Drittijiet, mhux karità - CRPD...Drittijiet, mhux karità 5 Matul iΩ-Ωmien rajna kif il-volontarjat f’Malta u G˙awdex rabba g˙eruq sodi u wettaq ˙idma kruçjali f’oqsma differenti,

Drittijiet, mhux karità �

Kummissjoni Nazzjonali Persuni b’DiΩabilità

www.knpd.org

Linji gwida lejn attitudni aktar poΩittiva li tissarraf f’azzjoni konkreta g˙at-titjib fil-kwalità tal-˙ajja tal-persuni b’diΩabilità

Drittijiet, mhux karità

� Drittijiet, mhux karità

Pubblikat g˙all-ewwel darba f’Diçembru 2007

Il-Kummissjoni Nazzjonali Persuni b’DiΩabilità (KNPD)Çentru Óidma Soçjali, Istitut Vincenzo BugeiaTriq Braille, Santa Venera, MaltaTelefown: +356 2148 7789Fax: +356 2148 4609Textel: +356 2144 65396Indirizz-e: [email protected]

Editur: Fred Bezzina

Dan il-manwal jista’ jinkiseb ukoll mill-Uffiççju tal-KNPD f’dawn il-forom:• verΩjoni bil-lingwa Maltija b’tipa kbira• verΩjoni bil-lingwa Maltija Façli-biex-Taqra • verΩjoni bil-lingwa Maltija awdjo fuq CD• verΩjoni bil-lingwa IngliΩa• verΩjoni bil-lingwa IngliΩa b’tipa kbira• verΩjoni fuq DVD bil-Lingwa tas-Sinjali Maltija

This manual is also available from KNPD’s offices in the following formats:• English version• English version in large print• Maltese version in large print• Maltese version Easy-to-Read• Audio version in Maltese on CD• Maltese Sign Language version on DVD

Din il-pubblikazzjoni, fil-formati diversi, hi ffinanzjata permezz ta’ fondi mill-Unjoni Ewropea u l-Gvern Malti g˙as-Sena Ewropea g˙all-Opportunitajiet Indaqs g˙al Kul˙add, 2007.

Il-kontenut ta’ din il-pubblikazzjoni mhux bilfors jirrifletti l-opinjoni tal-Kummissjoni Ewropea. La l-Kummissjoni Ewropea u l-anqas persuna li ta˙dem f’isimha ma huma responsabbli g˙all-uΩu li jista’ jsir mill-informazzjoni li hemm f’din il-pubblikazzjoni.

UNJONI EWROPEA


Werrej

Messa©© mill-Onor Dolores Cristina Ministru g˙all-Familja u Solidarjetà Soçjali ..................... 5Messa©© mis-Sur Joseph M. Camilleri, Chairperson KNPD ...................................................... 7Fil-qosor ................................................................................................................................. 9Il-kontributuri ta’ dan il-manwal .............................................................................................11

Taqsima � - Introduzzjoni .............................................................................................. �� Il-mudell mediku u l-mudell soçjali......................................................................................14 L-influwenza tal-midja ........................................................................................................ 17 Linji gwida ta’ l-Awtorità tax-Xandir ...................................................................................18 L-attitudnijiet – min hu responsabbli ..................................................................................19 L-aççessibilità f’kollox, g˙al kul˙add .................................................................................20 L-argument ekonomiku ......................................................................................................24

Taqsima � - Linji gwida .................................................................................................�5 Linji gwida dwar il-lingwa ................................................................................................... 27 Linji gwida dwar ix-xbihat .................................................................................................. 33 Linji gwida ta‘ etikett ......................................................................................................... 35 Linji gwida g˙al meta torganizza attività ...........................................................................41 Linji gwida g˙all-produzzjoni ta’ programmi televiΩivi jew tar-radju u g˙all-kitba ............45 Linji gwida g˙al informazzjoni stampata ............................................................................ 47 Linji gwida g˙al websajts ................................................................................................... 49

Tag˙rif rilevanti u kuntatti ....................................................................................................51Referenzi ............................................................................................................................. 53


Drittijiet, mhux karità 5

Matul iΩ-Ωmien rajna kif il-volontarjat f’Malta u G˙awdex rabba g˙eruq sodi u wettaq ˙idma kruçjali f’oqsma differenti, l-aktar fil-qasam soçjali, speçjalment f’˙idma ma’ persuni b’diΩabilità u l-familji tag˙hom.

F’dawn l-a˙˙ar ˙amsa u g˙oxrin sena, aktar minn qabel, rajna mhux biss spluΩjoni ta’ servizzi u benefiççji fil-qasam tal-persuni b’diΩabilità, imma tkattir sostanzjali f’dawk li huma g˙aqdiet volontarji. Dawn l-g˙aqdiet, kif ukoll il-milja ta’ servizzi u benefiççji, kollha g˙andhom g˙an wie˙ed – dak li flimkien itejbu l-kwalità ta’ ˙ajja u biex ikunu ta’ servizz g˙as-settur tad-diΩabilità in ©enerali.

F’˙idmiethom dawn l-g˙aqdiet sikwit jag˙mlu uΩu mill-midja: ©urnali stampati, radju, televiΩjoni, u llum anki l-informatika u l-internet. Din il-˙idma bejn g˙aqdiet mhux governattivi u l-midja g˙andha diversi g˙anijiet, per eΩempju biex jattiraw aktar membri, jo˙or©u avviΩi dwar attivitajiet, issir edukazzjoni dwar oqsma tad-diΩabilità, kif ukoll biex isiru kampanji g˙al ©bir ta’ fondi.

Proprju hawnhekk fejn jiena nara l-akbar ˙tie©a ta’ din il-pubblikazzjoni. G˙aliex, bla dubju ta’ xejn, il-mod kif il-midja tippro©etta persuni b’diΩabilità, u l-mod kif l-g˙aqdiet jitkellmu dwar l-oqsma tad-diΩabilità, jista’ j˙alli effett enormi, tajjeb, jew ˙aΩin, f’mo˙˙ il-poplu.

Lejn kwalità ta’ ˙ajja a˙jar tal-persuni b’diΩabilità

Messa©© mill-Onor Dolores CristinaMinistru g˙all-Familja u Solidarjetà Soçjali

Is-soçjetà Maltija minn dejjem kienet mog˙nija b’nies li ˙assew li g˙andhom jag˙tu mill-˙in u l-˙idma tag˙hom biex b’hekk ikunu ta’ servizz g˙al persuni o˙ra li, g˙al xi ra©uni jew o˙ra, g˙andhom bΩonn l-g˙ajnuna u l-appo©©.


Tajjeb g˙alhekk li nirriflettu sew dwar il-konsegwenzi tal-kliem, stampi, jew stejjer li nkunu ser nippubblikaw jew inxandru. Niftakru li l-akbar konsegwenzi ta’ kliemna u g˙emilna j©orruhom il-persuni b’diΩabilità u l-familji tag˙hom kollha.

Drittijiet, mhux karità - nistqarr li ma’ l-ewwel daqqa’ t’g˙ajn sibt it-titlu tal-manwal iebes. Mhux g˙ax il-karità hi ˙aΩina fiha nnfisha. Lanqas xejn – imma dan il-ktejjeb jistedinna biex niftakru li kif nag˙mlu l-att ta’ karità, u l-mod kif in˙arsu lejn il-persuna li tirçievi l-karità, jistg˙u jag˙mlu d-differenza bejn ©est ta’ m˙abba u solidarjetà g˙al wie˙ed biered u indifferenti.

Minn na˙a l-o˙ra l-ktejjeb juri li l-kelma ‘drittijiet’ qed tirreferi g˙as-sens t’ugwaljanza bejnietna, b’tifsira ˙afna akbar issa li anke n-Nazzjonijiet Uniti adottat il-Konvenzjoni dwar id-Drittijiet tal-Persuni b’DiΩabilità, li Malta di©à ffirmat u issa qieg˙da tittama li tirratifika fl-iqsar Ωmien possibbli.

Nie˙u l-okkaΩjoni biex in˙e©©e© l-uΩu ta’ dawn il-linji gwida mill-g˙aqdiet volontarji, speçjalment fejn jid˙lu kampanji ta’ ©bir ta’ fondi, kif ukoll minn dawk il-˙afna ©urnalisti u xandara li jwettqu xog˙olhom bi professjonalità u jixtiequ li juru aktar sensittività fil-konfront tag˙hom ma’ persuni b’diΩabilità.

Fl-a˙˙ar nawgura l-kumplament ta’ snin twal ta’ ˙idma fejjieda lill-Kummissjoni Nazzjonali Persuni b’DiΩabilità (KNPD) li propju f’din is-Sena Ewropea ta’ l-Opportunitajiet Indaqs g˙al Kul˙add tag˙laq g˙oxrin sena mit-twaqqif tag˙ha – 20 sena ta’ ˙idma favur id-drittijiet indaqs u titjib ta’ kwalità ta’ ˙ajja tal-persuni b’diΩabilità Maltin u G˙awdxin kollha.

Dolores CristinaMinistru g˙all-Familja u Solidarjetà Soçjali


Sal-lum il-KNPD ppubblikat diversi kotba u fuljetti li jolqtu aspetti differenti tal-˙ajja u esperjenzi ta’ persuni b’diΩabilità u familjari tag˙hom f’Malta u G˙awdex. Il-pubblikazzjonijiet barra milli jolqtu su©©etti differenti, huma wkoll intiΩi g˙al gruppi ta’ etajiet differenti.

Din il-pubblikazzjoni hi ma˙suba l-aktar g˙al Ωew© udjenzi ewlenin: il-komunità ta’ xandara u ©urnalisti lokali, u l-mexxejja ta’ organizzazzjonijiet mhux governattivi li ja˙dmu fil-qasam tad-diΩabilità. Però, min˙abba li hemm tema komuni li b˙al ˙ajta ti©ri fin-nis©a s˙i˙a ta’ dan il-ktejjeb, it-tema ta’ ©bir ta’ fondi pubbliçi, jew fundraising, l-argumenti mqajma g˙andhom

isibu udjenza akbar, speçjalment fost dawk il-kumpaniji kummerçjali kbar li ta’ sikwit joffru sponsorship g˙al pro©etti u diversi attivitajiet konnessi mal-qasam tad-diΩabilità.

Min hu mid˙la tas-settur mill-ewwel jinduna li l-˙sieb baΩiku li fuqu huma msejsa l-argumenti u su©©erimenti kollha huwa l-Mudell Soçjali tad-DiΩabilità. Fil-qosor, il-mudell soçjali jag˙raf li n-nuqqasijiet bijol©içi b˙al: nuqqas intellettwali, ta’ dawl, ta’ smig˙, nuqqas fiΩiku , nuqqas mo˙bi, jew nuqqas ta’ sa˙˙a mentali, minnhom infushom jo˙olqu çertu limitazzjonijiet fl-individwu. Biss, min-na˙a l-o˙ra l-mudell soçjali jinsisti bil-qawwa li huma l-ostakli

Nistg˙u nag˙mlu differenza

Messa©© mis-Sur Joseph M. Camilleri Chairperson, Kummissjoni Nazzjonali Persuni b’DiΩabilità

Il-manwal ‘Drittijiet, mhux karità’ huwa ˙olqa o˙ra f’xibka li l-Kummissjoni Nazzjonali Persuni b’DiΩabilitàqieg˙da bil-mod to˙loq biex tassigura firxa akbar ta’ kuxjenza pubblika dwar oqsma tad-diΩabilità.


soçjali, b˙al nuqqas t’aççess fiΩiku, nuqqas t’aççess g˙all-mezzi ta’ kommunikazzjoni u informazzjoni, u fuq kollox attitudni negattiva min-na˙a ta’ çerti individwi, li jikkawΩaw l-akbar Ωvanta©©i, jew diΩabilità.

M’hemmx wisq x’wie˙ed jista’ jag˙mel biex inaqqas in-nuqqasijiet bijolo©içi. Infatti, min g˙andu diΩabilità b˙ali jitg˙allem jaddatta g˙alihom. Però hemm ˙afna u ˙afna x’wie˙ed jista’ jag˙mel biex itaffi, jew anki jxejjen, in-nuqqasijiet soçjali. Hu g˙alhekk, il-mudell soçjali jg˙allimna li b˙ala soçjetà d-diΩabilità hija fenomenu li nistg˙u nikkontrollaw a˙na stess. Meta nittrattaw persuna b’diΩabilità b’mod anqas favorevoli nkunu qed inΩidu diΩabilità. Imma meta a˙na nag˙mlu l-bidliet me˙tie©a: kemm fil-mod kif norganizzaw l-istrutturi soçjali, u kemm fl-attitudini tag˙na, allura nistg˙u nnaqqsu, jew neliminaw id-diΩabilità kwaΩi g˙al kollox.

U dan il-manwal ma˙sub li jag˙mel hekk. Li jag˙ti linji gwida kif nistg˙u nuΩaw l-influwenza enormi tal-midja, u tal-mexxejja fil-qasam tag˙na biex flimkien innibbtu attitudini aktar poΩittiva fil-mod kif il-pubbliku jag˙raf lill-persuni b’diΩabilità. Naturalment, ix-xewqa tag˙na hi li l-attitudini poΩittiva mbag˙ad tissarraf f’azzjoni konkreta u poΩittiva ma˙suba biex to˙loq opportunitajiet indaqs u titjieb fil-kwalità ta’ ˙ajja tal-persuni b’diΩabilità.

