http://www.uni.wroc.pl/

Dostp online: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/79853

http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/79853

Folia Iuridica Universitatis

Wratislaviensispod redakcj Leonarda Grnickiego

Vol. 4, No. 2

Wrocaw 2015

Kolegium Redakcyjneprof. dr hab. Leonard Grnicki przewodniczcymgr Boena Grna czonekdr Julian Jezioro czonekmgr Aleksandra Dorywaa sekretarz

Redaktorzy tematyczniPrawo publiczne: dr Ryszard Balicki, dr Dagmara Gruszecka, dr Rajnhardt KokotPrawo prywatne: dr hab. Krzysztof ZagrobelnyHistoria oraz teoria i filozofia prawa: dr hab. prof. nadzw. UWr Rafa Wojciechowski, dr hab. Przemysaw KaczmarekPrawo europejskie i midzynarodowe: dr hab. prof. nadzw. UWr Barbara MielnikPrawo pracy: dr hab. Monika Lewandowicz-MachnikowskaPrawo administracyjne: dr hab. Piotr LisowskiPrawo finansowe: dr hab. Patrycja ZawadzkaPrawo konstytucyjne: dr Anna ledziska-Simon

Redaktor jzykowy (jzyk polski)mgr Aleksandra Dorywaa

Rada Naukowadr. h. c. prof. JUDr. Peter Blaho, CSc. Prvnick fakulta, Trnavsk univerzita v Trnavedoctor n drept, confereniar universitar Oleg A. Halabudenco, Universitatea Liber Internaional din Moldova,

Chiinu, Moldovaprof. dr hab. Mariusz Jaboski, Wydzia Prawa, Administracji i Ekonomii, Uniwersytet Wrocawskidr hab. prof. UWr Lidia Klat-Wertelecka, Wydzia Prawa, Administracji i Ekonomii, Uniwersytet Wrocawskidr hab. prof. nadzw. UWr Artur Kozowski, Wydzia Prawa, Administracji i Ekonomii, Uniwersytet Wrocawskiprof. dr hab. Witold Kwanicki, Wydzia Prawa, Administracji i Ekonomii, Uniwersytet Wrocawski..., . , . , prof. dr hab. Elwira Marszakowska-Krze, Wydzia Prawa, Administracji i Ekonomii, Uniwersytet Wrocawskiprof. dr hab. Piotr Machnikowski, Wydzia Prawa, Administracji i Ekonomii, Uniwersytet Wrocawskiprof. Henryk Malevski, Mykolo Romerio universitetas, Teiss fakultetas, Vilnius, Lithuaniadr hab. prof. nadzw. UWr Mirosaw Sadowski, Wydzia Prawa, Administracji i Ekonomii, Uniwersytet Wrocawskiprof. dr hab. Zofia Sienkiewicz,Wydzia Prawa, Administracji i Ekonomii, Uniwersytet Wrocawski. - , ,

. -. , ,

Copyright by Wydzia Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocawskiego

Korekta abstraktw w jz. angielskim: Bartomiej MadejskiProjekt i wykonanie okadki: Marta PawlakSkad i opracowanie techniczne: Bartomiej Siedlarz, Tomasz Kalota eBooki.com.pl

WydawcaE-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa. Wydzia Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocawskiego

Do vol. 3 no. 2 (2014) czasopismo ukazywao si pod nazw Folia Iuridica Wratislaviensis i z numerem ISSN 2299-8322.

ISSN 2450-3932

Wersj pierwotn (referencyjn) czasopisma jest wydanie elektroniczne

http://www.ebooki.com.pl/

5

Spis treci

Historia prawa. Teoria i filozofia prawaMaria GrnickaWersja systemowa metody historyczno-prawnej na przykadzie prawa dowodowego w polskiej procedurze karnej ......................................................9

Prawo porwnawcze. Zagadnienia prawa europejskiegoMicha A. PiegzikZdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych w japoskim prawie cywilnym ..................................................................................37

Katarzyna Barbara SzczudlikForum prorogatum in the Corfu Channel case and in subsequent ICJ jurisprudence ................................................................................57

Hanna BanaSprzeciw sumienia w orzecznictwie ETPCz. Problematyka odmowy podjcia suby wojskowej .........................................................................71

Micha Pindel Glosa do wyroku Sdu z dnia 16 grudnia 2013 r. w sprawie Animal Trading Company i inni przeciwko Komisji Europejskiej ......................................................91

Prawo publiczne: zagadnienia prawa administracyjnego i karnegoJakub ArtemiukGeneza pojcia zabytku archeologicznego w prawie polskim ................................105

Bartosz SzymkowAlokacja ryzyka w umowach o partnerstwie publiczno-prywatnym .......................121

Maciej BaewskiE-administracja jako narzdzie komunikacji w procesie budowlanym ...................133

Bartomiej JaworskiSpecyfika statusu inyniera kontraktu jako sui generis uczestnika procesu budowlanego ..............................................................................................145

Dariusz WasiakBezpieczestwo na drogach jako swoista ultima ratio czy jedynie argument dla ograniczania kompetencji organw wykonawczych gminy?.............................163

Dorota CzerwiskaGlosa do postanowienia Sdu Najwyszego z dnia 9 lipca 2015 r., III KK 375/14...........................................................................................................175

Historia prawa. Teoria i filozofia prawa

9

Folia Iuridica Universitatis Wratislaviensis2015, vol. 4 (2), 934

Maria GrnickaUniwersytet Wrocawski

Wersja systemowa metody historyczno-prawnej na przykadzie prawa dowodowego

w polskiej procedurze karnejHistorical-legal method the systemic version exampled by the law of evidence in the Polish criminal procedure

Streszczenie Artyku ma za zadanie pokaza dziaanie i zastosowanie metody historyczno-prawnej w wersji syste-mowej do bada nad prawem dowodowym w polskiej procedurze karnej, szczeglnie w dobie jej zmian. Celem opracowania jest stwierdzenie, e metoda historyczno-prawna w wersji systemowej pozwala na analiz funkcjonowania elementw prawa w systemie prawa zarwno obecnie, jak i w przeszoci. Artyku zawiera obszerny opis metody historyczno-prawnej, metody systemowej w badaniach historyczno-prawnych i prb zastosowania metody historyczno-prawnej w wersji sys-temowej do analizy prawa dowodowego w postpowaniu karnym. Analiza metod historyczno-praw-n w wersji systemowej uwiadamia, e przedmiot bada jest tylko wycinkiem zoonego systemu, ktry ksztatowa si przez lata. Opisywana w artykule metoda historyczno-prawna w wersji systemo-wej jest jedn z metod racjonalnego dziaania, podejmowanego w badaniach naukowych.

