Duchowieństwo w obozie żabikowskim

MUZEUM MARTYROLOGICZNE W ˚ABIKOWIE

ul. Niezłomnych 2, 62-031 Luboƒtel. (061) 813 06 81, fax (061) 810 34 11

e-mail: [email protected]

Członek ICOM (International Council of Museums)z siedzibà w Pary˝u

Renata W

ełniak Duchow

ieństwo w

obozie żabikowskim

(1943–1945)

Renata Wełniak

Duchowieństwo w obozie żabikowskim

(1943–1945)

1 | Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie


Renata Wełniak

Duchowieństwo

w obozie żabikowskim (1943–1945)

Żabikowo 2010



Opracowanie redakcyjne i korekta:

Janina Chodera

Konsultacja merytoryczna:

Anna Ziółkowska

Opracowanie graficzne:

Izabela Rzysko

Fotografie współczesne:

Marcin Krzysztoń

ISBN 83-921861-6-8

2 | Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie2 | Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie

Wprowadzenie

Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie | 3

Wprowadzenie

Po zajęciu ziem polskich we wrześniu 1939 r. władze hi-tlerowskie dokonały podziału okupowanych ziem państwa polskiego na dwie części: Generalne Gu-bernatorstwo [dalej: GG] oraz tzw. ziemie wschodnie wcielone do Rzeszy (eingegliederte Ostgebiete). Na tych ostatnich, na mocy zarządzenia Hitlera z dnia 8 paź-dziernika 1939 r., powstały cztery nowe terytorialne jed-nostki administracyjne: dwa okręgi (okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, Reichsgau Danzig-Westpreussen i okręg Rzeszy Poznań, Reichsgau Posen) oraz dwie rejencje (katowicka i ciechanowska), które włączono do istniejących już przed wojną niemieckich prowincji: Śląska i Prus Wschodnich. Nazwę Reichs-gau Posen zmieniono w dniu 29 stycznia 1940 r. na Reichsgau Wartheland (okręg Rzeszy Kraj Warty)1.

1 Cz. Łuczak, Położenie ludności polskiej w Kraju Warty 1939–1945. Dokumenty niemieckie, Poznań 1987, s. 5.


Wprowadzenie


Wrogi stosunek hitlerowskich Niemiec do narodu polskiego wynikał z założeń polityki narodowościowej Trzeciej Rzeszy, która zakładała m.in. eksterminację ludności polskiej. Z chwilą aneksji ziem polskich przystąpiono do likwidacji jej „przywódczego elementu”. Przygotowane wytyczne dokładnie nie precyzowały, kogo należy uważać za element przywódczy. Dość swobodna ich interpretacja faktycznie oznaczała eksterminację większej liczby osób. Dokładniej w tej sprawie wypowiedział się Reinhard Heydrich, szef policji bezpieczeństwa (Sicherheitpolizei, Sipo), i służby bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst, SD) w dniu 7 września 1939 r. na odprawie dowódców akcji Tannenberg2 (Unternehmen Tannenberg), który poru-szył temat „likwidacji” wiodących warstw ludności polskiej oznajmiając, że w oku-powanej Polsce muszą być pozbawieni życia: szlachta, duchowieństwo i Żydzi3. Prawdopodobny los czekał także inteligencję. W dniu 12 września 1939 r. w Jeło-wej odbyła się kolejna odprawa wyższych dowódców wojskowych, na której Hitler wydał rozkaz do rozpoczęcia akcji likwidacji inteligencji polskiej, określanej jako Politische Flurbereinigung4. W myśl tych zamierzeń znaczna część społeczeństwa miała ulec zagładzie w obozach hitlerowskich bądź też zostać wysiedlona i pod-dana przymusowej pracy. Szczególnie bezwzględne ataki okupanta wymierzone były w Kościół katolicki i polskich duchownych. Wypływały one z przeświadcze-nia, że katolicyzm polski stanowi ostoję tożsamości narodowej. Nie zapomniano bowiem o roli, jaką duchowieństwo odegrało w okresie zaborów i podczas Po-wstania Wielkopolskiego (1918–1919 r.)

2 Akcja Tannenberg to kryptonim niemieckiej operacji wojskowej, mającej na celu eksterminację polskiej elity intelektualnej – inteligencji (nauczyciele, duchowni, urzędnicy, działacze społeczni) w 1939 r.

3 Cz. Łuczak, Pod niemieckim jarzmem. Kraj Warty 1939–1945, Poznań 1996, s. 14.4 A. Łuczak, Eksterminacja elit narodu polskiego w Wielkopolsce w 1939 r., [w:] Konferencja „Od Westerplatte do Norymbergi.

Druga wojna światowa we współczesnej historiografii, muzealnictwie i edukacji” w Muzeum Stutthof (2–5 września 2009 r.), pod red. P. Chruścielskiego, M. Owsińskiego, Sztutowo 2009, s. 58.


Życie religijne w latach 1939–1945


I. Życie religijne w latach 1939–1945

1. Represje okupanta wobec duchowieństwa w Kraju Warty. Ograniczenia możliwości praktyk religijnych

W piśmie urzędowym z dnia 25 września 1939 r. Arthur Greiser informo-wał o planowanych aresztowaniach polskich duchownych5. U podstaw poczynań Arthura Greisera leżało jego przeświadczenie, „[…] że wszelka religijność jest sprzeczna ze zdrowym rozsądkiem i nie da się pogodzić z programem NSDAP (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robot-ników, Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei)”6. W celu realizacji opracowanej przez siebie koncepcji polityki wyznaniowej podjął starania w Berlinie o przyznanie mu uprawnień w kwestii wyłącznego decydowa-nia w sprawach Kościoła. Wiązało się to z dążeniem do uniezależnienia

5 K. Śmigiel, Losy Kościoła katolickiego w okupowanym Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania”, Poznań 2009, nr 3, s. 66; Cz. Łuczak, Dzień po dniu w okupowanej Wielkopolsce i Ziemi Łódzkiej (Kraj Warty), Poznań 1993, s. 17.

6 Cz. Łuczak, Arthur Greiser, hitlerowski władca w Wolnym Mieście Gdańsku i w Kraju Warty, Poznań 1997, s. 95.




własnej polityki kościelnej od Ministerstwa do Spraw Ko-ścielnych Rzeszy. Ostatecznie w drugiej połowie 1941 r. Hitler upraw-

nił Arthura Greisera do prowadzenia samodzielnej polityki wyznaniowej w Kraju Warty, realizowanej według wytyczo-nych przez niego założeń7. Po otrzymaniu pełnej władzy w sprawach Kościoła Greiser przystąpił do budowy no-wych stosunków religijnych zgodnych ze światopoglą-

dem narodowosocjalistycznym8. Był on przy tym nie tylko realizatorem, ale także inicjatorem działań skierowanych

przeciwko Kościołowi. W urzeczywistnieniu jego planów bra-ły udział jednostki policyjne i administracyjne. Przy urzędzie namiestnika został utworzony Wydział I, w którym sprawami

Kościoła zajmował się referat I/51. Od końca 1940 r. referatem kierował radca rządowy (Regierungsrat) Wilhelm Dudzus, po nim radca sądowy (Amtsgerichtsrat) dr Kurt Birk. W 1943 r. doszło do zmiany na stanowisku kierowni-ka, odtąd na czele referatu stał radca (Regierungsrat) dr Eckhardt Meyer9. Komórka ta zajmowała się wydawaniem dyrektyw odnośnie realizacji polityki wyznaniowej w Kraju Warty. Jednocześnie referat I/51 ds. kościelnych przy urzędzie namiestni-ka pozostawał w stałym kontakcie z Kancelarią Partii NSDAP10, która jako organ partyjny była kompetentna do opiniowania i nadzorowania realizowanej linii po-litycznej względem Kościoła11.

7 Tamże, s. 44. 8 J. Sziling, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego 1939–1945, Poznań 1970, s. 55.9 Tamże, s. 61–62.10 Tamże, s. 54–55.11 Szerzej na ten temat pisze K. Śmigiel, Kościół katolicki…, s. 35.




Wykonawcą wytyczonej polityki wobec Kościoła na polskich ziemiach wcielonych do Rzeszy był aparat policyjny. W pionie tym najważniejszą rolę odgrywał Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt – RSHA), w ramach któ-rego sprawy wyznaniowe podlegały Wydziałowi IV Tajnej Policji Państwowej (Ge-heime Staatspolizei, gestapo)12 określonemu jako „poszukiwanie i zwalczanie prze-ciwników” (Gegner Erforschung und Bekämpfung)13. Był to wydział o rozbudowanej strukturze – dzielił się na 5 oddziałów, oznaczonych literami od A do E. Sprawy Kościoła rzymskokatolickiego w Kraju Warty podlegały SS-Untersturmführerowi, starszemu sekretarzowi kryminalnemu Franzowi Wolfowi, który był zastępcą SS-Obersturmführera Herberta Ertela, komisarza kryminalnego Wydziału IV B poznań-skiego gestapo14. Nowy plan podziału czynności w poznańskim gestapo wszedł w życie w dniu 1 kwietnia 1944 r. Sprawami kościelnymi zajmował się w Wydziale IV4 urzędu gestapo w Poznaniu referat A, kierowany przez wspomnianego już Friza Wolfa. Do zakresu spraw i zadań tego referatu należało m.in. wysiedlanie i eksterminacja duchowieństwa, inwigilacja struktur Kościoła katolickiego15.

12 Siedzibą gestapo, tj. Tajnej Policji Państwowej w Poznaniu był Dom Żołnierza przy dzisiejszej ul. Niezłomnych 1 (w okresie okupacji Ritterstrasse 21).

13 W początkowym okresie działalności, czyli do 1942 r. oznaczony był jako Wydział II. Po reorganizacji struktury gestapo w dniu 20 czerwca 1942 r. sprawami kościelnymi zajmował się Wydział IV, zob. M. Kaczmarek, Organizacja poznańskiego gestapo 1939–1945, Poznań 2003, s. 18; K. Śmigiel, Kościół katolicki w tzw. Okręgu Warty 1939–1945, Lublin 1979, s. 85; także: J. Sziling, Polityka okupanta hitlerowskiego…, s. 65.

14 M. Karczmarek, Organizacja poznańskiego gestapo…, s. 18 i 31. 15 Z relacji ks. Ludwika Bielerzewskiego dowiadujemy się, że niejednokrotnie akcje wymierzone przeciwko duchowień-

stwu polskiemu osobiście nadzorował Fritz Wolf z poznańskiego gestapo, o czym świadczy cytat: „Tak płynęło nam ży-cie, trochę w lęku, trochę w nadziei, aż do 24 maja. [tj. 1940 r. – przypis R.W.] W tym dniu, a była to środa przed Świętem Bożego Ciała, z rana przyjechał szef gestapo z Poznania, nazwiskiem Wolf, z konwojem kilku samochodów ciężarowych. Sporządził listę, odebrał nam zegarki i inne wartościowe przedmioty, potem załadowawszy nas na samochody, przewiózł do Fortu VII w Poznaniu. W Chludowie zostało, o ile pamiętam, tylko czterech kapłanów mających powyżej sześćdziesię-ciu lat: ks. Bolesław Kaźmierski z Szamotuł, ks. Marcin Lukrawski z Soboty, ks. Czesław Sroka z Modrza i ks. Wincenty Kapturkiewicz ze Swarzędza”. Patrz: L. Bielerzewski, Ksiądz nie zostaje sam. Wspomnienia, Poznań 1978, s. 65.




W Poznaniu najwcześniej środki represyjne zastosowano wobec biskupa po-mocniczego archidiecezji poznańskiej Walentego Dymka16. Od 3 października 1939 r. był on internowany w swoim domu leżącym w obrębie Ostrowa Tumskiego

16 J. Sziling, Polityka okupanta hitlerowskiego…, s. 96 i 251.

Plebania kościoła p.w. Matki Boskiej Bolesnej w Poznaniu, od początku 1943 r. miejsce internowania 1. bp. Walentego Dymka (fot. współczesna)




w Poznaniu, a od początku 1943 r. na plebani przy kościele Matki Boskiej Bolesnej na Łazarzu17.

W dniu 9 listopada 1939 r. dokonano masowych aresztowań duchowieństwa w Poznaniu, m.in. kanoników kapituły katedralnej, członków stowarzyszeń ka-tolickich oraz duszpasterzy parafialnych. W 1940 r. kontynuowano zatrzymania polskich duchownych w Kraju Warty. Przeprowadzono je w dniach 25–27 stycz-nia, 14–16 lutego, 12–15 i 27 marca oraz 15 i 26 sierpnia18. Ujęto wówczas około 280 księży pochodzących z archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej. Na mocy za-rządzenia Heinricha Himmlera w dniach 5–7 października 1941 r. przeprowadzono szeroko zakrojoną akcję pod nazwą Aktion zur Zerschlagung der polnischen katho-lischen Kirche im Reichsgau Wartheland, w efekcie której w Kraju Warty aresztowa-no dalszych 541 księży19. Duszpasterzy osadzano w więzieniach, utworzonych na terenie byłych klasztorów lub w innych miejscach, w których ich pobyt miał cha-rakter przejściowy. Znajdowały się one w Bruczkowie koło Borku Wielkopolskiego (klasztor o.o. werbistów), w Chludowie koło Poznania (klasztor o.o. werbistów), Kazimierzu Biskupim (pow. koniński) w domu zakonnym Zgromadzenia Świętej Rodziny, w Lądzie koło Słupcy (w klasztorze pocysterskim, od 1921 r. należącym do salezjanów), w Lubiniu (klasztor o.o. benedyktynów), w Miejskiej Górce pow. rawicki (klasztor Braci Mniejszych na Goruszkach) oraz w Puszczykówku (w domu zakonnym Zgromadzenia Ducha Świętego). Aresztowanych księży skoncentrowa-no także w Szczeglinie koło Mogilna, Golinie koło Konina i Konstantynowie koło

17 W czasie przymusowego osadzenia jedynie w dniu 14 kwietnia 1944 r. władze okupacyjne zezwoliły biskupowi Walentemu Dymkowi na opuszczenie aresztu domowego w celu odprawienia mszy pogrzebowej 36 Polaków zabitych podczas nalotów na Poznań w dniu 9 kwietnia 1944 r. Szerzej temat ten opisuje: M. Olszewski, Straty i martyrologia ludności polskiej w Poznaniu 1939–1945, Poznań 1973, s. 219–226.

18 J. Adamska, J, Sziling, Polscy księża w niemieckich obozach koncentracyjnych, Warszawa 2007, s.12–13.19 O masowych aresztowaniach księży pisze K. Śmigiel, Kościół Katolicki w tzw. Okręgu Warty 1939–1945, Lublin 1979,

s. 108–113.




Łodzi (Durchgangslager Konstantinow). Aresztowanych księży osadzano, także w obozie w Forcie VII w Poznaniu, skąd niektórych przenoszono do obozów kon-centracyjnych – głównie Dachau20.

Obóz w Forcie VII w Poznaniu uruchomiony został w dniu 10 października 1939 r., kiedy to obiekt przejęło poznańskie gestapo. Do listopada 1939 r. nosił on oficjalną

20 Tamże, s. 111.

Fort VII, Konzentrationslager-Posen – Obóz koncentracyjny Poznań, brama główna2.




nazwę Sicherheitspolizei Chef der Einsatzgruppe VI Konzentrationslager-Posen (obóz koncentracyjny Poznań), następnie Geheime Staatspolizei. Staatspolizeileitstelle Po-sen. Űbergangslager – Fort VII (obóz przejściowy). Od połowy 1941 r. w korespon-dencji urzędowej używano oficjalnej nazwy Polizeigefängnis der Sicherheitspolizei und Arbeitserziehungslager (Fort VII) (Więzienie Policji Bezpieczeństwa i Wycho-wawczy Obóz Pracy)21.

W obozie tym od pierwszych dni jego funkcjonowania osadzano inteligencję, nauczycieli, profesorów Uniwersytetu Poznańskiego, ziemian i duchowieństwo. W Forcie VII więziono m.in. ks. dr. Franciszka Jedwabskiego22 – kanclerza Kurii Metropolitalnej, ks. Ludwika Mzyka23 – rektora klasztoru werbistów w Chludo-wie, ks. dr. Józefa Prądzyńskiego24 – kustosza Kapituły Metropolitalnej Poznaniu, ks. Henryka Zborowskiego25 – szefa kancelarii Prymasa Polski w Poznaniu. Więź-niem Fortu VII w Poznaniu był także ks. Ewaryst Nawrowski, który tak oto wspomi-na swoje przybycie do obozu: „Autobus zaczyna zwalniać. Ktoś uchylił w ciemno-ściach płócienną zasłonę i szepnął «Jedziemy na fory». Wjeżdżamy na oświetlony pusty dziedziniec i każą wysiadać. Zaraz otoczyła nas zgraja gestapowców. Nie wiedziałem, że trzeba już z daleka, zbliżając się do obozu, zdejmować z głowy czapkę czy kapelusz. Przystąpił do mnie starszy wachmistrz, uderzył z całej siły w kark, wołając drwiąco: «Du glaubst wohl, dass Du im Himmelreich bist» («My-ślisz pewnie, że jesteś w niebie»). Kapelusz spadł mi z głowy. Poszliśmy wszyscy do

21 M. Olszewski, Fort VII w Poznaniu, Poznań 1971, s. 17–18.22 W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hitlerowską w latach 1939–

1945, Warszawa 1978, z. 4, s. 86.23 J. Arlik, Sługa Boży o. Ludwik Mzyk SVD (1905–1940), [w:] Męczennicy za wiarę 1939–1945. Duchowni i świeccy z ziem pol-

skich, którzy prześladowani przez nazizm hitlerowski dali Chrystusowi ofiarą życia świadectwo miłości, pod red. W. Moroza, A. Datko, Warszawa 1996, s. 466–471.

