Dragan ĐUKANOVIĆ1 - doiSerbia · Južni Sloveni su šira etnička grupacija čije narode odlikuje zajedničko poreklo. U ovoj grupaciji naroda se nalaze Slovenci, Hrvati, Bošnjaci,

272

Dragan ĐUKANOVIĆ1

UDK 342.4:340.5(497.1)

Biblid 0025-8555,54(2002) Vol. LIV, br. 3, pp. 272-306

Izvorni naučni rad Jul 2002.

OSNOVNE USTAVNE KONCEPCIJE U ZEMLJAMA BIVŠE JUGOSLAVIJE - UPOREDNA ANALIZA

ABSTRACT

This article focuses on the constitutional framework of the states

established within the borders of the former SFR of Yugoslavia. The author analyses particularly the following issues: constitutional definitions of the states, human rights regulation, organization of the governance, organization of the states, status of the local governement and constitutional protection of the ethnic minorities rights.

Uvodne napomene Južni Sloveni su šira etnička grupacija čije narode odlikuje zajedničko

poreklo. U ovoj grupaciji naroda se nalaze Slovenci, Hrvati, Bošnjaci, Srbi, Crnogorci i Makedonci. Za države čije preovlađujuće stanovništvo čine Južni Sloveni mogu se koristiti različiti termini – u prošlosti jugoslovenske, danas južnoslovenske. Ove zemlje je moguće, u zavisnosti od sfere interesovanja, izučavati sa nekoliko različitih aspekata - sa etničkog, geografskog i političkog aspekta. Ukoliko se kao ključan uzme etnički aspekt, južnoslovenskim državama se smatraju države Jugoistočne Evrope, odnosno Balkana,2 u kojima je većina stanovništva srodnog slovenskog porekla. 1 Dragan Đukanović, saradnik Instituta za međunarodnu politiku i privredu, Beograd. 2 Naziv Balkansko poluostrvo je prvi u stručnoj literaturi upotrebio nemački geograf

Johan August Zeune, «koji je želeo da i jugoistočni prostor evropskog kopna, analogno Pirinejskom i Apeninskom poluotoku, dobije ime po glavnom gorju«, (Citat: »Balkan«,

MP 3, 2002 - Ustavi Novostvorenih država bivše SFRJ (str.272-306)

273

Južnoslovenske zemlje u geografskom smislu predstavljaju područje Zapadnog Balkana, koje je omeđeno Alpima, rubovima Panonske nizije, rekom Dunavom, Starom Planinom, gornjim tokom reke Vardar i Jadranom. Ukoliko bi se prostor odredio u političko-geografskom smislu onda bi on podrazumevao teritoriju nekadašnje Jugoslavije, koja je nastala ujedinjenjem južnoslovenskih naroda 1918. godine.

Južni Sloveni su naselili ovaj prostor doseljavanjem na Balkan u prvoj polovini VII veka. Među prvim Slovenima koji su naselili ovaj prostor bili su Srbi i Hrvati, jedina dva južnoslovenska plemena koja su do današnjeg vremena sačuvala svoja stara plemenska imena. Pleme koje je naselilo krajnji severo-zapad ovog područja, Slovenci, dobilo je svoje nacionalno ime tek u prvoj polovini XIX veka. Slovensko pleme koje se naselilo na krajnjem jugoistoku ovog područja jesu Makedonski Sloveni - Makedonci, koji su ime dobili po helenskoj provinciji koju su naselili. Središnje delove ovog prostora su naselili Hrvati, Bošnjaci i Srbi, dok su se na jugu jadranskog priobalja nastanili Crnogorci, koji su današnju etničku odrednicu dobili tek krajem XVI veka.

1. Kasniji istorijski razvoj ovih zemalja i naroda, koji ih naseljavalju, uslovio je njihovo naknadno razlikovanje. Početkom VIII veka je izvršeno pokrštavanje Južnih Slovena i njihovo prevođenje sa stare slovenske religije3 na hrišćanstvo. Posle podele hrišćanstva 1054. godine na Istočno i Zapadno, severnija južnoslovenska plemena (Slovenci i Hrvati) prihvataju rimokatoličku veroispovest, dok južna (Srbi, Crnogorci i Makedonci), pod dominacijom Vizantije, prihvataju pravoslavlje. Jedino su stanovnici središnje južnoslovenske zemlje, Bosne,4 pod uticajem tadašnjih novih stremljenja u hrišćanstvu uslovljenih dualizmom, primili bogumilsku veroispovest. Nakon turske okupacije većina ovog stanovništva u Bosni prihvata islam.5

I kasniji istorijski razvoj uslovio je produbljivanje razlika koje su nametnute od strane zavojevača. Tako se Slovenci i Hrvati razvijaju pod uticajem zapadnih imperija, dok su Srbi, Crnogorci i Makedonci nastavili svoj razvitak pod uticajem Vizantije sve do njene propasti i potpadanja pod tursku vlast.

Prvobitna, a zatim i sednjevekovna Srbija je nastala južno od Dunava. Središte razvoja Hrvatske je prvobitno bilo smešteno u jadranskom priobalju

u: Enciklopedija leksikografskog zavoda, Tom I, Zagreb, 1955, str. 361.) 3 Videti: Mircea Eliade, Ioan P. Cuoliano, «Vodič kroz svetske religije», Narodna knjga,

Alfa, Beograd, 1996, str. 268-270. 4 Videti: Nada Klaić, «Srednjevekovna Bosna», GZH, Zagreb, 1989, str. 32-35. 5 Ćiril Petešić, «Bogomilstvo i islam», Fokus, br. 9/81, Zagreb, str. 24-28.


274

i Gornjem Pounju (današnja Bihaćka oblast), ali se kasnije pomeralo prema severozapadu. Bosna je centralna južnoslovenska zemlja čije se sedište nalazilo u blizini izvora istoimene reke i prvi put se pominje u X veku. Crna Gora je dugo, sve do početka XX veka, imala vlastitu državnu formu, dok se makedonska nacionalna samobitnost javila najpre kroz jak nacionalni pokret početkom XX veka, a u državno-pravnom smislu se otelotvorila polovinom istog veka.

Premda su ove zemlje često menjale svoje gospodare, bitno je istaći nekoliko osnovnih činjenica vezanih za tok savremene političke istorije ovog područja. Početkom XVIII veka svi Južni Sloveni, sa izuzetkom Crnogoraca, bili su pod stranom vlašću. Slovenci, Hrvati i Srbi u Sloveniji, Hrvatskoj i današnjoj Vojvodini bili su pod vlašću Austro-Ugarske. Samo je jedan manji deo Hrvatske uživao autonomiju, a Srbi u Južnoj Ugarskoj (današnjoj Vojvodini) su uživali izvesnu versko-prosvetnu samoupravu. Slovenci su bili podeljeni u nekoliko pokrajina u kojima su, isključujući Kranjsku, imali manjinu stanovništva.

Srbija, Bosna i Hercegovina i Makedonija su, kao i veći deo današnje Crne Gore, ostale pod turskom vlašću sve do druge polovine XIX i početka XX veka.

Početak XIX veka odlikuju probuđena nacionalna osećanja Južnih Slovena. Tako se u Srbiji 1804. godine diže ustanak protiv turske vlasti, dok se jaki, na prvom mestu pokreti vezani za kulturni preporod, javljaju u Hrvatskoj, Sloveniji i Vojvodini.

Srbija i Crna Gora posle Berlinskog kongresa (1878) dobijaju državnu samostalnost i međunarodno priznanje, dok veći deo današnje Crne Gore i Makedonije ostaje pod turskom vlašću sve do početka XX veka. Bosna i Hercegovina je, kao dotadašnja najsevernija turska pokrajina, okupirana od strane Austro-Ugarske 1878. godine. 1908. godine je izvršena i aneksija ove zemlje.

2. Ideja o objedinjavanju Južnih Slovena u jednu državu nije nova.6 Njeni koreni su vezani za početak XVI veka, ali je do izražaja došla posebno posle Prvog svetskog rata. Prva zajednica južnoslovenskih naroda je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca,7 nastala 1918. godine. Desetak godina kasnije ova je država preimenovana u Kraljevinu Jugoslaviju. Pored 6 U početku su nosioci ove ideje bili književnici i narodni prosvetitelji (Ivan Gundulić,

Dositej Obradović, Ljudevit Gaj, biskup Josip Juraj Strossmeyer, Janez Blavajs, Petar Petrović-Njegoš, braća Miladinov, Vuk Stefanović-Karadžić, Osman Đikić, Nikola Tesla, Mihailo Pupin, Miroslav Krleža i drugi). Videti: «Jugoslovenstvo», Mala politička enciklopedija, Savremena administracija, Beograd, 1966, str. 461-462.

7 Videti: «Istorija naroda Jugoslavije», Prosveta, Beograd, 1964.


275

monarhističkog oblika uređenja, Kraljevina Jugoslavija je imala unitarnu strukturu, čime su gušeni zahtevi naroda za negovanjem vlastitog identiteta. Ova državna konstrukcija nestaje u vihoru Drugog svetskog rata, dok se druga Jugoslavija rađa tokom antifašističke borbe južnoslovenskih naroda (1941-5). Osnovni temelji na kojima je počivala druga Jugoslavija bili su federalizam i republikansko uređenje.

Posleratna Jugoslavija se intenzivno razvijala kao jedinstvena država, ali se unutar nje paralelno razvija i pokušaj osamostaljivanja konstitutivnih činilaca (šest republika i dve pokrajine). Poslednji ustav8 druge Jugoslavije, donet 1974. godine, samo je dodatno podstakao tendencije ka stvaranju samostalnih država uvodeći polukonfederalne elemente. Ove tendencije dovele su do raspada druge Jugoslavije i do osamostaljivanja većine republika. Tako 1991. godine nezavisnost proglašavaju Republika Slovenija, Republika Hrvatska i Republika Makedonija, dok godinu dana kasnije Bosna i Hercegovina takođe proglašava svoju državnu nezavisnost. Na žalost, disolucija Jugoslavije nije prošla bez ratnih sukoba, od kojih je najduže trajao sukob u Bosni i Hercegovini.

3. Republika Slovenija donosi Ustav9 1990, dok nešto kasnije, tokom iste godine, novi konstitutivni akt donosi i Republika Hrvatska.10 Obe države su proglasile i samostalnost već tokom naredne godine. Tokom sukoba etničkih zajednica u Bosni i Hercegovini na teritoriji koju je kontrolisala probošnjačka bosanskohercegovačka vlada na snazi je ostao Ustav iz 1974. (prečišćen tekst).11 U isto vreme, na teritoriji koju su kontrolisali bosanskohercegovački Srbi, je važio Ustav Republike Srpske (1992).12 Nakon eskalacije etničkih sukoba između Bošnjaka i Hrvata, 1994. je donet Ustav Federacije Bosne i Hercegovine,13 kojim se regulišu odnosi ove dve etničke zajednice na teritorijama koje su kontrolisale probošnjačka Armija Bosne i Hercegovine i Hrvatsko vijeće obrane. Od ove dve paradržavne tvorevine se 1995. konstituiše država Bosna i Hercegovina zaključivanjem 8 Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, Savremena administracija,

Beograd, 1974. 9 Ustav Republike Slovenije, u: "Novi ustavi na tlu bivše Jugoslavije", Međunarodna

politika, Pravni fakultet, Fakultet političkih nauka, Beograd, 1995, str. 89-126. 10 Ustav Republike Hrvatske, «Novi ustavi na tlu bivše Jugoslavije«, op. cit, str. 39-88. i

prečišćen tekst Ustava Republike Hrvatske, Internet, 15/03/02, http://www.vlada.hr/ ustav.html.

11 Ustav Republike Bosne i Hercegovine, u «Novi ustavi na tlu bivše Jugoslavije», op. cit, str. 159-248.

12 Ustav Republike Srpske, «Novi ustavi na tlu bivše Jugoslavije», op. cit., str. 249-280. 13 Ustav Federacije Bosne i Hercegovine, Internet, 15/03/02, http:// www.fbihvlada.gov.

ba/bosanski/federacija/ustav_bh.html.


276

Dejtonskog mirovnog sporazuma, čijim se aneksom 4. utvrđuju ustavni aranžmani.14 Bosna i Hercegovina postaje složena država, sastavljena iz dva entiteta Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske.

Iako je vlastitu državnu samostalnost stekla u ovom periodu, Republika Makedonija je to ostvarila bez ratnih sukoba. Sobranje Makedonije je novi ustav15 ove zemlje donelo 1991.