Sowa kluczoweMetoda historyczno-prawna, metoda prawna, metoda historyczna, metoda systemowa, metoda histo-ryczno-prawna w wersji systemowej, prawo dowodowe, postpowanie karne.

AbstractThe article was intended to show the operation and use of historical-legal method the systemic version for the study of law of evidence in the Polish criminal procedure, especially in the era of the changes. The aim of the study was to determine that the historical-legal method the systemic version enables the analysis of the functioning elements of the law in the system of law now and in the past. The article contains a comprehensive description of the historical-legal method, the systemic method in the histori-cal-legal research and attempts to apply the historical-legal method the systemic version in the analysis of law of evidence in criminal proceedings. The analysis by the historical-legal method the systemic version proves that the object of the research is only a segment of a complex system that has stood for years. The historical-legal method the systemic version described in the article is one of the methods of rational action, undertaken in research.

Keywords Historical-legal method, legal method, historical method, systemic method, historical-legal method the systemic version, evidence law, criminal proceedings.

10

Maria Grnicka

Kto ksem nie gardzi, wicej si spodziewa.przysowie polskie1

Wstp

Sprawne wykonywanie bada naukowych wymaga od naukowcw uywania odpo-wiednich metod, ktre powinny nadawa si do wielokrotnego zastosowania, ale jednocze-nie prowadzi do nowej jakoci wynikw. Jedn z takich metod jest metoda systemowa.

Systemowa metoda badawcza pozwala na spostrzeenie, e elementy s czciami pewnych caoci. Ju motto artykuu sygnalizuje, e na przykad ksy s elementami cae-go posiku. Podobnie jest z normami prawnymi, uznawanymi za elementy systemu prawa. Pomidzy tymi elementami, jak i midzy elementami a caoci wystpuj pewne zwizki, na ktre rwnie zwraca uwag metoda systemowa. Powizania te naley rozpatrywa, czc metod systemow z paszczyzn cybernetyczn. Mona tego dokonywa take wzgldem przepisw historycznych i zmieniajcego si historycznie systemu prawa, co powoduje, e metoda systemowa staje si jednoczenie metod historyczno-prawn.

Cho na razie niedoceniana, metoda systemowa moe sta si w przyszoci jedn z gwnych metod badawczych, take w postpowaniu karnym. Postpowanie karne zostao wybrane, poniewa jest to interesujca dziedzina prawa, ewoluujca przez lata, ktra i obecnie przechodzi due przeobraenia. Przeksztacanie postpowania karnego to przede wszystkim zmiana prawa dowodowego2. Jeli modyfikowane s elementy sys-temu prawa, to zmienia si cay system prawa. Zmiana elementw postpowania karne-go powoduje przeobraenia systemu postpowania karnego. Std warto rozpatrzy ele-menty postpowania karnego rwnie w kontekcie historycznym, co rozszerza pojmowanie systemu prawa ze statycznego (okrelanego w danym momencie dziejo-wym) na dynamiczny (zmienia si na przestrzeni dziejw).

Artyku ma wic na celu wykazanie, e metoda systemowa pozwala na analiz funkcjonowania elementw prawa w systemie prawa zarwno obecnie, jak i w przeszo-ci. Zostanie to dokonane poprzez opisanie metody historyczno-prawnej w oglnoci, metody systemowej w badaniach historyczno-prawnych, a potem przedstawienie prby przykadowego zastosowania metody historyczno-prawnej w wersji systemowej do oglnych regulacji o dowodach w polskiej procedurze karnej. Na koniec zostan przed-stawione wnioski.

1 D.W. Masowscy, Przysowia polskie i obce, Warszawa 2003, s. 149. 2 M. Cielak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, Warszawa 1955, s. 17.

11

Wersja systemowa metody historyczno-prawnej na przykadzie prawa dowodowego w polskiej

Oglne uwagi o metodzie historyczno-prawnej1.

Okrelenie metoda oznacza og zabiegw, wynikajcy z przyjtych technik ba-dawczych3. Techniki badawcze natomiast s sposobami dziaania. Metoda wic stanowi okrelony zbir sposobw dziaania.

Wrd metod naley wyrni metod historyczno-prawn jako jedn z metod badania prawa. Metoda historyczno-prawna obejmuje metod prawn i metod historyczn. Metoda prawna jest metod badawcz, ktrej przedmiot badania stanowi prawo, metoda historyczna natomiast to metoda badawcza eksponujca wyznacznik czasowy4. Zwraca ona uwag na przeszo i zmiany, dzielc je lub czc ze sob i konkretyzujc. Istot metody historycznej w odniesieniu do prawoznawstwa stanowi postawa badawcza, rozumiejca potrzeb histo-rycznego ujmowania przedmiotu bada i przyjmujca ponisze zaoenia5:

instytucje i normy prawne to co dynamicznego, produkt dziejowego rozwoju,1) istnieje nieodzowno pyta o przeszo badanej instytucji,2) system norm reguluje i opisuje rne sfery rzeczywistoci gospodarczej, spoecznej 3) czy polityczno-ustrojowej,spr o prawo przybiera formy najbardziej ostre w chwilach dziejowych przeomw.4) Tylko poczenie metod historycznych i metod badania prawa pozwala na dogbne

i waciwe pokazanie treci normy prawnej, poniewa wskazuje rwnie na dynamik zmian spoecznych i politycznych6. Prawo jako zjawisko spoeczne jest wszak tworem historii7.

Kada metoda historyczno-prawna jest jednym z elementw podejcia historyczne-go w prawoznawstwie, za ktrym opowiada si J. Bardach8 i H. Olszewski9. Podejcie historyczne jest kierunkiem metodologicznym, czyli niezbyt sztywno zorganizowa-nym zespoem zasad i poj metodologicznych10. Obejmuje ono moliwo zastosowa-nia rnych metod badawczych stosowanych w naukach historycznych11. Podejcie hi-storyczne w prawoznawstwie polega wic na badaniu prawa z wykorzystaniem aparatu naukowego, jakim dysponuj dyscypliny historyczno-prawne, z zaznaczeniem, e musi on by odpowiednio dobrany do badanego przypadku12.