Fl-a˙˙ar, irrid nosserva li dan il-manwal qieg˙ed jiddeskrivi l-ideal. Ji©ifieri dak li hu neçessarju g˙all-inkluΩjoni ta’ kul˙add. Nafu li g˙al diversi ra©unijiet mhux dejjem possibbli li nil˙qu l-ideal. Imma dan ma jfissirx li m’g˙andniex nippruvaw. Min-na˙a tag˙na nkunu kuntenti jekk naraw li dak li jkun qed jipprova jtejjeb il-lingwa©© li juΩa u l-metodi ta’ kif jag˙mel xog˙lu, jew jorganizza s-servizzi li jkun responsabbli g˙alihom. Fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar a˙na nixtiequ li dan il-manwal iservi ta’ ispirazzjoni biex min jaqrah jipprova jag˙mel ˙iltu biex, sal-massimu possibbli, jipprovdi aççessibilità g˙al kul˙add u b’hekk inkunu ˙adna pass ie˙or ’l quddiem lejn soçjetà inklussiva u b’˙idmietna nkunu g˙amilna differenza poΩittiva u reali fil-˙ajja ta’ persuni b’diΩabilità Maltin u G˙awdxin.

Joseph M. Camilleri Chairperson, Kummissjoni Nazzjonali Persuni b’DiΩabilità


Dan il-manwal “Drittijiet, mhux karità“ sar b˙ala pro©ett fl-okkaΩΩjoni tas-“Sena Ewropea g˙al Opportunitajiet Indaqs” u hu sponsorjat minn fondi allokati g˙al din is-sena ma˙ru©a mill-Gvern Malti u l-Unjoni Ewropea.

Dan il-manwal huwa maqsum f’Ωew© taqsimiet. Fl-ewwel taqsima l-manwal jispjega u jippromwovi l-mudell soçjali tad-diΩabilità aktar milli l-mudell mediku g˙aliex jekk inne˙˙u kemm nistg˙u mill-ostakli fis-soçjetà nkunu qeg˙din niffaçilitaw l-inkluΩjoni s˙i˙a. Dan ifisser li hemm bΩonn bdil fis-soçjetà (attitudnijiet, ambjent fiΩiku, l-g˙oti ta’ informazzjoni, il-mod kif nikkomunikaw) biex ma jkunx hemm aktar diskriminazzjoni kontra persuni b’diΩabilità.

Il-midja g˙andha rwol importanti biex ise˙˙ il-bdil me˙tie© u g˙alhekk dan il-manwal jenfasizza wkoll kemm huwa importanti g˙all-midja li tuΩa l-mudell soçjali – u dan aktar u aktar jekk xprunata mill-g˙aqdiet tal-persuni b’diΩabilità stess.

Fil-qosor

It-tieni taqsima tal-manwal fiha sensiela ta’ linji gwida ta’ kif wie˙ed jista’ jwettaq dan kollu fil-prattika, ji©ifieri kif, laqg˙at, artikli, programmi, pubblikazzjonijiet, websajts, eçç. ji©u ppjanati u organizzati b’mod li jkunu aççessibbli g˙al kul˙add inkluΩ persuni b’diΩabilità. Fiha wkoll linji gwida li jindikaw kif il-persuni b’diΩabilità jixtiequ li ji©u murija fil-midja u kif wie˙ed jitkellem jew jikteb dwarhom.

Il-manwal jinkludi wkoll lista ta’ referenzi u kuntatti utli g˙al kull min qed jippjana attività aççessibbli g˙al kul˙add.

Il-persuni b’diΩabilità u l-familji tag˙hom ikollhom kwalità ta’ ˙ajja a˙jar jekk il-linji gwida li hawn f’dan il-manwal ji©u segwiti sal-massimu possibbli.

Sommarju

�0 Drittijiet, mhux karità

Kif in©abar dan il-manwal

Il-kontenut ta’ dan il-manwal in©abar b’Ωew© modi. L-ewwelnett tfasslu l-oqsma u t-taqsimiet neçessarji g˙all-manwal. Imbag˙ad saret ir-riçerka minn diversi sorsi, kemm minn fuq siti speçjalizzati ta’ l-internet kif ukoll minn pubblikazzjonijiet varji li jittrattaw su©©etti u temi rilevanti. Wara li n©abar t-tag˙rif neçessarju, inkiteb l-abbozz tal-manwal.

Minn hawnhekk il-manwal g˙adda g˙at-tieni faΩi tieg˙u: il-faΩi tal-konsultazzjoni. L-idea tal-manwal dejjem kienet li jitfassal bil-kontribut ta’ l-attivisti fil-qasam tad-diΩabilità.

G˙alhekk l-G˙aqdiet Mhux Governattivi (NGOs) ta’ Malta u G˙awdex kienu mistiedna g˙al laqg˙a ta’ konsultazzjoni sabiex jag˙tu l-kontribut tag˙hom lill-manwal. Saru Ωew© laqg˙at, wa˙da f’Malta u o˙ra f’G˙awdex. F’dawn il-laqg˙at, ©ie spjegat l-g˙an tal-manwal u ©ew diskussi diversi oqsma rilevanti mid-dokument abbozz.

Wara dawn il-laqg˙at, kwestjonarju u l-abbozz tal-manwal intbag˙tu lill-parteçipanti kif ukoll rappreΩentanti o˙ra ta’ g˙aqdiet li ma setg˙ux jattendu wa˙da minn dawn il-laqg˙at biex huma wkoll ikunu jistg˙u jibag˙tu l-kontribut tag˙hom.

Il-feedback mi©bur ©ie analizzat bir-reqqa u fejn indikat ©ie inkluΩ fit-test finali.

Drittijiet, mhux karità ��

G˙aqdiet u organizzazzjonijiet li pparteçipaw g˙al-laqg˙at konsultattivi:• AD/HD Family Support Group – Tessa Anastasi• Assoçjazzjoni g˙as-Sa˙˙a Mentali – Maria Attard• Caritas Malta Epilepsy Association – Mario Dimech• Caritas Thursday Club – Vincent Scerri• Dar tal-Provvidenza – Mons Lawrence Gatt, Anton Vella, Sr Gusina Mangion u Rita Darmanin• Djakonija Ûabbar – Maria Borg• Federazzjoni ta’ Organizzazzjonijiet g˙all-Persuni b’DiΩabilità – Epifanio Vella• Fondazzjoni Ûvilupp ta’ Lingwa tas-Sinjali Maltija – Dr Marie Alexander• Fondazzjoni Óajja Indipendenti – Connie Camilleri• Fondazzjoni Nazareth – Tanya Fenech• Fondazzjoni Wens – Ronald Galea• G˙aqda Persuni b’Nuqqas ta’ Dawl – Laurent Coleiro • G˙aqda Persuni Nieqsin mis-Smig˙ – George Vella u Nicolette Aquilina• G˙aqda Spina Bifida u Hydrocephalus – Speranza Xuereb• Gozo Aid for the Visually Impaired (GAVI) - Kevin Cutajar, Mary Rose Attard u Frances Cefai • Gozo Association for the Deaf – Carmen Grech• Grupp Gwardjola Isla – Lawrence Sarsero, Justin John Camilleri u Louis Henwood• Óbieb A©enzija Sapport – Francis Ripard• Kummissjoni Óidma Morda u Persuni b’DiΩabilità – Angela Camilleri u Josephine Borg• Kunsill Malti g˙all-Persuni b’DiΩabilità – Gordon Cardona• Malta Heomphilia Society – Silvana Busuttil• Malta Society of the Blind - Ron Colombo• Muscular Dystrophy Group – Kevin u Rita Vella• Razzett tal-Óbiberija - Lidwina Schembri Wismayer• Retinitis Pigmentosa Association (Malta) - Epifanio Vella

Il-kontributuri ta’ dan il-manwal

�� Drittijiet, mhux karità

Persuni u Organizzazzjonijiet li taw il-kontribuzzjoni taghhom permezz tal-kwestjonarju:• Adult Training Centre (Gozo) – John Gannon• AD/HD Family Support Group – Tessa Anastasi• AD/HD Family Support Group (Gozo) - Amy Zammit• Assoçjazzjoni g˙as-Sa˙˙a Mentali – Maria Attard• Caritas Thursday Club – Vincent Scerri• Fondazzjoni Eden – Claire Ebejer• Fondazzjoni Nazareth - An©lu Zahra• G˙aqda Filantropika Ìenituri u Persuni b’DiΩabilità, Luqa - Paul Tonna• G˙aqda Persuni Nieqsin mis-Smig˙ – George Vella • Gozo Association for the Deaf – Carmen Grech• Grupp Solidarjetà Persuni bi BΩonnijiet Speçjali - Gloria Callus• Malta Wheelechair Dancesport Association - Pippa Roberts• Spina Bifida & Hydrocephalus Association (Malta) - Speranza Xuereb


Fil-qasam tad-diΩabilità, ninsabu quddiem Ωew© mog˙dijiet. Wa˙da tg˙idilna nkomplu bis-segregazzjoni, l-o˙ra twassalna g˙all-inkluΩjoni. It-tnejn iwasslu f’postijiet differenti. Is-segregazzjoni twassal g˙all-karità, waqt li l-inkluΩjoni tis˙aq fuq id-drittijiet. A˙na b˙ala komunità rridu nag˙Ωlu fejn irridu naslu. Drittijiet jew karità? Dan il-manwal g˙andu jg˙in biex naqbdu l-a˙jar triq.

Introduzzjoni

Taqsima �

L-introduzzjoni g˙alhekk se tibda billi tag˙ti tag˙rif dwar kif in˙arsu lejn id-diΩabilità u dwar l-effetti li s-soçjetà t˙alli fuq kif inqisu l-persuni b’diΩabilità u dak kollu li g˙andu x’jaqsam mag˙hom.


Il-mudell mediku tad-diΩabilità

Il-mudell mediku tad-diΩabilità hu mod ta’ kif t˙ares lejn il-persuni b’diΩabilità. Fil-fatt il-mudell mediku jqis li l-persuna b’diΩabilità hija l-problema. Skond dan il-mudell, il-persuni b’diΩabilità jridu jadattaw lilhom infushom g˙ad-dinja kif inhi u mhux bil-maqlub.

Hawnhekk l-enfasi hija n-nuqqas bijolo©iku, li jitqies b˙ala l-problema u l-kawΩa tad-diΩabilità. Din l-enfasi hi msa˙˙a bl-isterjotipi li ji©©eneraw ˙asra, biΩa’ kif ukoll attitudnijiet paternalistiçi u maternalistiçi. Il-punt fokali jkun ibbaΩat fuq id-diΩabilità, mhux fuq modi kif il-bΩonnijiet tal-persuna ji©u mil˙uqa. Óafna drabi, skond dan il-mudell, il-˙ajja tal-persuni b’diΩabilità ti©i mkejla b’kuntrast ma’ dak li s-soçjetà tqis b˙ala ‘normali’, speçjalment mill-perspettiva medika jew xjentifika, li tkebbes it-tama permezz ta’ testijiet jew operazzjonjiet biex jippruvaw ‘jibdlu’ l-persuna b’diΩabilità kemm jistg˙u lejn din l-idea ta’ ©isem u mo˙˙ ‘normali’.

B’hekk, skond il-mudell mediku, is-soluzzjoni g˙all-persuni b’diΩabilità ssir it-‘tiswija’ tal-©isem u l-mo˙˙, anke b’detriment g˙all-aspetti l-o˙ra ta’ ˙ajjithom.

Il-mudell mediku u l-mudell soçjali

Biex nie˙du eΩempju, façli n˙arsu lejn il-mod kif il-bini tag˙na ji©i ppjanat. Dan ifisser kontroll fl-ambjent fejn noqog˙du. Il-binja tista’ to˙loq ˙afna ostakli fiΩiçi li jag˙mlu l-˙ajja ta’ persuna b’diΩabilità aktar dipendenti u diffiçli. Skond il-mudell mediku hija l-persuna b’diΩabilità li g˙andha tinbidel u tadatta g˙all-ambjent ta’ madwarha. Il-persuna b’diΩabilità hija appuntu hekk (skond dan il-mudell) g˙aliex mhix kapaçi tadatta u tla˙˙aq ma’ l-ambjent ta’ madwarha ...u b’hekk g˙andha ‘problema’!

G˙alhekk, il-mudell mediku jis˙aq fuq dak li l-persuna ma tistax tag˙mel, ng˙idu a˙na:

• ma tistax titla’ tara©• ma tifla˙x jew hi marida• g˙andha bΩonn ˙afna kura • ma tistax tuΩa idejha• ma titkellimx• ma tismax• ma tarax• mhix kapaçi ta˙seb g˙al rasha• titg˙allem bil-mod• g˙andha bΩonn tmur skola speçjali• g˙andha bΩonn tg˙ix f’istituzzjoni• ma tistax ta˙dem.

Drittijiet, mhux karità �5

Il-mudell soçjali tad-diΩabilità

Il-mudell soçjali tad-diΩabilità jsostni li mhumiex il-kundizzjonijiet mediçi jew in-nuqqasijiet biologiçi tal-persuni fihom infushom li jwasslu biex persuna jkollha diΩabilità, iΩda huma l-ostakli diversi (fiΩiçi, legali, g˙all-komunikazzjoni u l-informazzjoni, u dawk marbutin ma’ l-im©iba, l-attitudni u l-kultura) li g˙al ra©unijiet diversi jin˙olqu mis-soçjetà u li fil-verità jikkawΩaw id-diΩabilità lill-persuni.