24 W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa..., s. 141–142.25 Tamże, s. 183.




biura. Staliśmy w korytarzu, w szeregu, w przepisowej postawie, tj. z twarzą zwró-coną do muru. Każdy po kolei wchodził do biura, oddawał wszystko – zegarek, notes, ołówek, tekę czy walizkę z całą zawartością. Rękami dotykano u każdego z nas całego ubrania, badając, czy nie ma czegoś ukrytego. Prosiłem, bym mógł zatrzymać różaniec. Odmówiono szorstko. Brewiarz rzucono na ziemię, a różaniec schowano ku memu zdumieniu do teczki. Na zakończenie zapisujący w księgę Scharführer powiedział z agresją: «Der Aufenthal hier im Lager wird für Dich eine Kur sein» («Pobyt tutaj w obozie będzie dla ciebie leczniczy»)”26.

Od 25 lutego 1941 r. funkcjonował obóz w Bojanowie koło Rawicza (Non-nenlager Schmückert), który przeznaczony był dla sióstr zakonnych z całego

26 E. Nawrowski, W szponach gestapo. Urywki z moich przeżyć w obozie Fort VII (Übergangslager S.S. Posen), Poznań 2008, s.18–21.

Gmach Arcybiskupiego Seminarium Duchownego na Ostrowie Tumskim w Poznaniu3.




okupowanego Kraju Warty. Większość osadzonych sióstr pracowała w okolicz-nych majątkach oraz miejskim szpitalu27. Jednakże czasowo przeniesieni byli tam także kapłani, przywiezieni z obozu w Forcie VII w Poznaniu, czekający na przesiedlenie do GG28.

Aresztowania duchowieństwa najczęściej wiązały się z zamknięciem kościołów i kaplic29. Świątynie przeznaczano na magazyny, kilka spłonęło bądź zostało roze-branych30. Rozwiązaniu uległo Arcybiskupie Seminarium Duchowne na Ostrowie Tumskim w Poznaniu31, a na jego miejscu otwarto szkołę policyjną. Władze oku-pacyjne niszczyły zewnętrzne oznaki kultu religijnego, jak: przydrożne kapliczki, krzyże i pomniki; m.in. w październiku 1939 r. usunięto pomnik Najświętszego Serca Pana Jezusa sprzed Collegium Minus w Poznaniu32. Okupant plądrował i ra-bował wyposażenie świątyń. Akcja grabieży kościołów osiągnęła swoją kulminację w październiku 1941 r. Przebiegiem jej kierował referat I/51 w urzędzie namiestni-ka, natomiast konfiskaty dokonywało gestapo33. Zarekwirowaniu podlegał sprzęt liturgiczny, paramenty kościelne, obrazy, dywany, żyrandole, dzwony, które potem

27 H. Duda, Nonnenlager Schmückert. Obóz sióstr zakonnych w Bojarowie, Bojanowo 1999, z.1, s 12–13. 28 Tamże, s. 15; także: I. Pieniężna, Zakonnice i zakonnicy w niemieckich więzieniach i obozach zbiorczych w Kraju Warty

1939–1945, [w:] Konferencja „Od Westerplatte do Norymbergi. Druga wojna światowa we współczesnej historiografii, muze-alnictwie i edukacji” w Muzeum Stutthof (2–5 września 2009 r.) pod red. P. Chruścielskiego, M. Owsińskiego, Sztutowo 2009, s. 250–251.

29 Jak podaje K. Śmigiel, Kościół katolicki…, s. 152–155, w Kraju Warty do grudnia 1944 r. zamknięto od 1200–1300 obiektów sakralnych, taką samą liczbę podaje E. Serwański, Wielkopolska w cieniu swastyki, Warszawa 1970, s. 221.

30 Np. kościół św. Stanisława Kostki w Poznaniu na Winiarach zamieniono na składnicę zboża, a później magazyn książek. Zob. H. Hałas-Rakowska, Kościół św. Stanisława Kostki na Winiarach, „Kronika Miasta Poznania”, Poznań 2008, nr 4, s. 196; Składnice książek urządzono także w kościele św. Michała przy ul. Stolarskiej w Poznaniu i św. Małgorzaty na Śródce, zob. M. Kujawska, Niszczenie kultury polskiej. Wysiłki obronne Polaków, [w:] Dzieje Poznania (1918–1945), pod. red. J. Topolskiego, L. Trzeciakowskiego, Warszawa – Poznań 1998, s. 1496; z kolei kościół p.w. św. Jana Kantego w Poznaniu został przydzielo-ny jako stajnia Towarzystwu Uprawiania Sportu w Jeździe Konnej, zob. A. Łuczak, Straty kościelnych dóbr kultury w czasie okupacji nazistowskiej w Kraju Warty, [w:] Z dziejów Kościoła katolickiego w Wielkopolsce i na Pomorzu Zachodnim, pod. red. S. Jankowiaka, J. Miłosza, Poznań 2004, s. 33.

31 Cz. Łuczak, Położenie ludności polskiej…, s. 301.32 H. Hałas, Pomnik Najświętszego Serca Pana Jezusa, „Kronika Miasta Poznania”, Poznań 2001, nr 2, s. 147.33 J. Sziling, Polityka okupanta hitlerowskiego…, s. 223.




przetapiano na potrzeby przemysłu zbrojeniowego34. Konfiskacie uległy także księgi parafialne oraz metrykalne35. Przejęto zbiory archiwalne i biblioteczne,

34 Szerzej na temat konfiskaty dzwonów podczas drugiej wojny światowej piszą A. Łuczak, T. Łuczak, Grabież dzwonów w cza-sie drugiej wojny światowej jako element nazistowskiej polityki kulturalnej na terenie Wielkopolski oraz ich powojenna rewin-dykacja, [w:] Straty wojenne. Zabytkowe dzwony utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945 r. (z wyłączeniem ziem należących przed 1939 rokiem do Rzeszy Niemieckiej), oprac. katalogu T. Łuczak, t. 2: Woj. poznańskie, Poznań 2006, s. 33–70.

35 A. Łuczak, Straty kościelnych dóbr…, s. 31; Cz. Łuczak, Dzień po dniu w okupowanej Wielkopolsce…, s. 127.

Pomnik Najświętszego Serca Pana Jezusa4.




które przeszły w posiadanie niemieckich instytucji naukowych, natomiast akta uznane za zbędne zniszczono36.

W Poznaniu dla Polaków pozostawiono otwarte kościoły św. Wojciecha na Wzgórzu św. Wojciecha oraz Matki Boskiej Bolesnej na Łazarzu37. Wydano zakaz

36 A. Łuczak, Straty kościelnych dóbr…, s. 30. 37 L. Wilczyński, Funkcje Kościoła katolickiego w czasie okupacji hitlerowskiej na przykładzie parafii poznańskich p.w. Matki

Boskiej Bolesnej i p.w. św. Wojciecha, [w:] Z dziejów Kościoła katolickiego w Wielkopolsce i Pomorzu Zachodnim, pod red. S. Jankowiaka, J. Miłosza, Poznań 2004, s. 23.

Rozbiórka pomnika Najświętszego Serca Pana Jezusa5.




organizowania pielgrzymek do znanych sanktuariów38. Rozwiązano również działające organizacje kościelne m.in. Caritas39. Odtąd inicjatywa i działalność społeczno-charytatywna kontynuowana była konspiracyjnie przez duszpaste-rzy w niewielu czynnych parafiach40. W parafii Matki Boskiej Bolesnej na Łazarzu

38 K. Śmigiel, Życie religijne w Kraju Warty, [w:] Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939–1945, pod red. Z. Zielińskiego, Warszawa 1982, s. 63.

39 Cz. Łuczak, Położenie ludności polskiej…, s. 304–305.40 W parafii p.w. Matki Boskiej Bolesnej w Poznaniu posługę duszpasterską w tym czasie pełnił ks. Alfons Jankowski oraz – od

1943 r. – ks. Marian Frankiewicz, zob. L. Wilczyński, Funkcje Kościoła katolickiego…, s. 26. W drugim kościele dla Polaków – p.w. św. Wojciecha pracowali ks. Zygmunt Droszcz i ks. Wacław Maliński.

Kościół p.w. Matki Boskiej Bolesnej na Łazarzu przy ul. Głogowskiej w Poznaniu (fot. współczesna) 6.




prowadzono szeroką pomoc charytatywną: wspomagano finansowo ukrywają-cych się kapłanów i świeckich, wysyłano paczki z żywnością, odzieżą, lekarstwa-mi do obozów koncentracyjnych, organizowano zbiórki środków pieniężnych41. Środki finansowe pochodziły z darów ludności polskiej. Choć praktycznie bez-pośrednia pomoc dobroczynna pochodziła od wiernych, to udział w tym du-chowieństwa był znaczący. Warto dodać, że oprócz świadczeń materialnych

41 Tamże, s. 25.

Kościół p.w. św. Wojciecha w Poznaniu (fot. współczesna) 7.




duchowieństwo spieszyło ze wsparciem poprzez udzielanie porad w czynnych biurach parafialnych42.

W dniu 25 i 28 września 1939 r. wydano pierwsze zarządzenia ograniczające prak-tyki religijne katolików polskich, w myśl których celebracja liturgii dozwolona była tylko w niedzielę pomiędzy 9.00 a 11.00. Uszczuplono liczbę odprawianych nabożeństw w dni powszednie, oprócz chrztów, ślubów i pogrzebów43. W dniu 24 lipca 1940 r. wprowadzono nowe zarządzenie namiestnika Rzeszy Arthura Gre-isera, na podstawie którego msze święte mogły być odprawiane tylko w niedzie-lę i dni świąteczne w godzinach od 7.00 do 11.30. Spowiedzi wolno było słuchać tylko w soboty od godziny 15.00 do 20.0044. Od 15 października 1940 r. obowią-zywało kolejne zarządzenie namiestnika ustalające dla polskich parafii Kościo-ła rzymskokatolickiego następujące godziny mszy świętej w niedziele i ustawo-we dni świąteczne – od godziny 8.00 do 11.30, spowiedzi wolno było słuchać w każdą sobotę od 14 do 18.0045. W trakcie mszy zakazane było zbieranie ofia-ry46. Podczas pogrzebów zabronione było niesienie krzyża na cmentarz przed konduktem pogrzebowym, w którym mogła uczestniczyć tylko najbliższa rodzi-na zmarłego47. Nakazano likwidację śpiewników, książeczek do nabożeństwa za-wierających hymn „Boże coś Polskę”, którego śpiewanie było pod surowymi kon-sekwencjami zabronione48. Wydano zakaz używania podczas nabożeństw słowa „Polska”, a także tekstów, które mogły przypominać o istnieniu państwa polskiego (np. pieśń „Królowo Korony Polskiej”). Katecheza dla dzieci mogła odbywać się

42 K. Śmigiel, Kościół katolicki…, s. 123.43 L. Wilczyński, Funkcje Kościoła katolickiego…, s. 23.44 Cz. Łuczak, Dzień po dniu w okupowanej Wielkopolsce…, s. 83.45 Tamże, s. 96.46 Tamże s. 125.47 Cz. Łuczak, Położenie ludności polskiej…, s. 307– 308.48 Tamże, s. 309–310.




tylko raz w tygodniu w określonych godzinach. Zatem zgodnie z rozporządze-niem namiestnika Rzeszy z 24 lipca 1940 r. mogła odbywać się w środy w godzi-nach od 15.00 do 18.0049. Z dniem 3 października 1940 r. namiestnik wydał nowe rozporządzenie, na podstawie którego nauka religii miała być realizowana także w środy, lecz w godzinach od 14.00 do 18.0050. Liczne obostrzenia w dziedzinie życia religijnego sprowadzały się także do narzucenia wieku zawierania związków małżeńskich przez Polaków: mężczyzna nie mógł zawrzeć ślubu przed ukończe-niem 28. roku życia, natomiast kobieta – 25. roku życia51.

Władze niemieckie bacznie przyglądały się wszelkim przejawom polskiego życia religijnego, dlatego też próbowały ograniczyć uczestnictwo w mszach św. po-przez organizowanie łapanek przed kościołami. Uczestników nabożeństw po wyj-ściu ze świątyni rewidowano52. Księży wzywano do siedziby gestapo w byłym Domu Żołnierza, gdzie poddawani byli przesłuchaniom.

2. Życie religijne w podziemiu

Represje i ograniczenia w sferze praktyk religijnych spowodowały ożywienie ży-cia religijnego w domach. Julian Nowak w swoich wspomnieniach pisze: „Nawet uprzednio obojętni zaczynali szukać ostoi i pociechy w religii”53. Religijność w la-tach okupacji była głęboką potrzebą, stanowiącą oparcie i ucieczkę od trudnej

49 L. Wilczyński, Funkcje Kościoła katolickiego…, s. 25.50 Tamże, s. 45.51 K. Śmigiel, Losy Kościoła katolickiego…, s. 69.52 L. Wilczyński, Funkcje Kościoła katolickiego…, s. 24.53 J. Nowak, Poznań w cieniu swastyki, [w:] Z lat okupacji. Wspomnienia Wielkopolan o życiu codziennym 1939–1945, oprac.

W. Jamroziak, K. Młynarz, Poznań 1983, s. 366.


Obóz w Żabikowie


rzeczywistości. Jednocześnie była źródłem przeżyć duchowych. Stąd, jak podają Wanda Seidel i Kazimiera Deskur: „Pieśni i modlitwy zastępowały msze niedziel-ne, nabożeństwa majowe, październikowe”54. Księża, którzy uniknęli areszto-wań, pełnili „[…] posługi duchowe […] w tajemnicy, ukrywając się pod fałszywy-mi nazwiskami, pracując jako robotnicy. Odprawiali po zaufanych domach msze, udzielali sakramentów, pierwszej komunii, ślubów, chrztów”55. Nierzadko działali w nieustannym niebezpieczeństwie dekonspiracji. Nie były to przesadne obawy – świadczy o tym fakt, że księża, którzy dotąd uniknęli zatrzymania bądź wysie-dlenia do GG, od kwietnia 1943 r. osadzani byli w obozie w Żabikowie.

54 W. Seidel, K. Deskur, Nasz okupacyjny dzień powszedni, [w:] Z lat okupacji…, s. 494. 55 Tamże, s. 495.


Obóz w Żabikowie


II. Obóz w Żabikowie

1. Powstanie i rozbudowa obozu w Żabikowie

Obóz hitlerowski w Żabikowie w latach swego funkcjonowania (tj. 1943–1945) no-sił oficjalną nazwę Więzienie Policji Bezpieczeństwa i Obóz Karno-Wychowawczy (Polizeigefängnis der Sicherheitspolizei und Arbeitserziehungslager in Posen-Lenzin-gen, PGuAL). Do wiosny 1944 r. funkcjonował równolegle z obozem w Forcie VII w Poznaniu, którego był kontynuacją. Kontrolę nad obozem w Żabikowie spra-wowało gestapo w Poznaniu. Zorganizowany został na terenie nieczynnej cegiel-ni, przed wojną należącej do polskiej rodziny Jana i Władysławy Suwalskich56. Do budowy obozu przystąpiono jesienią 1942 r. Z relacji byłych więźniów wia-domo, że w pracach związanych z budową obozu brali udział więźniowie Fortu VII. Pracowali oni przy porządkowaniu i niwelacji terenu pod budowę, układaniu

56 D. Książkiewicz-Bartkowiak, Łazarskie dzieje rodziny Suwalskich, „Kronika Miasta Poznania”, Poznań 1998, nr 3, s. 208–217.


Obóz w Żabikowie


nawierzchni dróg, przy stawianiu baraków57. Wzniesiony obóz był prymitywny i niewielki. Cały teren obozowy miał kształt trapezu, otoczonego z trzech stron przez pola uprawne oraz ul. Mollvitzer Weg58. Z najbliższych zabudowań miesz-kalnych przyległych do ulicy ludność polska została wysiedlona i umieszczono

57 Notatka służbowa z rozmowy przeprowadzonej w dniu 15 czerwca 2007 r. z Czesławem Kordylewskim z Poznania.58 Przed okupacją ulica ta nazywała się Polna, obecnie Niezłomnych.

Fragment ogrodzenia obozu w Żabikowie (kadr z Polskiej Kroniki Filmowej nr 6/45)8.


Obóz w Żabikowie


w nich załogę obozową59. W pobliżu obozu rozpoczęto budowę willi komendanta oraz budynków, przeznaczonych na kwatery SS-manów.

Obóz o powierzchni około 3,75 ha zamknięty został podwójnym ogrodzeniem z drutu kolczastego pod wysokim napięciem. W celu zabezpieczenia przed ewen-tualnymi ucieczkami więźniów wystawiono wieżyczki strażnicze wyposażone w broń maszynową oraz silne reflektory, które nocą oświetlały cały teren. Jedyne wejście do obozu znajdowało się od strony zachodniej i prowadziło przez obszer-ną bramę silnie strzeżoną przez załogę obozową. Wewnątrz obozu przebiegała droga, od której wiodły dojścia do poszczególnych zabudowań. Z prawej strony od głównego wejścia znajdował się drewniany barak administracji obozu, a za nim w głębi zlokalizowany był barak prowizorycznej kuchni obozowej. Z lewej stro-ny drogi głównej znajdowały się obiekty gospodarcze: łaźnia, pralnia, szwalnia, magazyn odzieży, drewniany barak zwolnień i przyjęć oraz warsztaty rzemieśl-nicze. Tuż przy wejściu do obozu mieścił się mały murowany budynek – karcer. W środku obozu znajdował się inny obiekt kaźni basen przeciwpożarowy. Baraki dla więźniów ustawione były w dwóch liniach biegnących równolegle do ul. Mol-lvitzer Weg. W rzędzie pierwszym znajdowały się baraki oznaczone literami D, F, H, natomiast w ciągu drugim – baraki oznaczono literami E, G, I. Od marca 1944 r. mężczyzn – więźniów politycznych – umieszczono w wydzielonym sektorze, któ-rego całość stanowiły baraki H i J, a także wzniesiono dla nich dodatkowe baraki oznakowane literami K i L. Sektor polityczny kobiet stanowił barak D. Poza obozem znajdowała się komendantura obozu, w której mieściły się biura komendanta oraz jego zastępcy60. Funkcję szefa obozu pełnił komendant (od kwietnia 1943 r.) Hans

59 Cz. Łuczak, Położenie ludności polskiej…, s. 153–154.60 M. Olszewski, Straty i martyrologia ludności polskiej w Poznaniu 1939–1945, Poznań 1973, s. 113.