3 J. Bardach, Themis a Clio, czyli prawo a historia, Warszawa 2001, s. 12. 4 Ibidem. 5 H. Olszewski, Podejcie historyczne w prawoznawstwie, [w:] A. opatka (red.), Metody badania

prawa, Wrocaw 1973, s. 16 i 17. 6 Ibidem, s. 26. 7 J. Bardach, Themis a Clio, czyli prawo, s. 15. 8 Por. ibidem, s. 1133; J. Bardach, Themis a Klio, czyli o potrzebie podejcia historycznego w prawo-

znawstwie, [w:] J. Wrblewski (red.), Zagadnienia metodologiczne prawoznawstwa, Warszawa 1982, s. 2148.

9 Por. H. Olszewski, op. cit., s. 1127. 10 J. Bardach, Themis a Clio, czyli prawo, s. 13. 11 Ibidem, s. 13. 12 Ibidem, s. 14.

12

Maria Grnicka

Podoe podejcia historycznego stanowi fakt, e prawo jest czci kultury spo-ecznej13. Dziki podejciu historycznemu moliwe jest poznanie oddziaywania kultury danego pastwa i kultury pastw ssiednich na prawo14. Podejcie historyczne pozwala rwnie waciwie oceni fakt, e kada spoeczno narodowa wystpuje w charakterze odrbnej caoci, integrujc si jednoczenie w proces powszechnodziejowy. Uwzgldnia ono kwest rodowiska historycznego obejmujcego zarwno rodowisko geograficzne, jak i ukady politycznego ssiedztwa, struktury ekonomiczne, spoeczne i kulturowe, wymian dbr zarwno materialnych, jak duchowych, wpywajcych w niemaym stop-niu na charakter oraz formy spoeczno-politycznego bytu15. Podejcie historyczne jest wic szczeglnie owocne, gdy chodzi o badanie w makroskali. Poprzez ukazanie makro-struktur daje prawnikowi oglny obraz danego systemu politycznego i prawnego16. Dy-namiczne ujmowanie makrostruktur pozwala na ukazanie zmiennoci caych systemw polityczno-prawnych oraz gbszych uwarunkowa ich przeobrae17. Nie sposb prze-ceni roli podejcia historycznego dla dorobku naukowo-prawnego. Pomaga ono prawi-dowo wyjani wspczesno i rol wadzy politycznej, wyodrbni elementy wiodce i ustali zwizki midzy zjawiskami18. Podejcie historyczne pozwala ponadto na usta-lenie znaczenia terminw wystpujcych w prawie, rde wieloznacznoci, a ostatecz-nie na doprecyzowanie sownictwa prawniczego. Pene zrozumienie danej instytucji wymaga wszak zapoznania si z procesem jej powstawania19. Wielu instytucji nie da si po prostu wyjani bez poznania ich historycznej genealogii20. Badanie historyczne pokazuje rwnie ksztatowanie si instytucji prawnych w wiadomoci spoecznej21. J. Bardach zwraca uwag dodatkowo na to, e Retrospekcja pozwala dojrze w prze-szoci to, co weszo z niej do teraniejszoci, co wpywa na jej obecne ksztaty spoecz-ne i prawne. Dziki dynamicznemu sposobowi ujmowania zjawisk spoecznych histo-ryzm umoliwia te prognozowanie22. Przy tym naley zaznaczy, e kolejny powstajcy etap rozwoju prawa nie jest uwarunkowany jedynie poprzednim etapem, ale caoksztatem procesu historycznego23. Powysze mona skonstatowa sowami H. Ol-szewskiego, e Zrozumienie kadego systemu prawa wymaga zatem podejcia histo-rycznego. Bez znajomoci praw historycznego rozwoju, bez znajomoci przeszoci in-

13 J. Bardach, Themis a Klio, czyli o potrzebie, s. 24. 14 Ibidem, s. 25. 15 Ibidem, s. 44. 16 J. Bardach, Themis a Clio, czyli prawo, s. 17. 17 Ibidem. 18 Ibidem, s. 29. 19 Ibidem, s. 19. 20 J. Bardach, Themis a Klio, czyli o potrzebie, s. 30. 21 Ibidem, s. 39. 22 J. Bardach, Themis a Clio, czyli prawo, s. 21. 23 Ibidem, s. 14.

13

Wersja systemowa metody historyczno-prawnej na przykadzie prawa dowodowego w polskiej

stytucji politycznych i starych systemw prawnych, a take bez stosowania retrospekcji prawidowe zrozumienie wspczesnego nam ustroju i prawa jest absolutnie niemoli-we, m. in. dlatego e waciwa charakterystyka ustroju spoeczno-politycznego, ustroju i prawa dzi obowizujcego moe by dokonana jedynie przez konfrontacj i weryfika-cj z ustrojem i prawem epok minionych, z dowiadczeniami przeszoci24.

Podejcie historyczne w prawoznawstwie nie moe by wyizolowane od innych metod i technik badawczych. Konieczna staje si integracja perspektywy historyczno-prawnej z innymi perspektywami, na przykad systemow25. Podejcie systemowe po-zwala na badanie wzajemnych zalenoci i wpyww, czy analiz logiczno-jzykow z badaniem systemu jako caoci oraz z jego funkcjonowaniem w praktyce26. W taki sposb z podejcia historycznego, metody historyczno-prawnej i metody systemowej tworzy si metoda historyczno-prawna w wersji systemowej.

Metoda systemowa w badaniach historyczno-prawnych2.

Oglne uwagi o metodzie systemowej2.1.

Opis metody systemowej w oglnoci naley rozpocz od przyjrzenia si termino-wi system jako kluczowemu dla tej metody. Jako pierwszy posuy si nim biolog L. von Bertalanffy w latach 30. XIX w.27 Definicja sowa system zaley od jego ujcia w nauce. W ujciu strukturalnym system mona okreli jako zorganizowan lub zo-on cao, jako zbir lub kombinacj rzeczy lub czci tworzcych zoon lub jed-nostkow cao28. Powysz definicj podaj R.A. Johnson, F.E. Kast i J.E. Rosenzweig29. Ujcie strukturalne take reprezentuje B. Langeforse, ktry rozumie system jako zbir obiektw, zwanych czciami, poczonych wzajemnie w okrelony sposb30. W ujciu metodologicznym natomiast, wyraanym przez I. Aleksandra, system to sposb po-dziau zoonych wiatw31.

