met wat olijfolie en een bodempje groentebouillon. Voeg de gekookte kikkererwten toe, de kurkuma, de zachte kerrie en tenslotte nog het gekookte griesmeel. Kruid bij naar smaak.
Seizoen: winter
INGREDIËNTEN HOEVEELHEDEN
Kikkererwten 40 g (gekookt)
Griesmeel 135 g (gekookt)
Wortelen en andere knollen 135 g
Peterselie Naar smaak
Koriander Naar smaak
Kurkuma Naar smaak
Zachte kerrie Naar smaak
Vetstof (olijfolie) 3cc
Groentebouillon Naar smaak
26
Elleboogjes met prei, wortelen en kip
Bereidingswijze
Kook de elleboogjes in zeer licht gezouten water. Snij de prei en de wortelen in kleine, fijne reepjes. Begin met stomen en eindig met de pan - met een beetje olijfolie en een bodempje water. Doe een mespunt ras el hanout in de groenten. Bereid de kip in de pan of met stoom en mix. Meng alle ingrediënten en voeg 1cc boter toe.
Seizoen: winter
INGREDIËNTEN HOEVEELHEDEN
Kip 15-25 g, afhankelijk van de leeftijd
Elleboogjes (gekookt) 135 g
Prei 70 g
Ras el hanout (Marokkaans kruid) Naar smaak
Vetstof (boter en/of olijfolie) 1 cc
27
Koraallinzen met biet en maïs
Bereidingswijze
Kook de linzen in zeer licht gezouten water gedurende 10 tot 15 minuten. Snij de bladeren van de bieten (het groene gedeelte) en verklein hun volume in een pan, samen met een beetje olijfolie en look. Eens de bladeren gekookt zijn, kunt u alle ingrediënten mengen in een slakom en mixen met de olijfolie en de kurkuma.
Weetje
Linzen zijn vlinderbloemigen en die gaan goed samen met een graansoort (hier maïs) om aldus gemakkelijker de eiwitten op te nemen.
Seizoen: lente
INGREDIËNTEN HOEVEELHEDEN
Koraallinzen 40 g, gekookt
Maïs 130 g, gekookt
Rode biet 130 g
Vetstof (koolzaadolie) 3 cc
Kurkuma Naar smaak
28
Parmentiergehakt met lentegroenten
Bereidingswijze
Snij een teentje look in kleine stukjes. Laat de look een beetje opkomen in wat olijfolie. Voeg het gehakte vlees toe en laat op een gewoon vuurtje opkoken. Snij de wortelen en de champignons in kleine dobbelstenen. Doe ze bij het vlees. Roer en laat op een zacht vuurtje en onder deksel koken gedurende 30 minuten. Voeg kurkuma, zachte kerrie en gehakte peterselie toe.Terwijl het vlees en de groenten aan het koken zijn, kunt u de aardappelen en de zoete aardappelen schillen en in dikke dobbelstenen snijden. Stoom ze. Eens gekookt mogen ze gepureerd worden. Voeg een beetje boter, nootmuskaat en een beetje melk toe. Wanneer het vlees gaar is, schikt u het op een ovenschotel en doet de puree erbovenop. Zet in de oven voor 10 minuten en klaar is Kees!
Seizoen: lente
INGREDIËNTEN HOEVEELHEDEN
Mengeling van varkens- en kalfsvlees 15-25 g, afhankelijk van de leeftijd
Aardappelen 135 g
Wortel 135 g
Champignons 70 g
Peterselie Naar smaak
Nootmuskaat Naar smaak
Vetstof (boter) 3 cc
Look 1 teentje
Kurkuma Naar smaak
Zachte kerrie Naar smaak
29
Risotto van kip en elleboogjes met courgetten en erwtjes
Bereidingswijze
Snij de courgette in kleine dobbelstenen en laat hem op-komen in een pan, met een beetje versnipperde ui en de erwtjes. Doe er een beetje bouillon bij van groenten van het huis. Kook de elleboogjes in zeer licht gezouten water. Bereid de kip in een andere pan. Snij hem in heel kleine stukjes. Meng de ingrediënten.
Seizoen: zomer
INGREDIËNTEN HOEVEELHEDEN
Kip 15-25 g, afhankelijk van de leeftijd
Courgette 70 g
Erwtjes 70 g
Ui 1 klein exemplaar
Elleboogjes 135 g
Vetstof (olijfolie) 3 cc
30
Kantonrijst
Bereidingswijze
Kook de rijst in licht gezouten water en de erwtjes in water. Bak het ei als omelet in een pan, met een beetje vetstof. Snij de omelet in heel kleine stukjes, meng de ingrediënten en voeg een beetje koolzaadolie toe.