Obóz w Żabikowie


Reinhold Walter, a po nim Alfred Hugo Dietze. Komendantowi podporządkowa-ni byli wszyscy SS-mani wchodzący w skład kadry obozowej. Jej stan wynosił od 80 do 100 funkcjonariuszy, którzy pełnili obowiązki wartowników, urzędników obozowych i strażników zatrudnionych przy eskortowaniu więźniów61.

61 Tamże, s. 117.

Obóz w Żabikowie (kadr z Polskiej Kroniki Filmowej nr 6/45)9.


Obóz w Żabikowie


Obóz funkcjonował do stycznia 1945 r., kiedy to zarządzono jego ewakuację w głąb Rzeszy. Przed nadejściem wojsk radzieckich hitlerowcy częściowo spalili i zniszczyli obóz, a więźniów politycznych i niezdolnych do ewakuacji rozstrzelali. Zwłoki zamordowanych spalono w obrębie baraku zwolnień i przyjęć Abganszelle. Ewakuacja obozu rozpoczęła się w nocy 19/20 stycznia 1945 r.62 Pierwszą grupę więźniów ewakuowano koleją do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. Pod-czas likwidacji obóz podpalono, niszcząc także dokumentację obozową. Pozosta-łych w obozie więźniów ewakuowano pieszo do Sachsenhusen, skąd dalej byli przenoszeni do innych obozów koncentracyjnych – Ravensbrück i Mauthausen.

2. Więźniowie

Obóz w Żabikowie był przejściowym miejscem odosobnienia. O osadzeniu w Żabikowie decydowało przede wszystkim oskarżenie o wrogą działal-ność wobec Trzeciej Rzeszy. Obóz stał się dla kierowniczej placów-ki tajnej policji hitlerowskiej w Poznaniu miejscem przetrzymania aresztowanych na okres śledztwa i przesłuchań do czasu wydania lub wykonania wyroku63.

Więźniów do obozu przywożono codziennie, zwykle w godzinach wieczornych, krytymi samochodami z sie-dziby gestapo. Nowo przybyłych więźniów gromadzo-no na placu przed budynkiem administracyjnym, gdzie

62 Szerzej o likwidacji i ewakuacji obozu żabikowskiego pisał: J. Majerus, Ewakuacja obozu w Żabikowie w 1945 roku. Relacja więźnia. Żabikowo 2003, s. 16.

63 M. Olszewski, Straty i martyrologia ludności…, s. 119.


Obóz w Żabikowie


spisywano ich personalia, odbierano im przedmioty osobiste, dowody tożsamości oraz ubrania cywilne. Wszystkie zarekwirowane przedmioty oddawano do depo-zytu. Rzeczy te miały być tam przechowywane do momentu opuszczenia obozu. Następnym etapem była kąpiel w łaźni, gdzie na przemian strumieniami lała się gorąca lub lodowata woda. Po kilku minutach przepędzano więźniów do inne-go pomieszczenia, w którym oczekiwali na przydział swojej odzieży64. Niektórzy więźniowie w swoich relacjach nadmieniają, że tuż po wyjściu z łaźni odbiera-li drelichowe kombinezony robocze. Więźniowie otrzymywali granatową bluzę i spodnie, a ubrania te były najczęściej brudne i zawszone, nie dopasowane do wzrostu i postury. Następnie kierowani byli do poszczególnych baraków i cel.

W obozie więziono osoby podejrzane o działalność niepodległościową, sabotaż oraz pomówione o naruszenie prawa, lekceważący stosunek do niemieckich pra-codawców, uchylanie się od pracy bądź ucieczkę z robót przymusowych. W za-leżności od przyczyny zatrzymania i zasądzonego wyroku przydzielano aresz-towanym odpowiednią kategorię: więźnia politycznego lub karnego. Większość więźniów politycznych osadzonych w obozie stanowili członkowie ruchu opo-ru, przeciwko którym toczyło się śledztwo prowadzone przez gestapo, a wyroki

64 Archiwum Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie [dalej: AMMŻ], Wspomnienia Henryka Lange, sygn. L/351; „Po przej-ściu bramy obozowej przeliczono nas, ustawiono w dwójki i pognano do łaźni. Po rozebraniu się do naga, kapo obozowe bardzo dokładnie przeglądało naszą odzież i bieliznę. Po przeglądzie naszą odzież, bieliznę, buty kładli do skrzyń i zanosili do odparowania. My natomiast w dwójkach szliśmy do łaźni celem umycia się (bez mydła). Po przejściu łaźni, lekarz obozowy badał ciało każdego więźnia. Uczuleni byli [więźniowie – przyp. R.W.] na świerzb i inne choroby zakaźne, [lekarz – przyp. R.W.] nie brał pod uwagę ran i innych odbić. Kto był podejrzany o chorobę skórną, musiał wejść do beczki z rozcieńczonym lizolem i przez minutę musiał się zanurzyć (przy kontroli kapo). […] Następnie wychodząc na teren poza łaźnie, czekano na odzież, bieliznę, około pół godziny. Po wyrzuceniu [tj. odzieży osobistej – przyp. R.W.] z pieca, każdy musiał wyszukać swoje rzeczy. Mnie zginęła koszula i skarpety, przypuszczam że zabrali (przywłaszczyli sobie rewidenci – kapo. Po ubraniu się w swoje rzeczy ustawiono nas w dwójki, przeliczono, czy się stan zgadza. Gestapowiec wyczytał pięć nazwisk, między tym moje. Po wystąpieniu z szeregu, drugi gestapowiec odprowadził nas na drugi koniec obozu. […] Nas, czyli całą piątkę zamknięto w baraku I1. W tym samym dniu zabrano nam odzież osobistą, dano obozową, czyli bluzę i spodnie drelichowe. Naszą odzież złożoną w kostkę i z nazwiskiem zabrano do magazynu obozowego”.


Obóz w Żabikowie


wydawał działający przy tym urzędzie Policyjny Sąd Doraźny (Polizeistand-gericht). Na podstawie wyroków tegoż sądu więźniów przenoszono z Żabiko-wa do obozów koncentracyjnych lub rozstrzeliwano na terenie obozu. Latem 1944 r. przeprowadzono 8 egzekucji na członkach poznańskiego AK; w trakcie jed-nej z nich rozstrzelany został komendant Okręgu płk Henryk Kowalówka. W stycz-niu 1945 r. dokonano kolejnych 3 egzeku-cji w obozie oraz na terenie cmentarza żabi-kowskiego65. Po zamordowanych więźniach poza grobem na cmentarzu żabikowskim nie ma śladu, bowiem zwłoki były spopielane. Do tego celu wykorzystywano piec krematoryjny znajdujący się w piwnicznych pomieszczeniach Collegium Anatomicum w Poznaniu.

Odmienną kategorię więźniarską stanowi-li tzw. „niedzielnicy” (Sontagsjäger), czyli więź-niowie przetrzymywani w obozie od zakoń-czenia pracy w sobotę do rozpoczęcia pracy

65 S. Łaguna, Morderstwa masowe w dokonane przez Niemców na cmentarzu w Żabikowie w świetle rozważań sądowo-lekar-skich, [w:] Ekspertyzy i orzeczenia przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, t. IV, Warszawa 1980, s. 111–185.

Strona tytułowa ewidencji więźniów 10. nowo przybyłych „Effektennummern der Zugange ab 22 Juni 1944“


Obóz w Żabikowie


w poniedziałek. Umieszczani byli w obozie na podstawie donosów lub oskarżenia niemieckiego pracodawcy66.

Ustalenie dokładnej liczby więźniów, którzy przeszli przez obóz w Żabikowie, jest trudne z uwagi na brak dokumentacji obozowej. Jak już wspomniałam, przed wkroczeniem wojsk radzieckich Niemcy częściowo spalili obóz, jednocześnie niszcząc wszelkie akta. Jedynym dokumentem odnalezionym po wojnie w ru-inach obozu był zeszyt, uznany sądownie za księgę ewidencyjną więźniów (Ef-fektennummern der Zugange ab 22 Juni 1944), będący faktycznie fragmentem ewidencji magazynowej. Spis nazwisk rozpoczynał się od numeru 16 900 w dniu 22 czerwca 1944 r., a kończył numerem 21 624, opatrzonym datą 19 stycznia 1945 r. Większość spośród więźniów stanowili Polacy, aresztowani na terenie Po-znania i rejencji poznańskiej. Pewna liczba więźniów pochodziła również z innych rejonów Polski, a zwłaszcza pogranicza wielkopolsko-kujawskiego. Poza obywa-telami narodowości polskiej więziono tu również Luksemburczyków, Holendrów, Niemców – dezerterów z Wehrmachtu, osoby nieprzychylnie nastawione do sys-temu hitlerowskiego oraz podejrzane o współpracę z polskim ruchem oporu67. W obozie osadzano jeńców radzieckich zbiegłych z innych obozów, z przymuso-wych robót oraz członków grup zwiadowczych. Mniejsze grupy narodowościowe stanowili Węgrzy i Słowacy. Więziono tu również Badaczy Pisma Świętego (Świad-ków Jehowy). Przyczyną represji wobec nich była prowadzona mimo zakazu dzia-łalność religijna, demonstrowanie odmiennych poglądów oraz odmowa służby wojskowej i wykonywania wszelkich prac na rzecz armii.

66 M. Woźniak, Więźniowie więzienia policyjnego poznańskiego gestapo w latach 1943–1945, „Kronika Wielkopolski”, Poznań 1985, s. 168.

67 L. Gomolec, S. Kubiak, Terror hitlerowski w Wielkopolsce 1939–1945, Poznań 1962, s. 85.


Obóz w Żabikowie


Warunki życia obozowego były bardzo ciężkie. Wyczerpująca praca fizyczna, cza-sem stanowiąca tylko „pracę dla pracy”, trudne warunki bytowe, niedostatek po-żywienia oraz brak właściwej higieny powodowały wysoką śmiertelność.

3. Duchowieństwo w obozie w Żabikowie – próby organizowania opieki religijnej

Wśród więźniów osadzonych w obozie była niewielka liczba księży. W okresie funk-cjonowania obozu było łącznie, jak ustalono, 11 kapłanów oraz 1 zakonnica.

Ograniczenia warunkami obozowymi spowodowały, że posługi duszpasterskie prowadzone były w konspiracji, gdyż wszelkie przejawy życia religijnego były su-rowo zabronione, a wręcz tępione. Jednakże uwięzieni księża wbrew zakazom od-prawiali potajemne msze św., słuchali spowiedzi. Więzień Alfons Miśko wspomina msze św. celebrowane przez ks. Czesława Coftę: „Pracując w magazynie, a było to na uboczu, miał okazję odprawiać mszę św., odmawiać brewiarz, jak również wy-spowiadać chorych więźniów i udzielić im Komunii św. Jedzenie, które otrzymy-wał, to prawie wszystko oddawał chorym, a sobie pozostawał znikomą ilość, […] wolny czas poświęcał tylko modlitwie, a nadto miał niesamowity wpływ na współ-więźniów, którzy się do jego modlitwy przyłączali na bloku”68. Dla wielu więźniów wspólne modlitwy miały ogromne znaczenie, ponieważ umacniały i dodawały otuchy w sytuacjach najcięższych. Zapewne większość nabożeństw w obozie od-bywała się w sektorze męskim, z oczywistego powodu, gdyż w sektorze żeńskim wśród więźniów nie było kapłanów. Duszpasterze w obozie w Żabikowie nie raz

68 AMMŻ, Relacja Alfonsa Miśko, sygn. K/1588.


Obóz w Żabikowie


z narażeniem życia prowadzili posługę dusz-pasterską, udzielając rozgrzeszania ogólnego

i ostatniego namaszczenia. W relacji Zofii Ryffowej utrwaliła się postawa ks. Kazimierza Chmielewskiego,

który udzielił posługi skazańcowi tuż przed egzekucją: „Pewnego dnia musiałyśmy być świadkami wieszania młodego

człowieka, okutego w kajdanach… Biada tej, w której oczach za-uważono by łzy lub litość dla skazanego. Przed momentem powie-

szenia – ów kat Walter [tj. komendant obozu Hans Walter – przyp. R.W.] dał jeszcze delikwentowi kopniaka. Gdy już zawisł na szubieni-

cy, Walter wywołał ks. Chmielewskiego i szydził. Skazany chciał jeszcze ostatnie błogosławieństwo, ale było już za późno”69.

Symbolem bohaterskiej postawy kapłana pozostaje postać ks. Czesława Cofty, wikariusza z parafii Lubasz, osadzonego w obozie w Żabikowie w marcu 1944 r., który niejednokrotnie brał na siebie kary ratując, swego więziennego towarzysza. Więzień Alfons Miśko70, tak wspominał heroiczną postawę ks. Cofty: „Poznałem prawdziwego kapelana, jego poświęcenie dla współtowarzyszy, a szczególnie dla chorych. […] ks. Cofta w ciągu czterech miesięcy poświęcał się stale za ojców ro-dzin, odsiadywał za nich kary po 2 lub 3 doby w siatce z drutu kolczastego i bun-krze. Po powrocie mówił, że: «Modlitwa Wasza się przyczyniła, że wróciłem!» Był to człowiek o niesamowitym harcie i wytrzymałości. W tym okresie [tj. od 25 marca

69 A. Wietrzykowski, Zbrodnie niemieckie w Żabikowie. Zeznania – dokumenty. Poznań 1946, s. 16. Opisywane przez więźniar-kę cierpienia i tortury, których doświadczył skazaniec, należy łączyć z nazwiskiem Henryka Szymańskiego, ur. 26 listopada 1926 r. w Zielonce koło Murowanej Gośliny. W obozie w Żabikowie osadzony od 4 lipca 1944 r. Nadano mu numer obozowy 17 194. Zmarł w obozie żabikowskim w dniu 20 września 1944 r. Jako przyczynę zgonu podano: zawał serca. Z ewidencji więźniów obozu w Żabikowie wykreślony został w dniu 25 września 1944 r.; Urząd Stanu Cywilnego w Poznaniu [dalej: USC Poznań], akt zgonu nr P/3287/44.

70 Alfons Miśko, więzień obozu w Żabikowie i w Inowrocławiu w roku 1943/1944.


Obóz w Żabikowie


do 4 października 1944 r. – przyp. R.W.] przebywał 10 razy w siatce z drutu kol-czastego. […] Wszelkie katorgi i szyderstwa ze strony gestapo i kapo przyjmował zawsze spokojnie, a jeżeli ktoś miał otrzymać za błahe przewinienie karę chło-sty w postaci 50 batów, a w szczególności ojcowie rodzin, to on przyjmował na siebie. Nie zapomnę pamiętnego dnia w miesiącu czerwcu 1944 r., jak ks. Cofta odsiadywał 3 doby pod rząd w siatce z drutu kolczastego za ojca rodziny wspól-nie z 3 więźniami. […] W miesiącu sierpniu 1944 r. zostałem zesłany do drugiego obozu [chodzi o sektor więźniów karnych – przyp. R.W.], a w grudniu [tj. 1944 r. – przyp. R.W.] dowiedziałem się że został zamęczony na śmierć”71.

Księża w obozie, tak jak wszyscy więźniowie, byli prześladowani. Z racji swego stanu duchownego często byli przedmiotem złorzeczeń, wyszydzeń i nienawi-ści. Czasem sama informacja, że ktoś jest kapłanem wystarczała, by zastosować wobec tego więźnia najgorsze kary. We wspomnieniach więźnia Grzegorza Stud-niewskiego utrwalił się obraz tortur zadawanych ks. Alfonsowi Jankowskiemu: „W dniu jego śmierci na rannym apelu był wyczytany i skierowany na koniec ko-lumny, co było jednoznaczne z wydaniem wyroku śmieci, tylko nieznany był ni-komu sposób morderstwa. Po przybyciu na miejsce pracy wydano […] polecenie, aby okręcić wokół Jankowskiego zwój drutu kolczastego od stóp do głowy, a na-stępnie stać musiał przez cały czas naszej pracy, tj. około 10 godzin na bardzo du-żym w tym dniu mrozie. Następnie na wpół zamarzniętego ułożono na lodzie pod pompą i polewano zimną wodą. Po przeniesieniu do celi A. Jankowski znajdował się w stanie agonalnym i wówczas oświadczył, że zdaje sobie sprawę, że umiera i prosił mnie, by przekazać w jego parafii w Poznaniu [parafii p.w. Matki Boskiej



Obóz w Żabikowie


Bolesnej, przy dzisiejszej ul. Głogowskiej w Poznaniu – przyp. R.W.] […], że nikogo nie wydał i nie zdradził oraz że jest księdzem o nazwisku Jankowski”72.

Spośród licznych szykan, które spadały na więźniów ze strony załogi obozu w Ża-bikowie, należy wymienić często stosowane „karne kąpiele” w basenie przeciw-pożarowym. Zdzisław Molenda tak wspomina te wydarzenia: „Więźniowie wy-konujący niezbyt starannie polecenia oprawców, byli dotkliwie bici bykowcami i drągami. Po doprowadzeniu więźniów do stanu końcowego wyczerpania, wpę-dzono nas do basenu przeciwpożarowego. Kilku nieumiejących pływać, z miej-sca utonęło, w czym dopomogli im oprawcy otaczający basen z długimi drągami w rękach, którymi razili więźniów, podejmujących próbę wydostania się z basenu. Ratowałem przed utonięciem kapelana Inspektoratu Leszczyńskiego AK ks. ma-jora Łukowiaka, którego znałem osobiście, gdyż co roku święcił w naszym miesz-kaniu potrawy świąteczne przed Świętami Wielkanocnymi”73.