Il-fatt li persuna b’diΩabilità hija differenti jew g˙andha nuqqas, ma jag˙milhiex mhix kapaçi jew mhix valida biex tipparteçipa fis-soçjetà. Óafna drabi huma l-biΩa’, l-isterjotipi, in-nuqqas ta’ g˙arfien jew l-indifferenza li j©ieg˙lu n-nuqqasijiet li jeΩistu jo˙or©u aktar fil-bera˙. Per eΩempju, meta nbniet l-entratura ta’ lukanda partikolari, g˙amluha bit-tara© u ˙add ma staqsa g˙aliex ma setg˙etx issir entratura bla tara© jew ˙a ˙sieb li jkun hemm rampa adegwata.

B’hekk il-persuni li g˙andhom nuqqas ta’ mobilità, inkluΩ ˙afna persuni anzjani u persuni li juΩaw is-si©©u tar-roti, awtomatikament qed ji©u mça˙˙da mid-dritt li jid˙lu f’din il-lukanda b’mod indipendenti, dinjituΩ u sigur.

Is-soluzzjoni g˙al din il-problema ma˙luqa mis-soçjetà tinkludi bidla fil-˙sieb u fl-attitudnijiet tal-membri kollha tas-soçjetà tag˙na. Il-mistoqsija allura trid tkun: “X’jista’ jsir biex persuni b’diΩabilità jkunu jistg˙u jie˙du sehem s˙i˙ fil-komunitajiet fejn jg˙ixu?” G˙alhekk, hemm bΩonn li jse˙˙u bidliet fis-soçjetà biex ikun hawn opportunitajiet g˙al kul˙add, u kwalità tal-˙ajja tajba g˙al kul˙add, ming˙ajr diskriminazzjoni.

G˙alhekk, il-mudell soçjali jis˙aq fuq dak li jnaqqas l-effetti negattivi li jo˙olqu l-ostakli soçjali lill-persuni b’diΩabilità u jenfasizza dak li joffri kwalità tajba ta’ ˙ajja fosthom:

• Bini aççessibbli • Toroq u postijiet o˙ra fil-bera˙

aççessibbli• Trasport aççessibbli• Informazzjoni aççessibbli • Komunikazzjoni aççessibbli• Servizzi aççessibbli • Edukazzjoni inklussiva u ta’ kwalità tajba• Indipendenza ekonomika (permezz

ta’ xog˙ol jew benefiççji soçjali)• Attitudnijiet poΩittivi• Ideat mhux sterjotipati• Indipendenza ming˙ajr protezzjoni Ωejda• Empowerment.


KonkluΩjoni

G˙alhekk naraw li l-mudell mediku jqis li l-persuna b’diΩabilità hija l-problema g˙aliex trid tadatta g˙as-soçjetà kif inhi, fil-waqt li l-mudell soçjali jenfasizza l-ostakli diversi ma˙luqin mis-soçjetà li jikkawΩaw id-diΩabilità lill-persuni. Ta’ l-ewwel jindika x’ma tistax tag˙mel persuna iΩda tat-tieni jiffoka fuq dak li jnaqqas l-ostakli soçjali lill-persuni b’diΩabilità.


Il-midja g˙andha influwenza kbira fuq l-iΩvilupp ta’ l-opinjoni u l-attitudnijiet tan-nies. Dan huwa minnu aktar u aktar meta wie˙ed jikkunsidra li d-diΩabilità hija su©©ett li tqajjem interess konsiderevoli, g˙aliex hija su©©ett uman. G˙alhekk is-sa˙˙a tal-midja tinsab fil-kontenut, kemm dak miktub kif ukoll dak mitkellem jew viΩwali.

Hemm bΩonn li ssir distinzjoni bejn terminolo©ija li tista’ tqanqal ˙niena lejn persuna b’diΩabilità, jew li tnaqqas mid-dinjità tal-persuna, u dik aktar korretta, li turi qabel kollox il-persuna b’diΩabilità b˙ala persuna s˙i˙a li jist˙oqqilha rispett. Programm jew artiklu jista’ jag˙ti l-impressjoni li minflok qed jispira rispett lejn persuna, qed jappella g˙all-g˙ajnuna g˙aliex hija ‘miskina’ (g˙ax g˙andha diΩabilità) u jen˙ti©ilha min jg˙inha. Fuq in-

L-influwenza tal-midja

na˙a l-o˙ra hemm il-periklu ta’ programmi u artikli li jpin©u l-persuna b’diΩabilità qisha xi eroj superuman! Dan isir spiss, l-aktar meta l-persuni b’diΩabilità jintwerew jag˙mlu affarijiet li persuni bla diΩabilità jag˙mlu ta’ kuljum.

Ta’ min isemmi hawnhekk il-fenomenu tal-©bir ta’ flus. Filwaqt li hu sewwa u ˙afna drabi bΩonnjuΩ li jin©abru l-fondi kemm b˙ala sinjal ta’ solidarjetà kif ukoll biex ji©u supplimentati servizzi me˙tie©a mhux ipprovduti mill-istat, wie˙ed ma jistax jinsa d-dmirijiet li kul˙add g˙andu lejn xulxin fil-˙ajja ta’ kuljum. Il-biçça l-kbira ta’ dawn it-tipi ta’ programmi u appelli jenfasizzaw biss il-karità u mhux id-drittijiet tal-persuni b’diΩabilità l-aktar biex huma jkunu ttrattati b’dinjità u jkollhom l-opportunitajiet li jipparteçipaw b’mod s˙i˙ fil-komunitajiet tag˙hom. Konsegwenza o˙ra hi li l-˙ajja tal-persuni b’diΩabilità ti©i miΩrappreΩentata.


Linji gwida ta’ l-Awtorità tax-Xandir

L-Awtorità tax-Xandir, f’Diçembru ta’ l-2002, ippubblikat “Kodiçi ta’ Prattika dwar id-DiΩabilità u l-PreΩentazzjoni Tag˙ha fix-Xandir”. Dawn il-linji gwida, li saru bil-kollaborazzjoni tal-Kummissjoni Nazzjonali Persuni b’DiΩabilità, huma bbaΩati fuq il-mudell soçjali tad-diΩabilità u huma tajbin ˙afna biex dawk kollha li ja˙dmu f’dan il-qasam jil˙qu l-aspirazzjonijiet ©usti tal-persuni b’diΩabilità mhux biss fil-qasam tax-xandir imma wkoll fl-oqsma l-o˙ra tal-midja.

Aspett importanti huwa li dan il-kodiçi jindirizza Ω-Ωew© estremi negattivi tal-persuna b’diΩabilita (jew ‘eroj’ jew ‘vittma’). Il-vittma hija dejjem rappreΩentata b˙ala persuna tra©ika, patetika u li g˙andha bΩonn l-g˙ajnuna u l-karità. L-eroj, min-na˙a l-o˙ra, huwa rappreΩentat b˙ala persuna dejjem fer˙ana, kura©©uΩa ˙afna u twajba b’mod superuman. FiΩ-Ωew© kaΩi, dan ma jg˙oddx g˙all-persuni b’diΩabilità li huma persuni bit-tajjeb u l-˙aΩin tag˙hom, li daqqa jkunu fer˙anin u drabi o˙ra jkunu mdejqa, u li jesperjenzaw il-˙ajja bil-mod individwali tag˙hom b˙al kull persuna o˙ra.

Il-kodiçi jiffoka wkoll fuq ir-responsabbiltajiet tax-xandara li jiΩguraw rappreΩentazzjoni aktar inklussiva tal-persuni b’diΩabilità fil-programmi tag˙hom. RappreΩentazzjoni inklussiva tfisser li persuni b’diΩabilità g˙andhom ji©u mistiedna jie˙du sehem fi programmi televiΩivi jew tar-radju mhux biss meta s-su©©ett ikun id-diΩabilità iΩda wkoll dwar kull aspett tal-˙ajja.

Din ix-xejra lejn il-persuni b’diΩabilità mhix xi kwistjoni ta’ diskriminazzjoni poΩittiva iΩda hija wa˙da ta’ g˙arfien tal-potenzjal tal-persuni b’diΩabilità u ç-çelebrazzjoni tad-diversità li fiha s-soçjetà tag˙na. Il-persuni b’diΩabilità mhumiex qed jitolbu xi tip ta’ preferenza fuq ˙addie˙or iΩda qed jitolbu li ji©u inkluΩi f’kull aspett tal-˙ajja fejn huma kapaçi jag˙tu kontribut siewi u wkoll li l-programmi jkunu riflessjoni ©usta tas-soçjetà tag˙na li fiha persuni bla diΩabilità u persuni b’diΩabilità.

G˙alkemm ma˙sub g˙ax-xandara, dan il-kodiçi jista’ jintuΩa minn kull min ja˙dem fil-qasam tal-midja.


Kul˙add hu konxju ftit jew wisq ta’ x’jg˙idu u x’ja˙sbu n-nies fuqu. Dan jin˙ass probabbilment aktar meta xi ˙add i˙ossu ‘differenti’ g˙al xi ra©uni jew o˙ra minn dak li wie˙ed jew wa˙da jqis b˙ala ‘normali’. Hemm probabbiltà li persuna b’diΩabilità tkun aktar konxja g˙all-attitudnijiet tan-nies l-o˙ra lejha. Sa çertu punt, f’dawn l-a˙˙ar snin, l-enfasi qieg˙da tinbidel, bil-mod il-mod, minn dik li tag˙fas fuq id-differenzi u l-limitazzjonijiet tal-persuna g˙al wa˙da li t˙ares lejn l-abilitajiet u l-potenzjal; t˙ares aktar lejn x’tibdil u sapport hu me˙tie© biex persuna tkun inkluΩa aktar milli nirrassenjaw ru˙na min˙abba d-diffikultajiet. Naturalment, il-persuni b’diΩabilità nfushom iridu jag˙mlu l-parti tag˙hom ukoll, jipparteçipaw aktar fis-soçjetà u jitkellmu dejjem aktar favur opportunitajiet indaqs g˙al kul˙add. Dan kollu jg˙in biex tinbidel l-opinjoni pubblika.

Il-persuni b’diΩabilità jridu jo˙or©u minn dak l-iΩolament li jkunu fih jew li jitpo©©ew fih. Dan l-iΩolament jista’ ji©i wkoll mill-familjari tal-persuna g˙aliex ikollhom sens qawwi protettiv kif ukoll biΩa’ u paternaliΩmu jew maternaliΩmu Ωejjed.

L-attitudnijiet poΩittivi jiddependu ˙afna minn g˙arfien, integrazzjoni u rispett g˙all-membri kollha tal-komunità li ng˙ixu fiha. Hemm bΩonn li ninfurmaw u nispjegaw b’mod poΩittiv l-abilitajiet diversi li jeΩistu: g˙arfien dwar il-˙ajja bil-limitazzjonijiet,

L-attitudnijiet – min hu responsabbli

iΩda wisq aktar bl-abilitajiet li r-realtà turi li xorta jeΩistu. Dan ifisser li n-normalità tinkludi d-diΩabilità.

Minflok in˙arsu lejn in-‘nuqqasijiet’ jew il-bΩonnijiet hekk imsej˙a ‘speçjali’, nis˙qu fuq il-modi diversi li kull persuna, inkluΩ dawk b’diΩabilità, jistg˙u u g˙andhom jag˙tu l-kontribut tag˙hom fil-komunità fejn jg˙ixu.

Hemm bΩonn ukoll li b’mod in©enerali ma nibqg˙ux in˙arsu lejn il-qasam tad-diΩabilità b˙ala qasam relatat mal-karità u l-volontarjat biss. Il-karità u l-volontarjat huma karatteristiçi importanti ˙afna tas-soçjetà Maltija u jin˙tie© li ji©u mseddqa. IΩda d-dinjità tal-bniedem u d-drittijiet umani tieg˙u ma g˙andhom la jiddependu mill-karità u l-anqas mill-volontarjat, imma jridu jit˙arsu bi dritt u ji©u assigurati permezz ta’ finanzjament pubbliku biex hekk ti©i assigurata l-kontinwità u l-kwalità me˙tie©a.

G˙alhekk dak li verament hemm bΩonn huwa li nΩidu l-kuntatti bejnietna, nag˙rfu u niççelebraw id-diversità, niddiskutu l-bΩonnijiet u t-tibdil me˙tie©, nimmiraw lejn il-potenzjal u nΩidu l-kunfidenza fina nfusna sabiex imbag˙ad bil-mod il-mod niΩviluppaw a˙na stess l-attitudni mixtieqa u ng˙inu biex din tinfirex mal-komunitajiet fejn ng˙ixu fis-soçjetà in©enerali.


Aççessibilità fil-kuntest ta’ dan il-manwal, tfisser li programmi, informazzjoni, servizzi, attivitajiet, opportunitajiet u façilitajiet li huma miftu˙a g˙all-membri kollha tas-soçjetà jew xi parti minnha, ikunu verament miftu˙a g˙al kull min jixtieq jipparteçipa fihom ming˙ajr eççezzjoni, f’dan il-kaΩ min˙abba d-diΩabilità tieg˙u jew tag˙ha. Meta ng˙idu aççessibilità rridu nifhmu aççessibilità fis-sens wiesa’, ji©ifieri aççessibilità fiΩika g˙all-ambjent ta’ madwarna, g˙at-tag˙rif u l-komunikazzjoni, g˙as-servizzi tas-sa˙˙a, l-edukazzjoni, ix-xog˙ol, id-divertiment, it-trasport, it-teknolo©ija, eçç.