Wbrew nazwom uj metoda systemowa opiera si na definicji strukturalnej syste-mu. Dzieje si tak, poniewa ujcie strukturalne kadzie gwny akcent na struktur systemu, czyli na to, z jakich elementw si on skada i powiza midzy nimi. Elemen-ty te, co wane, nie musz by jednorodne. System w ujciu strukturalnym jest wic

24 H. Olszewski, op. cit., s. 13 i 14. 25 Ibidem, s. 26. 26 J. Bardach, Themis a Clio, czyli prawo, s. 17. 27 B. Stefanowicz, [w:] B. Stefanowicz (red.), Informacyjne systemy zarzdzania. Przewodnik, Warsza-

wa 2007, s. 107. 28 Ibidem. 29 R.A. Johnson, F.E. Kast, I.E. Rosenzweig, Systems theory and management, Management Science

1964, Vol. 10, No. 2, s. 367. 30 B. Stefanowicz, op. cit., s. 107. 31 Ibidem.

14

Maria Grnicka

przede wszystkim ukadem rzeczy, w ktrym zachodz okrelone procesy. Istnienie tych procesw jest moliwe tylko wtedy, kiedy istnieje mechanizm sterujcy, zaopatrujcy system w energi32.

Kady system posiada okrelone zaoenia. Najwaniejszym z nich jest to, e sys-tem cechuje synergia33. Systemy nie s wic prost sum waciwoci poszczeglnych czci34. Powoduje to, e system jako cao nabiera dodatkowych waciwoci, ktrych nie maj poszczeglne czci35. Przykadowo rodzina, spoeczestwo czy las nie s tylko sum organizmw, ktre skadaj si na te systemy, ale maj jeszcze inne cechy, jakich nie posiadaj czci skadowe36. Tak samo jest z prawem, ktre jako cao ma dodatko-we waciwoci ponad cechy norm prawnych je tworzcych.

Oprcz posiadania cechy synergii kady system dziaa w otoczeniu, ktre na niego oddziauje37. To znaczy, e kady system jest czci rzeczywistoci lub nazywajc to inaczej kolejnego szerszego systemu. W kadym z tych systemw, zgodnie z zao-eniem W.R. Ashbyego, to prawa natury s nadrzdne. Natura tworzy wic uwarunko-wania caej rzeczywistoci i mniejszych systemw38. Z powyszego wynika, e otocze-niem systemu mona nazwa rzeczywisto, w ktrej on funkcjonuje, czyli warunki (otoczenie oglne) oraz inne systemy i ich elementy, z ktrymi rozpatrywany system moe wchodzi w interakcje (otoczenie szczegowe)39. Otoczenie systemu mona po-dzieli na otoczenie40:

blisze, bezporednio oddziaujce na system,1) dalsze, wywierajce wpyw na system za porednictwem elementw otoczenia 2) bliszego.Otoczenie wpywa na system z rnym nateniem, w zalenoci od stopnia odizo-

lowania systemu. Na przykad mechanizm zegarowy jest wzgldnie odizolowanym sys-temem, potrzebujcym energii, eby dziaa, ale eby to dziaanie trwao, zegar nie musi koniecznie wspoddziaywa ze rodowiskiem. Zupenie inaczej funkcjonuj organi-zmy ywe, ktre bdc systemami otwartymi, aby pozostawa przy yciu, musz utrzy-mywa ze rodowiskiem cig wymian energii i materii41.

32 Ibidem. 33 Ibidem, s. 108. 34 F. Capra, Punkt zwrotny, Warszawa 1982, s. 365. 35 B. Stefanowicz, op. cit., s. 108. 36 F. Capra, op. cit., s. 365. 37 B. Stefanowicz, op. cit., s. 109. 38 Ibidem, s. 9. 39 A. Chrisidu-Budnik, [w:] A. Chrisidu-Budnik, J. Korczak, A. Pakua, J. Supernat, Nauka organizacji

i zarzdzania, Wrocaw 2005, s. 193. 40 B. Stefanowicz, op. cit., s. 110. 41 F. Capra, op. cit., s. 370.

15

Wersja systemowa metody historyczno-prawnej na przykadzie prawa dowodowego w polskiej

Wszystkie systemy, czy bardziej zamknite, czy bardziej otwarte, dziaaj wedug zasady, e do tego samego celu mog prowadzi rne systemy. Oznacza to, e takie same rezultaty mog by osigane przez rne systemy, ktre charakteryzuj si rn efektywnoci42. Koresponduje to z zaoeniem W. Pogorzelskiego, e Najoglniejsz, najbardziej powszechn, gbok i wyrazist przyczyn wszystkiego jest optymalno. W niej zawiera si cay ogrom wiedzy o wiecie43. Utrzymanie optymalnoci wymaga jednak wysiku, przy czym systemy ywe maj zdolno do cigego samoodnawiania44, a systemy sztuczne musz by wci napdzane, poniewa naturalnie zmierzaj do roz-padu45. Ponadto, zgodnie z prawem Ashbyego, Kada rnorodno moe by zrw-nowaona tylko przez inn rnorodno46. System jest tym bardziej rnorodny, im wikszy jest stopie rnorodnoci jego elementw oraz elastycznoci elementw w kontakcie z otoczeniem. System ekwiwalentny to system o podobnym stopniu rno-rodnoci do danego systemu47.

Oceniajc sprawno danego lub ekwiwalentnego systemu, naley wzi pod uwa-g to, e, zgodnie z jednym z zaoe systemw, sprawno systemu zaley od sprawno-ci jego najsabszego elementu. Wynika std, e poprawa sprawnoci systemu dokonuje si poprzez udoskonalanie najsabszego elementu48. Tak tworzy si postp, a wedug zaoenia rozwoju Nie mona zmieni ani zahamowa rozwoju cywilizacji i rozwoju technicznego nie mona uciec przed rzeczywistoci49. Rzeczywisto i systemy j tworzce oraz ich rozwj naley wic przyjmowa i bada.

Jednym z przykadw systemu jest system prawny. Rwnie do niego odnosz si powysze uwagi. Jego definicja brzmi: System prawny to zbir norm, ktre s w okre-lony sposb ze sob powizane (co stanowi o jednolitoci systemu) oraz ktre cznie charakteryzuj pewne waciwoci, z ktrych najwaniejszymi s niesprzeczno oraz co jest przedmiotem sporu zupeno50. Z samej definicji wynikaj takie cechy sys-temu prawa jak jednolito, niesprzeczno i zupeno.

Jednolito to okrelony sposb powizania midzy normami. Wystpuje ona w kilku rodzajach. Niezbdna dla prawidowego systemu jednolito aksjologiczna polega na istnie-

42 B. Stefanowicz, op. cit., s. 110. 43 W. Pogorzelski, O filozofii bada systemowych, Warszawa 2002, s. 47. 44 F. Capra, op. cit., s. 369. 45 B. Stefanowicz, op. cit., s. 11. 46 Ibidem, s. 12. 47 Ibidem. 48 Ibidem, s. 111. 49 Ibidem, s. 11. 50 J. Wrblewski, [w:] W. Lang, J. Wrblewski, S. Zawadzki, Teoria pastwa i prawa, Warszawa 1986,

s. 389.