Chęć niesienia pomocy drugiej osobie jest fundamentalną wartością wpisaną w naukę Kościoła. Nawet w tych przerażających warunkach obozu można było liczyć na pomoc współwięźniów. Ten przejaw solidarności był nie tylko aktem pomocy bliźniemu, ale przede wszystkim świadczył o gorącym pragnieniu ura-towania kapłana – zatrzymaniu go żywym pośród wspólnoty więziennej. Więź-niowie cieszyli się i czuli się bezpieczniejsi, jeżeli wśród siebie mieli kapłana. Ota-czali księży szacunkiem i przywiązaniem, a nieraz opieką. Fakt ten potwierdza relacja Aleksandry Bielerzewskiej: „Z innej grupy nie dawał rady więzień – ksiądz. Tuż przed naszymi oknami skatowali go bez litości, tak, że leżał bez znaku ży-cia – nie zabili go jednak. Potem na pół dnia, wrzucili do wody (koniec marca

72 AMMŻ, Relacja Grzegorza Studniewskiego, sygn. K/1594.73 Z. Molenda, Tylem zapamiętał, Poznań 2007, s. 158.


Obóz w Żabikowie


– mróz, śnieg). […] Wytrzymał nieprawdopodobną mękę. Jak? Niezrozumiałe! Potem znowu pół dnia nosił skrzynie z piaskiem. A potem przydzielony został do kuchni, do no-szenia kotłów z jedzeniem. Dobrzy koledzy oszczędzali go, wachmani przestali się nim interesować. Z czasem wrócił do zdrowia, stał się wesoły i miły”74. Relacja ta potwierdza fakt, że księża w obozie żabikowskim nie byli separowani od pozosta-łych więźniów. Żyli w tych samych warunkach obozowych i tak jak wszyscy więźniowie kierowani byli do pracy. Niektórzy więź-niowie, gdy usłyszeli, że w ich grupie jest ksiądz, zwracali się do niego, szukając pociechy religijnej. „Mając wtedy 20 lat zwierzałem się [ks. Czesławowi Cofcie – przyp. R.W.] o swoich troskach, o szczę-śliwym powrocie do domu, do rodziców i rodzeństwa. To pocieszał mnie, że jeżeli nie zapomnę o Bogu i zachowam wskazówki Matki, to szczęśliwie wrócę”75.

Dla wielu więźniów zastana rzeczywistość obozowa powodowała zwąt-pienie i poczucie beznadziejności. Świat obozowy jawił się jako miejsce, w którym nie istnieją reguły ustalone przez Kościół. Dlatego księża, choćby „dobrym słowem” starali się podtrzymać współwięźniów na duchu i w mia-rę swoich możliwości wypełnić posługi duszpasterskie. W sektorze poli-tycznym dla mężczyzn tajną działalność duszpasterską nieśli także ks. Ma-rian Samoliński, ks. Jan Stachowiak, ks. dr Jan Noryśkiewicz czy ks. Bolesław Jordan.

74 A. Bielerzewska, Przetrwanie było naszą życiową dewizą, [w:] Pamiętniki ocalonych. Wspomnienia więźniów hitlerowskich miejsc kaźni w Wielkopolsce, pod red. M. Olszewskiego, W. Jamroziaka, Poznań 1983, s. 45.



Obóz w Żabikowie


4. Życie religijne za drutami

Obóz skupiał anonimową grupę ludzi, którzy zostali oderwani od swo-ich rodzin i prywatnego życia. Życie obozowe toczyło się według

ustalonego regulaminu, który m.in. zawierał także ograniczenia do-tyczące życia religijnego więźniów. Już w chwili przywiezienia do obozu więźniowie poddani byli gruntownej rewizji. Odbierano im wszystkie rzeczy osobiste, dokumenty, pamiątki rodzinne. Zapewne w trakcie tej początkowej kontroli więźniowie pozbawiani byli także

wszelkich dewocjonaliów: medalików z wizerunkiem Matki Boskiej, krzyżyków, obrazków czy też książeczek do nabożeństwa76. Więzień

Stefan Kruk wspominał, że przy takich oględzinach SS-mani znęcali się nad więźniami: „Ja miałem medalik na szyi, to mi go zerwał gestapowiec

i otrzymałem kilka batów. Dostałem także zmniejszoną dawkę jedzenia”77.

Bezustanne zagrożenie i towarzyszący temu strach oraz świadomość ciągłych szykan przyczyniło się do tego, że wśród więźniów rodziło się poczucie wspól-noty. Spajał ich ze sobą pobyt w jednej celi oraz wspólność obozowych prze-żyć. Jeden dzień spędzony w obozie był osiągnięciem ponad ludzką miarę. Więź-niowie czując potrzebę religijnej pociechy najczęściej modlili się indywidualnie. Były więzień Arkadiusz Jaworski wspominał: „Modliłem się i odmawiałem Zdrowaś Mario, przez cały czas pobytu w obozie, robiąc przy tym znak krzyża św. na ścia-nach i boku łoża paznokciem”78. W obozie w Żabikowie zdarzały się także chwile

76 D. Sula, Życie kulturalne i religijne więźniów w KL Gross Rosen, Wałbrzych 2007, s. 62.77 AMMŻ, Ankieta więźnia byłego hitlerowskiego obozu śledczo-karnego w Żabikowie: Stefan Kruk. 78 AMMŻ, Ankieta byłego więźnia […]: Arkadiusz Jaworski.


Obóz w Żabikowie


wspólnych modlitw pod kierunkiem jednego prowadzącego79. Praktyki religijne ograniczały się zwykle do odmawiania pacierza, a także tych modlitw, które więź-niowie znali na pamięć, jak np. „Ojcze nasz”, „Zdrowaś Maryjo”. Więźniarka Barbara Łukomska-Chudak w swej relacji napisała: „Odprawiałyśmy codziennie rano bar-dzo cicho mszę św., a wieczorem wspólne modlitwy, nieszpory i majowe nabo-żeństwa80. Modlitwa dla więźniów stanowiła swoistą otuchę i wsparcie, pozwa-lała, – choć na moment – zapomnieć o obozie, przetrwać najtrudniejsze chwile, dlatego więźniowie modlili się także podczas odbywania kar, czekając na trans-port oraz w obliczu śmierci. Więźniarka obozu w Żabikowie Stanisława Józkowiak, tak oto wspomina: „Bombardowanie Poznania [chodzi o nalot w dniu 9 kwietnia 1944 r. lub 29 maja 1944 r. – przyp. R.W.] – wtedy w barakach zamknięto okiennice nie było światła, słychać było tylko strzały dział […], huk zrzucanych bomb. Brak orientacji w sytuacji powodował przerażenie, rozpacz, grozę. W barakach słychać było krzyki rozpaczy, płacz i modlitwę”81. O modlitwie w chwili szczególnego za-grożenia pisze także Zofia Młokosiewicz. Wspomina ona, że w trakcie likwidacji i ewakuacji obozu rozstrzelano więźniów z izby chorych. Słysząc salwę karabi-nów, wszystkie kobiety w celi uklęknęły i odmawiały modlitwę za konających82. Szczególnie żarliwie modlono się w intencji tych, które poszły na przesłuchanie. Aleksandra Bielerzewska wspomina, że: „Cela modliła się za siebie, za bliskich, za katowanych, za konających – błagała o opamiętanie dla morderców, o uwolnienie i zwycięstwo”83 Więźniarka Waleria Leśna w obozie żabikowskim ułożyła wiersz- -modlitwę84:

79 AMMŻ, Ankieta byłego więźnia […]: Leonard Maliński.80 AMMŻ, Ankieta byłego więźnia […]: Barbara Łukomska-Chudak.81 AMMŻ, Ankieta byłego więźnia […]: Stanisława Józkowiak. 82 AMMŻ, Relacja Zofii Młokosiewicz, sygn. L/ 360.83 A. Bielerzewska, Przetrwanie było naszą…, s. 50.84 Tamże, s. 51.


Obóz w Żabikowie


Matko! My biedni w bezmyślnej gromadzie Za marną ułudą stłoczeni, Gdy los nas doświadczy, Ból przygnie do ziemi Do Ciebie z rozpaczą wyciągamy ręce. O matko, poratuj, nie oddawaj męce.

W tym miejscu należy wspomnieć, że panujące warunki obozowe utrudniały skupienie, wycisze-nie i spokój konieczny do należytego przeżycia modlitwy, nabożeństwa. W celu głębszego speł-nienia, podczas modlitwy wykonywano przed-mioty związane z wyznaniem wiary, np. medaliki, różańce z chleba. Więźniowie z otrzymywanych niewielkich porcji chleba robili ziarenka, które łą-czyli sznurkiem, tworząc różaniec85. Więzień Stani-sław Grajczyk podczas pracy przymusowej w zakła-dach Deutsche Waffen und Munitionsfabriken [dalej: DWM] wykonał krzyżyk.

Specyficzny charakter miały dla więźniów święta Bożego Narodzenia spędzane za drutami obozu.

85 L. Bielerzewski, Ksiądz nie zostaje… s. 143.

Głowa Madonny wykonana dla 11. Barbary Piechowiak-Hoppe w obozie koncentracyjnym Ravensbrück. (biało-czarny guzik, 1×1,5 cm)

Różaniec wykonany z chleba przez 12. Edmunda Piechowiaka w Forcie VII w Poznaniu


Obóz w Żabikowie


Świadczy o tym choćby relacja Aleksan-dry Bielerzewskiej: „W pamięci więźniarek z celi D4 utkwiły szczególnie mocno prze-życia związane z świętami Bożego Naro-dzenia 1943 r. – świętami tak przecież bar-dzo rodzinnymi, które przyszło im spędzić poza domem, z dala od najbliższych, w tak okropnych warunkach. […] Wokół wigilij-nego stołu zasiadły więźniarki – popłynęły cichutko nucone kolędy”86. Święta Bożego Narodzenia wspominał także więzień Fran-ciszek Sayna: „Zbliżały się dnie Bożego Na-rodzenia. Postanowiliśmy sobie te święta jakoś uczcić. W tej myśli w największej ta-jemnicy przed oprawcami zorganizowali-śmy uroczysty wieczór wigilijny. W pierw-szym rzędzie daliśmy wyraz pamięci tym, którzy znikąd żadnej pomocy nie dostają. Wybraliśmy tajny komitet, który z otrzyma-nych paczek skompletował pewną ilość pie-czywa dla naszych towarzyszy niedoli – Ro-sjan. […] Po przemówieniu Muszyńskiego jako sztubowego, podzieliliśmy się opłat-kiem (czyli ciastem) oraz złożyliśmy sobie

86 A. Bielerzewska, Przetrwanie było naszą…, s. 32.

Saszetka i różaniec wykonane przez 13. Aleksandrę Markwitz-Bielerzewską w obozie koncentracyjnym Buchenwald, komando Lipsk

Krzyżyk wykonany przez Stanisława 14. Grajczyka


Obóz w Żabikowie


wzajemnie życzenia. Następnie przemówił ks. Jordan, skie-rowując myśli nasze do rodzin. Słychać było cichy szloch”87. Okres świąteczny wnosił w życie więźniów pewien nastrój, w którym szczególnie odczuwali tęsknotę za domem, za bliskimi. Rodzinę stanowiła „społeczność obozowa”, któ-rą łączył wspólny los, osamotnienie i niepewność jutra. W tych szczególnych warunkach życia rodziło się po-czucie więzi również z więźniami innych narodowości. Więźniowie wspólnie śpiewali kolędy, dzieli się chle-bem. O świętach Bożego Narodzenia w obozie w Ża-bikowie napisał Rosjanin Michaił Sadkowski: „Zawsze z prawdziwą wdzięcznością wspominam, jak towa-rzysze niedoli po otrzymaniu na Nowy Rok, uszczu-plonych nawet o połowę, paczek od krewnych, zaprosili nas Rosjan […], do siebie do prowizo-rycznego stołu na dolnej pryczy i każdy dzielił się kawałkiem ze swego jedzenia”88.

Święta wielkanocne spędzone w obozie ża-bikowskim wspomina Aleksandra Bielerzew-ska: „Zaczęłyśmy oszczędzać chleb, aby mieć

trochę na święconkę. Trzeba było bardzo dużo silnej woli, aby codziennie odkładać po małym kawałeczku.

[…] Pierwszy dzień świąt rozpoczęłyśmy duchową mszą św. Skupienie wielkie

87 A. Wietrzykowski, Zbrodnie niemieckie…, s. 37. 88 AMMŻ, Relacja Sadkowskiego Osipa Jakowlewicza z dnia 1 czerwca 1999 r.


Obóz w Żabikowie


malowało się na twarzach – zniknęła cela, Żabikowo – każda czuła się, jakby była w kościele. Pokrzepione wewnętrznie, zasiadłyśmy do naszej „święconki”. Na wy-szorowanym stole przed każdą znalazło się jajko wielkanocne wycięte z ligniny, przystrojone źdźbłami trawy, które nieznacznie urywałyśmy wychodząc na Au-streten89. Na środku garnek z naszymi witkami – na nich cudne, delikatne, zielo-ne listeczki. Z radością patrzyłyśmy na ten symbol odradzającej się natury! Całość zastawy uzupełniały cienkie skibeczki zaoszczędzonego chleba”90.

Czasem zdarzało się, że wachmani tolerowali pewne przejawy życia religijnego w celach. Taką sytuację zachowała w pamięci Aleksandra Bielerzewska: „Właśnie miałyśmy zabrać się do spożycia naszej święconki, gdy nagle wtargnęła do celi wachmanka Frieda [tj. Hermann – przyp. R.W.]:

– Co wy tu robicie?

– Przecież dzisiaj są Święta Wielkanocne – odpowiedziałyśmy. Spojrzała na nas. Ser-ca zaczęły podchodzić do gardła. Przerażone w duchu myślałyśmy: jak ona to przyjmie, jaka kara nas czeka? Szczęśliwie popatrzyła tylko i wyszła. Powróciłyśmy do naszej święconki”91. W okresie świątecznym więźniowie nie odczuwali zbyt-niego złagodzenia terroru ani odprężenia psychicznego, pomimo faktu, że część załogi obozowej wyjeżdżała na urlopy. Wachmani najczęściej starali się zakłócić świąteczną atmosferę panującą wśród więźniów, czego potwierdzeniem jest re-lacja Barbary Domian: „Święta wielkanocne – zamiast obiadu – chłosta pejczem

89 Zbiorowe wyjście do ubikacji.90 A. Bielerzewska, Przetrwanie było naszą…, s. 55. 91 Tamże, s. 55.


Obóz w Żabikowie


i zapędzanie do łaźni. Było bardzo zimno, a my mokre stałyśmy pod ścianą […]. Myślałyśmy, że to już koniec. I ten straszny głód”92.

Pod wpływem zastanych warunków życia obozowego wśród więźniów bardzo często dochodziło do przemiany w świadomości religijnej. Warto nadmienić, że w obozie w Żabikowie uwidaczniały się następujące tendencje: wzrostu poboż-ności i stopniowego umacniania się w wierze, nawrócenia się ludzi niewierzących, czy też całkowitego odrzucenia religii. Jeden z więźniów, tak odpowiedział na sło-wa ks. Cofty, który prosił, go aby przyłączył się do modlitwy: „Nie wymagaj tego ode mnie. […] Wiara u mnie przegrała. Ja w nic nie wierzę”93. Więźniowie w obo-zie tracili wiarę, bowiem nie mogli zrozumieć faktu, że Bóg pozwolił na istnienie obozu, w którym łamano ustalone przez Kościół zasady moralne i etyczne. Bunt, opór i protest towarzyszą człowiekowi od zawsze i są wpisane w jego naturę, a przyczyna owego sprzeciwu leżała w tym, co widzieli i przeżyli w obozie. Dla-tego zdarzało się, że więźniowie w ramach buntu wobec Boga zarzucali wszelkie praktyki religijne. Z kolei inni więźniowie w obliczu zastanej rzeczywistości obo-zowej przeżywali nawrócenie religine.

Mówiąc o religijności w obozie żabikowskim można stwierdzić, że wiara dla więź-niów była głęboką potrzebą stanowiącą oparcie w sytuacjach krańcowych. Zdzi-sław Holasz, były więzień obozu w Żabikowie wspomina: „O strasznych warunkach pobytu w Żabikowie świadczy fakt, że więźniowie modlili się głośno do Boga nie o wolność i możliwość wyjścia z obozu, (bo było to bardzo nierealne), tylko o prze-transportowanie do jakiegokolwiek innego obozu koncentracyjnego”94.

92 AMMŻ, Ankieta byłego więźnia […]: Barbara Domin-Witkowska.93 AMMŻ, Wywiad przeprowadzony przez autorkę z Henrykiem Braunem w dniu 31.01.2007.94 AMMŻ, Relacja Zdzisława Holasza, sygn. L/361.


Obóz w Żabikowie


* * *

Poniższą publikacją przypominamy sylwetki tych duszpasterzy, którzy w latach funkcjonowania obozu zostali osadzeni w Żabikowie. Ci księża, którzy uniknęli zatrzymania bądź wysiedlenia do Generalnego Gubernatorstwa, nie zaprzestali pracy duszpasterskiej i w trudnych warunkach kontynuowali ją na terenie Kra-ju Warty. Ich działalność przerwało aresztowanie i osadzenie w obozie. Zawsze ofiarni i niezłomni doświadczali gehenny obozu, nierzadko ponosząc śmierć za drutami.


Biogramy


III. Biogramy

ks. Aleksander Bogaczew95

Urodził się 12 września 1889 r. (30 sierpnia 1889 r. wg kalen-darza juliańskiego) w Char-kowie. Był synem ks. Grigorija Bogaczowa, posługującego w diecezji charkowskiej, i Da-rii z domu Andrenko. Po ukończeniu seminarium du-chownego w Charkowie, ks. Aleksander ożenił się z Zofią Bielicową. Święce-nia kapłańskie otrzymał w dniu 15 września 1912 r. z rąk Arsenija, arcybiskupa

95 Wiadomości dotyczące życia ojca Aleksandra Bogaczewa zaczerpnięto z życiorysu napisanego przez jego wnuka – Aleksandra Gałubowa. Ojciec Aleksander znany jest także pod nazwiskiem Aleksander Bogaczow (rosyjsko brzmiąca forma nazwiska); prawdopodobnie osiedlając się Polsce spolszczył nazwisko na Bogaczew.

Ks. Aleksander Bogaczew (w mundurze) w otoczeniu swoich 15. parafian


Biogramy


charkowskiego w katedrze św. Zwiastowania w Charkowie. Następnie został przy-dzielony do parafii św. Wielkiego Męczennika Georgija (św. Jerzego) w miejsco-wości Goła Dolina w powiecie iziumskim. Tam pełnił posługę duszpasterską do wybuchu rewolucji bolszewickiej w 1917 r., po czym osiadł w Polsce. Od 1 paź-dziernika 1920 r. przebywał w Modlinie, gdzie sprawował posługę duszpasterską dla żołnierzy wyznania prawosławnego m.in. z armii gen. Antona Denikina. W dniu 10 października 1920 r. skierowany został jako kapelan do obozu dla internowa-nych jeńców rosyjskich i ukraińskich w Strzałkowie96. W latach 1924–1944 był proboszczem cerkwi prawosławnej w Poznaniu. Sporadycznie prowadził także nabożeństwa w parafii wojskowej garnizonu leszczyńskiego. Jednocześnie peł-nił funkcję dziekana duszpasterstwa wyznania prawosławnego przy Dowództwie Okręgu Korpusu nr VII w Poznaniu97.