L-idea prinçipali mhix li tipprova tbiddel il-persuni b’diΩabilità g˙ax dan mhux possibbli, iΩda li jsir dak kollu ra©onevolment possibbli biex inne˙˙u l-ostakli ma˙luqa mis-soçjetà u li jikkawΩaw id-diΩabilità u li b’mod ra©onevoli ji©u Ωviluppati servizzi ta’ sapport. Per eΩempju, hemm bΩonn li bini miftu˙ g˙all-pubbliku jkun fiΩikament aççessibbli, it-trasport pubbliku jkun aççessibli g˙al kul˙add, li l-websajts ikunu aççessibbli anke g˙all-persuni b’nuqqas ta’ vista, li persuni li juΩaw il-lingwa tas-sinjali jkollhom l-interpretazzjoni me˙tie©a meta jitolbuha, eçç. In-nuqqas ta’ aççessibilità, fuq kwalunkwe livell, jo˙loq iΩolament g˙all-persuni li m’g˙andhomx dan l-aççess, jnaqqas l-opportunitajiet, u jnaqqas ukoll

mid-dinjità ta’ l-individwu. Óafna drabi din l-eskluΩjoni, barra li tiswa ˙afna f’termini soçjali, t˙alli impatt negattiv anki f’termini ekonomiçi.

L-aççessibilità g˙al kul˙add ti©i indirizzata bi tliet modi: bil-le©islazzjoni, l-edukazzjoni pubblika u servizzi ta’ sapport. F’pajjiΩna, b’mod ©enerali l-obbligi le©islattivi qeg˙din hemm u jeΩistu di©à l-aktar permezz tal-Li©i Opportunitajiet Indaqs (Persuni b’DiΩabilità) li permezz tag˙ha hu illegali li xi ˙add jiddiskrimina kontra xi persuna min˙abba d-diΩabilità tag˙ha. Din il-le©islazzjoni tissa˙˙a˙ meta Malta tirratifika l-Konvenzjoni tan-Nazzjonijiet Uniti dwar id-Drittijiet tal-Persuni b’DiΩabilità. Malta di©à g˙amlet l-ewwel pass billi ffirmat din il-Konvenzjoni, inkluΩ il-protokol mhux obbligatorju li hemm mag˙ha.

L-edukazzjoni pubblika dwar l-aççessibilità huwa su©©ett aktar kompless u jrid jitwettaq b’mod konsistenti u fuq medda ta’ Ωmien. L-akbar miΩura f’dan is-sens hi li l-politika nazzjonali ta’ pajjiΩna li tassigura li l-ma©©oranza assoluta ta’ l-istudenti b’diΩabilità jie˙du l-edukazzjoni tag˙hom f’ambjent inklussiv. Naturalment, hemm il-˙tie©a li kul˙add jag˙ti s-sehem tieg˙u jew tag˙ha sabiex l-g˙arfien ta’ dan il-qasam ikun mibni fuq il-prinçipji elenkati f’dan il-manwal. Dan l-obbligu hu ta’ kul˙add, iΩda hu importanti li nenfasizzaw li l-organizzazzjonijiet li ja˙dmu f’dan il-qasam g˙andhom responsabbiltà akbar

L-aççessibilità f’kollox, g˙al kul˙add


biex huma jkunu fuq quddiem nett f’din il-kampanja. Tkun ta’ ˙sara kbira ˙afna jekk dawn l-organizzazzjonijiet huma stess jipperpetwaw, anke jekk mhux intenzjonalment, attitudnijiet negattivi. Hi t-tama tal-Kummissjoni Nazzjonali Persuni b’DiΩabilità li dan il-manwal jg˙in b’mod konkret biex jintla˙aq dan il-g˙an.

JeΩistu çirkustanzi fejn persuni b’diΩabilità ma jistg˙ux jipparteçipaw jekk ma jkunx hemm is-servizzi ta’ sapport me˙tie©. Il-pajjiΩ hu fl-obbligu li jipprovdi dawn is-servizzi biex ti©i assigurata aççessibilità s˙i˙a u reali g˙all-persuni b’diΩabilità.

Ambjent inklussiv ifisser li kul˙add i˙ossu rispettat b˙ala persuna li g˙andha valur u li g˙andha postha fis-soçjetà flimkien ma’ ˙addie˙or; fejn il-membri kollha tas-soçjetà jikkontribwixxu g˙all-formazzjoni ta’ l-g˙anijiet u kul˙add jag˙ti s-sehem me˙tie© biex jintla˙qu dawn l-g˙anijiet.

Tajjeb li wie˙ed jenfasizza li ˙afna mis-servizzi intenzjonati primarjament g˙all-persuni b’diΩabilità jag˙mlu l-˙ajja aktar façli g˙aç-çittadini l-o˙ra. Per eΩempju, lifts jg˙inu persuni anzjani, nies bit-tfal Ωg˙ar u persuni li qed i©orru xi o©©etti goffi jew tqal. Is-sinjali çari u l-istampi jag˙mluha aktar façli g˙al kul˙add biex jara u jifhem a˙jar. Wara kollox, aktar ma jkollna aççessibilità aktar igawdi kul˙add.

Il-kelma aççessibilità t˙addan sitt oqsma differenti:

• soçjali • fiΩika• g˙as-servizzi • g˙all-komunikazzjoni • g˙all-informazzjoni• g˙as-sapport u servizzi me˙tie©a.

Aççessibilità f’dawn is-sitt oqsma hija kruçjali biex tinkiseb inkluΩjoni reali. Filwaqt li aççessibilità kompleta mhux dejjem hija possibbli, ambjent li huwa verament u kontinwament inklussiv jipprova jΩid b’mod fundamentali l-livell ta’ l-aççessibilità.

Aççessibilità soçjali

Dan hu l-aççess g˙all-im˙u˙. Persuna ma tistax, jew diffiçli, taççessa servizz jew ambjent fejn hi t˙ossha mhix milqug˙a. G˙alhekk l-attitudnijiet poΩittivi huma prerekwiΩiti g˙all-inkluΩjoni ta’ kull persuna.


Aççessibilità fiΩika

In-nuqqas ta’ aççessibilità fiΩika taffettwa ˙afna persuni b’diΩabilitajiet differenti, primarjament persuni b’nuqqas ta’ mobilità u persuni b’nuqqas ta’ vista. Óafna anzjani jag˙mlu parti minn din il-kategorija. Huwa façli li timma©ina li tara© ikollu impatt negattiv fuq xi ˙add li juΩa si©©u tar-roti, iΩda fil-verità bini aççessibbli jag˙ti kaΩ il-bΩonnijiet ta’ numru wiesa’ ta’ persuni b’diΩabilitajiet, li jinkludu dawk li g˙andhom nuqqas ta’ vista, nuqqas fiΩiku, nuqqas ta’ smig˙ u nuqqas intellettwali. Fil-kunçett ta’ aççessibilità fiΩika, wie˙ed irid jinkludi wkoll it-trasport, id-djar u l-ambjent miftu˙ (eΩempji: toroq, ©onna, bajjiet, eçç.). G˙al dettalji dwar dan l-aspett ara “Access for All - Design Guidelines” ippubblikat mill-Kummissjoni Nazzjonali Persuni b’DiΩabilità.

Aççess g˙as-servizzi

JeΩisti wkoll nuqqas ta’ aççess g˙al programmi edukattivi, l-aktar post sekondarji, ta’ ta˙ri©, opportunitajiet ta’ xog˙ol, avvenimenti sportivi, rikreattivi jew kulturali, attivitajiet informattivi u soçjali, fost l-o˙rajn. Din is-sitwazzjoni ma tippermettix lill-persuni b’diΩabilità jipparteçipaw b’mod komplet fil-˙ajja ekonomika, soçjali u kulturali tal-pajjiΩ.

Aççessibilità g˙all-komunikazzjoni

Il-komunikazzjoni umana hi dritt iΩda hemm çirkustanzi fejn in-nuqqas biolo©iku jostakola li dan isse˙˙. G˙all-persuni b’nuqqas ta’ smig˙, b’nuqqas intellettwali, b’nuqqas ta’ vista u li g˙andhom diffikultà biex jitkellmu, hemm bΩonn tibdil jew mezzi alternattivi biex ikollhom aççess g˙all-komunikazzjoni. Dan jinvolvi tibdil fil-mod kif issir il-komunikazzjoni – flok bil-kitba biss, issir ukoll bl-awdjo jew bis-sapport uman (eΩempju, interpreti tal-lingwa tas-sinjali) jew b’g˙ajnuna teknolo©ika (eΩempju, speech synthesizer mal-kompjuter).

Aççess g˙all-informazzjoni

G˙all-persuni b’nuqqas ta’ vista, b’nuqqas ta’ smig˙, b’nuqqas intellettwali u xi persuni b’nuqqasijiet fiΩiçi, ˙afna mill-informazzjoni li teΩisti mhix aççessibbli, speçjalment meta dawn ma jkunux supplimentati b’miΩuri li jirrenduhom aççessibbli g˙alihom. Dokumenti miktuba mhumiex aççessibbli g˙al persuni b’nuqqas ta’ vista jekk dawn ma jkunux ukoll fuq awdjo jew b’mod elettroniku. Dan il-format irendi din l-informazzjoni aççessibli g˙al xi persuni b’nuqqas fiΩiku. It-televixin mhux aççessibbli g˙al persuni b’nuqqas ta’ vista jew b’nuqqas ta’ smig˙ sakemm dawn ma jkunux akkumpanjati minn deskrizzjoni awdjo, sotto-titoli jew/u interpretazzjoni bil-lingwa tas-sinjali. Pubblikazzjonijiet jistg˙u jkunu aççessibbli g˙al persuni b’nuqqas intellettwali jekk ji©u ppubblikati wkoll f’format Façli-biex-Taqra.


Aççessibilità g˙as-sapport u servizzi me˙tie©a

Minkejja kollox, hemm çirkustanzi fejn jew g˙ax l-ambjent g˙adu mhux aççessibbli biΩΩejjed jew min˙abba li n-natura tan-nuqqas biolo©iku hi severa ˙afna, il-persuna b’diΩabilità jkollha bΩonn ta’ sapport, biex verament tkun inkluΩa u tipparteçipa b’mod s˙i˙ fil-komunità fejn tg˙ix. Dan is-sapport ma g˙andux jitqies b˙ala karità jew preferenzi imma b˙ala g˙odda biex ji©u rrealizzati d-drittijiet umani ta’ dawn il-persuni u anke b˙ala element essenzjali biex ikun hawn il-©ustizzja soçjali. EΩempju ta’ dan hu li numru Ωg˙ir ta’ persuni b’diΩabilità ma jistg˙ux ja˙dmu u g˙alhekk l-Istat g˙andu jiggarantilhom d˙ul finanzjarju adekwat permezz ta’ pensjoni.


Il-bΩonn li n˙arsu lejn dan is-settur mil-lenti tal-mudell soçjali mhuwiex wie˙ed soçjali jew ta’ ©ustizzja soçjali biss, imma g˙andu baΩi ekonomika wkoll. Hu veru li wie˙ed m’g˙andux jag˙mel prezz fuq id-drittijiet umani tal-persuna flimkien mad-dinjità u l-kwalità tal-˙ajja tag˙ha. IΩda l-aspett ekonomiku ma jistax ji©i injorat.

Wie˙ed irid jitlaq mill-punt li hu veru li l-inkluΩjoni ta’ persuni b’diΩabilità spiss tinvolvi spejjeΩ addizzjonali. IΩda hu importanti li niftakru li:

a) dawn l-ispejjeΩ jistg˙u jonqsu sostanzjalment – jekk ma jispiççawx ukoll g˙al kollox – meta l-bidliet u l-mezzi me˙tie©a biex il-persuni b’diΩabilità jkunu inkluΩi ji©u kkunsidrati mill-bidu nett fil-faΩi ta’ l-ippjanar u mhux wara meta jkun kollox lest. Li timmodifika l-affarijiet spiss jinvolvi aktar spejjeΩ u r-riΩultat a˙˙ari b˙ala regola jkun inferjuri. G˙alhekk ippjanar li jinkludi lil kul˙add hu essenzjali biex ikollna prodotti u servizzi inklussivi bl-inqas spejjeΩ possibbli;

L-argument ekonomiku

b) mhux veru li dejjem ikun hemm involuti spejjeΩ kbar biex inkunu inklussivi. Hemm tendenza li nikkunsidraw l-ikbar spejjeΩ u nibbaΩaw kollox fuqhom. L-ispejjeΩ kbar ˙afna b˙ala regola jkunu fil-minoranza u g˙alhekk il-kalkoli ekonomiçi g˙andhom isiru b’mod realistiku u mhux b’mod allarmanti;

ç) l-inklussività tal-prodotti u servizzi ˙afna drabi tg˙olli l-kwalità tag˙hom g˙al kul˙add. L-eΩempju l-aktar çar hu l-lift, fejn dan ˙afna drabi jsir fuq insistenza tal-persuni b’diΩabilità imma jispiçça jintuΩa minn kul˙add. EΩempju ie˙or huwa li kitba Façli-biex-Taqra primarjament intiΩa g˙al persuni b’nuqqas intellettwali tispiçça tintuΩa minn ˙afna nies. G˙alhekk l-ispiΩa involuta trid tittie˙ed f’dan il-kuntest.

d) Fil-kaΩ tal-©bir tal-fondi, wie˙ed irid i˙ares fit-tul u mhux jara biss li l-interessi finanzjarji immidjati biex jin©abru ˙afna flus. Wie˙ed irid jara wkoll l-effetti negattivi fit-tul li çerti elementi ta’ dawn il-kampanji j˙allu fuq il-persuni b’diΩabilità. EΩempju, jekk persuni b’diΩabilità ji©u ppreΩentati b˙ala dipendenti, ming˙ajr abilitajiet u msieken, kif imbag˙ad wie˙ed jistenna li dawn se jsibu xog˙ol? G˙alhekk dawn il-kampanji g˙andhom jintuΩaw biex jinkura©©ixxu lill-pubbliku biex jikkontribwixxi ˙alli x-xog˙ol siewi li jag˙mlu l-g˙aqdiet jibqa’ g˙addej u jitjieb.