16

Maria Grnicka

niu wsplnych wartoci ustanowionych norm prawa51. Obok niej istnieje jednolito socjolo-giczna wynikajca std, e prawo jest wytworem dziaalnoci organw danego pastwa jako organizacji spoeczestwa globalnego52. Ponadto mamy rwnie do czynienia z jednolitoci teleologiczn, ktra oznacza, e cele norm s zbiene, a przynajmniej niesprzeczne i su realizacji kierunkw dziaania wadzy politycznej53. Dodatkowo istnieje rwnie formalna jednolito strukturalna, dotyczca budowy systemu prawa oraz powiza formalnych i tre-ciowych midzy normami jako jego elementami54.

Kolejn cech systemu prawa, obok jednolitoci, jest niesprzeczno. Znaczy to, e wszelkie, wystpujce w nim, sprzecznoci techniczne s traktowane jako sprzecznoci pozorne i usuwane za pomoc dyrektyw interpretacyjnych. Stosowanie dyrektyw inter-pretacyjnych nie jest uwaane za zmienianie systemu prawa55.

Ostatni cech systemu prawa jest zupeno. Istnieje ona w kilku rodzajach. Na pocztek naley wymieni zupeno obowizywania. Zgodnie z ni w stosunku do do-wolnej reguy zachowania si mona stwierdzi, czy naley ona do systemu prawa, czy nie56. Powoduje to konieczno wprowadzenia tak zwanej normy zamykajcej system, ktra ustala, e tylko normy speniajce okrelone warunki nale do systemu prawa57. Obok zupenoci obowizywania powinna istnie take zupeno decyzyjna, ktra po-lega na przyjciu generalnego nakazu rozstrzygnicia58. Wynika z niego, e kada naleycie wniesiona sprawa speniajca okrelone warunki jest rozstrzygalna przez kompetentny organ pastwa na podstawie norm obowizujcych59. Ostatnim rodzajem zupenoci jest zupeno kwalifikacyjna, inaczej materialna, ktra gosi, e dowolne zachowanie posiada kwalifikacj prawn w normach systemu, czyli jest obowizkiem, uprawnieniem lub jest prawnie indyferentne60.

Od zupenoci systemu prawa naley odrni otwarto systemu prawa. Jest to ce-cha, ktra bya ju omawiana wzgldem systemw w oglnoci. System prawa jest za-mknity, jeli naczelna norma systemu wyznacza w caoci tre norm podrzdnych nale-cych do systemu. Naley zauway, e jeli naczelna norma nie wyznacza w ogle treci norm podrzdnych, to taki system jest otwarty, a jeli naczelna norma wyznacza po czci

51 J. Wrblewski, Wybrane zagadnienia metodologiczne dogmatyki prawa, [w:] J. Wrblewski (red.), Zagadnienia metodologiczne, s. 138.

52 J. Wrblewski, [w:] W. Lang, J. Wrblewski, S. Zawadzki, op. cit., s. 389. 53 Ibidem, s. 391. 54 Ibidem. 55 J. Wrblewski, Wybrane zagadnienia, s. 138. 56 Ibidem. 57 J. Wrblewski, [w:] W. Lang, J. Wrblewski, S. Zawadzki, op. cit., s. 405. 58 J. Wrblewski, Wybrane zagadnienia, s. 138. 59 Ibidem. 60 J. Wrblewski, [w:] W. Lang, J. Wrblewski, S. Zawadzki, op. cit., s. 406.

17

Wersja systemowa metody historyczno-prawnej na przykadzie prawa dowodowego w polskiej

tre norm podrzdnych, to system jest mieszany61. Otwarto systemu prawa zaley wic od moliwoci jego zmiany w procesie stosowania prawa. Im bardziej naczelna norma wyznacza tre norm podrzdnych, w tym wikszym stopniu system prawa jest zamknity i istnieje coraz mniej moliwoci jego zmiany przy stosowaniu prawa.

Znajc pojcie systemu w oglnoci oraz pojcie systemu prawa, bdcych istot metody systemowej bada, naley przej do opisu samej metody systemowej. Badania nad wszystkimi systemami s przedmiotem tak zwanej teorii systemw. Jest ona dyscy-plin oglniejsz w stosunku do cybernetyki, interesujcej si ukadami posiadajcymi pewne waciwoci funkcjonalne62.

Metoda systemowa wedug Bertalanffyego oznacza moliwo poznania ywego organizmu tylko przy traktowaniu go jako pewnej zoonej caoci63. Wynika std, e dogbne poznanie czci systemu powinno odbywa si przy analizie jej na tle caego ukadu. Jest to wane spostrzeenie w aspekcie istniejcej obecnie fragmentaryzacji y-cia64. Fragmentaryzacj ycia szczeglnie widzi si we wspczesnej medycynie. Jeli lekarz zajmuje si jedn czci ciaa, to nie widzi ju innych czci i czowieka jako caoci. Zupenie inaczej jest w medycynie wschodu, gdzie przede wszystkim patrzy si na czowieka jako na cao, a tylko uzupeniajco na chor cz ciaa czowieka65. Podobna fragmentaryzacja wystpuje w prawie, poniewa i tutaj doszo do gbokiej specjalizacji. Stosowanie metody systemowej w prawie moe okaza si remedium na fragmentaryzacj postrzegania prawa przez ustawodawc, stosujcych je i tych, wobec ktrych jest to prawo stosowane.

Metoda systemowa badania (analizy) prawa moe by jednym z czonw systemo-wego podejmowania decyzji, ktre obok fazy analizy zawiera rwnie faz projektowa-nia, wdraania i sprawdzania66. Te ostatnie trzy fazy le jednak w gestii ustawodawcy, a badacz pozostaje w fazie analizy. Moe on take zaprojektowa nowe rozwizania i proponowa je w literaturze, ale nie ma pewnoci, czy ustawodawca je zauway, a jeli zauway, to czy wemie pod uwag przy tworzeniu konkretnych projektw. Std w dal-szych rozwaaniach uwaga zostanie skoncentrowana jedynie na analizie prawa opisy-wan metod, take w kontekcie historycznym.