Seizoen: zomer
INGREDIËNTEN HOEVEELHEDEN
Eigeel 15 g voor kinderen < 1 jaar
Eieren 20 g voor kinderen > 1 jaar
Witte basmatirijst (ongekookt) 45 g
Erwtjes 135 g
Olie (koolzaad) 3 cc
BASMATI RIJST
31
Koolvis met venkel, gierst en sinaasappel
Bereidingswijze
Laat de gierst de dag ervoor weken in 3x zijn volume water. Op de dag zelf laat u de gierst uitlekken in een puntzeef en kookt u hem in water tot hij mals is een 35-tal minuten. Stoom de venkel en voeg op het einde de vis toe, zodat deze ook nog gestoomd wordt. Giet alle ingrediënten in een kom en mix ze met het sinaasappelsap.
Seizoen: zomer
INGREDIËNTEN HOEVEELHEDEN
Koolvis 15-25 g, afhankelijk van de leeftijd
Venkel ¼
Sap van een halve sinaasappel 1
Gierst 30 g
32
6. Bibliografie
Bite Back. Vis wijzer, vis niet. Geraadpleegd in februari 2015 via http://www.viswijzervisniet.nl/vissenleed/kweekvis-sen/
Bonjean, M. (2002). Cuisine pour un bébé gourmand.
Claes, N. & Alaoui, A. & Delhaxhe, M. & Gilbert, L. (2014). Chouette, on passe à table ! Guide pratique pour l’alimen-tation des enfants dans les milieux d’accueil. België : Office de la Naissance et de l’Enfance.
Climate Challenge. http://www.climatechallenge.be/nl/klimaatverandering-woord-en-beeld/wat-zijn-oplossingen/kli-maatvriendelijke-levensstijl/wat-we-eten/minder-vlees.aspx
Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling. Duurzame ontwikkeling : onze toekomst? Twintig jaar Brundtlandrap-port. (2007). Geraadpleegd in oktober 2014 via http://www.frdo-cfdd.be/nl/externe/academische-zitting-twin-tig-jaar-brundtlandrapport
Gezondheid en Wetenschap. Verhoogt rood vlees het risico op darmkanker? (2014). Geraadpleegd in augustus 2015 via http://www.gezondheidenwetenschap.be/gezondheidsnieuws-onder-de-loep/verhoogt-rood-vlees-het-risico-op-darm-kanker
Kind en Gezin. (2014). Gezond eten en bewegen. Geraadpleegd in maart 2015 via http://www.kindengezin.be/img/gezond-eten-en-bewegen.pdf
Kind en Gezin. http://www.kindengezin.be/voedingenbeweging
Leefmilieu Brussel. (2009). Voeding en leefmilieu: vleesconsumptie. Geraadpleegd in augustus 2014 via http://docu-mentatie.leefmilieubrussel.be/documents/IF_Part_Voeding_05_NL.PDF
Lewis, S. (2000). La cuisine pour bébés. France : Manise.
Ménat, E. (2005). Je nourris mon enfant: l’alimentation de votre enfant de 0 à 12 ans. France: Editions Alpen.
Nationale Vereniging van Hoeveproducenten. (2009). Eindrapport CO2-berekeningen voor CO2-labeling van producten verkocht door hoeveproducenten. Geraadpleegd in augustus 2015 via http://www.gasap.be/IMG/pdf/http___mail-do-mainepublic_Nl.pdf
Nubel. (2009). De Belgische Voedingsmiddelentabel. (vijfde editie).
Office de la Naissance et de l’Enfance. (2009). Enfant et nutrition: guide à l’usage des professionels. Geraadpleegd in oktober 2014 via http://www.one.be/uploads/tx_ttproducts/datasheet/enfant_et_nutrition_one.pdf
Padilla, A. (2010). 30 recettes pour mon bébé. France: Editions ESI
Sinha, R. & Cross, A.J. & Graubard, B. & Leitzman, M.F. & Schatzkin, A. “Meat intake and mortality, a prospective study of over half a million people”, Arch Intern Med., 2009 Mar 23;169(6):562-71. (Online). http://archinte.jamanetwork.com/article.aspx?volume=169&issue=6&page=562#References
VELT. Groente- en fruitkalender. Geraadpleegd in februari 2015 via http://www.velt.nu/sites/files/content/document-en/groentekalender.pdf
32
33
VIGeZ. Is rood vlees ongezond? Geraadpleegd in oktober 2015 via http://www.vigez.be/themas/voeding-en-beweging/actieve-voedingsdriehoek/vlees-vis-eieren-en-vervangproducten/rood-vlees
Vlaamse Milieumaatschappij & Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid. (2012). Hou je drinkwater loodvrij. Geraadplee-gd in augustus 2015 via https://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/hou-je-drinkwater-loodvrij-1
WWF. (2015). Living Planet Report 2014: species and spaces, people and places. Geraadpleegd in september via http://www.wwf.be/_media/LPR2014_436130.pdf
33
34 34
35
Blijde Inkomststraat 50 | 3000 Leuven | [email protected] | www.vredeseilanden.be