Za swą posługę ks. Aleksander Bogaczew był wielokrotnie nagradzany: w 1929 r. – protoijerejstwem, a w 1939 r. mitrą (mitrofornyj protoijerej). W 1938 r. był delega-tem Prawosławnego Dziekanatu Generalnego Wojska Polskiego na cmentarzu wileńskim Na Rossie, gdzie złożono w jednym grobie ekshumowane z Sugint na Litwie szczątki Marii z Billewiczów Piłsudskiej, matki marszałka, oraz urnę z jego sercem98. Kapitan rezerwy Borys Abramowicz z Warszawy tak scharakteryzował ks. Bogaczewa: „Najważniejsze, że postać ks. majora Aleksandra Bogaczewa oka-zała się nieprzeciętna nie tylko dla mnie. Często prisłużałem w nabożeństwach Wielkiego Postu dla prawosławnych żołnierzy garnizonu w Toruniu. Takie prze-życia pozostają w świadomości człowieka na zawsze. […] Pamiętam zasłuchanie

96 Z. Waszkiewicz, Duszpasterstwo w siłach zbrojnych II Rzeczypospolitej (1918–1939), Toruń 2000, s. 219; Szerzej problem internowanych rosyjskich i ukraińskich jeńców wojennych m.in. w obozie w Strzałkowie przedstawia Z. Karpus, Jeńcy i in-ternowani rosyjscy i ukraińscy na terenie Polski w latach 1918–1924, Toruń 2000, s. 47–49.

97 Tamże, s. 219.98 B. Abramowicz, Kapelani, „Przegląd Prawosławny”, Białystok 1995, nr 3, s. 32.


Biogramy


w czasie propowiedi, której słowa o. Aleksandra Bogaczowa, wzniosłe i serdeczne proste, trafiały do serc nie tylko żołnierskich. Postać o. Aleksandra, jego urok były dla nas młodych zjawiskiem w historii duchowieństwa prawosławnego”99.

W chwili ogłoszenia mobilizacji otrzymał przydział i został służbowo podporząd-kowany do Korpusu Poznań100.

W okresie okupacji hitlerowskiej pełnił obowiązki proboszcza parafii prawosław-nej p.w. św. Mikołaja w Poznaniu. W dniu 10 lipca 1944 r., z nieznanych do dzisiaj przyczyn, ks. Aleksander został aresztowany przez gestapo i osadzony w obozie w Żabikowie. W księdze ewidencyjnej więźniów odnotowany pod nr obozowym 17 312101. Po pięciomiesięcznym uwięzieniu w obozie żabikowskim został zwol-niony w początkach grudnia 1944 r. W dniu 19 stycznia 1945 r. wyjechał do Mo-nachium, gdzie spotkał się z rodziną. W lutym 1945 r. wyznaczono go na stanowi-sko proboszcza cerkwi św. Sergiusza z Radoneża w Bad Kissingen. Wiosną 1946 r. ks. Bogaczew przeziębił się i zachorował na ciężkie zapalenie płuc. Wkrótce na-stąpiły powikłania chorobowe, w wyniku których doszło do zapalenia opłucnej. Ks. Aleksander Bogaczew zmarł 12 września 1946 r. w Wiesbaden. Pochowany został na cmentarzu w Bad Kissingen.

99 B. Abramowicz, W świecie starej fotografii, „Przegląd Prawosławny”, Białystok 1996, nr 3, s. 43. 100 G. J. Pelica, Ślady wyrwane z zapomnienia, „Przegląd Prawosławny”, Białystok 2006, nr 11, s. 26. 101 AMMŻ, Effektennummern der Zugange ab 22 Juni 1944, k. 10. Z księgi ewidencyjnej Effektennummern der Zugange… wie-Z księgi ewidencyjnej Effektennummern der Zugange… wie-

my, że więzień miał opuścić obóz 14 września 1944 r. – jednakże data ta w księdze ewidencyjnej została przekreślona. Z relacji Romualda Walczewskiego z Poznania dowiadujemy się, że ks. Aleksander Bogaczew opuścił obóz w grudniu 1944 r. Zdanie to podziela wnuk ks. Bogaczewa, Aleksander Gałubow pisząc: „Życie o. Aleksandra wypełnione było wieloma wstrząsami i zmiennymi kolejami losu, które to bardzo nadwerężyły jego zdrowie: emigracja za granicę w warunkach wojny domowej, pobyt w niewoli niemieckiej – pięciomiesięczne uwięzienie w obozie [tj. od lipca do grudnia 1944 r. w obozie w Żabikowie – przyp. R.W.] wreszcie uchodźstwo podczas ostatniej wojny”. Odpis w zbiorach AMMŻ, sygn. K/1593.


Biogramy


Był ojcem trzech córek: Ireny ur. 13 lipca 1922 r., Angeliny i Eugenii ur. 30 listopa-da 1923 r.102

ks. Kazimierz Chmielewski

Urodził się 10 stycznia 1911 r. w Krerowie w powiecie średzkim. Święcenia kapłań-skie otrzymał 15 czerwca 1935 r. w Poznaniu, po czym pełnił obowiązki wikarego w parafii p.w. św. Mikołaja w Krobii, a następnie w parafii w p.w. Narodzenia Naj-świętszej Marii Panny w Kotłowie koło Ostrowa Wielkopolskiego103.

Aresztowany został 15 grudnia 1942 r. w Poznaniu104. Do 1 lipca 1943 r. był osa-dzony w więzieniu przy ul. Młyńskiej w Poznaniu. Skąd został przeniesiony do obozu w Żabikowie, gdzie przebywał do dnia 22 listopada 1943 r. Następnie prze-transportowano go do obozu koncentracyjnego Dachau, gdzie w ewidencji więź-niów obozu ujęto go pod numerem 59 216105. Wyzwolony został w dniu 29 kwiet-nia 1945 r.

Po wojnie zaangażował się w duszpasterstwo polonijne w Stanach Zjednoczo-nych – niósł posługę duszpasterską wśród Polonii, która w większości osiedliła się tam tuż po II wojnie światowej. Początkowo pracował w polonijnej parafii w Ar-chidiecezji Thibodaux, po czym dekretem ks. abp. Antoniego Baraniaka z dnia 12 września 1958 r. został ekskardynowany z Archidiecezji Poznańskiej i dekretem

102 Notatka służbowa z rozmowy przeprowadzonej w dniu 20 grudnia 2006 r. z Romualdem Walczewskim.103 „Rocznik Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej”, Gniezno – Poznań 1936, s. 277.104 W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hitlerowską w latach 1939–

1945, Warszawa 1978, z. 4, s. 53. 105 J. Domagała, Ci, którzy przeszli przez Dachau. Duchowni w Dachau, Warszawa 1957, s. 84.


Biogramy


ks. abp. Józefa Rummela z dnia 25 maja 1960 r. inkordynowany do Archidiecezji Nowoorleańskiej106.

ks. Czesław Cofta

Urodził się 26 czerwca 1910 r. w Rogoźnie. Jego rodzicami byli Józef i Anna z Różyckich. W 1916 r. rozpoczął naukę w Publicznej Szko-le Ludowej w Rogoźnie, a w 1921 r. otrzymał promocję do II klasy Gimnazjum Klasycznego im. Przemysława w Rogoźnie. W trakcie nauki czynnie działał w Związku Harcerstwa Polskie-go. Zaraz po maturze (egzamin dojrzałości zło-żył w dniu 14 maja 1928 r.), podjął studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uni-wersytetu Poznańskiego107. Wkrótce przerwał naukę, aby od 1929 r. podjąć studia teologiczne w Seminarium Duchownym w Poznaniu. Świę-cenia kapłańskie otrzymał 17 czerwca 1934 r. z rąk bp. Augusta Hlonda, Pryma-sa Polski108. Wikariat rozpoczął w Konarzewie koło Poznania, a następnie w dniu 15 października 1934 r. skierowany został do parafii w Lubaszu niedaleko Czarnkowa. Podczas pracy duszpasterskiej był opiekunem wielu or-ganizacji kościelnych działających w parafii lubaskiej, m.in.

106 „Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej”, Poznań 1960, nr 6, s. 341. 107 Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej 1939–1945, pod red. M. Woźniaka, Poznań 1998, s. 124–125. 108 M. Zandon, Przez ciernie do gwiazd, Lubasz 2002, s. 18–21.

Ks. Czesław Cofta16.


Biogramy


Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Żeńskiej i Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej109.

Egzamin proboszczowski zdał w dniu 1 marca 1939 r. Po wyjeździe we wrześniu 1939 r. proboszcza Ludwika Rosenberga, ks. Cofta nadal pełnił obowiązki wika-riusza i niósł posługę duszpasterską w sąsiednich parafiach, m.in. w Boruszynie i Połajewie. Już na początku okupacji hitlerowskiej w 1939 r. rozpoczął działalność konspiracyjną mającą na celu pomoc jeńcom wojennym i więźniom politycznym przebywającym w obozach, a także wysiedlonym z powiatu czarnkowskiego do GG110. Używał pseudonimu „Tutejszy”111. Aresztowanie nastąpiło przypadkowo w dniu 8 marca 1944 r., po czym osadzono go w więzieniu w Szamotułach (Ge-richtsgefängnis Samter Stammlager), gdzie przebywał do dnia 25 marca 1944 r. W ewidencji więźniów ujęty został pod numerem obozowym 619112. Następnie przewieziono go do obozu w Żabikowie. Pomimo ograniczenia warunkami obo-zowymi wznowił działalność duszpasterską. Postawa ta nie uszła uwadze SS-ma-nów. W marcu 1944 r. skazano go na siedmiogodzinną gimnastykę karną, później kilka dób przebywał w drucianym karcerze113. Potem wrzucony został do base-nu przeciwpożarowego. Represje znosił z cierpliwością. Nadszarpnięte zdrowie

109 Tamże, s. 21.110 Tamże, s. 26–29.111 Tamże., s. 33.112 Archiwum Państwowe w Poznaniu [dalej: APP], Gefangenenbuch Gerichtsgefängnis Samter Stammleger, sygn. 283,

k. 23.113 M. Woźniak, Więźniowie więzienia policyjnego…, s. 178; także patrz: W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego du-

chowieństwa…, s. 65, w relacji dotyczącej ks. Cz. Cofty czytamy: „W obozie karnym w Żabikowie ks. Cofta, proboszcz z Szamotuł, dostał się na 6 dni i nocy do tzw. „beczki drucianej”. Była to „beczka” spleciona z drutu kolczastego. Nie można w niej było siedzieć, ani się wyprostować. Po prostu trzeba było stać w pozycji schylonej. Całe jedzenie składało się z jed-norazowego kubka wody i skibki chleba. Karcer ten znajdował się pod gołym niebem. Otóż ks. Cofta znalazł się w nim, zu-pełnie opadł z sił. Dostrzegł to Walter, komendant obozu, z sadyzmem przeglądający się męczarniom więźnia. Wziął długie dłutko i poprzez druty począł torturować męczennika, naigrywając się słowami: «Czemu to Pan Jezus i Matka Boska nie pomogą ci i nie wydobędą, jako swego pupilka z klatki?»”.


Biogramy


pozbawiało ks. Coftę coraz bardziej sił. Wkrótce ujawniła się gruźlica. Komendant Walter polecił umieścić go w piwnicy, w której przechowywano zwłoki, gdzie zmarł 4 października 1944 r114.

ks. Alfons Jankowski

Urodził się 23 września 1907 r. w Berlinie, w ro-dzinie robotniczej z ojca Józefa, pracowni-ka kolejowego, i matki Marii Lubomskiej. Po skończeniu szkoły powszechnej w Berlinie po-wrócił wraz z rodzicami do Polski. Następnie uczęszczał do Miejskiego Gimnazjum im. Mi-kołaja Kopernika w Bydgoszczy, w którym zło-żył egzamin maturalny. W dniu 15 października 1928 r. wstąpił do Seminarium Duchownego w Gnieźnie115. Święcenia kapłańskie przyjął 10 czerwca 1933 r. w Poznaniu, z rąk abp. Au-gusta Hlonda.

W latach 1933–1934 był wikariuszem w Krobi, następnie w kościele p.w. Stanisława Kostki w Poznaniu–Winiarach (1935–1936), a w okresie okupacji (1942–1943) pełnił obowiązki administratora przy kościele

114 Urząd Stanu Cywilnego Poznań [dalej: USC Poznań], akt zgonu nr P/3572/44. 115 Tamże, s. 84.

Ks. Alfons Jankowski17.


Biogramy


Matki Boskiej Bolesnej na Łazarzu w Poznaniu. Włączył się w działalność charyta-tywną, wspierał finansowo ukrywających się kapłanów oraz świeckich, pomagał rodzinom wysiedlonym do GG116.

Ks. Alfons Jankowski początkowo związany był z tajną organizacją wojskową –Związkiem Walki Zbrojnej [dalej: ZWZ], do której zaprzysiężony został przez płk. Rudolfa Ostrihańskiego w 1940 r.117 Przyjął pseudonim „Alzo”118. Kierował grupą, którą tworzyły siostry szarytki, m.in. Maria Wiśniewska (zginęła w Forcie VII)119 i Władysława Zakrzewicz. Był kapelanem w Obwodzie AK Poznań–Łazarz. W wyniku prowadzonego śledztwa gestapo aresztowano 30 członków AK, w tym również w dniu 29 października 1943 r. ks. Alfonsa Jankowskiego. Po długim prze-słuchaniu prowadzonym przez gestapo w Poznaniu zmarł 17 listopada 1943 r.120 Jedna z wersji głosi, iż śmierć nastąpiła w Forcie VII, jednak według relacji Grze-gorza Studniewskiego, byłego więźnia obozu w Żabikowie, ks. Jankowski zmarł w tymże obozie na skutek doznanych tortur. Został umieszczony w koszu z drutu kolczastego, w którym przebywał 10 godzin na mrozie, następnie ułożono go pod pompą i polewano zimną wodą121.

116 Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej 1939–1945, pod red. M. Woźniaka, Poznań 1998, s. 227.117 Tamże, s. 227.118 Tamże, s. 227.119 A. Adamska, Dziewczyny z AK – Wielkopolanki, Poznań 2006, s. 89–90.120 USC Poznań, akt zgonu nr P 3429/43. 121 AMMŻ, Relacja Grzegorza Studniewskiego, sygn. K/1594.


Biogramy


ks. Bolesław Jordan

Urodził się 31 marca 1899 r. w Grudzią-dzu, w rodzinie Józefa i Antoniny z domu Kaczmarek. Po ukończeniu w 1919 r. gim-nazjum w Grudziądzu wstąpił do Semi-narium Duchownego w Pelplinie, a od 20 sierpnia 1920 r. przebywał w Semi-narium Duchownym w Poznaniu. Świę-cenia kapłańskie otrzymał 22 grudnia 1922 r. w Gnieźnie. Pracę duszpaster-ską jako wikariusz rozpoczął w Lubaszu, gdzie pracował aż do powołania go do służ-by kapelańskiej w Wojsku Polskim. Od 1929 r. przebywał kolejno w Zbąszyniu i Ko-ścianie, pełniąc obowiązki mansjonarza. Następnie przeniesiony został do Pniew, skąd w 1930 r. władza duchowna zamianowała go wikariuszem ekonomem w Ko-panicy koło Wolsztyna. W 1934 r. władze kościelne skierowały ks. Jordana z Kopa-nicy do parafii w Panience koło Jarocina, gdzie pracował aż do przejścia na eme-ryturę w 1939 r. Następnie przeniósł się do parafii Wysocko Wielkie w powiecie ostrowskim.

Lata wojny spędził ukrywając się najpierw (1939–1940) w Wysocku Wielkim, po-tem przeniósł się do Ostrowa Wielkopolskiego, gdzie w latach 1941–1943 mieszkał przy ul. Kaliskiej 20/7122. W tym czasie prowadził tajną działalność duszpasterską,

122 Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej...., s. 236.

Ks. Bolesław Jordan18.


Biogramy


odprawiał potajemnie nabożeństwa, słuchał spowiedzi, udzielał sakramentów świętych. W obawie przed aresztowaniem ukrywał się we wsi Pruślin, a następnie w leśniczówce Smardowice. Zagrożony dekonspiracją, wyjechał do Trzemeszna, gdzie pracował jako sanitariusz w jednym z niemieckich gabinetów lekarskich. Obawiając się aresztowania, udał się do swoich krewnych w Inowrocławiu. W dro-dze do Inowrocławia w maju 1944 r. został aresztowany przez policję niemiecką w Gnieźnie, za brak przepustki na przejazd123. Początkowo osadzono go w więzie-niu w Gnieźnie, a następnie przetransportowano do siedziby gestapo w Poznaniu i umieszczono w obozie w Żabikowie. W czasie osadzenia w obozie potajemnie pełnił posługę duszpasterską w sektorze dla więźniów politycznych. Według rela-cji Bolesława Mocka zginął w czasie ewakuacji kolejowej więźniów z obozu w Ża-bikowie do Sachsenhausen w styczniu 1945 r124.

ks. Kazimierz Kowalski

Urodził się 20 grudnia 1908 r. w Lesznie jako syn Franciszka i Anny z domu Stel-mach. Po ukończeniu gimnazjum w Lesznie, zdał egzamin maturalny w czerwcu 1927 r. W dniu 1 lutego 1928 r. włączony został w poczet alumnów Seminarium Duchownego w Gnieźnie. Święcenia kapłańskie otrzymał 12 czerwca 1932 r. z rąk abp. Augusta Hlonda. Pracę duszpasterską rozpoczął jako kapelan Sióstr Elżbie-tanek w Poznaniu. Od lipca 1932 r. był wikariuszem w parafii na Winiarach w Po-znaniu, a następnie w Wolsztynie. W 1935 r. władza duchowna przeniosła go do Poznania, gdzie aż do wojny pracował jako prefekt w szkolnictwie. Nauczał religii

123 W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa…, s. 88.124 AMMŻ, Relacja Bolesława Mocka, sygn. L/359.


Biogramy


w Państwowym Liceum Mechanicznym i Państwowym Liceum Elektrycznym oraz Wyższej Państwowej Szkole Budowy Maszyn i Wyższej Szkole Ogrodnictwa. Jednocześnie pełnił funkcję kapelana w kaplicy p.w. Najświętszego Serca Jezusa w domu prowincjonalnym i lecznicy Sióstr Elżbietanek w Poznaniu125.