Analiza metod systemow skada si z takich faz jak: sformuowanie problemu, badanie, modelowanie i interpretacja67. Procedura analizy zostaa przedstawiona na

61 Ibidem, s. 408. 62 Ibidem, s. 389. 63 B. Stefanowicz, op. cit., s. 107. 64 F. Capra, op. cit., s. 319. 65 Ibidem, s. 421. 66 A.K. Komiski i A.M. Zawilak, [w:] A.K. Komiski (red.), Decyzje. Analiza systemowa organiza-

cji, Warszawa 1979, s. 82. 67 Ibidem, s. 86.

18

Maria Grnicka

rys. 1 na kocu artykuu. W tym miejscu naley rozpocz opis poszczeglnych faz me-tody systemowej.

Sformuowanie problemu to oglne okrelenie, jaki problem naukowy naley opi-sa. Bdzie to cel przeprowadzania bada, ktry formuujemy poprzez postawienie hi-potezy lub pytania. Na tym etapie naley odpowiedzie na pytania68:

Jak doszo do powstania sytuacji, ktr jestemy skonni uwaa za problem do 1) rozwizania?Na czym waciwie ten problem polega?2) Kto wygasza opini, e problem jest wany i e naley podj kroki do jego roz-3) wizania?Jakie argumenty uzasadniaj znaczenie tego problemu?4) Czy problem ten jest przejawem bardziej zoonego zjawiska?5) Czy podjcie i ewentualne rozwizanie problemu jest uzasadnione, gdy porwna 6) si koszty tego przedsiwzicia ze spodziewanymi korzyciami?Jaka jest lokalizacja problemu?7) Czy istnieje powtarzalno pojawiania si problemu (zrutynizowanie)?8) Pochodnymi celw badania s kryteria badania, pozwalajce na ostateczn ocen

zbudowanych pniej modeli69. Badany problem powinien zosta umiejscowiony w okrelonym kontekcie, co wy-

maga odpowiedzi na pytania70:Jaki zestaw zmiennych wchodzi w obszar systemowych uwarunkowa zidentyfiko-1) wanego problemu?Jakie s podstawowe zalenoci midzy tymi zmiennymi?2) Jakie subsystemy mona wyrni w obrbie interesujcego nas systemu?3) Na czym polegaj wzajemne interakcje midzy tymi subsystemami?4) Czy zidentyfikowany problem mona sformuowa w kategoriach wykorzystanych 5) przy opisywaniu systemu i wchodzcych w jego skad subsystemw?Naley wic na tym etapie okreli te cechy rozpatrywanych systemw, zgodnie

z wczeniejszym opisem systemw. Konkretny system powinien mie przede wszystkim zdefiniowane cele, granice, procesy oraz poziom rozpatrywania poszczeglnych ele-mentw71. Ponadto moliwe jest okrelenie funkcji systemu72.

68 Ibidem, s. 87. 69 Ibidem, s. 88. 70 Ibidem, s. 87. 71 B. Stefanowicz, op. cit., s. 108. 72 Ibidem, s. 112.

19

Wersja systemowa metody historyczno-prawnej na przykadzie prawa dowodowego w polskiej

W taki sposb naley przej do drugiej fazy analizy metod systemow, czyli ba-da nad otoczeniem systemu oraz relacj systemnadsystem. W tym celu trzeba odpo-wiedzie na nastpujce pytania73:

Jakie obszary zewntrznego rodowiska systemu s wraliwe na jego dziaalno?1) Na czym polegaj wzajemne zalenoci midzy systemem a rodowiskiem ze-2) wntrznym?Jakie wpywy zewntrzne na system mog mie charakter krytyczny i w jakich wa-3) runkach?W jakim stopniu sytuacja problemowa odbija si lub moe odbija si na funkcjo-4) nowaniu nadsystemu?Czy kryteria dziaania systemu i nadsystemu s spjne?5) Czy istniej i jakie s sfery konfliktw we wzajemnych kontaktach systemnadsystem?6) W przypadku prawa mona zastosowa dodatkowo systemowe dyrektywy wykad-

ni, czyli odpowiedzie na pytanie, jakie jest znaczenie normy ze wzgldu na system, do ktrego naley, aby dana norma nie bya sprzeczna z innymi normami, z zasadami oraz systematyk aktu prawnego, do ktrego naley, i wszystkich aktw prawnych74. Naley w tym miejscu zwrci take uwag na integracj wewntrzn i zewntrzn prawoznaw-stwa. Integracja wewntrzna dotyczy stosunku midzy poszczeglnymi dyscyplinami prawniczymi75. Integracja zewntrzna to interdyscyplinarne zwizki prawoznawstwa przede wszystkim z psychologi, socjologi, politologi, histori, ekonomi i aksjolo-gi76. Jeli metoda systemowa jest wersj metody historyczno-prawnej to szczeglnie wane jest podejcie historyczne. Pozwala ono na pokazanie zwizkw oraz zmiennoci systemu politycznego i prawnego, a take uwarunkowa tych przeobrae77.

Zebranie informacji wedug wszystkich wskazwek przedstawionych powyej po-zwala przej do fazy modelowania. Moliwociami modelowania zajmuje si cyberne-tyka. Polega ono na matematycznym przedstawieniu zalenoci logicznych i funkcjo-nalnych badanego ukadu78. Najprostszy ukad zosta przedstawiony na rys. 2 na kocu artykuu. Rys. 3 za dodaje do tego modelu sprzenie zwrotne. W przypadku analizy konkretnych elementw systemw czsto powstaj duo bardziej skomplikowane mo-dele. Modele powinny zawiera wejcia do systemu, czyli bodce odbierane z otoczenia, oraz wyjcia z systemu, to znaczy sygnay wysyane przez system do otoczenia, a take procesy transformacyjne z wej na wyjcia. Struktura systemu w modelu moe by

73 A.K. Komiski i A.M. Zawilak, op. cit., s. 88. 74 J. Wrblewski, [w:] W. Lang, J. Wrblewski, S. Zawadzki, op. cit., s. 444 i 445. 75 Ibidem, s. 48. 76 K. Opaek, Interdyscyplinarne zwizki prawoznawstwa, Studia Filozoficzne 1985, nr 23, s. 29. 77 J. Bardach, Themis a Kilo, czyli o potrzebie, s. 28 78 J. Wrblewski, Prawo a cybernetyka, Pastwo i Prawo 1968, nr 12, s. 906 i 907.

20

Maria Grnicka

zbudowana wedug procesw, zbioru obiektw, ogniw funkcjonalnych lub rozwoju79. W zalenoci od celw badawczych ustala si tak zwane czarne skrzynki, czyli czci sytemu, ktrych struktury ju dalej nie s badane80. Badanie elementw i procesw sys-temu zakada znajdowanie nie tylko zwizkw przyczynowo-skutkowych, ale rwnie innych zwizkw81. Jeli istniej cechy specyficzne systemu, to rwnie naley o nich wspomnie82.