Republika Srbija i Republika Crna Gora su zajedno formirale Saveznu Republiku Jugoslaviju, proglašenjem ustava16 1992 godine. Republika Srbija je svoj ustav17 donela dve godine pre konstituisanja savezne države, 1990, dok je Republika Crna Gora svoj konstitutivni akt proglasila18 1992. Nakon vojne intervencije Severnoatlantskog saveza na SR Jugoslaviju, na teritoriji ove zemlje koju dominantno naseljavaju etnički Albanci–Kosovu, raspoređuju se međunarodne vojne snage sa ciljem da uspostave suštinsku autonomiju. Maja 2001. godine međunarodna uprava na Kosovu donosi Ustavni okvir za privremenu samoupravu.19 Pošto je treća Jugoslavija, sastavljena od Republike Srbije i Crne Gore zapala u duboku institucionalnu i pravnu krizu, na inicijativu Evropske unije je marta 2002. godine potpisan sporazum pod nazivom Polazne odnove za preuređenje odnosa Srbije i Crne Gore,20 čime se konstituiše nova državna zajednica. To se potkrepljuje "faktičkim stanjem i istorijskim pravom obeju država-članica"21 da potvrde svoje elemente državnosti. Novi naziv državne zajednice je Srbija i Crna Gora.

Da bi se potpunije razumeli ustavni koncepti novonastalih država na tlu bivše Jugoslavije, na samom početku je neophodno napomenuti da je struktura njihovih konstitutivnih akata slična i da podrazumeva sledeće aspekte: osnovne ustavne okvire, ljudska prava i slobode, horizontalnu i vertikalnu strukturu organizacije vlasti, lokalnu samoupravu i delove vezane za način izmene ovih akata.

14 Ustav Bosne i Hercegovine, u: "Dejtonski sporazum"(specijalno izdanje), Naša Borba,

Beograd, 1996, str. 64-83. 15 Ustav Republike Makedonije, «Novi ustavi na tlu bivše Jugoslavije», op. cit, str. 127-

158. 16 Ustav Savezne Republike Jugoslavije, «Novi ustavi na tlu bivše Jugoslavije«, op.cit, str.

7-38. 17 Ustav Republike Srbije, Službeni glasnik RS, Beograd, 1990. 18 Ustav Republike Crne Gore, Internet, 13/03/02, http://www.montenet.org/ustav.html. 19 Ustavni okvir za privremenu samoupravu na Kosovu, UNMIK, reg 2001, maj 2001. 20 Polazne osnove za preuređenje odnosa Srbije i Crne Gore, «Danas», Beograd, 15. mart

2002, str. 14-15. 21 Ibidem


277

1. Osnovni konstitutivni okviri novostvorenih država bivše Jugoslavije

Svi ustavi novostvorenih država na tlu bivše Jugoslavije počinju

svečarskim uvodnim tekstom (preambulom), a zatim slede ključna državna određenja kroz opšte odredbe. Analiza ovih delova ustava ukazuje na potragu za istorijskim kontinuitetom državnosti na koji se ustavotvorci pozivaju, kao i na izvore suvereniteta. Ustavi ovih zemalja različito određuju nosioce državnog suvereniteta: narod, građani, stanovništvo ili države-članice (ponegde su navedeni i narod i građani).

Slovenija. U preambuli Ustava Republike Slovenije se izvor njene državnosti traži u neotuđivom «pravu slovenačkog naroda na samoopredeljenje«,22 što je potvrđeno i "viševekovnom borbom za narodno oslobođenje."23 Opšte odredbe Ustava Republike Slovenije definišu ovu zemlju kao »demokratsku republiku« i »državu svih svojih građanki i građana, (koja je) zasnovana na trajnom i neotuđivom pravu slovenačkog naroda na samoopredeljenje«.24 Ovakva ustavna definicija podjednako ukazuje na činjenicu da su nosioci državnog suvereniteta i građani i slovenački narod. U Republici Sloveniji, kako predviđa njen konstitutivni akt »vlast pripada narodu« i građani «vrše vlast neposredno i kroz izbore na principu podele vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku«.25

Hrvatska. Izvornim odredbama Ustava Republike Hrvatske (prečišćeni tekst) se navode istorijski fakti koji se odnose na »viševekovnu nacionalnu osobenost i razvoj državotvorne misli«.26 Različite forme "hrvatske državne samobitnosti", od hrvatskih kneževina u VII veku, preko srednjevekovne samostalne Hrvatske i kasnije samobitnosti ove zemlje unutar Ugarske, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i druge Jugoslavije, istorijski temelj su na kojem počiva današnja Republika Hrvatska. Dalje se u preambuli navodi i stav da je temelj novoj hrvatskoj državnosti postavljen »voljom hrvatskog naroda« kao «nacionalne države hrvatskog naroda i države pripadnika onih naroda i manjina, koji su njezini državljani».27 Ustav Republike Hrvatske ovu zemlju definiše i kao »jedinstvenu i nedeljivu, demokratsku i socijalnu državu«28 u kojoj »vlast proizilazi iz naroda i pripada narodu, kao zajednici slobodnih i ravnopravnih državljana«.29

22 Ustav Republike Slovenije, preambula, alineja 2. 23 Ibidem. 24 Ibidem, član 3. 25 Ibidem, član 3, stav 2. 26 Ustav Republike Hrvatske, preambula, alineja 1. 27 Ibidem, preambula, alineja 2. 28 Ibidem, član 1, stav 1. 29 Ibidem, član 1, stav 2.


278

Bosna i Hercegovina. Preambula Ustava Bosne i Hercegovine (1995) se poziva na opšte proklamovane principe i standarde koji su utvrđeni principima i ciljevima Povelje Ujedinjenih nacija. Time se dodatno podvlači i do tada građanskim ratom ugrožen princip državnosti, suvereniteta, nezavisnosti i integriteta Bosne i Hercegovine. U preambuli30 se navodi da su nosioci suvereniteta u ovoj državi »Bošnjaci, Hrvati i Srbi, kao konstitutivni narodi (zajedno sa ostalima) i građani Bosne i Hercegovine«. Konstitutivnost podrazumeva potpunu jednakopravnost tri naroda, koja su zajedno sa »ostalima« (Jevrejima, Ukrajincima, Romima, Crnogorcima, Albanicima i drugima) nosioci suvereniteta. U drugom delu ove ustavno-pravne definicije se ističe i to da su i građani nosioci suvereniteta. Član I Ustava Bosne i Hercegovine definiše kontinuitet bosanskohercegovačke državnosti u odnosu na raniju Republiku Bosnu i Hercegovinu, koja je međunarodno priznata 1992. godine i predviđa modifikaciju njenog imena. U drugom stavu ovog člana se navodi da je Bosna i Hercegovina »demokratska, pravna država sa slobodnim i demokratskim izborima«.31 Ovim članom se predviđa složena struktura BiH, koja se sastoji iz dva entiteta: Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske. Prvobitno ustavno definisanje bosanskohercegovačkih entiteta kao isključivo nacionalnih prostora, što podrazumeva da je Republika Srpska »država srpskog naroda«,32 a Federacija Bosne i Hercegovine bošnjačko-hrvatski entitet danas dobija druge obrise. Naime, na osnovu inicijative za ocenu ustavnosti konstitutivnih akata oba bosanskohercegovačka entiteta, koja je pokrenuta 1998. godine, Ustavni sud Bosne i Hercegovine33 je proglasio navedene odredbe entitetskih ustava neusaglašenim sa Ustavom Bosne i Hercegovine kao najvišim pravnim aktom ove zemlje. Trenutno je u toku procedura izmene entitetskih ustava, što će omogućiti konstitutivnost svih naroda na tlu cele Bosne i Hercegovine. Srbi će tako, pored Bošnjaka i Hrvata, biti konstitutivni narod u Federaciji Bosne i Hercegovine, a Bošnjaci i Hrvati, pored Srba u Republici Srpskoj. To naravno utiče i na šire promene entitetskih ustava, koje će se odnositi na entitetska obeležja, službene jezike i način predstavljanja sva tri konstitutivna naroda u entitetskim organima vlasti.

Jugoslavija/ Srbija i Crna Gora. Ustav Savezne Republike Jugoslavije (1992) definiše ovu državu kao »suverenu državu zasnovanu na ravnopravnosti građana i ravnopravnosti republika članica«.34 Ustavom se 30 Ustav Bosne i Hercegovine, preambula, alineja 10. 31 Ibidem, član 1, stav 2. 32 Ustav Republike Srpske, član 1. 33 Videti odluke Ustavnog suda BiH od 28-30. januara 2000, 18-19. februara 2000, 30.

juna i 1. jula 2000 i 18-19. avgusta 2000. Izvor: Internet, 12/12/01/, http:// www.ustavnisud.ba/odluke. html.

34 Ustav SR Jugoslavije, Član 1.


279

ističe da SR Jugoslaviju sačinjavaju Republika Srbija i Republika Crna Gora. Članom 6. Ustava SR Jugoslavije se navodi i da je »republika članica država u kojoj vlast pripada građanima«, dok se članom 8. se ističe i da u saveznoj državi vlast pripada građanima. Međutim, nedavno potpisani Sporazum o novim principima odnosa Srbije i Crne Gore insistira na potvrđivanju "elemenata državnosti Srbije i Crne Gore, koji proizilaze iz sadašnjeg faktičkog stanja i istorijskih prava obeju država".35 To još uvek ne određuje nosioce suvereniteta u ovoj državnoj zajednici i ostavljena je mogućnost da ustavotvorci buduće Ustavne povelje Srbije i Crne Gore preciziraju to pitanje.

Republika Srbija je Ustavom (1990) definisana kao »demokratska država svih građana koji u njoj žive, zasnovana na slobodama i pravima čoveka i građanina, na vladavini prava i na socijalnoj pravdi«.36 Međutim, u preambularnom delu Ustava se ističe zajednička »borba srpskog naroda« da zajedno sa pripadnicima drugih naroda i građana stvore modernu Srbiju.

Ustav Republike Crne Gore (1992) u preambularnom delu iznosi »istorijsko pravo crnogorskog naroda na sopstvenu državu«.37 Član 1. Ustava ističe da je Crna Gora »demokratska, socijalna i ekološka država«38 i da se organizacija vlasti u njoj zasniva na republikanskom obliku vladavine. U narednom članu se ističe da "suverenitet pripada građanima".39

Posle uspostavljanja međunarodne uprave u južnoj srpskoj pokrajini- Kosovu, Specijalni predstavnik Generalnog sekretara Ujedinjenih nacija je 2001. godine doneo Ustavni okvir za privremenu samoupravu na Kosovu. U preambuli Ustavnih okvira se ističu »legitimne težnje stanovništva Kosova« za samoupravom, ekonomskim napretkom, poštovanjem ljudskih i prava nacionalnih zajednica. U Poglavlju 1. (Osnovne odredbe) Ustavnih okvira se ističe da je »Kosovo entitet pod privremenom međunarodnom upravom koji, sa svojim stanovništvom, ima jedinstvene istorijske, pravne, kulturne i jezičke atribute«.40 U ovom konstitutivnom aktu se pod »stanovništvom« podrazumevaju svi građani Kosova.

Makedonija. Republika Makedonija se članom 1. Ustava definiše kao »suverena, samostalna, demokratska i socijalna država«, dok se u članu 2. ističe da »suverenitet proizilazi od građana i pripada građanima«. U

35 Polazne osnove za preuređenje odnosa Srbije i Crne Gore, «Danas», Beograd, 15. mart

2002, str. 14-15. 36 Ustav Republike Srbije, član 1. 37 Ustav Republike Crne Gore, preambula, alineja 1. 38 Ibidem, član 1, stav 1. 39 Ibidem, član 2, stav 2. 40 Ustavni okvir za samoupravu na Kosovu, poglavlje 1, 1.1


280

nedavno izmenjenoj preambuli makedonskog ustava stoji da »građani Makedonije, makedonski narod kao i građani koji žive unutar njenih granica, albanski narod, turski narod, vlaški narod, srpski narod, romski narod i drugi, preuzimaju odgovornost za suverenitet i jedinstvo njihove domovine«.41 Ovim se pored već proklamovanog građanskog ustrojstva Makedonije podvlači i ravnopravnost svih naroda, odnosno etničkih zajednica koji u njoj žive. Preambula ukazuje i na istorijski kontinuitet makedonske državnosti od Kruševske republike (1093) i odluka Antifašističkog Sobranja Narodnog Oslobođenja Makedonije (ASNOM) koje su donete tokom Drugog svetskog rata, do položaja Makedonije kao federalne jedinice u nekadašnjoj Jugoslaviji.

Definicije ovih država i entiteta obuhvataju različite nosioce suvereniteta, od "predominacije njihovog nacionalnog identiteta do etabliranja građanskih društava".42 Ove zemlje tako i dalje lutaju između univerzalnosti građanina kao nosioca suvereniteta i nacije kao po političke činioce poželjnije kategorije na kojoj suverenitet treba da počiva.

2. Ustavno-pravni okviri sloboda i prava čoveka i građanina

Svi ustavi južnoslovenskih zemalja u delovima koji slede nakon

opštih odredbi utvrđuju okvire ljudskih prava i sloboda. To podrazumeva osnovna građanska, politička, ekonomska, socijalna i kulturna prava, kao i kolektivna prava pripadnika manjinskih zajednica.