W czasie okupacji niemieckiej ks. Kowalski ukrywał się w Poznaniu. Areszto-wano go w dniu 15 grudnia 1944 r. w Poznaniu. Od 18 grudnia 1944 r. był osa-dzony w obozie w Żabikowie, gdzie w ewidencji więźniów zarejestrowano go

125 „Rocznik Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej”, Gniezno – Poznań 1936, s. 167.

Ks. Kazimierz Kowalski (w środku) w otoczeniu dzieci pierwszokomunijnych19.


Biogramy


pod numerem obozowym 20 938126. Po czym ewaku-owano go pieszo do obozu koncentracyjnego Sachsen-hausen, gdzie dotarł w dniu 4 lutego 1945 r. Skąd przeniesio-ny został do kolejnych obozów Mau-thausen-Gusen i Linz. Wolność odzyskał w dniu 5 maja 1945 r. Po powrocie do kraju był katechetą w Państwowym Liceum Sztuk Plastycznych w Poznaniu127. Jednocześnie prowadził wykłady w Seminarium Duchownym w Gorzowie Wielko-polskim z zakresu historii sztuki sakralnej, a równocześnie tworzył jako artysta128. Jego dziełem była figura Matki Boskiej znajdująca się przed sierocińcem w Wolsz-tynie i płaskorzeźba we wnęce dzwonnicy w tym mieście. Gustownie urządził tak-że kościół parafialny p.w. św. Jakuba Apostoła w Żabnie koło Brodnicy, gdzie od 1 grudnia 1950 r. pełnił obowiązki proboszcza. Dodatkowo był administratorem kościoła p.w. św. Barbary w Januszowie129. W dniu 23 maja 1968 r. ks. abp Antoni Baraniak nadał ks. Kowalskiemu godność kanonika gremialnego Kapituły Kole-giackiej w Poznaniu. Zmarł 15 stycznia 1972 r. Pochowany został na cmentarzu w Lesznie.

126 AMMŻ, Effektennummern der Zugange…, k. 82.127 „Rocznik Archidiecezji Poznańskiej”, Poznań 1947, s. 264.128 „Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej”, Poznań 1972, nr 12, s. 287–289.129 „Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej”, Poznań 1950, nr 10/11, s. 303.


Biogramy


s. Aniela Augustyna Kujawa

Urodziła się 30 lipca 1890 r. w Dembcu w po-wiecie śremskim. W dniu 3 stycznia 1914 r. wstąpiła do Zgromadzenia Sióstr Służebniczek Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Uroczyste założenie habitu zakonnego odbyło się w dniu 7 sierpnia 1914 r., śluby za-konne złożyła 15 sierpnia 1916 r., natomiast ślu-by wieczyste 19 grudnia 1926 r. Skierowano ją do domu zakonnego w Zaniemyślu. W styczniu 1940 r. siostry zmuszono do opuszczenia pla-cówki. Siostra Augustyna schroniła się w domu Józefy Łukaszyn, mieszkanki Zaniemyśla. Początkowo nosiła habit, lecz na polece-nie Niemców, musiała zmienić strój na świecki. W sierpniu 1944 r. otrzymała skie-rowanie na tzw. Einsatz, tzn. przymusowy nakaz pracy celem budowy ziemnych umocnień wojskowych130. Do pracy nie zgłosiła się. Gdy gestapo wszczęło po-szukiwania, ona ukrywała się w Śremie. Aresztowana została we wrześniu 1944 r. w Zaniemyślu, po czym osadzono ją na trzy tygodnie więzieniu w Środzie Wielko-polskiej. Następnie przeniesiona została do obozu w Żabikowie, gdzie zarejestro-wano ją w dniu 25 września 1944 r. pod numerem obozowym 19 150131. Siostra

130 Archiwum Sióstr Służebniczek Niepokalanego Poczęcia NMP, Dom Zakonny w Zaniemyślu, wyciąg z Księgi Pamiątkowej, s. 2; Odpis w zbiorach AMMŻ, sygn. K/1592.

131 AMMŻ, Effektennummern der Zugange ab 22.6. 1944, k. 47.

S. Aniela Augustyna Kujawa20.


Biogramy


Augustyna obóz w Żabikowie opuściła w dniu 18 grudnia 1944 r. Przeniesiona zo-stała do obozu koncentracyjnego Ravensbrück, gdzie ślad po niej zaginął132.

ks. Antoni Łukowiak

Urodził się w 19 maja 1889 r w miejscowości Łąkta w powiecie rawickim. Rodzice Antoniego, Jan i An-tonina z domu Staśkiewicz, posiadali w Łąkcie duże gospodarstwo rolne. Antoni był jednym z dziesię-ciorga dzieci. W szkole osiągał dobre wyniki, więc rodzice wysłali go do Seminarium Duchownego w Poznaniu, w którym studiował filozofię i teolo-gię. Ostateczny egzamin złożył 12 grudnia 1914 r., a święcenia kapłańskie otrzymał w dniu 19 grudnia 1914 r.133 Od 7 stycznia 1915 r. pełnił obowiązki wi-karego w parafii Modrzu w powiecie czempińskim. Kapelanem w Wojsku Polskim został już w 1919 r.

Po przybyciu do Leszna ks. Łukowiak funkcję kapelana łączył z nauczaniem religii w miejscowych szkołach134. Jednakże kapelanem z prawami proboszcza został dopiero po ustanowieniu w dniu 23 października 1921 r. garnizonowej parafii

132 B. Strebel, Recherchen zur „Mittwerda-Liste’’ von 6 April 1945, Hannover 1996. Materiał w oryginale znajduje się w Mahn- und Gedenkstätte Ravensbrück. W opracowaniu B. Streubel zamieszcza wykaz więźniarek obozu w Ravensbrück, w którym figuruje „Augustina Kujawa” oznaczona nr obozowym 95 116. Jest ona prawdopodobnie tożsamą z siostrą Anielą Augustyną Kujawą. Jednak obecny stan badań nie pozwala w pełni na jednoznaczne rozstrzygnięcie tej kwestii.

133 B. Sawicka, Polscy duchowni katoliccy w KL Gross Rosen, Wałbrzych 1991, s. 33.134 K. Handke, Parafia wojskowa garnizonu leszczyńskiego 1921–2003, „Grot. Zeszyty Historyczne”, 2004, nr 18/19, s. 31.

Ks. Antoni Łukowiak – 21. pierwszy z prawej, w górnym rzędzie


Biogramy


wojskowej p.w. św. Kazimierza, obejmującej rejon leszczyński i rawicki135. Parafia należała do dekanatu poznańskiego.

Ks. Łukowiak był członkiem wielu stowarzyszeń, komitetów działających w Lesz-nie, m.in. brał czynny udział w Komitecie Honorowym Obchodów Dziesięciole-cia Oswobodzenia Leszna136. W 1933 r. poświęcił nowo oddany do użytku poli-gon wojskowy w Wyciążkowie. Jako kapelan cieszył się zaufaniem dowództwa

135 Z. A. Czernicki, Szematyzm Kościoła Rzymsko-Katolickiego Rzeczypospolitej Polskiej, Kraków 1925, s. 282.136 K. Handke, W. Handke, Kalendarium garnizonu leszczyńskiego 1920–2000, Leszno 2003, s. 69.

Ks. Antoni Łukowiak w gronie podoficerów 55. pp22.


Biogramy


garnizonu i wielką sympatią żołnierzy. Po wojnie oficerowie i żołnierze 55. puł-ku piechoty i 17. pułku ułanów podczas spotkań organizowanych po 1989 r. w byłych koszarach pułku, tak wspominali kapelana: „Ks. mjr Antoni Łukowiak bywał częstym gościem w koszarach, w kasynach oficerskich i podoficerskich, podczas ćwiczeń i zgrupowań przed poligonowych na Wyciążkowie. Był duszą towarzystwa”137.

W dniu 24 sierpnia 1939 r. ogłoszona została mobilizacja 55. pułku piechoty i 17. pułku ułanów w Lesznie. Wielu spośród kapelanów zostało zmobilizowanych, by pośród swoich żołnierzy nieść pomoc i posługę duszpasterską. Kapelan garnizo-nu ks. ppłk Antoni Łukowiak nie otrzymał przydziału mobilizacyjnego. Do mo-mentu wybuchu wojny prowadził działalność duszpasterską w parafii garnizono-wej, a później ukrywał się. Od jesieni 1943 r. przebywał w rodzinnej wsi Łąkta138. W domu swoich rodziców regularnie odprawiał msze św., w których uczestniczyli mieszkańcy Łąkty. Słuchał również spowiedzi i udzielał innych posług religijnych. Jego pobyt w Łąkcie nie był tajemnicą. W dniu 10 czerwca 1944 r. ks. Łukowiak został aresztowany, a potem przewieziony do obozu w Żabikowie, gdzie prze-bywał od 29 czerwca 1944 do 11 września 1944139. W ewidencji więźniów uję-ty został pod numerem obozowym 17 046, a następnie przeniesiony do obozu koncentracyjnego Gross Rosen, gdzie w dniu 15 września 1944 r. otrzymał numer 58 821140.

137 K. Handke, Parafia wojskowa garnizonu…, s. 38–39.138 Informacje uzyskane od Urszuli Rutkowskiej oraz Zbigniewa Łukowiaka z Rawicza, krewnych ks. Antoniego Łukowiaka. 139 AMMŻ, Effektennummern der Zugange…, k. 5.140 Informacje udostępnione przez Muzeum Gross-Rosen dnia 24 sierpnia 2006 r.


Biogramy


Po wojnie rodzina poszukiwała ks. Antoniego Łukowiaka, jednak bez rezultatów. Sąd Grodzki w Rawiczu uznał w dniu 30 czerwca 1948 r. ks. Antoniego Łukowiaka za zmarłego i ustalił datę jego śmierci na 31 grudnia 1946 r.141

ks. kanonik Jan Kanty Noryśkiewicz

Urodził się 16 października 1876 r. w Walentynowie koło Łobżenicy, w rodzinie nauczycielskiej, jako syn Andrzeja i Wiktorii z Witkowskich. Do gimnazjum uczęszczał w Chojnicach, gdzie w dniu 17 marca 1897 r. zdał egzamin maturalny. Jako uczeń gimna-zjalny należał do tajnej organizacji patriotycznej no-szącej nazwę „Towarzystwo Tomasza Zana”. W latach 1897–1901 odbył studia teologiczne w Poznaniu i Gnieźnie. Święcenia kapłańskie otrzymał 19 mar-ca 1901 r. w katedrze gnieźnieńskiej z rąk bp. Anto-niego Andrzejewicza142. Następnie ukończył studia specjalistyczne na Uniwersytecie w Monasterze (Münster w Niemczech), gdzie był uczniem słynnego teologa – moralisty Josepha Mausbacha. Tam też w 1904 r. otrzymał doktorat z zakresu teologii na podstawie rozprawy pt. Melanchtons ethi-sche Prinzipienlehre und ihr Verhältnis zur Moral der Scholastik143. W Monasterze złożył egzamin na profesora języków starożytnych. W latach 1904–1915 uczył re-ligii i języka łacińskiego w gimnazjum śremskim. Następnie w Gimnazjum im.

141 Tamże.142 W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa…, s. 128.143 Polski słownik biograficzny, t. 23, z. 96, Wrocław 1978, s. 207.

Ks. kanonik Jan Kanty 23. Noryśkiewicz


Biogramy


Fryderyka Wilhelma w Poznaniu, a od 1 kwietnia 1919 do 15 stycznia 1920 r. w Gimnazjum im. Marii Magdaleny144. W dniu 7 sierpnia 1920 r. mianowano go naczelnikiem Wydziału Ziem Zachodnich w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej. W 1926 r. został przydzielony do Kuratorium Okręgu Szkolnego w charakterze wizytatora religii w szkołach archidiecezji poznańskiej. Poza tym był współautorem podręczników do nauki religii oraz cenzorem książek o treści religijnej145. Wiele czasu poświę-cał pracy społecznikowskiej. Działał w Lidze Obrony Powietrznej Państwa, Lidze Morskiej, Polskim Czerwonym Krzyżu, a także przez 20 lat pełnił funkcję sekreta-rza generalnego Towarzystwa Pomocy Naukowej dla Młodzieży Męskiej Wielko-polski im. Karola Marcinkowskiego146. W czasie okupacji ukrywał się u Sióstr Mi-łosierdzia przy ul. Szymańskiego 6, a następnie w mieszkaniu przy ul. Kościelnej w Poznaniu147. Został aresztowany przez gestapo w listopadzie 1944 r. i osadzony w Domu Żołnierza. W dniu 29 grudnia 1944 r. przeniesiono go do obozu w Żabiko-wie i w ewidencji więźniów zarejestrowano pod nr 21 153148. W obozie pełnił po-sługę kapłańską w sektorze politycznym mężczyzn w okresie od 30 grudnia 1944 r. do 17 stycznia 1945 r. Z obozu zwolniono go na kilka dni przed likwidacją i ewa-kuacją obozu w dniach 19–21 stycznia 1945 r. dzięki interwencji bratanicy Kune-gundy Noryśkiewicz, która udała się w jego sprawie do siedziby gestapo i sama została zatrzymana. Swoją troskę o wuja przypłaciła życiem. Od dnia 29 grudnia 1944 r. został osadzona w obozie w Żabikowie, a w styczniu 1945 r. ewakuowana do obozu koncentracyjnego Ravensbrück, gdzie zginęła.

144 A. Białobłocki, Nauczyciele Gimnazjum i Liceum Św. Marii Magdaleny w Poznaniu 1793–1996, Poznań 1998, s. 120.145 A. Z. Czernicki, Szematyzm Kościoła Rzymsko-Katolickiego…, s. 20.146 „ Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej”, Poznań 1962 , nr 8, s. 239.147 Tamże, s. 237.148 AMMŻ, Effektennummern der Zugange…, k. 86.


Biogramy


W dniu 8 lutego 1945 r. ks. Noryśkiewicz objął parafię p.w. św. Marcina w Poznaniu. Podczas działań wojennych w styczniu 1945 r. kościół został zniszczony. Ks. No-ryśkiewicz był gorącym orędownikiem jego odbudowy. Jednocześnie podjął sta-rania o przejęcie dawnego Zboru Ewangelickiego św. Pawła przy ul. Fredry 11149. Po uzyskaniu przydziału podjął się jego remontu: wymieniono zniszczone okna, odrestaurowano organy kościelne i ołtarze. Remont trwał dwa lata150. Z dniem 1 sierpnia 1950 r. został pierwszym administratorem kościoła p.w. Najświętszego Zbawiciela w Poznaniu, natomiast w dniu 17 marca 1951 r. jego proboszczem. W dniu 8 maja 1946 r. abp Walenty Dymek mianował ks. Noryśkiewicza honoro-wym kanonikiem Kapituły Metropolitalnej w Poznaniu. Zmarł w dniu 15 grudnia 1961 r.151 Został pochowany na cmentarzu górczyńskim w Poznaniu.

149 Informacje otrzymane od ks. kanonika Leonarda Polocha, proboszcza parafii p.w. Najświętszego Zbawiciela w Poznaniu w latach 1981–2009.

150 Tamże.151 W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa…, s. 128.


Biogramy


ks. Jan Rybka

Urodził się 10 lipca 1915 r. w Wilkowyji w powiecie jarocińskim. Po złożeniu egzaminu maturalnego wstąpił do Seminarium Duchownego w Gnieźnie. Studia teologiczne przerwał wybuch II wojny świa-towej. Aresztowany został w dniu 28 marca 1944 r. w Jarocinie. Więziony był w Domu Żołnierza i w For-cie VII, a od 30 marca 1944 r. w obozie w Żabikowie. W maju 1944 r. deportowano go do obozu koncen-tracyjnego Mauthausen, w którym otrzymał numer obozowy 66 877, a po kilku tygodniach przeniesio-no do podobozu Mauthausen – Linz III. Tam został wyzwolony 5 lutego 1945 r.152 Po wojnie powrócił do gnieźnieńskiego seminarium, gdzie w dniu 2 czerwca 1946 r. otrzymał święce-nia kapłańskie. Posługę kapłańską rozpoczął jako administrator parafii p.w. Wnie-bowzięcia Najświętszej Marii Panny w Lutyni koło Pleszewa. Od 1949 r. pełnił obo-wiązki proboszcza w parafii w Morzewie. W tym czasie również sprawował funkcję administratora w poewangelickim kościele w Dziembowie (dziś parafia p.w. św. Apostoła Piotra i Pawła w Dziembowie), który był kościołem pomocniczym parafii w Modrzewie153. Zmarł w Poznaniu w 1995 r., spoczywa na cmentarzu parafial-nym w Wilkowyji154.

152 W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa… , z. 3, s. 85.153 Informacje podał ks. Andrzej Skwarczek, proboszcz parafii p.w. św. Apostoła Piotra i Pawła w Dziembowie.154 Tamże.

Ks. Jan Rybka24.


Biogramy


ks. Marian Samoliński

Urodził się 3 września 1914 r. w Homborn w Nadre-nii. Rodzicami jego byli Marian i Maria z domu Ma-daj. Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu niepodległości przez Polskę rodzina Samolińskich przeniosła się do Poznania. Po ukończeniu szkoły powszechnej naukę kontynuował w Gimnazjum im. św. Jana Kantego w Poznaniu. Egzamin maturalny złożył w dniu 24 czerwca 1933 r. Studia teologiczne odbył w latach 1933–1939 r. w Arcybiskupim Semi-narium Duchownym w Poznaniu. Święcenia kapłań-skie otrzymał 3 czerwca 1939 r. w bazylice katedral-nej w Poznaniu z rąk ks. kard. Augusta Hlonda – Prymasa Polski. Pracę kapłańską rozpoczął od kapelani w klasztorze Sióstr Pasterek w Poznaniu na Winiarach. Na pierwszy wikariat posłany został do w parafii rzymskokatolickiej p.w. św. Jakuba Większego w Cerekwicy koło Jarocina155.