Interpretacja wykonanych modeli to ostatnia faza analizy systemowej. Modele na-ley skonfrontowa z kryteriami ustalonymi w pierwszej fazie i je oceni. Due znacze-nie tutaj bdzie odgrywaa oglna znajomo przedmiotu przez badacza, jego dowiad-czenie i intuicja83.

Opisana powyej metoda systemowa zakada analiz elementw systemu oraz ich powiza na tle caego systemu, a jej najwaniejszym narzdziem jest modelowanie, ktre najczciej wykorzystuje. Podejcie systemowe, czyli dostrzeganie powiza sys-temowych, nie zawsze jednak idzie w parze z modelowaniem. Przykadem takiego po-dejcia systemowego w nauce s pogldy holistyczne K. Ajdukiewicza, wedug ktrego sowa maj znaczenie tylko jako czci caoci, jak jest jzyk84. Nie budujc modeli systemowych, pisa on, e Mwic o znaczeniu wyraenia bdziemy mieli na myli co intersubiektywnego, co przysuguje jakiemu dwikowi ze wzgldu na jzyk, nie za ze wzgldu na jednostk ludzk85. Ponadto pewnego rodzaju konkretyzacj metody systemowej, z zastosowaniem modelowania lub rezygnacj z niego, jest wykorzystanie metody systemowej w badaniach historyczno-prawnych.

Wykorzystanie metody systemowej w badaniach historyczno-prawnych2.2.

Wykorzystanie metody systemowej w badaniach historyczno-prawnych w zakresie kultury prawnej i zwizkw z otoczeniem przede wszystkim pozwala na86:

poznanie oddziaywania kultury danego pastwa i kultury pastw ssiednich na prawo obecnie i w przeszoci,uwzgldnienie rodowiska historycznego, obejmujcego: ukady politycznego ssiedztwa i rodowisko geograficzne, struktury spoeczne, ekonomiczne i kul-turowe, wymian dbr materialnych i duchowych,

79 B. Stefanowicz, op. cit., s. 112 i 113. 80 J. Wrblewski, Prawo..., s. 907. 81 B. Stefanowicz, op. cit., s. 108. 82 Ibidem, s. 113. 83 A.K. Komiski i A.M. Zawilak, op. cit. , s. 92. 84 J. Maciaszek, Holizm znaczeniowy Kazimierza Ajdukiewicza, d 2007, s. 344. 85 K. Ajdukiewicz, Jzyk i poznanie, Warszawa 2006, s. 145. 86 Por. J. Bardach, Themis a Clio, czyli prawo, s. 17, 19, 30; J. Bardach, Themis a Klio, czyli o potrze-

bie, s. 24, 25, 28, 30, 43, 44.

21

Wersja systemowa metody historyczno-prawnej na przykadzie prawa dowodowego w polskiej

ukazanie zmiennoci caych systemw polityczno-prawnych, ukazanie gbszych uwarunkowa przeobrae systemw polityczno-praw- nych,pokazanie oddziaywania prawa innych pastw na prawo danego pastwa na przestrzeni dziejw,pokazanie zwizkw oraz zmiennoci systemw: politycznego i prawnego, a take uwarunkowa tych przeobrae,ukazanie dynamiki zmian systemw prawnych, konfrontacj poszczeglnych zjawisk prawnych z warunkami historycznymi, zrozumienie systemu prawa na podstawie historycznego rozwoju, prawidowe wyjanienie wspczesnoci w kontekcie procesu historycznego, waciw ocen faktu, e kada spoeczno narodowa wystpuje w charakterze odrbnej caoci, integrujc si ponadto w proces powszechnodziejowy,badanie prawa na przestrzeni dziejw w makroskali, ukazanie makrostruktur prawa na przestrzeni dziejw.

W ramach wewntrznej struktury prawa uycie metody systemowej w badaniach historyczno-prawnych przede wszystkim umoliwia87:

ukazanie struktury wewntrznej systemu prawa na przestrzeni dziejw, rozrnienie kategorii elementw systemu prawa na przestrzeni dziejw, ukazanie dziejowego rozwoju instytucji prawnych, wiadome operowanie stopniami wiedzy i niewiedzy o elementach systemu pra- wa na przestrzeni dziejw,wybr poziomu, na ktrym nie jest badany ju dany element prawa na przestrze- ni dziejw, ale tylko jego powizania zewntrzne,pokazanie zwizkw midzy paszczyznami badawczymi prawa na przestrzeni dziejw,pokazanie caoci wynikajcej z poczenia paszczyzn badania prawa na prze- strzeni dziejw,pokazanie prawa na przestrzeni dziejw jako zoonego ukadu, mylowe sterowanie ukadami prawa na przestrzeni dziejw, dostrzeenie sprzenia zwrotnego dotyczcego elementw systemu prawa na przestrzeni dziejw oraz sytemu i otoczenia,

87 Por. J. Bardach, Themis a Clio, czyli prawo, s. 17; J. Bardach, Themis a Klio, czyli o potrzebie, s. 28, 39; S. Ehrlich, Kilka uwag w sprawie metodologii nauk prawnych, Pastwo i Prawo 1964, nr 11, s. 642; B. Stefanowicz, op. cit., s. 107, 110; K. Opaek, op. cit., s. 28; A. Peczenik, Paszczyzny badania prawa, Pastwo i Prawo 1968, nr 2, s. 233, 242 i 243; J. Wrblewski, Prawo..., s. 906, 910.

22

Maria Grnicka

pokazanie elementw prawa na przestrzeni dziejw jako czci okrelonej cao- ci systemu i ich uporzdkowanie,porwnanie cech elementw prawa na przestrzeni dziejw jako systemu, pokazanie zwizkw norm na przestrzeni dziejw, zachowa i przey, pokazanie mechanizmw nawet najbardziej zoonych ukadw dynamicznych zwizanych z prawem na przestrzeni dziejw,ukazanie mechanizmu sterujcego systemem prawa na przestrzeni dziejw, analiza moliwych zalenoci funkcjonalnych i przyczynowo-skutkowych doty- czcych prawa na przestrzeni dziejw.