Din il-parti tal-manwal tag˙ti pariri prattiçi u speçifiçi ta’ kif nistg˙u nibdew nenfasizzaw drittijiet tal-persuni b’diΩabilità billi noffru opportunitajiet indaqs u mhux karità f’sitwazzjonijiet differenti.

Linji gwida

Taqsima �



Linji gwida dwar il-lingwa

Il-lingwa tiΩviluppa l-˙in kollu. Importanti li nΩommu lilna nfusna a©©ornati, mhux sempliçiment biex inkunu ‘korretti politikament’ iΩda biex nikkomunikaw b’mod aktar effettiv u b’rispett. Dak li ng˙idu u niktbu jista’ jkattar id-dinjità tal-persuni b’diΩabilità jew, bil-maqlub, jirrifletti attitudnijiet negattivi.

Kif nistg˙u nkunu aktar poΩittivi fil-lingwa li nuΩaw: • Ag˙raf li l-persuni b’diΩabilità huma l-

ewwel u qabel kollox persuni li g˙andhom interessi u bΩonnijiet b˙al kull persuna o˙ra, ji©ifieri li t˙obb u li tkun ma˙buba, li tkun parti minn familja, li titg˙allem, li ta˙dem, li tiddeverti, eçç.

• UΩa l-kelma ‘diΩabilità’ biex tirreferi g˙all-ostakli ma˙luqa mis-soçjetà jew mill-ambjent u mhux biex tirreferi g˙all-persuna. UΩa l-kelma ‘nuqqas’ biex tindika limitazzjonijiet funzjonarji li jinterferixxu ma’ l-intellett, il-qag˙da fiΩika, l-abilitajiet tas-sensi, b˙al li titkellem, tisma’ jew titg˙allem. EΩempju, stampi f’websajt li m’g˙andhomx deskrizzjoni huma diΩabilità (ostaklu) g˙al persuni b’nuqqas ta’ vista.

• Ippromwovi kunçetti ta’ valur, rispett u dinjità. Ippromwovi kunçetti poΩittivi ta’ kif wie˙ed i˙ares lejn il-˙ajja u mhux kunçetti ta’ vittimiΩmu jew erojiΩmu.

• Tiddejjaqx tuΩa fraΩijiet komuni b˙al “narak g˙ada” ma’ persuna nieqsa mill-vista jew “imxi l-kuritur kollu” ma’ persuna li tuΩa si©©u tar-roti.

• Ag˙raf li n-nuqqas fiΩiku jew intellettwali mhix xi sfida li tista’ ting˙eleb. Tg˙idx, per eΩempju: “Persuni jirnexxilhom, minkejja d-diΩabilità”. Affarijiet ordinarji ma jsirux straordinarji g˙ax g˙amlithom persuna b’diΩabilità. EΩempju li persuna b’diΩabilità ΩΩomm ma’ tim tal-futbol jew li ta˙dem huma affarijiet komuni li ˙afna nies o˙ra jag˙mlu ming˙ajr daqq ta’ trombi.

• Kul˙add g˙andu valur, persuni b’diΩabilità u persuni bla diΩabilità. Óadd mhu aktar prezzjuΩ minn ˙addie˙or.

• Dan kollu jg˙odd l-aktar meta wie˙ed qieg˙ed jitkellem jew jikteb b’mod pubbliku jew formali, mhux meta wie˙ed qieg˙ed jikkomunika b’mod individwali bejn persuna u o˙ra. Hawn g˙andhom jg˙oddu r-regoli aççettabbli g˙at-tnejn b’mod personali.

• Evita l-©eneralizzazzjonijiet, speçjalment fuq il-livell individwali. Per eΩempju: mhux veru li persuni li g˙andhom nuqqas ta’ sa˙˙a mentali huma kollha vjolenti.


• Persuni bi bΩonnijiet • Persuna Il-bΩonnijiet ta’ speçjali b’diΩabilità persuni b’diΩabilità huma bΩonnijiet b˙al ta’ kul˙add. Kul˙add g˙andu xi bΩonn jew ie˙or.

• Id-diΩabbli • Persuni Nenfasizzaw • Il-˙andikappati b’diΩabilità il-persuna l-ewwel. • L-immankati

• Miskina, ja˙asra• Vittma• Inqas ixxurtjati minna• Nies li l-aktar

g˙andhom bΩonn• Sfortunata• Tbati minn…• An©li• Sfida fiΩika• L-invalida• Qalbi…• Óanini• “Tfal” (meta uΩata g˙all-persuni adulti)

FraΩijiet li jistg˙u jg˙inuna meta nitkellmu dwar persuni b’diΩabilità:

Lingwa©© Lingwa©© Lingwa©© Ra©unimhux aççettabbli diskutibbli aççettabbli

• Ninkluduhom Inferr˙uhom timplika li l-persuni li qed titkellem dwarhom huma mdejqin u a˙na ser nag˙mlu xi ˙a©a g˙alihom, xi ˙a©a li huma ma jistg˙ux jag˙mlu.

• Persuna b’diΩabilità

Lingwa©© patronizzanti,negattiv u li jne˙˙i mid-dinjità tal-persuna. Il-forma aççettabbli hija terminu uΩat mill-korpi kostitwiti internazzjonali kollha (in-Nazzjonijiet Uniti, l-Unjoni Ewropea, eçç.).

• Inferr˙uhom

• Klijenta • Persuna b’diΩabilità

Persuna b’diΩabilità mhux bilfors hija marida.

• Pazjenta

• Persuna Ωvanta©©jata• Persuni b’abilitajiet differenti



• G˙amja • Persuna • Persuna b’nuqqas Nenfasizzaw g˙amja ta’ vista / dawl il-persuna l-ewwel. • Persuna li ma tarax

• Truxa • Persuna • Persuna b’nuqqas Nenfasizzaw truxa ta’ smig˙ il-persuna l-ewwel. • Persuna li Persuni li l-ewwel ma tismax lingwa tag˙hom hija • Persuna Deaf l-Lingwa tas-Sinjali jippreferu “persuni Deaf”.

• Muta • Persuna li G˙id il-persuna tikkomunika x’g˙andha bis-sinjali mhux x’inhi. • Persuna li ma titkellimx

• Tlaqlaq • Persuna li tlaqlaq G˙id il-persuna x’g˙andha mhux x’inhi.

• Zoppa • Persuna G˙id il-persuna• Mag˙tuba b’diΩabilità x’g˙andha • Persuna li tuΩa mhux x’inhi. l-bastun

• Tbati minn… • G˙andha... G˙id il-persuna• Issofri minn… x’g˙andha.

• Kif sibt il-kura©©? Affarijiet ordinarji ma jsirux straordinarji g˙ax g˙amlithom persuna b’diΩabilità.

• Persuna normali • Persuna hekk • Persuna Min hu normali? • Persuna b’sa˙˙itha imsejha ming˙ajr Fil-kuntest ta’• Persuna s˙i˙a “normali” diΩabilità persuni b’diΩabilità nippruvaw nevitaw l-uΩu tal-kelma “normali”.


• Parking • Parking riservat Enfasizza l-persuna g˙all-˙andikappati g˙al persuni u mhux id-diΩabilità.• Parking g˙ad-diΩabbli b’diΩabilità • Wheelchair-bound • Persuna li tuΩa Si©©u tar-roti• Wheelchair case si©©u tar-roti huwa g˙odda • Wheelchair user g˙all-mobilità.

• Paraple©ika • Persuna • Persuna li g˙andha G˙id persuna• Kwadriple©ika paraple©ika l-paraple©ija x’g˙andha • Persuna • Persuna li g˙andha mhux x’inhi. kwadriple©ika ri©lejha u dirg˙ajha paralizzati

• Vittma ta’ CP • Persuna li G˙id persuna• Spastika g˙andha paraliΩi x’g˙andha çerebrali mhux x’inhi.

• Epilettika • Persuna li G˙id persuna• Jag˙tiha tal-qamar g˙andha x’g˙andha l-epilessija mhux x’inhi.

• Mi©nuna • Persuna b’nuqqas Lingwa©© li joffendi• Mhux f’sensiha ta’ sa˙˙a mentali u li jne˙˙i mid-dinjità• Psiko tal-persuna.• M’a˙niex• Kienet hemm fuq

• Manikomju • Sptar Monte Lingwa©© li joffendi• Frankuni Carmeli u li jne˙˙i mid-dinjità• Hemm fuq tal-persuna. • Ritardjata • Persuna li Lingwa©© li joffendi• Mo˙˙a mhux sew g˙andha nuqqas u li jne˙˙i mid-dinjità• Stupida intellettwali tal-persuna• Bla ras• Injoranta• Tardiva• Ba˙nana• Belha



Allura x’nistg˙u nsej˙ulhom?

Óbieb, kollegi, missirijiet, ommijiet, nanniet, a˙wa, is-Sinjura Calleja, Paul, ir-ra©el ta’ Maria, il-mara tieg˙i, student, ˙addiema, id-DJ, il-plejer…

• Mongol • Persuna • Persuna li g˙andha Lingwa©© li joffendi bid-Down Down Syndrome u li jne˙˙i mid-dinjità Syndrome tal-persuna.

• Nana • Persuna nana • Persuna bi Emfasizza l-persuna statura Ωg˙ira l-ewwel. • Persuna bi statura qasira

• Difett mit-twelid • Nuqqas mit-twelid Lingwa©© li joffendi u li jne˙˙i mid-dinjità tal-persuna.

• Carer • Support Worker Lingwa©© negattiv• Helper • Assistent li jenfasizza Personali d-dipendenza.




Linji gwida dwar ix-xbihat

Kull meta nuΩaw xbihat – per eΩempju ritratti f’xi artiklu jew f’xi websajt jew filmati f’servizzi televiΩivi – importanti li nΩommu f’mo˙˙na li dawn ˙afna drabi g˙andhom l-istess qawwa daqs il-kliem u t-terminolo©ija li nuΩaw biex nitkellmu dwar persuni b’diΩabilità. Xi kultant aktar ukoll!

G˙alhekk g˙andna responsabbiltà li x-xbihat li nag˙Ωlu jkunu effettivi u poΩittivi u li juru lill-persuna b’diΩabilità b’rispett u dinjità.

Importanti li dawn ix-xbihat:• Jenfasizzaw il-kapaçitajiet, id-

dinjità u l-inkluΩjoni tal-persuna u mhux l-eskluΩjoni, il-vittimiΩmu jew id-dipendenza. Ma jenfasizzawx in-nuqqasijiet fiΩiçi biex ikunu sensazzjonali u jkabbru l-element tal-‘miskina’.

• Jinkludu azzjoni u juru lill-persuna b’diΩabilità f’sitwazzjoni attiva u inklussiva; per eΩempju, persuni b’diΩabilità waqt attività ta’ divertiment flimkien ma’ persuni ming˙ajr diΩabilità; juru attivitajiet skond l-età tal-parteçipanti, per eΩempju: adulti b’diΩabilità jilag˙bu mat-tfal jew b’log˙ob tat-tfal, mhix aççettabbli.

• Juru persuni f’kuntesti fejn jidhru li qed jikkomunikaw, li huma viçin xulxin, u b’espressjonijiet poΩittivi; per eΩempju, persuni b’nuqqas ta’ smig˙ qeg˙din jikkomunikaw ma’ persuni li m’g˙andhomx dan in-nuqqas permezz ta’ interpreti.

• Juru persuni indipendenti li qed juΩaw il-kapaçitajiet tag˙hom; per eΩempju, persuna b’nuqqas ta’ vista fuq il-post tax-xog˙ol ta˙dem bil-kompjuter.

• Juru ostakli ma˙luqa mis-soçjetà li persuni b’diΩabilità jiltaqg˙u mag˙hom fil-˙ajja ta’ kuljum; per eΩempju, id-diffikultà g˙al persuna li tuΩa l-krozzi biex timxi fuq çerti bankini min˙abba n-nuqqas ta’ aççess.

• Juru persuni b’nuqqasijiet diversi u mhux juru biss dawk li g˙andhom nuqqas fiΩiku.

• Jevitaw id-dramatizzazzjoni: jigifieri li juru stampi bl-iswed u l-abjad (black & white), muΩika tad-dwejjaq, tedjanti, slow-motions u/jew vuçijiet monotoni u drammatiçi.

• Minkejja dak li hemm fil-letteratura, allura m’hemmx kontroll fuqu, in-nuqqasijiet bijolo©içi m’g˙andhomx jintuΩaw biex ida˙˙qu. G˙ax dan iwassal li jtellef mid-dinjità tal-persuni b’diΩabilità u jwe©©g˙u kemm il-persuna ikkonçernata kif ukoll lill-familjari tag˙ha. Dan iç-çajt jista’ jitwal jew ikollu effetti fuq il-˙ajja tal-persuna kkonçernata.