U svim ovim ustavima je proklamovano načelo opšte jednakosti svih građana i zabrana diskriminacije. U nekima od ustava su posebno istaknuta prava izbeglih i raseljenih lica, kao ugroženih kategorija, na povratak svojim predratnim domovima. Na određeni način utvrđena su i ograničenja ljudskih prava u stanjima ratne opasnosti i ugroženosti.

Slovenija. Ustav Republike Slovenije43 ističe da država štiti ljudska prava i osnovne slobode. To podrazumeva jednakost svih građana pred zakonom, kao elementarnu pretpostavku za poštovanje ljudskih prava i sloboda. Ustav dalje predviđa procedure i načine ostvarivanja ljudskih prava i osnovnih sloboda, neprikosnovenost ljudskog života i zabranu svih oblika torture i diskriminacije. Pored već nabrojanih osnovnih sloboda i prava, specificum slovenačkog Ustava predstavlja detaljno regulisanje ekonomsko-socijalnih prava44 kroz slobodu rada, pravo na socijalnu sigurnost,

41 Предлог амандманите на Устаb, »Denes«, Skoplje, 24. septembar 2001, str. 10-11. 42 Ranko Petković, «Predgovor», u: «Novi ustavi na tlu bivše Jugoslavije», op. cit, 1995,

str. 6. 43 Ustav Republike Slovenije, odeljak 2, čl. 14-65. 44 Ibidem, čl. 49-52.


281

zdravstvenu zaštitu i regulisanje prava invalida. Oblast obrazovanja45 je u ovom odeljku ustava regulisana kroz obaveznost osnovnog obrazovanja, autonomiju univerziteta, slobodu stvaralaštva, nauke i umetnosti.

Hrvatska. Ustav Republike Hrvatske u trećem delu, pod nazivom »Zaštita ljudskih prava i osnovnih sloboda«,46 pored osnovnih, predviđa i politička, socijalno-ekonomska i kulturna prava. Ustavom Republike Hrvatske je proklamovano načelo jedankosti svih građana bez obzira na rasu, pol, boju kože, pol, jezik, veru i politička ili druga uverenja. Prava i slobode građana su ograničena samo pravima i slobodama drugih ljudi i ustavnim i zakonskim rešenjima. Svako ko se «ogreši» o odredbe Ustava o ljudskim i građanskim pravima, lično je odgovoran i ne može se pravdati «višim nalogom». Ustavom Hrvatske je utvrđeno i pravo manjinskih zajednica na ravnopravnost i izbor svojih predstavnika u organima ove države.

Bosna i Hercegovina. Ustav Bosne i Hercegovine (član II) utvrđuje najširi nivo međunarodno-priznatih sloboda i prava. Za kontrolu sprovođenja ljudskih prava nadležna je Komisija za ljudska prava,47 koja je osnovana u skladu sa Aneksom 6. Dejtonskog mirovnog sporazuma. Jedna od ustavnih odrednica ističe da je Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava48 sastavni deo unutrašnjeg prava Bosne i Hercegovine. Aneks I Ustava Bosne i Hercegovine sadrži spisak konvencija, protokola i međunarodnih dokumenata49 koji regulišu oblast ljudskih prava, a koji će se direktno primenjivati u Bosni i Hercegovini. Ustavom je predviđen i spektar osnovnih ljudskih prava i sloboda kao i princip odsustva diskriminacije u sistemu njihovog sprovođenja. Prva bitna karakteristka bosanskohercegovačkog Ustava u oblasti regulisanja građanskih prava i sloboda se odnosi na to da je njime zagarantovano izričito pravo izbeglih i raseljenih lica na povratak svojim predratnim domovima. Drugo, bitno obeležje u ustavnom rešenju Bosne i Hercegovine se odnosi na punu saradnju sa međunarodnim organizacijama za zaštitu ljudskih prava (član II, stav 8. Ustava BiH) radi njihove zaštite. Prava koja su utvrđena u članu II Ustava Bosne i Hercegovine ne mogu biti umanjena ili isključena iz pravnog sistema ove

45 Ibidem, čl. 57-60. 46 Ustav Republike Hrvatske, odeljak III, čl. 14-69. 47 Videti: Aneks 6 Dejtonskog mirovnog sporazuma- Sporazum o ljudskim pravima, u:

«Dejtonski sporazum», op. cit, str. 85-97. 48 Ustav BiH, čl. II, stav 2. 49 Aneks I Ustava BiH-Dodatni sporazumi o ljudskim pravima koji će se primenjivati u

Bosni i Hercegovini sadrži 15 naziva dokumenata. Ovi dokumenti se odnose na sprečavanje i kažnjavanje genocida, zaštitu žrtava rata, zaštitu izbeglica, pravima udatih žena, lica bez državljanstva, itd.


282

zemlje i tako nisu podložna izmenama putem amandmana na ustav.50 Ustavi bosanskohercegovačkih entiteta (Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine) slično regulišu oblast ljudskih i građanskih prava, stim što se unutar Federacije BiH uvodi i institucija ombudsmana51 kao garanta sprovođenja i poštovanja ljudskih prava.

Jugoslavija / Srbija i Crna Gora. Ustav Savezne Republike Jugoslavije u svom drugom odeljku ("Slobode, prava i dužnosti čoveka i građanina") polazi od jednakosti svih građana pred zakonom, garancija prava za život i slobodu, ljudsko dostojanstvo i pravo na odbranu pred sudom. Ustav SR Jugoslavije navodi i dužnosti građanina (odbrana zemlje, obaveza plaćanja poreza i drugih dažbina, časno i odgovorno vršenje javnih funkcija).52 Sporazum o novim principima odnosa Srbije i Crne Gore, kojim se redefinišu odnosi ove dve države, ne precizira regulisanje oblasti ljudskih i građanskih prava, izuzimajući predviđeno postojanje ministarstva za ljudska prava i prava manjina u Savetu ministara zajednice. Ova oblast će biti uređena budućom Ustavnom poveljom državne zajednice Srbije i crne Gore.

Ustav Republike Srbije u drugom odeljku navodi slobode, prava i dužnosti čoveka i građanina. Pored postojećih standarda vezanih za ljudska i građanska prava koja podrazumevaju osnovna, politička, socijalna i kulturna prava, ovaj ustav navodi i određene dužnosti građana (odbrana zemlje, sprečavanje kapitulacije ili okupacije zemlje, sprečavanje izdaje, dužnost pridržavanja ustava i zakona, dužnost plaćanja poreza, odgovorno vršenje javnih funkcija i dužnost "da se drugome pruži pomoć u nevolji i da se učestvuje u otklanjanju opšte opasnosti").53

Ustav Republike Crne Gore pored principa slobode i jednakosti svih građana ističe i princip nepovredivosti prava i sloboda. Pravna pomoć za ostvarivanje ljudskih i građanskih prava se ostvaruje kroz advokaturu kao samostalnu službu. Prava i slobode u Ustavu Crne Gore54 su klasifikovana na lična, politička, ekonomska, socijalna i kulturna. Posebno se navodi i pravo na lokalnu samoupravu.55

Ustavni okvir za samoupravu na Kosovu56 na osoben način utvrđuje ljudska prava i slobode. Njime se ističe da sva lica na Kosovu uživaju ista prava i slobode, bez diskriminacije57 po bilo kom osnovu. Celokupna

50 Ustav Bosne i Hercegovine, član X, stav 2. 51 Ustav Federacije Bosne i Hercegovine, II, B, 1, član 1- 9. 52 Ustav SR Jugoslavije, čl. 63-65. 53 Ustav Republike Srbije, član 51-54. 54 Ustav Republike Crne Gore, odeljak II, 14-76. 55 Ibidem, član 66. 56 Ustavni okvir za samoupravu na Kosovu, poglavlje 3. 57 Ibidem, 3.1


283

međunarodna regulativa58 koja se odnosi na ljudska prava i slobode koja su utvrđena ovim ustavim aktom predstavlja deo unutrašnjeg prava, na način kako je to nekoliko godina ranije ranije uređeno i u Bosni i Hercegovini. Poglavljem 4. Ustavnih okvira predviđa se širok spektar prava nacionalnih zajednica i njihovih članova na Kosovu. Ovim ustavnim okvirima je utvrđena i institucija ombudsmana,59 koji je nadležan da se bavi svim vidovima eventualne povrede ljudskih i građanskih prava. Ombudsman je dužan da prima sve žalbe građana, da po njima vrši istragu i da preuzima određene mere koje se odnose na nužnost poštovanja prava i sloboda.

Makedonija. U drugom delu Ustava Republike Makedonije se predviđa obim i struktura ljudskih i građanskih prava. Ovim aktom su precizirane uloge Ustavnog suda60 i advokature u smislu zaštite61 ljudskih i građanskih prava. Osobenost makedonskog ustavnog rešenja predstavlja deo koji reguliše ravnopravnost regionalnog razvoja.

Svi ustavi nude gotovo istovetna rešenja vezana za oblast ljudskih i građanskih prava. Ustavom Republike Slovenije su predviđeni i oblici pozitivne diskriminacije62 pripadnika etničkih manjina kroz njihovo predstavljanje u najvišem zakonodavnom telu ove zemalje. Nedavno izvršene ustavne promene u Republici Makedoniji, takođe, nude izvesna rešenja koja se mogu podvesti pod pozitivnu diskriminaciju nemakedonskog stanovništva.

Pojedini ustavi se pozivaju na međunarodne standarde ljudskih i građanskih prava. Tako Ustav Republike Hrvatske polazi od temeljnih principa Povelje Ujedinjenih nacija, a Ustav Bosne i Hercegovine ističe direktno važenje svih međunarodnih konvencija vezanih za ljudska i građanska prava na njenoj teritoriji. Međunarodna uprava na Kosovu je u konstitutivnim principima ovog entiteta takođe istakla princip neposrednog važenja međunarodne regulative u oblasti ljudskih prava.

3. Ustrojstvo državne vlasti u južnoslovenskim zemljama

U celini gledano ove zemlje odlikuje sistem podele vlasti. Predsednik

države, pored toga što predstavlja jedinstvo države na međunarodnom, ima značajan nivo ovlašćenja i na unutrašnjem planu. Zakonodavna tela na

58 Ibidem, 3.2 59 Ibidem, poglavlje 10, 10.1-10.3 60 Ustav Republike Makedonije, član 50. 61 Ibidem, član 53. 62 Pozitivna diskriminacija podrazumeva mere za ispravljanje posledica koje je nanela

prethodna diskriminacija. Videti: Vojin Dimitrijević, Milan Paunović, «Ljudska prava: udžbenik», Beogradski centar za ljudska prava, Dosije, Beograd, 1997, str. 191-195.


284

predlog predsednika (ili Predsedništva u Bosni i Hercegovini), odlučuju o izboru izvršnih organa vlasti i shodno tome o poverenju vladi. Najviše sudske instance u ovim zemljama su vrhovni i ustavni sudovi.

Slovenija. Ustav Republike Slovenije u osnovnim odredbama ističe da je vlast u ovoj zemlji podeljena na zakonodavnu izvršnu i sudsku.63 Državni zbor je najviše zakonodavno telo u Republici Sloveniji, koje sačinjava 90 poslanika, koji su izabrani na opštim, neposrednim izborima. Ustavom je predviđeno da se u sastav Državnog zbora bira i po jedan pripadnik italijanske i mađarske nacionalne zajednice. Način izbora poslanika u Državnom zboru uređuje se posebnim izbornim zakonom, kojeg u skupštinskoj proceduri usvaja dvotrećinska većina poslanika. Dužina trajanja mandata Državnog zbora je ograničena na četiri godine, koji može biti produžen jedino u slučaju vanrednog stanja. Procedura rada ovog organa je utvrđena Poslovnikom o radu, koji predviđa i izbor predsednika Državnog zbora većinom glasova svih poslanika. Državni zbor donosi odluke prostom većinom glasova, osim ukoliko ustavom i zakonom nije predviđena drugačija procedura. Pravo na pokretanje inicijative za predlaganje zakona i njegovo stavljanje na dnevni red zasedanja Državnog zbora ima Vlada, poslanik ili najmanje pet hiljada birača. Posle procedure izglasavanja zakona predsednik Republike proglašava zakon. Ustavom Slovenije je predviđeno i postojanje Državnog saveta, koji predstavlja "zastupništvo nosilaca društvenih, privrednih, stručnih i lokalnih interesa".64 Ovaj organ se sastoji od četrdeset članova, kojeg sačinjavaju predstavnici poslodavaca, zaposlenih, seljaka, zanatlija, predstavnika vanprivrednih delatnosti i predstavnika lokalnih zajednica. Izbor članova Državnog saveta je regulisan posebnim zakonom, kojeg usvaja Državni zbor dvotrećinskom većinom glasova svih poslanika. Osnovne nadležnosti Državnog saveta se odnose na predlaganje zakona, davanje mišljenja o pitanjima iz svoje nadležnosti i da zahteva da Državni zbor ponovo odlučuje o nekim zakonskim predlozima. Predsednik Republike Slovenije predstavlja jedinstvo Republike i ujedno je vrhovni komandant oružanih snaga.65 Predsednik se bira neposredno na izborima na period od 5 godina. Osnovne nadležnosti predsednika Republike Slovenije se odnose na raspisivanje izbora, proglašavanje zakona, imenovanje državnih funkcionera, međunarodne aktivnosti i ratifikaciju međunarodnih ugovora. Državni zbor bira Vladu Republike Slovenije na predlog predsednika Republike, a nakon obavljenih konsultacija sa liderima poslaničkih grupa. O izboru Vlade

63 Ustav Republike Slovenije, član 3. 64 Ibidem, član 96. 65 Ibidem, član 102.


285

Državni zbor odlučuje većinom svih poslanika. Najviša sudska vlast pripada Vrhovnom sudu66 koji odlučuje o redovnim i vanrednim pravnim sredstvima. Odeljak 8. Ustava Republike Slovenije predviđa ovlašćenja i sastav Ustavnog suda kao najviše sudske instance u sporovima koji su vezani za ocenu ustavnosti zakona, podzakonskih akata i drugih propisa kao i sporovima o sukobu nadležnosti između organa vlasti.