Podczas okupacji hitlerowskiej, w okresie aresztowań polskiego duchowieństwa katolickiego, uniknął zatrzymania. W niemieckim Urzędzie Pracy w Kościanie był zarejestrowany jako robotnik leśny zatrudniony w majątku w Rakoniewicach. Jednocześnie od 12 marca 1940 r., pod zmienionym nazwiskiem, ukrywał się kolejno w Kościanie, Wolsztynie, Grodzisku, Lesznie, Poznaniu i Gostyniu, pro-wadząc tajne duszpasterstwo156. Konspiracyjną posługą kapłańską pod pseudo-nimem „Ireneusz” zajmował się od 10 marca 1940 r., aż do momentu aresztowania

155 „Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej”, Poznań 1999, nr 1, s. 77.156 M. Komolka, Leszno w okresie okupacji hitlerowskiej, [w:] Historia Leszna, pod red. J. Topolskiego, Leszno 1997, s. 297.

Ks. Marian Samoliński25.


Biogramy


29 kwietnia 1944 r. w miejscowości Siekówko koło Przemętu157. Najpierw osa-dzono go w więzieniu w Kościanie i wielokrotnie przesłuchiwano w siedzibie poznańskiego gestapo. Następnie przeniesiono do obozu w Żabikowie, a od 20 maja 1944 r. przebywał w obozie koncentracyjnym Sachsen-hausen, następnie w Bergen Belsen, skąd 1 grudnia 1944 r. de-portowany został do obozu koncentracyjnego Dachau (nu-mer obozowy 134 987), gdzie doczekał się wyzwolenia w dniu 29 kwietnia 1945 r. Do kraju powrócił pod ko-niec 1945 r. i oddał się do dyspozycji ks. bp. Walente-go Dymka, który skierował go od 12 stycznia 1946 r. na wikariat do Chodzieży, a od 15 sierpnia 1946 r. na wikariat do Poznania na Jeżyce, gdzie pracował do 12 marca 1948 r. Wówczas został powołany na stano-wisko proboszcza do tworzenia nowej parafii w Ja-błonnej koło Grodziska Wielkopolskiego, skąd po 11 latach pracy duszpasterskiej ks. abp Antoni Ba-raniak zamianował ks. Samolińskiego do parafii p.w. Bożego Ciała w Nowych Skalmierzycach.158 W nowej parafii podjął prace zmierzające do odbudowy obu skalmierzyckich kościołów oraz sal katechetycznych. Zainicjował cotygodniowe nabożeństwa – nowennę do Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Wierni zapamiętali go jako energicznego i obowiązkowego duszpasterza159.

157 „Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej”, Poznań 1999, nr 1, s. 77.158 Informacje udostępnione przez ks. kanonika Edwarda Wawrzyniaka, proboszcza parafii p.w. Bożego Ciała w Nowych

Skalmierzycach.159 Tamże.


Biogramy


Od 6 sierpnia 1968 r. pełnił obowiązki administratora w parafii św. Mikołaja w Sko-kach, tam też zmarł. Uroczystości pogrzebowe odbyły się 14 stycznia 1998 r. w ko-ściele parafialnym w Skokach160.

ks. Jan Stachowiak

Urodził się 21 maja 1908 r. w Chorzeminie koło Wolsztyna, jako najstarszy z siedmiorga dzieci Michała i Anny z domu Widrowskiej. Po ukończeniu w 1930 r. gimnazjum w Wolszty-nie, rozpoczął studia filozoficzne i teologiczne w Seminarium Duchownym w Gnieźnie, któ-re kontynuował w Seminarium Duchownym w Poznaniu. W dniu 15 czerwca 1935 r. otrzy-mał święcenia kapłańskie z rąk ks. bp. Walente-go Dymka161. Pierwszy wikariat odbył w parafii Lwówek, a od 1 października 1937 do 1 września 1939 r. pracował w parafii w Chodzieży. Po wy-buchu II wojny światowej z falą uchodźców dotarł aż pod Pińsk (Białoruś)162. Do Poznania wrócił w listopadzie 1939 r., szybko angażując się w tajną pracę dusz-pasterską. Aresztowano go w dniu 8 grudnia 1944 r. Przez tydzień był przesłuchi-wany w siedzibie gestapo w Poznaniu, a później osadzony w obozie w Żabikowie,

160 Tamże.161 W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa…, s. 158. 162 Korespondencja z ks. Ryszardem Ryńcem, proboszczem parafii p.w. Niepokalanego Serca NMP i św. Mikołaja w Grabowie

nad Prosną, z dnia 8 sierpnia 2006 r.

Ks. Jan Stachowiak26.


Biogramy


gdzie zewidencjonowano go pod nr obozowym 20 939163. Następnie został ewakuowany ko-leją do obozu koncentracyjnego Sachsenhau-sen (numer obozowy 133 767). Stamtąd przenie-siono go do Mauthausen, gdzie w dniu 27 lutego 1945 r. został ujęty w ewidencji więźniów pod

163 AMMŻ, Effektennummern der Zugange…, k. 82.

Strona ze wpisem ks. Jana Stachowiaka do ewidencji więźniów 27. nowo przybyłych do obozu w Żabikowie


Biogramy


nr 134 797164. Tam doczekał się wyzwolenia przez armię amerykańską w dniu 5 maja 1945 r. Po leczeniu wrócił do Polski i na krótko objął parafię w Krobi koło Gostynia. W dniu 1 września 1945 r. objął probostwo w parafii w Grabowie nad Prosną165. Po wojnie rzadko wspominał przejścia obozowe, cenił ludzi i lubił spo-tykać się z ludźmi, którzy tak jak on przeszli przez „piekło” obozów hitlerowskich. Zmarł w szpitalu w Ostrzeszowie w dniu 11 grudnia 1977 r. Pochowano go na cmentarzu parafialnym w Grabowie nad Prosną.

164 Archiv der Gedenkstätte und Museum Sachsenhausen: Wykaz imienny Polaków osadzonych w KL Sachsenhausen przesłanych w dniu 26 lutego 1945 r. do KL Mauthausen. Odpis w zbiorach AMMŻ, sygn. K/1591.

165 Korespondencja z ks. Ryszardem Ryńcem z dnia 8 sierpnia 2006 r.

Jubileusz 25-lecia święceń kapłańskich ks. Jana Stachowiaka (siedzi pośrodku)28.


Przy Ścianie Śmierci


Przy Ścianie ŚmierciW dniu 5 września 1972 r. na terenie obozu hitlerowskiego w Żabikowie odbyła się wizyta dostojników Episkopatu Polski, wśród których byli m.in. Prymas Polski Ste-fan Wyszyński, metropolita krakowski Karol Wojtyła, ks. Józef Glemp (ówczesny ka-pelan Prymasa Wyszyńskiego) oraz arcybiskup archidiecezji poznańskiej Antoni Ba-raniak. Wizyta stanowiła część programu 132. Konferencji Episkopatu Polski, która odbywała się w dniach 5–6 września 1972 r w gmachu Arcybiskupiego Seminarium Duchownego w Poznaniu. Podczas Konferencji dyskutowano o aktualnych sprawach Kościoła w kraju i na świecie166. Uczestnicy konferencji nawiązali do obchodów Roku Sługi Bożego Edmunda Bojanowskiego w setną rocznicę jego śmierci.

W sobotnie popołudnie 5 września dostojnicy przybyli na teren byłego obozu karno-śledczego w Żabikowie, by złożyć hołd i pomodlić się za pomordowanych, byłych więźniów. Wśród dużego tłumu wiernych była także Irena Rogowicz, któ-ra jako naoczny uczestnik tamtych wydarzeń tak je wspomina: „Z samochodu wysiedli Prymas Wyszyński, arcybiskup wrocławski Bolesław Kominek, metro-polita krakowski Karol Wojtyła i arcybiskup poznański Antoni Baraniak. Wszyscy

166 P. Ruszkowski, H. Siatka, Odprawił u nas mszę świętą, „Wieści Lubońskie”, Luboń 2005, nr 4, s. 3–4.




krzyknęliśmy: «Niech żyją», a Prymas Wyszyński podniósł rękę i odpowiedział: «Ale z wami»167. Następnie dostojnicy przeszli na teren byłego obozu karno-śledczego, gdzie obok bramy obozowej uczniowie miejscowych szkół powitali gości wręcza-jąc kwiaty. Po powitalnych mowach dostojnicy oraz wierni zgromadzili się pod Ścianą Śmierci. W tym miejscu zabrzmiała zainicjowana przez ks. Prymasa Stefana Wyszyńskiego modlitwa w intencji pomordowanych. W nabożeństwie uczestni-czyła liczna grupa wiernych, którzy w oczekiwaniu gromadzili się wiele godzin wcześniej, modląc się, śpiewając pieśni.

Po krótkiej wizycie na terenie obozu biskupi pieszo przebyli trasę ulicami miasta na plac obok kaplicy s. Służebniczek Niepokalanego Poczęcia NMP w Luboniu, gdzie o godzinie 18.00 rozpoczęła się msza św., którą celebrował kard. Karol Woj-tyła, a homilię wygłosił Prymas Polski Stefan Wyszyński. W liturgii uczestniczyło ok. 10 tys. wiernych. Po mszy św. duszpasterze udali do kaplicy Sióstr Służebniczek na wspólną modlitwę przy grobie Edmunda Bojanowskiego w intencji szybkiej beatyfikacji. Proces beatyfikacyjny zakończył się 13 czerwca 1999 r., kiedy to wła-śnie Karol Wojtyła – już jako Jan Paweł II – włączył Sługę Bożego Edmunda Boja-nowskiego do grona błogosławionych.

Doniosłe wydarzenie, jakim była wizyta najwyższych dostojników kościelnych, na trwałe zapisała się w kalendarium historii miasta Lubonia oraz powstałego kil-ka lat później Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie. Wizyta, podczas której hierarchowie kościelni kroczyli śladami byłych więźniów obozu żabikowskiego, miała ważny wymiar, jakim było uczczenie i zachowanie w pamięci cierpiących i poległych w obozie.

167 H. Kubica, Człowiek Modlitwy, „Przewodnik Katolicki – Twój życiowy przewodnik”, 2005, nr 29, s. 4.




30. 29. Episkopat Polski na terenie byłego obozu w Żabikowie (od lewej: abp archidiecezji poznańskiej Antoni Baraniak, Prymas Polski Stefan Wyszyński, kard. Karol Wojtyła, metropolita krakowski)

30.

Kard. Karol Wojtyła przed Ścianą Śmierci na terenie 31. byłego obozu w Żabikowie

Episkopat Polski na uroczystościach 100-lecia 32. śmieci Sługi Bożego Edmunda Bojanowskiego


Bibliografia


BIBLIOGRAFIA

Źródła archiwalne

Archiwum Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie.

Effektennummern der Zugange ab 22 Juni 1944.

Ankieta więźnia obozu karno-śledczego w Żabikowie.

Pamiętniki i wspomnienia.

Archiwum Historii Mówionej – zbiory audiowizualne.

Strebel B., Recherchen zur „Mittwerda-Liste’’ von 6 April 1945, Hannover 1996.

Archiwum Państwowe w Poznaniu,

Gefangenenbuch Gerichtsgefängnis Samter Stammleger.

Opracowania i artykuły

Abramowicz B., Kapelani, „Przegląd Prawosławny”, Białystok 1995, nr 3, s. 32.

Abramowicz, B. W świecie starej fotografii, „Przegląd Prawosławny”, Białystok 1996, nr 3, s. 43.

Adamska A., Dziewczyny z AK – Wielkopolanki, Poznań 2006.


Bibliografia


Adamska J., Sziling J., Polscy księża w niemieckich obozach koncentracyjnych, War-szawa 2007.

Arlik J., Sługa Boży o. Ludwik Mzyk SVD (1905–1940), [w:] Męczennicy za wiarę 1939–1945. Duchowni i świeccy z ziem polskich, którzy prześladowani przez nazizm hitlerowski dali Chrystusowi ofiarą życia świadectwo miłości, pod red. W. Mo-roza, A. Datko, Warszawa 1996, s. 466–471.

Białobłocki A., Nauczyciele Gimnazjum i Liceum Św. Marii Magdaleny w Poznaniu 1793–1996, Poznań 1998.

Bielerzewska A., Przetrwanie było naszą życiową dewizą, [w:] Pamiętniki ocalonych. Wspomnienia więźniów hitlerowskich miejsc kaźni w Wielkopolsce, pod red. W. Jamroziaka, M. Olszewskiego, Poznań 1983, s. 19–104.

Bielerzewski L., Ksiądz nie zostaje sam. Wspomnienia, Poznań 1978.

Czernicki, Z. A., Szematyzm Kościoła Rzymsko-Katolickiego Rzeczypospolitej Polskiej, Kraków 1925.

Domagała J., Ci, którzy przeszli przez Dachau. Duchowni w Dachau, Warszawa 1957.

Duda H., Nonnenlager Schmückert. Obóz sióstr zakonnych w Bojanowie, Bojanowo 1999, z. 1.

Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej 1939–1945, pod red. M. Woźniaka, Poznań 1998.

Gomolec L., Kubiak S., Terror hitlerowski w Wielkopolsce, Poznań 1962.


Bibliografia


Handke K., Parafia wojskowa garnizonu leszczyńskiego 1921–2003, „Grot. Zeszyty Historyczne”, Leszno 2004, nr 18/19, s. 29–50.

Handke K., Handke W., Kalendarium garnizonu leszczyńskiego 1920–2000, Leszno 2003.

Hałas H., Pomnik Najświętszego Serca Pana Jezusa, „Kronika Miasta Poznania”, Poz-nań 2001, nr 2, s. 120–151.

Hałas-Rakowska H., Kościół św. Stanisława Kostki na Winiarach, „Kronika Miasta Po-znania”, Poznań 2008, nr 4, s. 185–212.

Jacewicz W., Woś J., Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hitlerowską w latach 1939–1945, Warszawa 1978, z. 3–4.

Kaczmarek M., Organizacja poznańskiego gestapo 1939–1945, Luboń 2003.

Karpus Z., Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy na terenie Polski w latach 1918–1924, Toruń 2000.

Kujawska M., Niszczenie kultury polskiej. Wysiłki obronne Polaków, [w:] Dzieje Po-znania (1918–1945), pod red. J. Topolskiego, L. Trzeciakowskiego, Warszawa – Poznań 1998, s. 1483–1508.

Komolka M., Leszno w okresie okupacji hitlerowskiej, [w:] Historia Leszna, pod. red. J. Topolskiego, Leszno 1997, s. 278–318.

Książkiewicz-Bartkowiak D., Łazarskie dzieje rodziny Suwalskich, „Kronika Miasta Poznania”, Poznań 1998, nr 3, s. 208–217.


Bibliografia


Kubica H., Człowiek Modlitwy, „Przewodnik Katolicki – Twój życiowy przewodnik”, 2005, nr 29, s. 4.

Łaguna S., Morderstwa masowe dokonane przez Niemców na cmentarzu w Żabiko-wie w świetle rozważań sądowo-lekarskich, [w:] Ekspertyzy i orzeczenia przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, t. IV, Warszawa 1980, s. 111–185.

Łuczak A., Eksterminacja elit narodu polskiego w Wielkopolsce w 1939 r., [w:] Kon-ferencja „Od Westerplatte do Norymbergi. Druga wojna światowa we współ-czesnej historiografii, muzealnictwie i edukacji” w Muzeum Stutthof (2–5 wrze-śnia 2009 r.), pod red. P. Chruścielskiego, M. Owsińskiego, Sztutowo 2009, s. 56–62.

Łuczak A., Straty kościelnych dóbr kultury w czasie okupacji nazistowskiej w Kraju Warty, [w:] Z dziejów Kościoła katolickiego w Wielkopolsce i na Pomorzu Za-chodnim, pod red. S. Jankowiaka, J. Miłosza, Poznań 2004, s. 27–35.

Łuczak A., Łuczak T., Grabież dzwonów w czasie drugiej wojny światowej jako ele-ment nazistowskiej polityki kulturalnej na terenie Wielkopolski oraz ich powo-jenna rewindykacja, [w:] Straty wojenne. Zabytkowe dzwony utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945 r. (z wyłączeniem ziem należących przed 1939 rokiem do Rzeszy Niemieckiej), oprac. katalogu T. Łuczak, t. 2: Woj. po-znańskie, Poznań 2006, s. 33–70.

Łuczak Cz., Arthur Greiser, hitlerowski władca w Wolnym Mieście Gdańsku i w Kraju Warty, Poznań 1997.

Łuczak Cz., Dzień po dniu w okupowanej Wielkopolsce i Ziemi Łódzkiej (Kraj Warty), Poznań 1993.


Bibliografia


Łuczak Cz., Pod niemieckim jarzmem (Kraj Warty 1939–1945), Poznań 1996.

Łuczak Cz., Położenie ludności polskiej w Kraju Warty 1939–1945, Poznań 1987.

Majerus J., Ewakuacja obozu w Żabikowie w 1945 roku. Relacja więźnia, Luboń 2003.

„Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej”, Poznań 1950, nr 10/11, s. 303.

„Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej”, Poznań 1960, nr 6, s. 341.

„Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej”, Poznań 1972, nr 12, s. 287–289.

„Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej”, Poznań 1999, nr 1, s. 77.

Molenda Z., Tylem zapamiętał, Poznań 2007.

Nawrowski E., W szponach gestapo. Urywki z moich przeżyć w obozie Fort VII (Über-gangslager S.S. Posen), Poznań 2008.

Nowak J., Poznań w cieniu swastyki, [w:] Z lat okupacji. Wspomnienia Wielkopo-lan o życiu codziennym 1939–1945, oprac. W. Jamroziak, K. Młynarz, Poznań 1983, s. 349–369.