Linji gwida ta’ etikett

Óafna drabi persuni bla diΩabilità j˙ossu li ma jafux kif i©ibu ru˙hom ma’ persuni b’diΩabilitajiet differenti. Ma jkunux jixtiequ joffendu iΩda fl-istess waqt ma jafux x’g˙andhom jag˙mlu u x’m’g˙andhomx. Din hija xi ˙a©a li tifhimha. Ìejja l-aktar min-nuqqas ta’ g˙arfien u esperjenza. Ir-regola prinçipali hi li titratta lil kull persuna daqs persuna b˙ali u b˙alek. IΩda hemm xi punti li jg˙inuna nirrelataw a˙jar ma’ xulxin.

Persuni b’nuqqas intellettwali

Huwa importanti li ma na˙sbux li persuni li g˙andhom nuqqas intellettwali kollha g˙andhom l-istess livell ta’ abilità jew diΩabilità. Dan g˙aliex l-ebda Ωew© persuni b’nuqqas intellettwali ma huma l-istess. Fil-fatt persuni b’nuqqas intellettwali jikkomunikaw f’livelli differenti u g˙alhekk u˙ud juΩaw modi differenti ta’ komunikazzjoni. Importanti li ma nittrattawx lil kul˙add l-istess imma li nqisu li kull persuna g˙andha l-individwalità tag˙ha.

• Staqsi lill-persuna tridx g˙ajnuna (“Kif nista’ ng˙inek?”) u kif int g˙andek tag˙mel dan, imma ti˙ux g˙alik jekk din tirrifjuta.

• Tasalx f’konkluΩjonijiet dwar x’tista’ tifhem jew x’tista’ tag˙mel persuna qabel tkun çert li inti tafha sew.

• Kellem direttament lill-persuna, anki jekk din tkun ma’ membru tal-familja jew ma’ xi ˙add li qed jg˙inha.

• Titkellimx mal-persuna li g˙andha diΩabilità qisek qed titkellem ma’ tifel jew tifla – uΩa l-kliem u l-lingwa©© skond l-età tag˙ha.

• Ag˙tiha ç-çans biex tifhmek u biex tirrispondik, per eΩempju: irrepeti jekk ikun hemm bΩonn; jekk il-persuna ma tifhimx, spjega b’mod ie˙or, jew inkella uΩa stampi, ritratti, jew sinjali biex ikun iΩjed façli li tinftiehem.

Meta jkollok dubju, dejjem staqsi lill-persuna g˙aliex hi l-aqwa sors ta’ informazzjoni.


• Ara li l-persuna nieqsa mis-smig˙ qed t˙ares lejk. Jekk ikun hemm bΩonn li ti©bed l-attenzjoni tal-persuna b’nuqqas ta’ smig˙ taptpilha bil-mod fuq spallitha jew xejjer idejk jew ixg˙el u itfi d-dawl (ara li ma to˙loq l-ebda periklu).

• Ara li xofftejk ikunu jidhru sew billi ma tpo©©ix idejk quddiem wiççek, jew tpejjep, jew ikollok iç-chewing gum, jew toqg˙od tiççaqlaq ˙afna. Id-dawl g˙andu jkun fuq wiççek u mhux fuq wiçç il-persuna nieqsa mis-smig˙.

• L-espressjonijiet tal-wiçç u tal-©isem jg˙inu, imma tesa©erax.

• Tkellem ftit bil-mod imma tesa©erax.

• UΩa fraΩijiet jew sentenzi s˙a˙ u mhux kliem wa˙du.

• Jekk tbiddel is-su©©ett, kun çert li l-persuna tkun taf.

• Ivverifika li l-persuna fehmitek sewwa.

• Jekk il-persuna ma fehmitx xi ˙a©a, irrepeti billi tuΩa kliem jew fraΩijiet differenti.

• Jekk il-persuna ma fehmitx xi ˙a©a tista’ tuΩa l-kitba jew stampi.

• Turix li fhimt dak li qed tg˙id il-persuna jekk fil-fatt ma fhimtx.

• G˙al min juΩa l-hearing aid, ag˙Ωel post bla storbju u tg˙ajjatx g˙ax ag˙ar.


Persuni b’nuqqas ta’ smig˙

Il-mod kif persuni li g˙andhom nuqqas ta’ smig˙ jikkomunikaw ivarja ˙afna u jiddependi minn diversi fatturi, l-aktar mill-grad tan-nuqqas ta’ smig˙ u ma’ min qed jikkomunikaw. U˙ud jikkomunikaw l-aktar bil-Lingwa tas-Sinjali u g˙alhekk f’çertu okkaΩΩjonijiet jitolbu interpretu ta’ din il-Lingwa. Óafna juΩaw il-hearing aids biex juΩaw sal-massimu s-smig˙ li jkun g˙ad baqag˙lhom. Kollha jippruvaw jaqraw ix-xofftejn u jikkomunikaw bil-kliem, ˙afna drabi meg˙juna bis-sinjali. Importanti li ma nittrattawx lil kul˙add l-istess imma li nqisu li kull persuna g˙andha l-individwalità tag˙ha.

Dawn huma xi linji gwida ta’ etikett g˙al meta tikkomunika ma’ persuni li g˙andhom nuqqas ta’ smig˙:

• F’çertu sitwazzjonijiet, jekk il-persuna jkollha bΩonn, ara li jkun hemm interpretu tal-Lingwa tas-Sinjali jew lipspeaker.

• Titlobx l-interpretu jew il-lipspeaker biex ikun attiv fil-konverΩazzjoni, b˙al per eΩempju: titolbu opinjoni.

• Meta jkun hemm l-interpretu jew il-lipspeaker kellem lill-persuna nieqsa mis-smig˙ u mhux l-interpetu jew il-lipspeaker.


Persuni b’nuqqas ta’ vista

Il-persuni b’nuqqas ta’ vista mhumiex kollha l-istess. Hemm min jara ftit, hemm min ma jara xejn. Hemm min ma jarax, l-aktar bil-lejl. Importanti li ma nittrattawx lil kul˙add l-istess imma li nqisu li kull persuna g˙andha l-individwalità tag˙ha.

• Kellem lill-persuna biex ti©bed l-attenzjoni tag˙ha u dejjem introduçi lilek innifsek.


• Titlobx il-persuna taqta’ min inti mill-vuçi tieg˙ek biss.

• Taqbadx u twarrab minn quddiem persuna b’nuqqas ta’ vista. AvΩaha li se twarrab.

• Staqsi lill-persuna jekk tixtieqx tkun iggwidata u jekk iva, hemm min jippreferi li te˙dilhom idhom; o˙rajn jippreferu li jΩommu ma’ idejk. Ag˙ti çans lill-persuna ΩΩommok u mbag˙ad ibda miexi/miexja.

Meta tkun qed tiggwida lil persuna b’nuqqas ta’ vista:

• Iççaqlaqx ˙afna l-id li tkun qed iΩΩomm mag˙ha l-persuna; imxi normali u skond il-pass tal-persuna. I©bed l-attenzjoni g˙al xi o©©etti ta’ periklu li jistg˙u jkunu fin-nofs jew li jistg˙u jintlaqtu.

• Informa l-persuna b’xi tibdil fil-livell ta’ l-art, tara© jew bankina.

• Meta tkun tielg˙a t-tara©, ˙alli l-persuna ΩΩomm mal-po©©aman tat-tara©.

• G˙addi int l-ewwel.

• Timbuttax jew ti©bidx persuna b’nuqqas ta’ vista biex toqg˙od bil-qieg˙da. Iggwidalha idha g˙al mas-si©©u.



Persuni b’nuqqas fiΩiku

Il-persuni b’nuqqas fiΩiku mhumiex l-istess l-anqas. Hemm min juΩa s-si©©u tar-roti l-˙in kollu, hemm min juΩah meta jkun se jimxi fit-tul. Hemm min juΩa bastun, krozzi, jew apparat ie˙or biex imur minn post g˙al ie˙or. Hemm persuni li g˙andhom nuqqas fiΩiku imma m’g˙andhomx nuqqas ta’ mobilità, per eΩempju d-diffikultà tkun biex juΩaw idejhom. Importanti li ma nittrattawx lil kul˙add l-istess imma li nqisu li kull persuna g˙andha l-individwalità tag˙ha.

Dawn il-punti jirreferu g˙al persuni li g˙andhom diffikultà biex jimxu:

• Offri li dawn ipo©©u bil-qieg˙da.

• Mhux il-persuni kollha li g˙andhom diffikultà biex jimxu jippreferu li joqog˙du bil-qieg˙da.

• Ftakar li ˙afna drabi persuni li juΩaw walking aids isibuha diffiçli biex juΩaw idejhom waqt li jkunu bil-wieqfa. G˙alhekk per eΩempju diffiçli li jiktbu bil-wieqfa.

Dawn il-punti jirreferu g˙al persuni li jidhru differenti:

• Iffoka fuq il-persuna, il-karattru tag˙ha u dak li qed tg˙id.

• Jekk ti©i g˙andek biex taqdiha jew biex tg˙inha ddawwarx wiççek taparsi ma rajthiex.


Dawn il-punti jirreferu g˙al persuni li juΩaw si©©u tar-roti:

• Is-si©©u tar-roti jag˙mel parti mill-ispazju personali tal-persuna. G˙alhekk tintelaqx fuq is-si©©u u ddendilx affarijiet mieg˙u ming˙ajr il-permess tal-persuna.


• Meta tkellem persuna li tuΩa si©©u tar-roti, inΩel g˙al-livell t’g˙ajnejha.

• Kellem direttament lill-persuna li tuΩa s-si©©u tar-roti u mhux lil min ikun mag˙ha.

Meta qed tmexxi persuna li tuΩa s-siggu tar-roti:

• Tmexxix is-si©©u tar-roti mid-dahar fejn isserra˙ il-persuna – uΩa l-mankijiet tas-si©©u.

• Evita ˙ofor, tumbati jew art li ma tkunx lixxa g˙aliex dawn periklu g˙all-persuna. Meta tg˙addi minn fuq xi sprall oqg˙od attent li r-rota ma tid˙olx fil-vojt.

• Jekk hemm bΩonn, ˙u ˙sieb li idejn u saqajn il-persuna jkunu fil-poΩizzjoni t-tajba.

• Mexxi l-persuna b’mod sigur u mhux perikoluΩ.

Dawn il-punti jirreferu g˙al persuni li g˙andhom diffikultà fid-diskors:

• Jekk ma tifhimx kompletament, tippretendix li fhimt. Irrepeti dak li ma tkunx fhimt u ˙alli r-reazzjoni tal-persuna tiggwidak.

• Kun paçenzjuΩ.

• Ikkonçentra biex tisma’ dak li l-persuna qed tg˙id aktar milli kif tkun qed tg˙id.

• Tikkore©ix lill-persuna jew titkellem g˙aliha. Stenna waqt li tkun qed titkellem u taqax fit-tentazzjoni li tispiççalha s-sentenzi tag˙ha.

• Ipprova staqsi mistoqsijiet li jirrikjedu twe©ibiet qosra jew xengila tar-ras.



• Xi kultant il-persuna b’nuqqas ta’ sa˙˙a mentali tista’ ddum xi ftit biex tifhmek. Ara li l-persuna qed tifhmek – staqsiha jekk fehmitekx.

• Persuna b’nuqqas ta’ sa˙˙a mentali tista’ ©©ib ru˙ha b’mod differenti ˙afna min˙abba l-medikazzjoni li tkun qed tie˙u.

• Persuna b’nuqqas ta’ sa˙˙a mentali xi kultant tista’ tidher indifferenti jew riservata ΩΩejjed, jew ma tag˙milx kuntatt bl-g˙ajnejn G˙alhekk t˙ossokx offiΩ.

• Xi persuni b’nuqqas ta’ sa˙˙a mentali g˙andhom diffikultà jag˙mlu konverΩazzjoni fit-tul. F’dan il-kaΩ ag˙mel mistoqsijiet li jirrikjedu twe©iba qasira jew li tista’ tirrispondi b’sinjali.


Persuni b’nuqqas ta’ sa˙˙a mentali mhux kollha l-istess. Dan in-nuqqas jista’ jaffettwa kif persuna t˙ossha, u kif tirrelata ma’ persuni o˙ra. Dan in-nuqqas ma jistax jintg˙eleb sempliçement bir-rieda tal-persuna. Importanti li ma nittrattawx lil kul˙add l-istess imma li nqisu li kull persuna g˙andha l-individwalità tag˙ha.

Dawn il-punti jirreferu g˙al persuni li g˙andhom nuqqas ta’ sa˙˙a mentali:

• Tassumix li g˙ax il-persuna g˙andha nuqqas ta’ sa˙˙a mentali, ma tkunx kapaçi tie˙u deçiΩjoni we˙idha dwar dak li hu l-a˙jar g˙aliha.

• Titkellimx mal-persuna adulta qisek qed titkellem ma’ tifel jew tifla iΩda uΩa kliem u lingwa©© çar.

• Tg˙a©©ilx lill-persuna biex titkellem u tieha çans ti©bor il-˙sibijiet tag˙ha.

• L-istress jista’ jaffettwa l-abilità ta’ persuna g˙alhekk tag˙milx pressjoni Ωejda fuqha.