Hrvatska. Članom 2. Ustava Republike Hrvatske je utvrđeno načelo "deobe vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku", ali se dodatno navodi da "načelo deobe vlasti uključuje oblike međusobne saradnje i uzajamne provere nosioca vlasti". Najviši zakonodavni organ Republike Hrvatske jeste Hrvatski sabor, kojeg sačinjava najmanje 100, a najviše 160 poslanika koji su izabrani neposredno na izborima na vreme od 4 godine. Hrvatski sabor ima predsednika i potpredsednike koji se biraju iz redova poslanika. Osnovne nadležnosti Hrvatskog sabora se odnose na promenu ustava, usvajanje zakona i državnog budžeta. Odluke se donose prostom većinom glasova svih poslanika, osim kada su na dnevnom redu zakoni koji utvrđuju materiju vezanu za status manjinskih zajednica. Predsednik Republike Hrvatske "predstavlja i zastupa Republiku u zemlji i inostranstvu".67 Izbor predsednika Republike se vrši neposredno na izborima na mandat u trajanju od 5 godina. Nadležnosti predsednika Republike su vezane za raspisivanje izbora za Hrvatski sabor, raspisivanje referenduma, određivanje kandidata za predsednika Vlade i davanje pomilovanja i odlikovanja. Vlada Republike Hrvatske obavlja izvršnu vlast u skladu sa ustavom i zakonom. Nju sačinjavaju predsednik i ministri a najbitnije nadležnosti su predlaganje državnog budžeta, zakona i drugih odluka, kao i donošenje uredbi za izvršavanje zakona. Vlada Republike Hrvatske vodi spoljnu i unutrašnju politiku i vrši nadzor nad radom organa državne uprave i javnih službi. Ustavni sud Republike Hrvatske68 čini trinaest sudija koje bira Hrvatski sabor na vreme od 8 godina. Njegove nadležnosti su vezane za usklađenost zakonskih i podzakonskih akata sa ustavom, kao i na rešavanje eventualnih sporova nastalih između organa državne vlasti.

Bosna i Hercegovina. Najviši organi državne vlasti prema Ustavu Bosne i Hercegovine su Skupština, Predsedništvo, Ministarski savet i Ustavni sud. Skupština69 Bosne i Hercegovine je najviše zakonodavno telo i sastavljeno je od dva veća: (1) Veća naroda i (2) Predstavničkog veća. Ovakvo struktuiranje najvišeg zakonodavnog organa Bosne i Hercegovine 66 Ibidem, član 127. 67 Ustav Republike Hrvatske, član 93. 68 Ibidem, član 125. 69 Ustav Bosne i Hercegovine, član IV


286

ukazuje na njenu složenost i federalnu strukturu, koja se zasniva na formuli «jedna država, dva entiteta i tri konstitutivna naroda». Veće naroda (čl. IV, st. 1. Ustava) se sastoji od 15 poslanika od kojih je 10, odnosno dve trećine, izabrano sa prostora Federacije BiH (po pet predstavnika Bošnjaka i Hrvata koje delegira Predstavnički dom Skupštine Federacije BiH) i 5 poslanika, odnosno jedna trećina, iz Republike Srpske (koje bira Narodna skupština Republike Srpske). Drugi dom, Predstavničko veće čine neposredno izabrani poslanici koje biraju svi građani BiH. On se sastoji od 42 poslanika, (odnosno 28, tj. dve trećine iz Federacije Bosne i Hercegovine i 14 iz Republike Srpske). Oba veća imaju predsednika i dva potpredsednika na kojem se sistemom rotacije smenjuju predstavnici konstitutivnih naroda. Svi zakoni koje donosi Skupština BiH prvo se izglasavaju u Predstavničkom veću, a zatim i u Veću naroda. Odluke se donose većinom svih prisutnih u Predstavničkom veću, odnosno kada su prisutna najmanje 3 predstavnika svakog iz reda svakog od konstitutivnih naroda u Veću naroda.

Predsedništvo70 Bosne i Hercegovine je kolektivni šef države, koji je sačinjen od po jednog predstavnika Bošnjaka, Srba i Hrvata. Članovi Predsedništva se biraju neposredno na izborima u svakom od entiteta (srpski član Predsedništva se bira u entitetu sa srpskom većinom, a bošnjački i hrvatski u Federaciji Bosne i Hercegovine). Mandat člana Predsedništva traje četiri godine a procedure rada se utvrđuju poslovnikom o radu, koji precizira način zakazivanja i vođenja sednica, način izbora predsedavajućeg i konsensualno donošenje odluka. Svaki član Predsedništva može proglasiti odluke ovog tela štetnim po "vitalni interes" naroda kojeg predstavlja pa se tako odluka vraća na potvrđivanje entitetskom zakonodavnom telu (Narodnoj skupštini Republike Srpske i Parlamenta Federacije Bosne i Hercegovine). Ovlašćenja Predsedništva su, na prvom mestu, vezana za međunarodne aktivnosti poput imenovanja ambasadora, predstavljanja u međunarodnim organizacijama i ratifikacije međunarodnih sporazuma. Na unutrašnjem planu Predsedništvo ima nadležnosti koje su vezane za izvršavanje odluka Skupštine Bosne i Hercegovine kao i na predlaganje nosilaca drugih javnih funkcija u državnim organima.

Ministarski savet BiH71 predstavlja pored Predsedništva, drugi organ izvršne vlasti. Izbor Ministarskog saveta se vrši tako što Predsedništvo BiH imenuje mandatara o čijem konceptu rada i personalnim rešenjima vezanim za imenovanje ministara odlučuje Predstavničko veće Skupštine BiH. Iz Federacije BiH se imenuju dve trećine, a iz Republike Srpske jedna trećina

70 Ibidem, član V 71 Ibidem, član V, stav 4.


287

ministara i njihovih zamenika. Nadležnosti Saveta ministara su vezane za vođenje spoljne politike, carinske i spoljnotrgovinske politike, finansiranje ustanova i međunarodnih obaveza države, sprovođenje krivičnih zakona na međunarodniom planu te regulisanja međuentitetskih odnosa i veza. Ministri i pomoćnici ministara ne mogu pripadati istom konstitutivnom narodu. Predstanak mandata Ministarskog saveta je moguć kada predsednik ovog tela podnese ostavku ili ako mu Skupština izglasa nepoverenje.

Ustavni sud Bosne i Hercegovine72 je najviša instanca sudske vlasti u ovoj državi. Sačinjava ga 9 sudija sa mandatom koji može trajati i do 70 godina starosti sudije. Četiri sudije su izabrane iz Federacije BiH, a dvojica iz Republike Srpske. Zanimljivo je da 3 člana Ustavnog suda BiH imenuje Evropski sud za ljudska prava. Odluke ovog organa su konačne i obavezujuće. Nadležnosti Ustavnog suda BiH se tiču ocene ustavnosti ustava entiteta, zatim odluka koje donose entiteti, kao i zakona i podzakonskih akata entiteta.

Vlast u Republici Srpskoj se takođe organizuje na načelu podele vlasti. Ustavotvornu i zakonodavnu vlast ostvaruje Narodna skupština i Veće naroda Republike Srpske, izvršnu Vlada, a sudsku sudovi. Zaštita načela ustavnosti i zakonitosti je poverena Ustavnom sudu. U Federaciji BiH najvišu zakonodavnu vlast vrši dvodomni Parlament, sastavljen od Zastupničkog doma (100 direktno izabranih poslanika) i Doma naroda (kojeg sačinjava podjednak broj predstavnika Bošnjaka, Hrvata i Srba koji se biraju iz reda poslanika u kantonalnim zakonodavnim telima). Izvršna vlast u ovom bosanskohercegovačkom entitetu pripada predsedniku i potpredsedniku Federacije, kao i Vladi Federacije. I u ovom entitetu postoji Ustavni sud koji reguliše sporove između kantona, kantona i federalne vlasti, opština i kantona i između organa federalne vlasti. Kantoni su konstitutivni činioci Federacije Bosne i Hercegovine i imaju svoja dosta široka ovlašćenja i organe (skupštinu, predsednika, vladu i sudove).73

Jugoslavija / Srbija i Crna Gora. Ustavom Savezne Republike Jugoslavije u članu 12. je navedeno da je vlast u ovoj državi organizovana "na načelu podele na zakonodavnu, izvršnu i sudsku". Najviši zakonodavni organ u SR Jugoslaviji jeste Savezna skupština74 koja se sastoji od dva veća - Veća republika i Veća građana. Veće republika oslikava saveznu strukturu ove države i njega sačinjava po 20 saveznih poslanika koje delegira najviše zakonodavno telo republike članice (Narodna skupština Republike Srpske i Skupština Republike Crne Gore). Veće građana sačinjavaju savezni poslanici 72 Ibidem, član VI 73 Videti četvrti deo ovog rada pod nazivom «Strukture južnoslovenskih zemalja». 74 Ustav SR Jugoslavije, član 78-95.


288

izabrani na neposrednim izborima u republikama članicama, s tim što ni jedna republika članica ne može imati manje od 30 saveznih poslanika. Osnovne nadležnosti Savezne skupštine su odlučivanje o ustavnoj materiji, zatim o prijemu drugih republika članica, o promeni granica države, donošernju saveznih zakona i drugih propisa, vršenju kontrole rada Savezne vlade i drugih saveznih organa. Oba veća biraju svoje predsednike i potpredsednike koji rukovode nihovim radom. O pitanjima koja su u nadležnosti Savezne skupštine odlučuju oba veća većinom glasova poslanika. Izuzetak predstavljaju odluke koje se odnose na državna obeležja, zakone o izboru saveznih poslanika, predsednika Republike i zakona koji regulišu princip imenovanja sudija Saveznog ustavnog suda i Saveznog državnog tužioca.

Predsednik SR Jugoslavije75 predstavlja zemlju u zemlji i inostranstvu. On ukazom proglašava zakone, predlaže kandidata za predsednika Savezne vlade kao i kandidate za sudije Saveznog ustavnog suda i Saveznog suda, zatim saveznog državnog tužioca i guvernera Narodne banke Jugoslavije. Predsednik je ovlašćen da raspiše izbore za Saveznu skupštinu, da imenje ambasadore zatim dodeljuje odlikovanja i priznanja SR Jugoslavije. Predsednik Republike se bira neposredno76 na izborima na vreme od četiri godine.

Savezna vlada77 je najviši organ izvršne vlasti u SR Jugoslaviji. Ona utvrđuje i vodi unutrašnju i spoljnu politiku, održava odnose sa drugim državama i međunarodnim organizacijama, predlaže savezne zakone, donosi uredbe, odluke i druge akte za izvršenje saveznih zakona, daje mišljenje o predlogu saveznih zakona, obrazuje i ukida ministarstva. Za svoj rad i rad Savezne vlade predsednik ovog organa odgovara Saveznoj skupštini. Savezna skupština može izglasati nepoverenje Saveznoj vladi na osnovu prethodno pokrenute inicijative.

Savezni sud78 je najviša sudska instanca u SR Jugoslaviji. On odlučuje u poslednjem stepenu o vanrednim pravnim sredstvima protiv odluka sudova u republikama članicama. Sudije Saveznog suda imenuje i razrešava Savezna skupština. U sedmom odeljku ustava SR Jugoslavije se određuju sastav, nadležnosti i procedure Saveznog ustavnog suda. Ovaj sud odlučuje o usaglašenosti ustava republika članica sa Ustavom SRJ, o saglasnosti zakona i drugih propisa sa Ustavom SRJ, zatim o saglasnosti

75 Ibidem, član 96-98. 76 Prvobitno ustavno rešenje je podrazumevalo izbor predsednika SR Jugoslavije u oba

doma Savezne skupštine, ali je tokom jula 2000. godine amandmanima na Ustav SR Jugoslavije predviđen njegov neposredan izbor.