Olszewski M., Fort VII w Poznaniu, Poznań 1970.

Olszewski M., Straty i martyrologia ludności polskiej w Poznaniu 1939–1945, Poz-nań 1973.

Pelica G. J., Ślady wyrwane z zapomnienia, „Przegląd Prawosławny”, Białystok 2006, nr 11, s. 26.


Bibliografia


Pieniężna I., Zakonnice i zakonnicy w niemieckich więzieniach obozach zbiorczych Kraju Warty 1939–1945, [w:] Konferencja. „Od Westerplatte do Norymbergi. Druga wojna światowa we współczesnej historiografii, muzealnictwie i edu-kacji” w Muzeum Stutthof (2–5 września 2009 r.), pod red. P. Chruścielskiego, M. Owsińskiego, Sztutowo 2009, s. 242–257.

Polski słownik biograficzny, t. 23, z. 96, Wrocław 1978.

„Rocznik Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej”, Poznań – Gniezno 1936, s. 163.

„Rocznik Archidiecezji Poznańskiej”, Poznań 1947, s. 264.

Ruszkowski P, Siatka H., Odprawił u nas mszę świętą, „Wieści Lubońskie”, Luboń 2005, nr 4, s. 3–4.

Sawicka B., Polscy duchowni katoliccy w KL Gross Rosen, Wałbrzych 1991.

Seidel W., Deskur K., Nasz okupacyjny dzień powszedni, [w:] Z lat okupacji. Wspo-mnienia Wielkopolan o życiu codziennym 1939–1945, oprac. W. Jamroziak, K. Młynarz, Poznań 1983.

Serwański E., Wielkopolska w cieniu swastyki, Poznań 1970.

Sula D., Życie kulturalne i religijne więźniów w KL Gross Rosen, Wałbrzych 2007.

Sziling J., Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego 1939–1945, Poznań 1970.

Śmigiel K., Kościół katolicki w tzw. Okręgu Warty 1939–1945, Lublin 1979.


Bibliografia


Śmigiel K., Losy Kościoła katolickiego w okupowanym Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania”, Poznań 2009, nr 3, s. 63–78.

Śmigiel K., Życie religijne w Kraju Warty, [w:] Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939–1945, pod red. Z. Zielińskiego, Warszawa 1982, s. 57–75.

W konspiracji wielkopolskiej 1939–1945, oprac. Z. Szymankiewicz, Poznań 1993.

Waszkiewicz Z., Duszpasterstwo w siłach zbrojnych II Rzeczypospolitej (1918–1939), Toruń 2000.

Wilczyński L., Funkcje Kościoła katolickiego w czasie okupacji hitlerowskiej na przy-kładzie parafii poznańskich p.w. Matki Boskiej Bolesnej i p.w. św. Wojciecha, [w:] Z dziejów Kościoła katolickiego w Wielkopolsce i na Pomorzu Zachodnim, pod red. S. Jankowiaka, J. Miłosza, Poznań 2004, s. 21–26.

Wietrzykowski A., Zbrodnie niemieckie w Żabikowie. Zeznania – dokumenty, Poz-nań 1946.

Woźniak M., Więźniowie więzienia policyjnego poznańskiego gestapo w latach 1943–1945, „Kronika Wielkopolski”, Poznań 1985, nr 1, s. 145–191.

Zandon M., Przez ciernie do gwiazd, Lubasz 2002.


Spis ilustracji


Spis ilustracji

Plebania kościoła p.w. Matki Boskiej Bolesnej w Poznaniu, od początku 1. 1943 r. miejsce internowania bp. Walentego Dymka (fot. współczesna) . . . . . . . . . .s. 8

Fort VII, Konzentrationslager-Posen – Obóz koncentracyjny Poznań, 2. brama główna (fot. ze zbiorów Muzeum Martyrologicznego w Ża-bikowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 10

Gmach Arcybiskupiego Seminarium Duchownego na Ostrowie Tum-3. skim w Poznaniu (fot. z lat międzywojennych, Raport o stratach wo-jennych Poznania 1939–1945, pod red. A. Saksona, A. Skarzyńskiego, Poznań 2008, s. 87) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 12

Pomnik Najświętszego Serca Pana Jezusa (fot. R. S. Ulatowski, 1936 r., 4. H. Hałas, Pomnik Najświętszego Serca Pana Jezusa, „Kronika Miasta Po-znania”, Poznań 2001, nr 2, s. 122) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 14

Rozbiórka pomnika Najświętszego Serca Pana Jezusa (fot. M. Knapski, 5. październik 1939 r., Miriam Y. Arani, Fotografische Selbst- und Fremd-bilder von Deutschen und Polen im Reichsgau Wartheland 1939. Un-ter besonderer Berücksichtigung der Region Wielkopolska, Hamburg 2008, t. 2, s. 644) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 15

Kościół p.w. Matki Boskiej Bolesnej na Łazarzu przy ul. Głogowskiej 6. w Poznaniu (fot. współczesna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 16

Kościół p.w. św. Wojciecha w Poznaniu (fot. współczesna)7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 17


Spis ilustracji


Fragment ogrodzenia obozu w Żabikowie (kadr z Polskiej Kroniki Fil-8. mowej nr 6/45 r., ze zbiorów Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie) . . . . . .s. 22

Obóz w Żabikowie (kadr z Polskiej Kroniki Filmowej nr 6/45, ze zbiorów 9. Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 24

Strona tytułowa ewidencji więźniów nowo przybyłych „Effektennum-10. mern der Zugange ab 22 Juni 1944“ (fot. ze zbiorów Muzeum Marty-rologicznego w Żabikowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 27

Głowa Madonny wykonana dla Barbary Piechowiak-Hoppe w obozie 11. koncentracyjnym Ravensbrück. (biało-czarny guzik, 1×1,5cm, fot. ze zbiorów Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 36

Różaniec wykonany z chleba przez Edmunda Piechowiaka w Forcie VII 12. w Poznaniu (ze zbiorów Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie) . . . . . . . . . . . . .s. 36

Saszetka i różaniec wykonane przez Aleksandrę Markwitz-Bielerzewską 13. w obozie koncentracyjnym Buchenwald, komando Lipsk (ze zbiorów Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 37

Krzyżyk wykonany przez Stanisława Grajczyka ( metal, 3,5×2,5 cm, ze 14. zbiorów Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 37

Ks. Aleksander Bogaczew (w mundurze) w otoczeniu swoich parafian 15. (fot. z lat międzywojennych, ze zbiorów prywatnych Romualda Wal-czewskiego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 42

Ks. Czesław Cofta (fot. ze zbiorów Muzeum Martyrologicznego w Ża-16. bikowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 46


Spis ilustracji


Ks. Alfons Jankowski (fot. ze zbiorów Muzeum Martyrologicznego 17. w Żabikowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 48

Ks. Bolesław Jordan (fot. ze zbiorów Muzeum Martyrologicznego 18. w Żabikowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 50

Ks. Kazimierz Kowalski (w środku) w otoczeniu dzieci pierwszokomu-19. nijnych (fot. z 1967 r., ze zbiorów parafii p.w. św. Jakuba w Żabnie koło Brodnicy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 52

S. Aniela Augustyna Kujawa (fot. ze zbiorów Muzeum Martyrologicz-20. nego w Żabikowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 54

Ks. Antoni Łukowiak – pierwszy z prawej w górnym rzędzie (ze zbiorów 21. Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 55

Ks. Antoni Łukowiak w gronie podoficerów 55. pp (fot. Handke K., 22. Handke W., Kalendarium garnizonu leszczyńskiego 1920–2000, Lesz-no 2003, s. 100) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 56

Ks. kanonik Jan Kanty Noryśkiewicz (fot. ze zbiorów parafii p.w. Naj-23. świętszego Zbawiciela w Poznaniu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 58

Ks. Jan Rybka (fot. ze zbiorów parafii p.w. św. Apostoła Piotra i Pawła 24. w Dziembowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 61

Ks. Marian Samoliński (fot. ze zbiorów Muzeum Martyrologicznego 25. w Żabikowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 62

Ks. Jan Stachowiak (fot. ze zbiorów parafii p.w. Niepokalanego Serca 26. NMP i św. Mikołaja w Grabowie nad Prosną) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 64


Spis ilustracji


Strona ze wpisem ks. Jana Stachowiaka do ewidencji więźniów nowo 27. przybyłych do obozu w Żabikowie (ze zbiorów Muzeum Martyrologicz-nego w Żabikowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 65

Jubileusz 25-lecia święceń kapłańskich ks. Jana Stachowiaka (siedzi po-28. środku) (fot. 1960 r., ze zbiorów parafii p.w. Niepokalanego Serca NMP i św. Mikołaja w Grabowie nad Prosną) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 66

Episkopat Polski na terenie byłego obozu w Żabikowie (od lewej: abp 29. archidiecezji poznańskiej Antoni Baraniak, Prymas Polski Stefan Wy-szyński, kard. Karol Wojtyła, metropolita krakowski (5 września 1972 r., fot. ze zbiorów Zgromadzenia Sióstr Służebniczek Niepokalanego Po-częcia NMP w Luboniu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 69

Episkopat Polski na terenie byłego obozu w Żabikowie (od lewej: abp 30. archidiecezji poznańskiej Antoni Baraniak, Prymas Polski Stefan Wy-szyński, kard. Karol Wojtyła, metropolita krakowski) (5 września 1972 r., fot. ze zbiorów Zgromadzenia Sióstr Służebniczek Niepokalanego Po-częcia NMP w Luboniu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 69

Kard. Karol Wojtyła przed Ścianą Śmierci na terenie byłego obozu w Ża-31. bikowie (5 września 1972 r., fot. ze zbiorów Zgromadzenia Sióstr Słu-żebniczek Niepokalanego Poczęcia NMP w Luboniu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. 69

Episkopat Polski na uroczystościach 100-lecia śmieci Sługi Bożego Ed-32. munda Bojanowskiego (5 września 1972 r., fot. ze zbiorów Zgromadze-nia Sióstr Służebniczek Niepokalanego Poczęcia NMP w Luboniu) . . . . . . . . . . . . . . .s. 69


Indeks nazwisk


AAbramowicz Borys, 43–44, 70Adamska Anna, 49, 70 Adamska Jolanta, 9, 71 Andrenko Daria patrz: Bogaczow

Daria, 42Andrzejewicz Antoni, 58 Arlik Józef, 11, 71 Arsenij, abp charkowski, 42

BBaraniak Antoni, 42, 53, 63, 67, 69Białobłocki Adam, 59, 71Bielerzewska Aleksandra, 32–33,

35, 37–39, 71Bielerzewski Ludwik, 7, 36, 71Bielicowa Zofia, 42Bielewicz Maria patrz: Piłsudska

Maria, 43Birk Kurt, 6 Bogaczew Aleksander patrz:

Bogaczow Aleksander,42–43, 44Bogaczow Aleksander, 42, 44Bogaczow Grigorij, 42Bojanowski Edmund, 67–68 Braun Henryk, 40

CChmielewski Kazimierz, 30, 45Chruścielski Piotr, 4, 13, 73, 75 Cofta Anna z d.Różycka, 46Cofta Czesław, 29–31, 33, 40,

46–48Cofta Józef, 46Czernicki Zygmunt Adam, 56, 59,

71

DDatko Andrzej, 11Denikin Anton, 43

Deskur Kazimiera, 20Dietze Alfred Hugo, 24 Domagała Jan, 45, 71 Domin-Witkowska Barbara, 39–40Droszcz Zygmunt, 16Duda Henryk, 13, 71Dudzus Wilhelm, 6Dymek Walenty, 8–9,60, 63–64

EErtel Herbert, 7

FFrankiewicz Marian, 16

GGałubow Aleksander, 42, 44Glemp Józef, 67Gomolec Ludwik, 28, 72 Grajczyk Stanisław, 36–37Greiser Artur, 5–6, 18

HHałas-Rakowska Hanna, 13, 72Handke Krzysztof, 55–57, 72Handke Waldemar, 56, 72 Hermann Frieda, 39Heydrich Reinhard, 4Himmler Heinrich, 9Hitler Adolf, 3–4, 6Hlond August, 46, 48, 51, 62Holasz Zdzisław, 40

JJacewicz Wiktor, 11, 45, 47, 51, 58,

60–61, 64, 72Jamroziak Wojciech, 19,33, 71,

74–75Jan Paweł II, 68 Jankowiak Stanisław,13, 15, 73, 76

Jankowska Maria z d. Lubomska, 48

Jankowski Alfons, 16, 31–32, 49Jankowski Józef, 48Jaworski Arkadiusz, 34Jedwabski Franciszek, 11Jordan Antonina z d. Kaczmarek,

50Jordan Bolesław, 33, 38, 50Jordan Józef, 50Józkowiak Stanisława, 35

KKaczmarek Antonina patrz: Jordan

Antonina, 50Karczmarek Marian, 7, 72 Kapturkiewicz Wincenty, 7Karpus Zbigniew, 43, 72Kaźmierski Bolesław, 7Kominek Bolesław, 67Komolka Mirosława, 62, 72 Kordylewski Czesław, 22Kowalówka Henryk, 27Kowalska Anna z d. Stelmach, 51Kowalski Franciszek, 51Kowalski Kazimierz, 51–53Kruk Stefan, 34Książkiewicz-Bartkowiak Danuta,

21, 72 Kubiak Stanisław, 28, 72Kubica Hubert, 68, 73Kujawa Aniela Augustyna, 54–55Kujawska Maria, 13, 72

LLange Henryk, 26Leśna Waleria, 35Lukrawski Marcin, 7

ŁŁaguna Stanisław, 27, 73

Indeks nazwisk


Indeks nazwisk


Łuczak Agnieszka, 4, 13–15, 73Łuczak Czesław, 3–4, 6,

13–14,16,18,23,73–74Łuczak Tomasz, 14, 73 Łukaszyn Józefa, 54Łukomska-Chudak Barbara, 35Łukowiak Antoni, 32, 55–57Łukowiak Antonina z d. Staśkie-

wicz, 55Łukowiak Jan, 55Łukowiak Zbigniew, 57

MMadaj Maria patrz: Samolińska

Maria, 62Majerus Jean, 25, 74 Maliński Leonard, 35Maliński Wacław, 16Mausbach Joseph, 58Meyer Eckhardt, 6Miłosz Jan, 13, 15, 73, 76 Miśko Alfons, 29–31, 33Młokosiewicz Zofia, 35Młynarz Kazimierz, 19, 74–75Mocek Bolesław, 51Molenda Zdzisław, 32, 72Moroz Walerian, 11, 71Muszyński, 37 Mzyk Ludwik, 11, 71

NNawrowski Ewaryst, 11–12, 72Noryśkiewicz Andrzej, 58Noryśkiewicz Kunegunda, 59Noryśkiewicz Jan Kanty, 3, 58, 60Noryśkiewicz Wiktoria z d.Witkow-

ska, 58Nowak Julian, 19, 72

OOlszewski Marian, 9, 11, 23, 25, 33,

71, 74 Ostrihańsky Rudolf, 49

Owsiński Marcin, 4, 13, 73, 75PPelica Grzegorz Jacek, 44, 74Pieniężna Izabela, 13, 75 Piłsudska Maria z d. Billewicz, 43Poloch Leonard, 60Prądzyński Józef, 11

RRogowicz Irena, 67Rosenberg Ludwik, 47Różycka Anna patrz: Cofta Anna,

46Rummel Józef, 45Ruszkowski Piotr, 67, 75Rutkowska Urszula, 57Rybka Jan, 61Ryffowa Zofia, 30Ryniec Ryszard, 64, 66

SSadkowski Michaił, 38Sadkowski Osip Jakowlewicz, 38 Samolińska Maria z d. Madaj, 62Samoliński Marian, 33, 62–63Samoliński Marian, ojciec, 62 Sawicka Barbara, 55, 75 Sayna Franciszek, 37Seidel Wanda, 20, 75Serwański Edward, 13, 75Siatka Hanna, 67, 75Skwarczek Andrzej, 61Sroka Czesław, 7Stachowiak Jan, 33, 64–66Stachowiak Michał, 64Stachowiak Anna z d. Widrowska,

64Staśkiewicz Antonina patrz:

Łukowiak Antonina, 55Stelmach Anna patrz: Kowalska

Anna, 51Strebel Bernard, 55 Studniewski Grzegorz, 31–32, 49

Sula Dorota, 34, 75 Suwalska Władysława, 21 Suwalski Jan, 21Sziling Jan, 6–9, 13, 71,75 Szymankiewicz Zenon, 76Szymański Henryk, 30 ŚŚmigiel Kazimierz, 5–7, 9, 13, 16,

18–19, 75–76

TTopolski Jerzy, 13, 62, 72Trzeciakowski Lech, 13, 72

WWalczewski Romuald, 44–45Walter Hans Reinhold, 23–24, 30,

47–48 Waszkiewicz Zofia, 43, 76 Wawrzyniak Edward, 63Widrowska Anna patrz: Stacho-

wiak Anna, 64Wilczyński Leszek, 15–16, 18–19,

76Wiśniewska Maria, 49Witkowska Wiktoria patrz:

Noryśkiewicz Wiktoria, 58Wietrzykowski Albin, 30, 38, 76Wojtyła Karol patrz: Jan Paweł II,

67–69Wolf Franz, 7 Woś Jan, 11, 45, 47, 51, 58, 60–61,

64, 72 Woźniak Marian, 28, 46–47, 71, 76Wyszyński Stefan, 67–69

ZZakrzewisz Władysława, 49Zandon Mariusz, 46, 76 Zborowski Henryk, 11Zieliński Zygmunt, 16, 76


Spis treści


Spis treści

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3

I. Życie religijne w latach 1939–1945 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

1. Represje okupanta wobec duchowieństwa w Kraju Warty. Ograniczenia możliwości praktyk religijnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2. Życie religijne w podziemiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

II. Obóz w Żabikowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

1. Powstanie i rozbudowa obozu w Żabikowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21

2. Więźniowie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25

3. Duchowieństwo w obozie w Żabikowie – próby organizowania opieki religijnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

4. Życie religijne za drutami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34


Spis treści

III. Biogramy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Przy Ścianie Śmierci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

SPIS ILUSTRACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

INDEKS NAZWISK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Documents

Duchowieństwo w obozie żabikowskim