Persuni b’nuqqas ta’ sa˙˙a mentali


(eΩ. konferenza, laqg˙a, konferenza stampa, attivitajiet eçç.)

Din il-parti tal-manwal se tag˙ti lista ta’ affarijiet li huma neçessarji biex wie˙ed jorganizza attività li hija tassew inklussiva u li tikkunsidra l-bΩonnijiet differenti tal-parteçipanti. G˙al dettalji komprensivi, speçjalment dwar aççess fiΩiku, ara l-linji gwida, “Access for All – Design Guidelines” ma˙ru© mill-KNPD (www.knpd.org). Il-konsiderazzjonijiet li jidhru hawn mhux neçessarjament japplikaw kollha.

Linji gwida g˙al meta torganizza attività

• Servizz ta’ interpretazzjoni bil-Lingwi tas-Sinjali jew lipspeakers, jekk mitlub.

• Fl-istedina, informa lill-parteçipanti li jistg˙u ji©u pprovduti servizzi skond il-bΩonnijiet individwali tag˙hom, eΩ. interpretazzjoni bil-Lingwa tas-Sinjali, lipspeaker jew loop system.

• Li t˙alli l-interpreti jew il-persuna b’nuqqas ta’ smig˙ u l-lipspeaker jag˙Ωlu huma l-post l-a˙jar g˙alihom fil-kamra fejn se ssir l-attivita.

• Dwal adegwat fuq l-interpreti u l-lipspeaker il-˙in kollu, anke meta tkun se ssir xi preΩentazzjoni viΩwali.

• Li tipprovdi l-materjal li se jkun ippreΩentat, lill-interpreti u l-lipspeaker l-aktar kmieni possibbli qabel l-attività.

• Post tal-laqg˙a mhux storbjuΩ.

• Kmamar tas-sodda aççessibbli g˙al persuni neqsin mis-smig˙ (inkluΩ adattazzjonijiet g˙at-telefown u smoke alarm viΩwali) .

• Li l-kelliema jitkellmu b’mod li jinftiehem u ma jg˙a©©lux iΩΩejjed.

• Evita li jkun hemm ˙afna nies jitkellmu f’daqqa.

• Sottotitoli jekk jintwerew xi filmati.

• Istruzzjonijiet bil-miktub fuq monitors, skrins, notice boards, eçç. dwar l-andament tal-laqg˙a li ©ieli jing˙ataw bil-vuçi biss, speçjalment fejn ikun se jsir xi bdil fil-programm.

Dejjem staqsi jekk il-persuna g˙andhiex xi bΩonnijiet o˙ra.

Biex l-attività tkun aççessibbli g˙all-persuni b’nuqqas ta’ smig˙, hemm bΩonn:


• Parke©© adegwat riservat g˙all-persuni b’diΩabilità fil-post fejn se ssir l-attività (l-eqreb possibbli g˙all-entratura).

• Fl-istedina, informa lill-parteçipanti li jistg˙u ji©u pprovdut servizzi skond il-bΩonnijiet individwali tag˙hom, eΩempju: trasport aççessibbli.

• Aççessibilità mill-parke©© g˙all-entratura tal-post fejn se ssir l-attività.

• Aççessibilità ta’ l-entratura prinçipali fejn se ssir l-attività.

• Aççessibilità mill-entratura g˙al post/ijiet fejn se ssir l-attività, inkluΩ il-kamra fejn issir il-laqg˙a, it-tojlit u kmamar o˙ra, il-lift, il-post fejn ser jittie˙ed il-kafè u r-ristorant.

• Bibien wiesg˙a li jistg˙u jintuΩaw minn persuni li juΩaw si©©u tar-roti.

• Rampi adegwati.

• Imwejjed kollha, inkluΩ tar-re©istrazzjoni u dik tal-kelliema, ikunu aççessibbli g˙all-persuni li juΩaw si©©u tar-roti.

• Spazju biΩΩejjed g˙all-persuni li juΩaw si©©u tar-roti fil-kmamar kollha li se jintuΩaw.

• Il-persuni li juΩaw is-si©©u tar-roti g˙andhom ikollhom aççess g˙all-kamra kollha fejn qed issir l-attività.

• Tojlit aççessibbli skond il-linji gwida fil-viçinanza tal-kamra tal-laqg˙a.

• Telefowns pubbliçi aççessibbli g˙al kul˙add.

• Podjum aççessibbli.

• Lifts aççessibbli g˙al kul˙add.

• Kmamar tal-banju u kmamar tas-sodda aççessibbli g˙al persuni b’nuqqas fiΩiku. Hemm min ikollu bΩonn ta’ sodda og˙la jew aktar baxxa.

Wie˙ed g˙andu jaççerta ru˙u billi jmur fuq il-post u jara li l-façilitajiet kollha li semmejna huma verament aççessibbli u li ja˙dmu.


Biex l-attività tkun aççessibbli g˙al persuni b’nuqqas fiΩiku, hemm bΩonn:


• Post (ji©ifieri l-ambjent fiΩiku) li jkun ming˙ajr ostakli li jistg˙u jkunu ta’ periklu g˙all-persuni b’nuqqas ta’ vista.

• Fl-istedina, informa lill-parteçipanti li jistg˙u ji©u pprovduti servizzi skond il-bΩonnijiet individwali tag˙hom, eΩ. trasport aççessibbli u materjal b’formati differenti.

• Kamra tal-laqg˙a jew/kmamar tal-laqg˙at b’dawl tajjeb u li jista’ ji©i rran©at skond il-bΩonn.

• Sinjali li juru direzzjoni, lifts, tojlits, eçç., li jkunu kbar u b’kulur kontrastanti ma’ l-isfond.

• Numri fil-lifts miktubin bil-Braille.

• Materjal li jing˙ata lill-parteçipanti qabel, waqt jew wara l-laqg˙a g˙andu ji©i pprovdut ukoll bil-Braille, fuq audio cassette, fuq diskettes jew CDs tal-kompjuter (anke b’emails) jew b’tipa kbira.

• Materjal li se jing˙ata b’mod elettroniku, l-a˙jar li jkun bl-IngliΩ u ma jkunx fih kaxxi u tabelli.

• PreΩentazzjonijiet viΩwali b’tipa kbira u kuluri kontrastanti li jistg˙u jinqraw tajjeb.

• Il-kelliema jidentifikaw irwie˙hom u jakkumpanjaw il-materjal stampat bi spjegazzjoni verbali.

• Evita li jkun hemm ˙afna nies jitkellmu f’daqqa.

• Assistenza personali li tinkludi, jekk mitlub mill-parteçipanti, li:- iddawwarhom mal-post fejn se ssir

il-laqg˙a bi spjega kif inhu mqassam il-post;

- tispjega fejnhom il-bibien u t-tojlit; - tg˙inhom isibu post tajjeb fil-kamra

ta’ l-attività;- tispjegalhom dak li jkun qed ise˙˙

waqt l-attività;- toffrilhom g˙ajnuna g˙al waqt il-

waqfa tal-kafè jew ta’ l-ikel, jew f’˙inijiet o˙ra.


Biex l-attività tkun aççessibbli g˙al persuni b’nuqqas ta’ vista, hemm bΩonn:


• Fl-istedina, informa lill-parteçipanti li jista’ ji©i pprovdut servizzi skond il-bΩonnijiet individwali tag˙hom,

eΩempju: trasport aççessibbli u materjal Façli-biex-Taqra.

• Sinjali li juru direzzjoni, lifts, tojlits, eçç. bi stampi sempliçi u çari.

• Materjal li jing˙ata lill-parteçipanti qabel, waqt jew wara l-laqg˙a g˙andu jigi provdut f’format Façli-biex-Taqra.

• Assistenza personali li tinkludi, jekk mitlub mill-parteçipanti, li:- tispjegalhom minn qabel il-programm

ta’ l-attività;- tispjegalhom dak li jkun qed jing˙ad.

• F’kaΩ ta’ intervent minn persuna b’nuqqas intellettwali, din g˙andha ting˙ata l-˙in me˙tie© biex tkun tista’ tesprimi ru˙ha sew.


Biex l-attività tkun aççessibbli g˙al persuni b’nuqqas intellettwali, hemm bΩonn:


Linji gwida g˙all-kitba u produzzjonita’ programmi televiΩivi jew tar-radju

Linji gwida dettaljati jinstabu ukoll fil-”Kodiçi ta’ Prattika dwar id-DiΩabilità u l-PreΩentazzjoni Tag˙ha fix-Xandir”, ma˙ru©a mill-Awtorità tax-Xandir u li jinsab ukoll fil-websajt tal-Kummissjoni: www.knpd.org

Rari tara jew tisma’ persuna b’diΩabilità fuq ir-radju jew TV. Rari iΩjed li l-persuni b’diΩabilità jie˙du sehem fi programmi li mhumiex dwar id-diΩabilità innifisha.Il-persuni b’diΩabilità huma kwaΩi inviΩibbli fi programmi u artikli o˙ra. Per eΩempju, kemm naraw atturi b’diΩabilità, jew deletanti ta’ l-isport li g˙andhom b’diΩabilità, jew membri tal-pubbliku b’diΩabilità, li jintalbu l-opinjoni f’xi vox pop?

Veru li trid aktar impenn biex tinkludi persuni b’diΩabilità, iΩda b’hekk qed ng˙inu biex inkissru l-isterjotipi u nkunu inklussivi.

G˙aldaqstant, huwa importanti li l-producers u artikolisti jaraw li l-persuni b’diΩabilità jigu ppro©ettati mhux b˙ala vittmi jew b’mod patronizzanti, iΩda bl-istess mod b˙al kull çittadin ie˙or.

(artikli, diskorsi, stqarrijiet g˙all-istampa, eçç.)

Hemm diversi modi kif tista’ tirrispetta u tinkludi l-persuni b’diΩabilità meta tkun se tikteb artiklu jew stqarrija g˙all-istampa jew xi skript g˙at-TV jew g˙ar-radju, per eΩempju:

• Óalli l-persuni b’diΩabilità jitkellmu g˙alihom infushom; tihom l-opportunità jesprimu rwie˙hom u meta tkun f’dubju staqsi lilhom x’g˙andek tg˙id jew tag˙mel.

• Dejjem uΩa lingwa li tenfasizza l-ugwaljanza u l-parteçipazzjoni (ara t-taqsima dwar il-Lingwa©©).

• Enfasizza l-poΩittiv u l-kapaçità – dak li persuna kapaçi tag˙mel u mhux x’ma tistax tag˙mel.

• Enfasizza l-bΩonnijiet li jeΩistu min˙abba nuqqasijiet fis-soçjetà; per eΩempju, in-nuqqas ta’ tag˙rif f’formati differenti (awdjo, Braille, Façli-biex-Taqra, eçç.).

• Enfasizza d-drittijiet u r-rispett, u mhux il-karità; per eΩempju, iffoka fuq l-affarijiet fis-soçjetà li jridu jinbidlu biex tkun wa˙da tassew inklussiva.

• Enfasizza l-persuna l-ewwel u mhux in-nuqqas bijolo©iku.

Din il-parti tal-manwal se tag˙ti ˙arsa lejn dak li huwa essenzjali sabiex ikollna produzzjonijiet u kitba tassew inklussiva u li tikkunsidra l-persuni b’diΩabilità.


Minbarra dan, hemm bΩonn li jkun hemm aktar viΩibilità tal-persuni b’diΩabilità fil-midja tal-massa. Jin˙tie© li naraw aktar u aktar persuni b’diΩabilità fl-oqsma kollha u mhux biss g˙al dak li g˙andu x’jaqsam ma’ l-aspett uman, soçjali u ©bir ta’ fondi. G˙alhekk persuni b’diΩabilità ji©u inkluΩi fil-midja tal-massa b’dawn il-modi:

• Rwoli fi programmi televiΩivi b˙ala ˙addiema kompetenti, kollegi tax-xog˙ol u ˙bieb li j˙obbu jiddevertu.

• Ikkunsidra persuna b’diΩabilità b˙ala persuna s˙i˙a bi kwalitajiet tajba u inqas tajba – b˙al kul˙add, wara kollox. Per eΩempju, f’xi teleserje, tista’ turi persuna b’diΩabilità b˙ala persuna simpatika jew mhux tant simpatika. Persuna b’diΩabilità tista’ tkun irrabjata jew imdejqa iΩda tista’ wkoll tkun

fer˙ana, çajtiera, sexy u mimlija ˙ajja. Ikkunsidra persuni b’diΩabilità g˙al xeni komuni fi programmi b˙al teleserje, riklami, vox pop, eçç.

• Meta ta˙seb f’persuni b’diΩabilità ta˙sibx biss f’persuni li juΩaw si©©u tar-roti. Ikkunsidra li turi persuni b’nuqqasijiet biolo©içi o˙ra b˙al persuni b’nuqqas ta’ vista, b’nuqqas fiΩiku ie˙or, b’nuqqas intellettwali, nuqqas ta’ smig˙, nuqqas ta’ sa˙˙a mentali.

• Meta inti tmexxi programm u hemm il-parteçipazzjoni ta’ persuni b’diΩabilità, hu importanti li tipprepara u timxi ma’ dawn il-linji gwida. Tajjeb li tiftakar li fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar inti g˙andek quddiemek persuna/i bl-individwalita’ tag˙ha/tag˙hom.


Linji gwida g˙al informazzjoni stampata

• Evita tqassim iffullat.

• Qassam it-test f’biççiet qosra.