77 Ibidem, član 99-107. 78 Ibidem, član 108-110.


289

zakona i drugih propisa republika članica sa saveznim zakonima. Jedna od nadležnosti Saveznog ustavnog suda se odnosi i na odlučivanje o sukobu nadležnosti između saveznih organa i organa republika članica, kao i organa republika članica. Savezni ustavni sud se sastoji od sedam sudija koji se biraju na period od devet godina.

Sporazum o polaznim osnovama za preuređenje odnosa Srbije i Crne Gore79 (2002) predviđa takvo institucionalno preoblikovanje savezne države po kojem će postojati Skupština, predsednik, Savet ministara i Sud. Skupština Srbije i Crne Gore će biti jednodomna i u njoj će važiti princip «pozitivne diskriminacije poslanika iz Crne Gore», kao manje države-članice. To podrazumeva i isključivanje nadglasavanja od strane država-članica. Predsedsednik Srbije i Crne Gore, koga bira Skupština, predlaže sastav i rukovodi radom Saveta ministara. Savet ministara je organ izvršne vlasti i sastojaće se od pet resora koji impliciraju na zaključak da će u nadležnosti buduće zajednice biti spoljni poslovi, odbrana, međunarodni i unutrašnji ekonomski odnosi i zaštita ljudskih i manjinskih prava. Sud Srbije i Crne Gore ima ustavnosudsku i ustavnopravnu funkciju i bavi se «ujednačavanjem sudske prakse». Upravnosudska nadležnost ovog suda se odnosi na akta ministarstava Saveta ministara. Ovaj sud nema instancionu nadležnost i biće sastavljen od jednakog broja sudija iz država članica.

Ustavom Republike Srbije80je predviđeno da zakonodavnu vlast u ovoj republici vrši Narodna škupština, zatim da izvršna vlast pripada Vladi, a sudska sudovima. Institucionalni sistem zaštite ustavnosti i zakonitosti predstavlja Ustavni sud. Pored navedenih organa državno jedinstvo izražava predsednik Republike sa visokim stepenom ovlašćenja.

Ustav Republike Crne Gore takođe predviđa princip podele vlasti81 na zakonodavnu, izvršnu i sudsku. Principe ustavnosti i zakonitosti štiti Ustavni sud Republike. Predsednik Republike Crne Gore «predstavlja Crnu Goru».

Ustavnim okvirima za samoupravu na Kosovu82 je preciziranio da će se ovim entitetom "upravljati demokratski, kroz zakonodavne, izvršne i pravosudne organe i institucije u skladu sa Ustavnim okvirom i rezolucijom Saveta bezebdnosti Ujedinjenih nacija br.1244 (1999)". Narednim stavom Ustavnih okvira je precizirano da su "privremene institucije" Kosova: Skupština, predsednik, Vlada i sudovi. U petom poglavlju se navode nadležnosti privremenih institucija samouprave na Kosovu, dok se u devetom poglavlju preciziraju procedure i sastav organa vlasti. Skupština Kosova je najviša predstavnička i zakonodavna institucija samouprave. Nju čini 120 79 Polazne osnove za preuređenje odnosa Srbije i Crne Gore, op. cit, str. 14-15. 80 Ustav Republike Srbije, član 9. 81 Ustav Republike Crne Gore, član 5. 82 Ustavni okvir za samoupravu na Kosovu, član 1.4


290

članova koji su izabrani tajnim glasanjem. Stotinu poslaničkih mandata proporcionalno dele, u skladu sa izbornim rezultatima, sve političke stranke, koalicije, nezavisni kandidati i građanske inicijative. Preostali broj poslaničkih mesta (20) je rezervisan za pripadnike ne-albanskih zajednica, što znači da srpskoj zajednici pripada deset poslaničkih mesta, po četiri predstavnicima Roma, Aškalija i Egipćana, tri Bošnjacima, a zajednici Turaka dva. Goransku nacionalnu zajednicu predstavlja jedan poslanik. Mandat Skupštine Kosova traje tri godine. Skupština Kosova bira Predsedništvo Skupštine, koje se sastoji od sedam članova i čiji je cilj da rukovodi radom ovog organa privremene samouprave. Po dva člana se biraju iz najbrojnije i druge po veličini poslaničke grupe, a jednog člana imenuje treća poslanička grupa po redu zastupljenosti. Jedno mesto je rezervisano da pripada strankama koje se izjasne da predstavljaju srpsku zajednicu. Pripadnicima koji predstavljaju nealbansku i nesrpsku zajednicu takođe pripada jedno mesto u Predsedništvu. Član Predsedništva Skupštine koji dobije najeći broj glasova postaje predsednik ovog tela. Pri Skupštini Kosova postoje i funkcionalni odbori, koji razmatraju nacrte zakona, od kojih su najbitniji Odbor za budžet i Odbor za prava i interese nacionalnih zajednica. Skupština Kosova usvaja zakone, potvrđuje izbor Predsedništva Skupštine, bira predsednika i Vladu Kosova i razmatra međunarodne ugovore. Predsednik Kosova predstavlja "jedinstvo stanovništva i garantuje demokratsko funkcionisanje privremenih institucija samouprave".83 Mandat predsednika Kosova traje tri godine. Osnovne nadležnosti predsednika Kosova se tiču spoljnopolitičkih aktivnosti, predlaganja mandatara za sastav kosovske Vlade i podnošenju izveštaja Skupštini o opštoj situaciji na Kosovu najmanje jednom godišnje. Vlada Kosova vrši izvršnu vlast i primenjuje zakone koje donosi Skupština. Sudska vlast na Kosovu je poverena opštinskim, okružnim, sudovima za prekršaje i Vrhovnom sudu Kosova. Nadležnosti Vrhovnog suda Kosova, kao najviše sudske instance, se odnose na postupak ocene usaglašenosti zakona sa Ustavnim okvirom ovog entiteta i rešavanja sporova između privremenih institucija samouprave.

Makedonija. Ustavom Republike Makedonije u članu 8. se navodi da je podela vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku jedna od osnovnih vrednosti ustavnog poretka. Najviši organ zakonodavne vlasti u Makedoniji jeste Sobranje, koje se sastoji od 120-140 poslanika. Poslanici se biraju na vreme od četiri godine. Osnovne nadležnosti Sobranja se odnose na donošenje i izmenu ustava, zakona, republičkog budžeta, prostornog plana i međunarodnih ugovora.84 Predsednik Republike Makedonije "predstavlja Republiku" i "vrhovni je komandant oružanih snaga".85 On se bira na opštim 83 Ibidem, odeljak 9, član 2. 84 Ustav Republike Makedonije, član 61-78. 85 Ibidem, član 79.


291

izborima na vreme od pet godina. Predsednik je nadležan da određuje mandatara za sastav Vlade, postavlja i opoziva ambasadore i predlaže nosioce javnih funkcija. Vlada Republike Makedonije86 je nosilac izvršne vlasti. Predsednik Republike predlaže mandatara za sastav Vlade. Vlada Makedonije je nadležna da predlaže zakone, budžet, prostorni plan, kao i uredbe i druge podzakonske akte. Vlada samostalno uređuje organizaciju ministastava i organa uprave. Na međunarodnom planu Vlada Makedonije ima nadležnosti u pogledu priznanja država i vlada, uspostavljanja diplomatskih odnosa i otvaranja diplomatsko-konzularnih predstavništva i ambasada. Vrhovna sudska vlast pripada Vrhovnom sudu87 koji je nadležan da obezbeđuje jedinstvenu primenu zakona od strane hijerarhijski nižih sudova. Javno tužilaštvo je jedinstven organ koji goni učinioce krivičnih i drugih dela koja su predviđena zakonom. Ustavni sud88 Republike Makedonije je organ koji štiti ustavnost i zakonitost. Njega sačinjava devet sudija koji se biraju na period od devet godina, bez prava na ponovni izbor.

4. Strukture novostvorenih država

Višedecenijsko stremljenje južnoslovenskih država ka sticanju

nacionalne i državne suverenosti, uslovilo je, naravno sa manjim izuzecima, izgradnju unitarnih89 struktura ovih država. To je uzrokovano i tradicionalnim stavom da se bilo koji oblik decentralizacije ili autonomije pretvara u paradržavnu formu, čime je dugoročno ugrožen interes države i njenih centralnih organa da suvereno i neposredno vrše vlast. Zato se za sve zemlje, izuzev Bosne i Hercegovine i SR Jugoslavije, može reći da su unitarne države sa jakom centralnom vlašću i samo formalnim ovlašćenjima nižih struktura.

Najočigledniji primer takvog, unitarnog ustrojstva jeste predviđen Ustavom Republike Slovenije. Iako član 143. Ustava predviđa mogućnost stvaranja širih samoupravnih jedinica i pokrajina to nije primenjeno u praksi. Ustavom je regulisano da se tek nakon formiranja ovih jedinica na njih može preneti deo ovlašćenja, što se reguliše posebnim zakonom.

Ustav Republike Hrvatske, takođe ne predviđa složenu strukturu ove države i utvrđuje postojanje županija kao oblika regionalne samouprave.

86 Ibidem, član 88-97. 87 Ibidem, član 101. 88 Ibidem, član 108-113. 89 Unitarna ili »prosta država ima jedinstvenu teritoriju i nedeljivu vlast« (Citat: Momir

Milojević, »Složene države i međunarodni odnosi«, Međunarodni problemi, br. 03/01, Beograd, str. 292.)


292

Županije ne predstavljaju konstitutivne elemente već samo oblik decentralizacije vlasti. Međutim, Ustavni zakon o ljudskim pravima i slobodama i o pravima etničkih i nacionalnih zajednica ili manjina u Republici Hrvatskoj (1991)90 predviđao je mogućnost stvaranja autonomije etničkih zajednica kroz opštine/područja sa posebnim autonomnim položajem. Ovaj akt je ukinut polovinom devedesetih godina. Utvrđivanje ovakvog statusa regija je podrazumevao međunarodni nadzor i saradnju sa drugim organima Republike Hrvatske u cilju stvaranja suštinske samouprave na područjima na kojima žive pripadnici etničkih manjina, na prvom mestu srpske.

Višeslojnost vertikalne organizacije Bosne i Hercegovine je, na prvom mestu, izražena kroz dvoentitetsku strukturu ove zemlje. Ustav Bosne i Hercegovine prepušta visok nivo ovlašćenja entitetima.91 Njima je ostavljena mogućnost sklapanja ugovora o specijalnim i paralelnim odnosima sa susednim državama, pravo na organizovanje vlastitih organa, pravo na entitetska obeležja i druge atribute državnosti. U isključivoj nadležnosti Bosne i Hercegovine je međunarodni odnosi, carinska politika i međuentitetske komunikacije. Koordinacija između entiteta se obavlja preko Predsedništva BiH u već navedenim oblastima. Većina ovlašćenja je tako zadržana na nivou konstitutivnih entiteta, dok se državnost BiH se najpre izražava na međunarodnom planu. Složenost92 vertikalne strukture u BiH upotpunjuju i kantoni/županije93 u Federaciji Bosne i Hercegovine, entitetu sa bošnjačkom i hrvatskom većinom. Kantoni imaju svoje dosta široke nadležnosti i ovlašćenja94 i predstavljaju konstitutivne elemente Federacije Bosne i Hercegovine.

Ustavom Savezne Republike Jugoslavije je predviđeno da se ona sastoji od dve republike članice95- Republike Srbije i Republike Crne Gore. Ustavom je ostavljena mogućnost republikama članicama da u okvirima svojih nadležnosti mogu održavati međunarodne odnose i osnivati vlastita

90 Ustavni zakon o ljudskim pravima i slobodama i pravima etničkih i nacionalnih

zajednica ili manjina u Republici Hrvatskoj, u: «Novi ustavi na tlu bivše Jugoslavije», op. cit, str. 69-88.

91 Ustav Bosne i Hercegovine, Član III, stav 2. 92 «Složena država je sastavljena od više država ili jedinica», (Citat: Momir Milojević,

»Složene države i međunarodni odnosi«, op. cit, str. 292.) 93 Ustav Federacije Bosne i Hercegovine, član 2. 94 Ibidem, III, čl. 4. 95 Ustav Savezne Republike Jugoslavije, član 2.


293

predstavništva96 u drugim državama i međunarodnim organizacijama. Republika članica je suverena u svim pitanjima koja Ustavom SR Jugoslavije nisu u isključivoj federalnoj nadležnosti i slobodna je da samostalno utvrđuje organizaciju vlasti na svojoj teritoriji u skladu sa svojim konstitutivnim aktom.

Sporazum o polaznim osnovama za preuređenje odnosa Srbije i Crne Gore (2002), kojim će se restruktuirati postojeća SR Jugoslavija, većinu državnih ovlašćenja takođe prepušta državama-članicama, dok su zajednički organi nadležni da koordiniraju spoljnu politiku, međunarodne i unutrašnje ekonomske odnose i sprovođenje ljudskih i manjinskih prava. Jedina oblast u kojoj zajednica ima isključivu nadležnost jeste odbrana zemlje.

Odeljak VI Ustava Republike Srbije predviđa postojanje dve autonomne pokrajine u sastavu ove države (pokrajine Vojvodina i Kosovo i Metohija). One su obrazovane u skladu sa "posebnim nacionalnim, istorijskim, kulturnim i drugim svojstvima".97 Ustavom Republike Srbije je predviđen stepen nadležnosti pokrajina koje su ovlašćene da donose svoje programe razvoja, budžete, odluke i opšte akte, da izvršavaju zakone i obrazuju vlastite organe na osnovu svog statuta. Organi autonomne pokrajine su skupština, izvršno veće i organi uprave.

Republika Crna Gora je unitarno uređena država u kojoj ne postoje nikakvi oblici decentralizacije ili autonomije.

Ustavni okvir za samoupravu na Kosovu takođe ne predviđa nikakve druge oblike teritorijalne organizacije izuzev opština, kao osnovnih jedinica lokalne samouprave.

Postojeće ustrojstvo Republike Makedonije se bazira na unitarističkom principu, ali je u toku snažna međunarodna inicijativa98 sa ciljem stvaranja stvarne decentralizacije vlasti. To se posebno odnosi na one regije u kojima žive pripadnici albanske nacionalne zajednice. Reafirmacija i jačanje uloge lokalne samouprave i stvaranje širih samoupravih područja (zajednica opština) na tlu Zapadne Makedonije može biti model za rešenje antagonizama između etničkih Albanaca i makedonske vlade. Postojeći Ustav Republike Makedonije ne nudi slične mogućnosti.

Može se zaključiti da su svi oblici autonomije ili regionalne samouprave na južnoslovenskom prostoru uslovljeni isključivo višeetničkom strukturom ovih zemalja. Još uvek ne postoji jasna težnja građana za 96 Ibidem, član 7. 97 Ustav Republike Srbije, član 108, stav 1. 98 Интегрален текст на нацрт- документот за решавање кризата во

Македонија, Internet, 20/03/02/, http//:www.makedonia-info.org/Komentari/ Stranski_Komentari.html.


294

vlastitom identifikacijom sa regionalnom pripadnošću. Tako se, isključujući jednim delom Autonomnu Pokrajinu Vojvodinu koja je u sastavu Republike Srbije, kao ključni princip za formiranje ovih jedinica ne uzima geografski, istorijski ili kulturni, već isključivo nacionalni. Najizrazitiji primeri primene etničkog principa oslikani su u složenoj strukturi države Bosne i Hercegovine. U njenim okvirima postojanje dva, još uvek, isključivo etnička entiteta, ali u okviru jednog od njih, Federacije Bosne i Hercegovine, postoje kantoni, koji su takođe zasnovani na etničkom principu.

5. Oblici lokalne i regionalne samouprave

Lokalna samouprava predstavlja ustavom i zakonom osigurano pravo

građana da neposredno i preko svojih izabranih organa učestvuju u vođenju određenih javnih poslova, koji su od zajedničkog interesa za lokalnu zajednicu. Ustavi ovih zemalja slično regulišu lokalnu i regionalnu samoupravu, njena prava, način samoorganizacije, izvore prihoda, samostalnost u odlučivanju i način nadzora od strane centralne vlasti.

Slovenija. Ustav Republike Slovenije u članu 9. predviđa postojanje lokalne samouprave u ovoj zemlji. Međutim, navedena oblast se preciznije obrađuje u članovima 138-144. Ustava. U osnovnim članovima se predviđa ostvarivanje lokalne samouprave »u opštinama i drugim mesnim zajednicama«.99 Osnovna jedinica lokalne samouprave jeste opština, koja predstavlja područje više naselja povezanih zajedničkim potrebama stanovnika. Predviđeno je i da se opština obrazuje nakon održanog referenduma, kojim se ustanovljava volja stanovnika određenog područja vezana za zadovoljavanje zajedničkih potreba. Nadležnosti opštine su vezane za stepen obima lokalnih potreba koje lokalna samouprava treba da zadovolji. Predviđeno je i da država može zakonom preneti pojedine poslove iz vlastite nadležnosti na jedinice lokalne samouprave. Državni organi obavljaju nadzor jedinica lokalne samouprave u pogledu ostvarivanja poverenih im poslova. Drugi oblik lokalne samouprave predstavlja gradska opština/grad, koja status stiče po postupku i uslovima koje predviđa poseban zakon. Lokalne zajednice se finansiraju iz vlastitih prihoda ali se o opštinama koje su slabije razvijene brine država kroz obezbeđivanje dodatnih sredstava za funkcionisanje lokalne samouprave.

Hrvatska. Ustav Republike Hrvatske u šestom odeljku100 precizira odredbe vezane za mesnu, lokalnu i regionalnu samoupravu. Za razliku od

99 Ustav Republike Slovenije, član 9. 100 Ustav Republike Hrvatske, odeljak VI, čl. 132-137.


295

Slovenije, Hrvatska ima dva nivoa samouprave: lokalnu i regionalnu. Jedinice lokalne samouprave su opšine i gradovi, a jedinice regionalne samouprave su županije. Sve jedinice lokalne samouprave obavljaju poslove iz vlastitog delokruga preko izabranih organa. Osnovne nadležnosti ovih nivoa samouprave su uređenje naselja i stanovanja, prostorno i urbanističko planiranje, komunalne delatnosti, briga o deci, socijalna pomoć, primarna zdravstvena zaštita, obrazovanje, kultura, sport i zaštita životne sredine. Županije su oblik regionalne samouprave koje se obrazuju po određenim geografskim i istorijskim kriterijumima. One obavljaju širi nivo poslova, što podrazumeva školstvo, zdravstvo, prostorno i urbanističko planiranje, ekonomski razvoj, razvoj saobraćaja i saobraćajne infrastrukture. Županije su slobodne da samostalno uređuju svoje organe (skupštinu, vladu i župana). One ne predstavljaju federalne elemente, već su oblik decentralizacije vlasti. Nadzor nad lokalnom i regionalnom samoupravom vrše organi državne vlasti, dok se finansiranje ovih oblika samouprave vrši putem vlastitih prihoda kojima opštine i županije slobodno raspolažu. Država Hrvatska je dužna da potpomaže slabije jedinice lokalne samouprave. Neposredno učešće građana u političkom procesu na nivou lokalne zajednice ostvaruje se putem narodne inicijative i zborova građana. Na ovaj način je obezbeđeno da građani mogu neposreno vrednovati ostvarivanje poslova iz nadležnosti lokalne samopuprave.

Bosna i Hercegovina. Ustav Bosne i Hercegovine nije regulisao sistem lokalne samouprave što znači da je način njegove organizacije je poveren konstitutivnim entitetima. Ustav Federacije Bosne i Hercegovine (VI, čl. 2.) predviđa da se lokalna samouprava ostvaruje u opštini. Opština ima svoje organe: opštinski savet, predsenika i načelinika opštine. Opština ima i vlastiti sud koji je nadležan za sve građanske i krivične slučajeve. Način finansiranja, nadzora i zaštite lokalne samouprave nije predviđen ustavom ovog enititeta. Ustav Republike Srpske je kao jedan od temeljnih principa ovog bosanskohercegovačkog entiteta iistakao pravo na lokalnu samoupravu. U šestom odeljku Ustav Republike Srpske101 ističe se da je oblast lokalne samouprave utvrđena Zakonom o teritorijalnoj organizaciji. Osnovne jedinice lokalne samouprave u Republici Srpskoj su opština i grad. Opština ima svoje organe koji su birani neposredno na izborima (skupština, predsednik i načelnik). Poslovi koji su im povereni se odnose na lokalni razvoj, donošenje urbanističkog plana i budžeta, organizaciju komunalnih službi, gradsko-građevinsko zemljište, lokalne puteve, kulturu i zdravstvo. Gradu i opštini pripadaju prihodi utvrđeni zakonom i sredstvima vezanim za obavljanje poverenih poslova od strane Vlade Republike Srpske. 101 Ustav Republike Srpske, odeljak VI, čl. 100-103.


296

Jugoslavija / Srbija i Crna Gora. Ustav Savezne Republike Jugoslavije (čl. 6, st. 4.) ističe da je republika članica dužna da »jamči pravo lokalne samouprave u skladu sa ustavom«. Federalni ustav tako daje samo opšti okvir102 prava na lokalnu samoupravu i oblast njenog regulisanja prepušta republikama članicama.

Ustav Republike Srbije ističe da se »teritorijalna organizacija Republike Srbije uređuje zakonom«. U odeljku Ustava koji se odnosi na način teritorijalne organizacije Republike (članovi 113-118. Ustava) ističu se osnovne nadležnosti opštine, poput donošenja programa razvoja, urbanističkog plana, budžeta i završnog računa, razvoja komunalnih delatnosti, gradskog građevinskog zemljišta, izgradnje i održavanja lokalnih puteva, zadovoljavanja kulturnih i zdravstvenih potreba građana. Opština ima statut, na osnovu kojeg uređuje svoju vlastitu organizaciju. Posebnim zakonom o lokalnoj samoupravi se reguliše način uspostavljanja grada kao zajednice nekoliko opština. Članom 118. Ustava Republike Srbije je regulisan i okvirno utvrđen ustavni položaj grada Beograda, kao glavnog grada.

Ustav Republike Crne Gore u osnovnim odredbama navodi da se ova država »teritorijalno organizuje u opštine«. Članom 12. je navedeno da se zakonom o lokalnoj samoupravi uređuje ova oblast. Član 66. Ustava Republike Crne Gore ističe garancije prava na lokalnu samoupravu, koje se ostvaruje kroz opštinu i glavni grad. Organi lokalne samouprave, utvrđeni ustavom jesu skupština i predsednik oštine. Ovim članom je regulisan i odnos republike, odnosno centralnih vlasti prema lokalnoj samoupravi na način da se republika obavezuje da »pomaže« lokalnu samoupravu.

Ustavni okvir za privremenu samoupravu na Kosovu u poglavlju 1. predviđa da se ovaj entitet »sastoji od opština, koje su osnovne jedinice lokalne samouprave«. Obim nadležnosti lokalne samouprave su utvrđene važećim zakonodavstom UN misije na Kosovu. Privremenim institucijama samouprave su poverena prava na potsticanje međuopštinske saradnje, pomaganje opštinama, vršenje opštinskih usluga, i da obezbeđivanje sredstava za funkcionisanje lokalne samouprave.

Makedonija. Ustav Republike Makedonije u osnovnim odredbama (član 8) navodi da je lokalna samouprava jedna od ključnih vrednosti Republike. Peti odeljak103 Ustava garantuje građanima pravo na lokalnu samoupravu i predviđa opštinu kao osnovnu jedinicu lokalne samouprave. Nadzor nad lokalnom samoupravom obavlja centralna vlast, a Ustavom je 102 Videti: Radivoje Marinković, «Lokalna samouprava», Institut za političke studije,

Beograd, 1998, str. 314-341. i 344-377. 103 Ustav Republike Makedonije, odeljak V, čl. 114-117.


297

određen i status grada Skoplja kao posebne jedinice lokalne samouprave. Nedavno predloženi Mirovni plan za rešenje etničkih sukoba u Republici Makedoniji potencira jače uloge lokalne samouprave kao mogućeg rešenja da se ublaže stalni antagonizmi između etničkih Albanaca i centralnih vlasti ove zemalje. U stavu 1.5. Mirovnog plana se ističe je da razvoj lokalne samouprave "bitan i da suštinski ohrabruje građane da učestvuju u demokratskom životu, kao i da promovišu osobeni nacionalni identitet svoje zajednice.«104 U trećem delu Mirovnog plana se ističe nužnost »razvijanja decentralizovane vlasti«, kroz donošenje novog Zakona o lokalnoj samoupravi koji će biti usaglašen sa Evropskom poveljom o lokalnoj samoupravi. Ovim bi se zakonom u nadležnosti lokalnih vlasti našle javne usluge, urbanistički planovi, životna sredina, pravo na korišćenje jezika i pisma manjinskih zajednica, penzijsko i zdravstveno osiguranje i zaštita. Nakon revizije opštinskih granica, uz međunarodno prisustvo, svakoj zajednici koja ima više od 20% stanovnika u lokalnoj zajednici biće garantovana sva kolektivna prava (pravo na jezik, upotrebu nacionalnih simbola, pravo na nacionalni identitet, itd.) uključujući i pravo na predstavljanje u organima lokalne samouprave.

Isključujući Bosnu i Hercegovinu, gotovo sve ove zemlje na sličan način regulišu sistem lokalne samouprave. To podrazumeva da se ustavom garantuje pravo na lokalnu samoupravu. U posebnim delovima ustava se dodatno potvrđuje pravo na lokalnu samoupravu i daju opšti okviri njegove regulacije (način oblika, formiranja organa, nadležnosti, načina finansiranja, kontrole i nadzora). Obim poslova koje vrše organi lokalne samouprave je, sa manjim izuzecima, sličan kao i način formiranja lokalnih organa.