• Ûomm linji qosra. Kolonni dojoq huma e˙fef biex jinqraw minn linji twal.Idealment kull linja g˙andha jkollha bejn 60-70 karattru ji©ifieri bejn 8 u 10 kelmiet.

• Óalli spazju biΩΩejjed bejn il-kolonni. Jekk l-ispazju jkun limitat, ag˙mel linja vertikali biex tifred il-kolonni.

• Tag˙milx il-mar©ni tal-pa©na tal-lemin uniformi g˙ax inkella ma jkunx hemm spazju uniformi bejn kull kelma.

• It-tipa g˙andha tkun ta’ l-anqas 12-il punt g˙alkemm nirrakkomandaw 14-il punt.

• UΩa karattri li façli jinqraw b˙al Arial jew Times New Roman. Evita karattri elaborati jew mhux tas-soltu b˙al Script.

• Test bl-ittri kollha kapitali u test korsiv (italics) huma ©eneralment it-tnejn aktar diffiçli biex jinqraw.

• Evita tipi dojoq. Óafna jippreferu tipi grassi (bold) jew semi grassi.

• Ag˙Ωel karattri fejn in-numri jidhru çari.

• L-ispazju bejn linja ta’ tipa u o˙ra (leading) huwa importanti u b˙ala regola ©enerali g˙andu jkun bejn 1.5 u 2 bejn il-kliem fuq linja.

(inkluΩ preΩentazzjoni bil-presentation software)

• TuΩax aspetti ta’ disinn li jistg˙u jo˙olqu konfuΩjoni, b˙all-istampar ta’ test fuq xbihat.

• Iddawwarx it-test madwar stampi g˙aliex dan jirriΩulta f’linji ta’ daqsijiet differenti, li jistg˙u jkunu diffiçli biex jinqraw.

• UΩa stampi u disinni biex jikkumplimentaw aktar it-test.

• UΩa tipa çara u g˙ajnuniet g˙an-navigazzjoni b˙al lista tal-kontenut, puntini u linji biex tissepara taqsimiet mhux relatati.

• Karatteristiçi rikorrenti b˙al numri tal-pa©ni, g˙andhom ikunu dejjem fl-istess post.

• Ara li jkun hemm kuntrast biΩΩejjed bejn it-test u l-isfond. Dan jg˙odd l-aktar meta tag˙mel reversing type.

• Fil-formoli, ara li t˙alli spazju biΩΩejjed biex ma jkunx hemm problemi g˙al min g˙andu diffikultà biex jikteb fiç-çokon.

• Ag˙Ωel karta ma tleqqx, mhux miksija u tiΩen aktar minn 90gsm.

• Meta titwi karta, tag˙milx it-tinja fuq it-test g˙ax inkella dan isir diffiçli biex jinqara.



Hawnhekk se nkunu qeg˙din naraw x’inhuma dawk l-elementi essenzjali biex websajts ikunu aççessibbli g˙all-persuni b’diΩabilità, ikunu xi jkunu n-nuqqasijiet bijolo©içi tag˙hom.

Tajjeb li nkunu nafu li jeΩisti software li jista’ jaqra l-iskrin u li hu uΩat minn persuni b’nuqqas ta’ vista jew persuni o˙ra li g˙andhom diffikultà li jaqraw minn fuq l-iskrin.

Meta tkun qed to˙loq pa©na tal-web, ikkunsidra li g˙andek firxa wiesg˙a ta’ min iΩur is-sit u li g˙andhom ˙iliet u kapaçitajiet differenti. Jista’ jkun li:

• Persuni g˙andhom nuqqas ta’ vista, smig˙ jew fiΩiçi jew ikollhom diffikultà jaqraw jew jifhmu dak li hemm miktub fis-sit;

• Ma jistg˙ux juΩaw mouse jew keyboard;

• Ikollhom skrin text-only, skrin Ωg˙ir jew konnessjoni ta’ l-internet limitata;

• Ma jifhmux tajjeb il-lingwa li biha jkun miktub id-dokument;

• Ikollhom verΩjoni aktar antika tal-browser, jew browser differenti kompletament, jew sistema totalment differenti min˙abba li s-software speçjalizzat li juΩaw ma jkunx kompatibbli.

Min˙abba dawn il-konsiderazzjonijiet kollha, meta qed tippjana websajt, importanti ˙afna li tqis id-diversità ta’ dawk kollha li juΩaw is-sit sabiex ikun hemm aççess s˙i˙ g˙at-tag˙rif li qed tipprova twassal.

Dawn il-linji gwida li ©ejjin huma mfassla fuq “HTML Techniques for Web Content Accessibility Guidelines 2.0”, linji gwida wΩati wkoll mill-istituzzjonijiet ta’ l-Unjoni Ewropea.

• UΩa teknolo©ija u linji gwida ma˙ru©a mill-Web Accessibility Initiative li ©ew ippubblikati fi ˙dan il-konsorzju W3C. Meta ma jkunx possibbli li tag˙mel dan u l-materjal ma jittran©ax b’mod aççessibbli, ipprovdi verΩjoni alternattiva tal-kontenut li huwa aççessibbli.

• Tiddependix fuq il-kuluri biss imma aççerta li s-sens tal-kliem u l-grafika jkunu jinftiehmu meta jidhru ming˙ajr kulur.

Linji gwida g˙al websajts

(inkluΩ preΩentazzjoni bil-presentation software)

50 Drittijiet, mhux karità

• Ag˙mel markup tad-dokument bi struttura l-aktar xierqa ta’ l-elementi. Ikkontrolla l-preΩentazzjoni bi style sheets aççessibbli. Primarjament dan ifisser titli li juΩaw standard heading tags u tipa li d-daqs tag˙ha tista’ ti©i mkabbra min-na˙a tal-browser.

• Iççara l-uΩu tal-lingwa naturali billi tuΩa markup li jiffaçilita l-pronunzja u l-interpretazzjoni ta’ kitba barranija jew kitba mqassra.

• O˙loq tabelli li jittrasformaw b’mod tajjeb billi taççerta li t-tabelli jkollhom il-markup neçessarju skond il-WCAG standards.

• Aççerta li pa©ni li jikkaratterizzaw teknolo©iji ©odda jittrasformaw b’mod tajjeb billi l-pa©ni huma aççessibbli anke meta teknolo©iji ©odda mhumiex issapportjati jew huma mitfijin.

• Aççerta li l-kontroll tal-kontenut huwa time-sensitive billi l-o©©etti jew pa©ni li jixeg˙lu u jitfu jew ji©u a©©ornati awtomatikament jistg˙u jitwaqqfu.

• Fid-disinn g˙al device independence, uΩa karatteristiçi li jg˙inu biex elementi ta’ pa©ni ji©u attivati kemm bil-mouse kif ukoll bil-keyboard, jew input devices o˙ra.

• UΩa soluzzjonijiet aççessibbli interim biex assistive technologies u browsers qodma ja˙dmu b’mod korrett.

• Ipprovdi mekkaniΩmu ta’ navigazzjoni çara u konsistenti, informazzjoni u orjentazzjoni, navigation bars u mappa tas-sit, eçç. biex tiΩgura l-possibilità li persuna ssib dak li qed tfittex fuq is-sit. L-uΩu ta’ shortcut keys huwa m˙e©©a speçjalment fejn il-kontenut huwa kumpless.

• Aççerta li d-dokumenti jkunu çari u sempliçi sabiex ikunu jistg˙u ji©u mifhuma a˙jar.

• G˙al aktar informazzjoni rreferi g˙al “HTML Techniques for Web Content Accessibility Guidelines 2.0”

http://www.w3.org/TR/ WCAG10-HTML-TECHS/

Tajjeb li dawn il-linji gwida jer©g˙u ji©u kkunsidrati kull darba li tigi a©©ornata l-websajt.

Drittijiet, mhux karità 5�

Tag˙rif rilevanti u kuntatti

Stampar bil-BrailleFondazzjoni g˙all-Aççessibilità ta’ l-Informatika (FITA) ‘Gattard House’, Triq NazzjonaliIl-Blata l-Bajda Telefown: 2599 2659, 2599 2343 Fax: 2599 2659 Indirizz-e: [email protected]://www.knpd.org/mittsfita/

Servizz ta’ Interpreti tal-Lingwa tas-SinjaliG˙aqda Persuni Neqsin mis-Smig˙Numru tal-mowbjal (vuçi): 9938 1234Textelefon: 2124 5823Fax: 2124 5023Indirizz-e: [email protected]

Assistenza relatata mat-Teknolo©ija ta’ l-Informatika (ICT) aççessibbli g˙all-persuni b’diΩabilitàFondazzjoni g˙all-Aççessibilità ta’ l-Informatika (FITA) ‘Gattard House’, Triq NazzjonaliIl-Blata l-Bajda Telefown: 2599 2659, 2599 2343 Fax: 2599 2659 Indirizz-e: (Politika u Servizzi): [email protected]: (Verifika ta’ l-Aççessibilità): [email protected]://www.knpd.org/mittsfita/

5� Drittijiet, mhux karità

Konsultazzjoni ma’ g˙aqdiet ta’ persuni b’diΩabilitàId-Direttorju “Servizzi u Benefiççji g˙all-Persuni b’DiΩabilità”Din il-pubblikazzjoni tista’ tinkiseb mill-Kummissjoni f’formati differenti: bl-IngliΩ, b’tipa kbira bil-Malti, fuq awdjo bil-Malti, fuq vidjo bil-Lingwa tas-Sinjali Maltija u verΩjoni Façli-biex-Taqra bil-Malti. VerΩjonijiet bil-Malti, bl-IngliΩ u Façli-biex-Taqra jinsabu wkoll fuq il-websajt tal-Kummissjoni: www.knpd.org

Tag˙rif Ie˙orIl-Kummissjoni Nazzjonali Persuni b’DiΩabilità (KNPD)Çentru Óidma SoçjaliIstitut Vincenzo BugeiaTriq Braille, Santa VeneraTelefown: 2148 7789Fax: 2148 4609Textel: 2144 65396Indirizz-e: [email protected]

Drittijiet, mhux karità 5�

Access for All – Design Guidelines, Kummissjoni Nazzjonali Persuni b’DiΩabilità, KNPDhttp://www.knpd.org/

Barnes, C. u Mercer, G. (2003) Disability, Londra: Polity

Barnes, C., Oliver, M. u Barton, L. (Eds) (2002) Disability Studies Today, Londra: Polity

Conferences and Meetings: planning for accesshttp://www.disabilityresources.org/CONFERENCE-ACCESS.html

Disability Access and Compliancehttp://www.metrokc.gov/dias/ocre/DA.htm

Guidelines for Accessible Meetings and Eventshttp://www.mdpag.org.uk/pubs.htm#guidelines

Kodiçi ta’ Prattika dwar id-DiΩabilità u l-PreΩentazzjoni Tag˙ha fix-XandirAwtorità tax-Xandir, http://www.knpd.org/

Il-Klijent b’DiΩabilità, Disability Employers Forum u l-Kummissjoni Nazzjonali Persuni b’DiΩabilità, http://www.knpd.org/

Inclusion – Creating an Inclusive Environmentwww.nationalserviceresources.org/filemanager/download/inclusion/inclusion.pdf

Increasing and Improving Portrayal of People with Disabilities in the Mediahttp://www.mediaanddisability.org/index.htm

Referenzi


Interacting with People with Disabilities http://www.bsu.edu/dsd/article/0,1969,66066-6523-17846,00.html

Planning Accessible Conferences and Meetingshttp://www.nebraskagifted.org/eric/e735.html

Oliver, M. (1996) Understanding Disability: from theory to practice, Londra: Macmillan

Pointon A, u Davies C., eds, (1997) Framed: interrogating disability in the media, Londra: BFI Publishing Preiser, W., u Ostroff, E., (2001) Universal Design Handbook, New York: McGraw Hill

SCOPE, (2001) Tell It Like It Is: an exploration of language, imagery and disabled people’s lives, Londra: Department for Work and Pensions, SCOPE

Servizzi u Benefiççji g˙all-Persuni b’DiΩabilitàKummissjoni Nazzjonali Persuni b’DiΩabilità, http://www.knpd.org/

Swain, J., French, S., Barnes, C., u Thomas, C. (Eds) (2004) Disabling Barriers Enabling Environments, Londra: Sage

Talking to and about Workers with Disabilitieshttp://www.ilwig.net/resources/wwd-talking_about.html#People_First_Language

Television Access Serviceshttp://www.ofcom.org.uk/consult/condocs/accesservs/access.pdf

The Social Model of Disabilityhttp://www.redcross.org.uk/standard.asp?print=1&id=58926&cachefixer

The �th. DPI World Assembly in Korea �00�http://v1.dpi.org/lang-en/index

UK Disability Archive, the Centre for Disability Studies, University of Leeds http://www.disability-archive.leeds.ac.uk/

Understanding Disabilityhttp://www.drc-gb.org/citizenship/lessonplans/understanding/coreactivity/index.asp

Web Content Accessibility Guidelines �.0http://www.w3.org/TR/WAI-WEBCONTENT/#Guidelines

Working with the news mediahttp://www.txddc.state.tx.us/resources/publications/news_midja/nwsmidjavalu.asp#look

Drittijiet, mhux karità 55


Documents

Drittijiet, mhux karità - CRPD...Drittijiet, mhux karità 5 Matul iΩ-Ωmien rajna kif il-volontarjat f’Malta u G˙awdex rabba g˙eruq sodi u wettaq ˙idma kruçjali f’oqsma differenti,