6. Ustavno regulisanje položaja manjina

Zapadni Balkan je jedan od evropskih regiona sa najizrazitijim

višeetničkim obeležjima. To se odnosi i na značajnu etničku šarolikost ovih zemalja. Na prvom mestu, etnički su najmešovitiji centralni delovi južnoslovenskih zemalja. Tako je etnička isprepletanost Srba, Hrvata i Bošnjaka najizraženija u središnjem delu ovog prostora, posebno u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, dok je na Kosovu, kao i u Makedoniji, značajna etnička isprepletanost sa Albancima.

Slovenija. Republika Slovenija u poređenju sa ostalim južnoslovenskim zemljama ima najhomogeniju etničku sliku. U njoj je, 104 Интегрален текст на нацрт – документот за решаване на кризата во

Македонија, Internet, 20/03/02/, http:// www.makedonija-info.org/Komentari/ Stranski_Komentari.html.


298

prema podacima popisa105 iz 1991. godine, živelo blizu 88% Slovenaca, dok je od nacionalnih manjina najbrojnija bila hrvatska etnička zajednica sa blizu 3% ukupnog stanovništva. Znatno manji broj pripadnika imaju druge manjinske zajednice: Italijani, Mađari i Romi. Ustav Republike Sloveniji ističe da ova država na svojoj teritoriji štiti osnovna ljudska prava i slobode »autohtone italijanske i mađarske manjinske narodne zajednice«.106 U delu ustava posvećenom građanskim i ljudskim pravima predviđena su posebna prava107 italijanske i mađarske narodne zajednice. To podrazumeva slobodu korišćenja nacionalnih simbola, očuvanje nacionalnog identiteta, osnivanje nacionalnih prosvetnih, kulturnih i drugih organizacija, kao i razvijanje privrednih, kulturnih i drugih veza sa matičnom državom. Ustavom je dozvoljeno i obrazovanje na maternjem jeziku, kao i dvojezično školstvo. Država Slovenija je dužna da u skladu sa svojim ustavom pomaže saradnju nacionalnih zajednica sa matičnim državama. Nacionalnim zajednicama je dozvoljeno osnivanje »samoupravnih narodnih zajednica«, koje će promovisati specifičnosti etničkih zajednica. Ustav Republike Slovenije predviđa i mogućnost neposrednog zastupanja etničkih zajednica u organima lokalne samouprave, kao i izbor po jednog poslanika iz reda mađarske i italijanske etničke zajednice u Državni zbor.108 Ustava Republike Slovenije navodi da se položaj i prava romske zajednice utvrđuju posebnim zakonom.

Hrvatska. Prema popisu iz 1991. godine Hrvatska je, slobodno se može reći, imala obeležje multietničke zemlje. U njoj je u predratnom periodu živeo 78% Hrvata, 12% Srba, kao i manji broj Mađara, Italijana, Slovenaca, Jevreja i Rusina. Nakon ratnih sukoba u Republici Hrvatskoj značajno je izmenjena nacionalna struktura ove zemlje tako sa se broj pripadnika srpske etničke zajednice sveo na 4,5% ukupne populacije.109 U preambuli Ustava se kao autohtone nacionalne manjine navode Srbi, Česi, Slovaci, Italijani, Mađari, Jevreji, Nemci, Austrijanci, Ukrajinci i Rusini i njima se garantuju prava u skladu sa principima i normama Ujedinjenih nacija. Članom 12. Ustava Hrvatske je utvrđeno i pravo srpske nacionalne zajednice, da, u skladu sa zakonom, koristi svoje ćirilično pismo. Pre izbijanja sukoba na teritoriji Republike Hrvatske bio je usvojen Ustavni

105 Svi podaci o propisu stanovništva koji je u bivšoj Jugoslaviji bio održan 1991. navedeni

su prema Georgeu Brunneru, »National Problems and Ethnic Conflicts in Eastern Europe», Bertelsmann Foundation Publishers, Gűtersloh, 1996.

106 Ustav Republike Slovenije, član 5. 107 Ibidem, član 64. 108 Ibidem, član 65. 109 Izvor: Rezultati popisa stanovništva u Republici Hrvatskoj, Internet, 05/07/02/,

http://www.dsz.hr/StatInfo/OPCE.html.


299

zakon o ljudskim pravima i slobodama i o pravima etničkih i nacionalnih zajednica ili manjina. On je predviđao kulturnu autonomiju, pravo na obrazovanje na maternjem jeziku, kao i proporcionalno učestvovanje u predstavničkim i drugim telima Republike. Najbitnije je to da se ovim ustavnim zakonom predviđalo i formiranje specijalne samouprave opština/regiona u kojima je živelo srpsko stanovništvo. Ceo mehanizam je podrazumevao i međunarodni nadzor za ostvarivanje ljudskih prava, kao i mogućnost njihove efikasne sudske zaštite. Međutim, ovaj ustavni zakon je ukinut 1995, nakon akcija Hrvatske vojske »Bljesak« i »Oluja«, kojima je teritorija koju su naseljavali i kontrolisali pripadnici »pobunjene« srpske zajednice vraćena pod suverenitet Republike Hrvatske. Tom prilikom je veliki deo etničkih Srba, koji su nastanjivali ovo područje, bio prinuđen da napusti Hrvatsku.

Bosna i Hercegovina. Ova novonastala država ima najsloženiju etničku strukturu od svih južnoslovenskih zemalja. To znači da pored njena tri konstitutivna naroda (Bošnjaka, Srba i Hrvata) u njoj žive i pripadnici drugih naroda, odnosno etničkih manjina: Crnogoraca, Jevreja, Slovenca, Roma, Ukrajinca i drugih, kojih je prema popisu iz 1991. godine bilo nešto više od 2%. Iako je Ustav BiH pored konstitutivnih naroda naveo i »ostale«, njihov status nije do kraja rešen. Zanimljivo je da međunarodna administracija u Bosni i Hercegovini insistira na uključivanju ovih zajednica u politički život države, neretko imenujući pripadnike ovih zajednica za nosioce pojedinih javnih funkcija. Postojeća ustavna rešenja konstitutivnih entiteta, koja se sada menjaju, predviđala su da su Srbi u bošnjačko-hrvatskoj federaciji manjinska zajednica, a da su Bošnjaci i Hrvati imaju isti status u Republici Srpskoj. Međutim, nakon pokretanja inicijative za ocenu saglasnosti ovakvih ustavnih odrednica entiteta sa Ustavom Bosne i Hercegovine, Ustavni sud ove zemlje je potvrdio konstitutivnost Bošnjaka, Srba i Hrvata na celoj teritoriji države. To sa sobom povlači i pravo na negovanje i izražavanje nacionalnog, verskog i kulturnog identiteta, pravo na korišćenje pisma, pravo na upotrebu nacionalnih simbola kao i pravo na predstavljanje u organima entitetskih i lokalnih vlasti.

Jugoslavija / Srbija i Crna Gora. Savezna Republika Jugoslavija je takođe multinacionalna država i u njoj pored Srba i Crnogoraca živi veliki broj drugih naroda. Najbrojniji su Albanci sa gotovo 16% ukupnog stanovništva, zatim slede Mađari, Bošnjaci, Bugari, Rumuni, Rusini i Slovaci. Ustav SR Jugoslvije u članu 11. ističe da ova zemlja »priznaje i jamči prava nacionalnih manjina za očuvanje, razvoj i izražavanje njihove etničke, kulturne i jezičke i druge posebnosti, kao i na upotrebu nacionalnih simbola, u skladu sa međunarodnim pravom«. To se ponavlja i u drugom


300

odeljku Ustava u članovima 45–48. Uz već navedeno se, međutim, ističu i prava na obrazovanje i informisanje na maternjem jeziku. Ustavom je predviđena i mogućnost da etničke zajednice osnivaju svoje prosvetne i kulturne organizacije i udruženja, koje država može potpomagati. Članom 48. Ustava SRJ daje se mogućnost pripadnicima nacionalnih manjina da uspostavljaju intenzivnu saradnju i međusobne odnose sa pripadnicima svoje nacije izvan zemlje, ali »ne na štetu« SRJ ili neke od njenih republika članica.

Ustavom Republike Srbije nisu definisana prava pripadnika nacionalnih manjina. Ipak, nacionalni princip se pominje kao jedan od ključnih za formiranje autonomnih pokrajina (Vojvodine i Kosova), ali pored geografskog, istorijskog i kulturnog (član 108. Ustava RS).

Ustav Republike Crne Gore u članu 9. navodi da u opštinama u kojima većinu ili značajan deo stanovništva čine pripadnici nacionalnih manjina u službenoj upotrebi se mogu koristiti i njihovi jezici i pisma. U drugom poglavlju ustava (II, 5.) se regulišu posebna prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa. To uključuje zaštitu nacionalnog identiteta u skladu sa međunarodnom regulativom ljudskih i građanskih prava, zatim pravo na korišćenje svog jezika i pisma, kao i pravo školovanja i informisanja na svom jeziku. Pripadnicima etničkih manjina Ustavom Crne Gore110 je dozvoljeno korišćenje nacionalnih simbola i pravo na osnivanje prosvetnih, kulturnih i verskih udruženja. Pripadnicima nacionalnih zajednica se dodatno jamči i pravo zastupljenosti u javnim službama, organima države i lokalne samouprave. Svim pripadnicima nacionalnih zajednica su dozvoljeni kontakti sa građanima izvan Crne Gore, »koji imaju zajedničko etničko poreklo«.111 Ustavom je predviđeno i pravo obraćanja regionalnim, međunarodnim i nevladinim organizacijama, radi zaštite sloboda i prava etničkih manjina. Ustavom je takođe predviđeno i da u pravcu očuvanja vlastitog identiteta (nacionalnog, etničkog, kulturnog, jezičkog i verskog) bude osnovan Savet za zaštitu nacionalnih zajednica. Ovim savetom predsedava predsednik Republike Crne Gore, a njegov sastav i nadležnosti utvrđuje Skupština.

Ustavnim okvirom za privremenu samoupravu na Kosovu se reguliše zaštita prava svih nacionalnih grupa. Poglavljem 4. Ustavnih okvira se preciziraju prava zajednica i njihovih članova. U opštim odredbama ovog poglavlja se navodi princip neprikosnovenosti prava na nacionalni identitet, ali se ističe i nužnost međuetničke koegzistencije. Među ključna prava nacionalnih zajednica se ubrajaju pravo na korišćenje jezika i pisma, pravo na obrazovanje i pristup informacijama na vlastitom jeziku, pravo na ravnopravnost prilikom zapošljavanja u javnim telima, pravo na saradnju sa

110 Ustav Republike Crne Gore, čl. 67-76. 111 Ibidem, član 74.


301

svojim zajednicama izvan Kosova i pravo korišćenja nacionalnih simbola. Ovim konstitutivnim aktom se ističu i prava nacionalnih zajednica da osnivaju udruženja radi zaštite svojih interesa, kao i da ostvarjuju kontakte sa međunarodnim organizacijama, osnivaju vlastite medije, škole i druge obrazovne institucije. Dalje se ističu prava na negovanje zajedničkih tradicija i kulturnih spomenika naroda Kosova. Finasiranje organizacija nacionalnih zajednica se obavlja putem dobrovoljnih priloga ili od strane Privremenih institucija Kosova. Zaštita prava zajednica i njihovih članova se obezbeđuje kroz pravednu zastupljenost u organima vlasti na svim nivoima. Institucionalna zaštita prava zajednica se obezbeđuje kroz zastupljenost u Skupštini Kosova i to na način da srpska, romska, aškalijska, egipćanska, bošnjačka, turska i goranska narodna zajednica, zajedno imaju dvadeset od stodavadeset predstavnika u ovom organu. Pri Skupštini Kosova će, u skladu sa Ustavnim okvirima, biti osnovan Odbor za prava i interese zajednica, sastavljen od predstavnika svih nacionalnih zajednica. Ovim dokumentom predviđeno da u Vladi Kosova nekoliko ministara budu iz nealbanskih etničkih zajednica.

Makedonija. Republika Makedonija takođe ima složenu etničku strukturu. U njoj pored Makedonaca postoji i brojna albanska etnička zajednica sa približno 23% ukupne populacije. Međutim, u Makedoniji živi i veliki broj pripadnika turskog, vlaškog, romskog, srpskog i drugih naroda. Posle žestokih oružanih sukoba albanskih pobunjenika i oružanih snaga Republike Makedonije, mirovnim planom,112 koji je predložila Evropska unija (2001) predviđeno je da se putem izmena Ustava zagarantuju prava nemakedonskog stanovništva. U tom smislu je istaknuto pravo na korišćenje svog jezika i simbola, kao i odsustvo svih oblika diskriminacije. To se obezbeđuje postojanjem posebne parlamentarne procedure koja će omogućiti jednakopravnost etničkih zajednica. Sve odluke u telima države i lokalne samouprave koje se odnose na etničke zajednice moraju biti donete dvotrećinskom većinom. Zakoni koji će se ticati nacionalnih zajednica moraće, u skladu sa mirovnim planom, dobiti većinu glasova predstavnika zainteresovanih zajednica. Iako je dosadašnji Ustav Republike Makedonije u članu 19. isticao ključnu ulogu Makedonske pravoslavne crkve, novim tekstom ovog člana predviđeno je njeno izjednačavanje sa Islamskom verskom zajednicom, Evangelističko-metodističkom crkvom113 i drugim verskim zajednicama. Ustavom je predviđeno i osnivanje Saveta za međunacionalne odnose,114 koga sačinjavaju predsednik Sobranja i po dva 112 Интегрален текст на нацрт- документот за решавање кризата во Македонија,

op. cit. 113 Evangelističko-metodistička crkva se u Makedoniji javlja oko 1880. kada su iseljenici iz

ove zemlje po povratku iz inostranstva počeli propovedati metodizam. Videti: Tomislav Branković, "Sekte i politika", Narodna biblioteka «Resavska škola», Despotovac, 2000, str. 59-60.

114 Ustav Republike Makedonije, član 78.


302

predstavnika Makedonaca, Albanaca, Turaka, Vlaha, Roma i dva pripadnika iz reda ostalih naroda. Predsednik ovog tela je predsednik Sobranja, koje vrši izbor članova saveta. Savet ima nadležnosti koje se odnose na razmatranje pitanja međunacionalnih odnosa u Makedoniji i davanje mišljenja i predloga za njihovo razrešavanje. Sobranje je dužno da razmotri sve predloge koje upućuje Savet za međunacionalne odnosi i da donosi odluke u skladu sa tim.

Ustavima ovih zemalja su formalno-pravno adekvatno rešena pitanja etničkih manjina. Međutim, praksa u primeni ljudskih i građanskih prava ukazuje na mnoge elemente diskriminacije. Nekada je to ugrožavanje ljudskih prava do te mere drastično da su ugrožene i temeljne vrednosti poput života i slobode. Neophodno je da se sve zemlje regiona obavežu na poštovanje međunarodnih konvencija i sporazuma koji regulišu položaj manjinskih grupa. To je na određeni način već u toku kroz procese pridruživanja Savetu Evrope i Evropskoj uniji. Proces ukupne demokratizacije ovih prostora otvoriće mogućnost stvaranja povoljnijeg položaja etničkih manjina i manjinskih grupa uopšte.

Zaključak

Nakon osamostaljivanja ove zemlje su krenule putem traženja

vlastitog identiteta. To podrazumeva da su i pored nacionalne euforije 90-tih godina XX veka, ove zemlje bile suočene sa realnošću svog višeetničkog sastava i tako prinuđene da se definišu i kao države svih svojih građana. Time je, barem formalno, otvorena mogućnost da se reguliše i položaj građana koji ne pripadaju najbrojnijem narodu, kao i da se proklamuje princip opšte pravne jednakosti.

Ustavno regulisanje oblasti ljudskih i građanskih prava u pojedinim južnoslovenskim zemljama i entitetima u sebi inkorporira međunarodne standarde i konvencije, kao i međunarodne instrumente njihove zaštite. U pojedinim zemljama je istaknuta i socijalna funkcija države, što se može pripisati i višedecenijskom socijalističkom nasleđu. Slovenija, Hrvatska, Srbija, Crna Gora i Makedonija se tako definišu kao socijalne države. U ustavnim aktima, koji su nastali pod dominantnim uticajem međunarodnih aktera (Ustav BiH i Ustavni okvir za samoupravu na Kosovu) ne potencira se socijalna uloga države.

Viševekovna težnja za stvaranjem nacionalne države i nacionalnom homogenizacijom je dovela do stvaranja unitarističke strukture većine ovih država. Na ovim prostorima je dugo smatrano da pojava bilo kojeg oblika decentralizacije ili autonomije vodi ka dezintegraciji države. Naravno, to predstavlja nasleđe određenih ideoloških klišea i izraz je nacionalističke euforije sa kraja XX veka. Upravo je trend regionalizacije i decentralizacije,


303

koji se u južnoslovenskim zemljama nevoljno prihvata, jedan od principa na kojima počivaju savremene demokratije. Međutim, pošto je ovaj region područje velikih suprotnosti, sa druge strane, postojeća, previše složena struktura države Bosne i Hercegovine predstavlja otežavajući faktor za njen budući razvoj kao samostalne države i predstavlja izvor njene eventualne disolucije.

Kada je reč o ključnim odrednicama političkih sitema, oni se u svim zemljama zasnivaju na načelu podele vlasti.

Pravo na lokalnu samoupravu, kao jedno od temeljnih ustavom proklamovanih prava, čije regulisanje pokazuje stepen demokratičnosti države, naglašeno je kao osnovni konstitutivni princip u svim ustavima ovih zemalja. Kada je reč o nosiocima lokalne samouprave, radi se o gotovo identičnoj strukturi. Opštine i gradovi su ključni nosioci lokalne samouprave, dok se u Hrvatskoj uvodi i poseban oblik regionalne samouprave (županije). Ustavom BiH nije regulisana oblast lokalne samouprave i regulisanje njenog položaja je povereno konstitutivnim entitetima.

Višeetničnost ovih zemalja je zahtevala i rešavanje pitanja manjina. U Sloveniji je ustavno regulisan status mađarske i italijanske manjine. U Republici Hrvatskoj se nakon ukidanja Ustavnog zakona o nacionalnim manjinama, koji je regulisao položaj srpske zajednice, položaj ove zajednice naglo izmenio. Međutim, ovoj etničkoj zajednici je ostavljena mogućnost da direktno bira svoje predstavnike u Hrvatskom saboru u skladu sa izbornim zakonom. Položaj «nekonstitutivnih naroda» u Bosni i Hercegovini takođe nije adekvatno rešen i međunarodna administracija uskoro priprema pravna rešenja vezana za njihov status. Ustavom SR Jugoslavije su samo uopšteno navedena prava i slobode pripadnika nacionalnih manjina. Na sličan način je regulisan i položaj etničkih zajednica u Crnoj Gori, dok se regulisanje položaja etničkih manjina u važećem Ustavu Republike Srbije i ne pominje. Kosovskim konstitutivnim aktom su zagarantovana prava svih nacionalnih zajednica, kao i način njihove zastupljenosti u organima vlasti. U Makedoniji se sa novim ustavnim promenama menja i položaj pripadnika nacionalnih zajednica kroz proširivanje ovlašćenja lokalne samouprave i princip predstavljanja ovih zajednica u državnim organima.

Nisu samo ekonomski razlozi ti koji upućuju južnoslovenske zemlje na međusobnu saradnju. Pored zajedničkog porekla južnoslovenskih naroda postojao je i više od sedamdeset godina dug period zajedničkog življenja. Infrastrukturna povezanost prostora bivše SFR Jugoslavije i privredna komplementarnost temelj su buduće višestrane saradnje. I nekada jedinstveni kulturni prostor danas se postepeno obnavlja.


304

Sve južnoslovenske zemlje još uvek nemaju jasno utvrđenu dugoročnu strategiju razvoja. Pored prenaglašene orijentacije za priključenje Evropskoj uniji, ove zemlje generalno ne ispunjavaju niti minimum uslova vezanih za stvarne evropske integracije. U ekonomskoj oblasti one još uvek nisu izvršile privatizaciju, nedovoljno potstiču konkurenciju i slobodno tržište. Ukoliko se ne uspostavi liberalizacija kretanja ljudi, usluga, kapitala i roba između zemalja Zapadnog Balkana neće biti moguć ni ekonomski oporavak ovih prostora. Sa bezbednosnog stanovišta ove zemlje ne ispunjavaju kriterijume vezane za opštu stabilnost regiona jer se dobrosusedstvo sa okruženjem još uvek nije uspostavilo. Proces demokratizacije i poštovanja ljudskih prava je takođe u stagnaciji jer se u pojedinim zemljama i entitetima krše i elementarna prava. Strukture civilnog društva, kao sfere koja se nalazi izvan političkog dominijuma države, još uvek su krhke i nedovoljno utemeljene u ovim zemljama. Sa druge strane, Evropska unija potencira na regionalnom pristupu zemljama bivše Jugoslavije i regiona Jugoistočne Evrope. To podrazumeva primarno višestrano povezivanje zemalja sa svojim susedima i rešavanje problema koji opterećuju njihove odnose. Tek nakon ovakvog oblika povezivanja EU će otvoriti vrata zemljama regiona da u narednom periodu pristupe ovoj organizaciji. Preveliki broj izuzetno "krutih" granica i podeljenost područja ne predstavlja povoljno tle za strana ulaganja. Navedeno upućuje na zaključak o nužnosti uspostavljanja intenzivne regionalne saradnje.

Literatura

1. Ustav Republike Slovenije, u: "Novi ustavi na tlu bivše Jugoslavije",

Međunarodna politika, Pravni fakultet, Fakultet političkih nauka, Beograd, 1995, str. 89-126.

2. Ustav Republike Hrvatske, Internet, 15/03/02, http://www.vlada.hr/ ustav.html.

3. Ustav Bosne i Hercegovine, u: "Dejtonski sporazum", Naša Borba, Beograd, 1996, str. 64-83.

4. "Dejtonski sporazum" (specijalno izdanje), Naša Borba, Beograd, 1996. 5. Odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine (od 28-30.01.2000., 18-

19.02.2000, 30.06.-01.07.2000. i 18-19.08.2000.) Internet, 12/12/01, http://www.ustavnisud.ba/odluke/.html.

6. Ustav Federacije Bosne i Hercegovine, Internet, 15/03/02, http://www.fbihvlada.gov.ba/bosanski/federacija/ustav_bh.html.

7. Ustav Republike Srpske, Internet, 15/03/02, http://www.vladars.rstel/ ustav.html.


305

8. Ustav Savezne Republike Jugoslavije, "Novi ustavi na tlu bivše Jugoslavije", Međunarodna politika, Pravni fakultet, Fakultet političkih nauka, Beograd, 1995, str. 7-38.

9. Sporazum o principima odnosa Srbije i Crne Gore, "Danas", Beograd, 15. mart 2002, str. 14-15.

10. Ustav Republike Srbije, Službeni glasnik RS, Beograd, 1990. 11. Ustav Republike Crne Gore, Internet, 13/03/02, http://www.montenet.

org-ustav.html. 12. Ustavni okvir za samoupravu na Kosovu, UNMIK, maj 2001. 13. Ustav Republike Makedonije, "Novi ustavi na tlu bivše Jugoslavije",

Međunarodna politika, Pravni fakultet, Fakultet političkih nauka, Beograd, 1995, str. 127-158.

14. Интегрален текст на нацрт - документот за решавање на кризата во Македонија, Internet, 20/03/02/, http://www.makedonija-info.org/Komentari/Stranski_Komentari.html.

15. "Novi ustavi na tlu bivše Jugoslavije", Međunarodna politika, Pravni fakultet, Fakultet političkih nauka, Beograd, 1995.

Dragan ĐUKANOVIĆ

BASIC CONSTITUTIONAL CONCEPTIONS IN THE COUNTRIES OF FORMER YUGOSLAVIA - A COMPARATIVE ANALYSIS

SUMMARY

This article focuses on the constitutional framework of the newly

established states within the borders of the former SFR of Yugoslavia: the Republic of Slovenia, Republic of Croatia, Bosnia and Herzegovina, Federal Republic of Yugoslavia (Serbia and Montenegro) and Republic of Macedonia. For this group of states the author uses the term South Slavic countries because the prevailing population in these countries is of cognate Slavic ethnic origin.

The article is composed of six parts dealing with the most important fields defined by the constitutional law of these countries. Thus, the first part contains constitutional and legal definitions of these countries referring to the historical continuity of national sovereignty and determining the subjects of sovereignty. In the second part of the article the author deals with the regulations in the field of human rights by doing a comparative constitutional analysis of general and some specific features. He says that many solutions related to the frameworks and


306

protection of human rights are similar in these countries noticing the tendency that almost all South Slavic countries have committed themselves to application of international standards and conventions that regulate the above mentioned field. In the third part the author explains the vertical organisation of these countries, thus specifying in more details the structure of states and their determination as unitarian or complex ones. A separate part of the article deals with the organisation of governance in these states. The author points out the fact that all constitutional enactments of South Slavic countries entail the principle of division of power to legislative, executive and judicial ones. He also studies the constitutional regulation of local self-government in these countries. Considering the fact that almost all these countries are multiethnic, the author paid particular attention to the constitutional definition of the position of ethnic minority communities.

Documents

Dragan ĐUKANOVIĆ1 - doiSerbia · Južni Sloveni su šira etnička grupacija čije narode odlikuje zajedničko poreklo. U ovoj grupaciji naroda se nalaze Slovenci, Hrvati, Bošnjaci,