W zakresie problemw prawoznawstwa wykorzystanie metody systemowej w ba-daniach historyczno-prawnych przede wszystkim umoliwia88:

dostrzeenie wielu problemw dziaania prawa na przestrzeni dziejw wynika- jcych z analizy budowy systemw i ich pocze z innymi systemami,formuowanie problemw spoecznej genezy i uwarunkowa rozwoju prawa, bardziej kompetentne traktowanie problemw, ktrymi prawoznawstwo ju si zajmowao,nowoczesne rozwizywanie problemw, ktre prawoznawstwo stawiao przed sob ju w przeszoci,lepsze rozumienie przepisw i norm prawnych na przestrzeni dziejw w stosun- ku do innych metod,poznanie znaczenia normy na przestrzeni dziejw ze wzgldu na system, do kt- rego naley,ustalenie prawidowego znaczenia terminw i instytucji prawnych oraz doprecy- zowanie ich poprzez wyjawienie rde wieloznacznoci,poznanie relacji pozaprawnych wzgldem prawa na przestrzeni dziejw, poznanie stosunku midzy prawem a innymi dziedzinami wiedzy, np. socjolo- gi, psychologi, ekonomi, na przestrzeni dziejw,wiksz wspprac midzy przedstawicielami rnych dyscyplin naukowych, moliwo rozpatrywania prawa na przestrzeni dziejw z perspektywy poza- prawnej,moliwo powstania nowych dziedzin prawnych, badanie wzajemnych zalenoci i wpyww midzy elementami caoci prawa na przestrzeni dziejw oraz pomidzy tymi elementami a caoci,

88 Por. J. Bardach, Themis a Clio, czyli prawo, s. 13, 14, 19, 29; J. Bardach, Themis a Klio, czyli o po-trzebie, s. 31; H. Olszewski, op. cit., s. 13; K. Opaek, op. cit., s. 17, 18, 21, 22, 29; B. Stefanowicz, op. cit., s. 107; J. Wrblewski, Prawo.., s. 898, 909, 912, 913.

23

Wersja systemowa metody historyczno-prawnej na przykadzie prawa dowodowego w polskiej

poczenie analizy logiczno-jzykowej z badaniem systemu prawa na przestrze- ni dziejw jako caoci oraz z jego funkcjonowaniem w praktyce,poczenie prawa na przestrzeni dziejw z innymi systemami i ich elementami, poczenie prawa na przestrzeni dziejw z ca rzeczywistoci, w ktrej funk- cjonuje,defragmentaryzacj postrzegania prawa na przestrzeni dziejw przez ustawo- dawc, stosujcych prawo i tych, wobec ktrych prawo jest stosowane,poznanie stosunku midzy poszczeglnymi dyscyplinami prawniczymi na prze- strzeni dziejw.

W przedmiocie wykorzystania wynikw bada zastosowanie metody systemowej w badaniach historyczno-prawnych przede wszystkim pozwala na89:

kontrol funkcjonowania systemu prawa na przestrzeni dziejw, ocen celw, do ktrych prowadz systemy prawa na przestrzeni dziejw, ocen efektywnoci i sprawnoci systemu prawa na przestrzeni dziejw z per- spektywy konkretnego celu, ktry ma osign,ocen efektywnoci i racjonalnoci elementw systemu prawa na przestrzeni dziejw ze wzgldu na cel, jaki maj osign,wybr najracjonalniejszych rodkw prawnych do osignicia konkretnych ce- lw,lepsze stosowanie przepisw i norm prawnych w stosunku do innych metod, prognozowanie najlepszego ustawienia elementw systemu prawa ze wzgldu na zaoony cel.

Przykadem wykorzystania metody systemowej w badaniach historyczno-praw-nych, czyli metody historyczno-prawnej w wersji systemowej, z wykorzystaniem mode-lowania, jest ponisza prba prezentacji prawa dowodowego w oglnoci w postpowa-niu karnym na przestrzeni dziejw.

Prawo dowodowe w procedurze karnej rozpatrywane metod 3. historyczno-prawn w wersji systemowej

Prawo dowodowe to przepisy regulujce zagadnienie dowodw w procesie90. Obec-nie w polskiej w procedurze karnej zostao uregulowane w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postpowania karnego91, jednake zmieniao si na przestrzeni dziejw.

89 Por. J. Bardach, Themis a Clio, czyli prawo, s. 21; B. Stefanowicz, op. cit., s. 110 i 111; J. Wrblew-ski, Prawo.., s. 902, 905, 909.

90 M. Cielak, op. cit., s. 6. 91 Dz. U. Nr 89, poz. 555 ze zm.

24

Maria Grnicka

Truizmem jest twierdzenie, e prawo jako zjawisko spoeczne jest wytworem historii92. Aktualnie rwnie postpowanie karne jest w trakcie wielkiej zmiany, ktra nastpuje na mocy ustawy z dnia 27 wrzenia 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postpowania karne-go oraz niektrych innych ustaw93. Zmiany dokonujce si w konkretnych przepisach po-stpowania karnego, a w tym prawa dowodowego, maj wpyw na cay system prawa. Mona to porwna do pszcz i mrwek, ktre gin w odosobnieniu, natomiast w du-ych skupiskach zachowuj si niemal jak komrki zoonego organizmu94.

W taki sposb naley przej do pierwszego etapu analizy systemowej prawa dowodo-wego w procedurze karnej, ktrym jest okrelenie badanego problemu. Moe nim by wa-nie zmienno prawa dowodowego w polskiej procedurze karnej. Zmienno ta wynika z rnych procesw historycznych, ktre to twierdzenie trzeba uzna za hipotez dokonywa-nych bada. Potrzeb bada historycznych w prawoznawstwie gosz przede wszystkim po-woani wczeniej J. Bardach95 i H. Olszewski96. Problem ten jest wanym zagadnieniem, poniewa w wyniku skomplikowanych procesw historycznych powstaje prawo dowodowe w postpowaniu karnym na kadym etapie dziejw. Zmiany prawa dowodowego s elemen-tem szerszych zmian dokonywanych w modelach postpowania karnego. Zmiany te s wie-lokrotne. Korzyciami bada nad opisywanym problemem s: naukowe uporzdkowanie dawnych uregulowa w sensie naukowym oraz wskazanie ustawodawcy, jakich bdw nie powinien popenia przy tworzeniu prawa dowodowego w procedurze karnej. Osignicie tych korzyci powinno sta si kryterium oceny caych bada.

W tym miejscu naley opisywany wczeniej problem badawczy umieci w kon-tekcie systemowym. W obszar systemowych uwarunkowa problemu wchodz:

warunki powstawania regu dowodowych, oglne zasady systemu wpywajce na reguy dowodowe, same reguy dowodowe, w tym teorie dowodowe, stosowanie regu dowodowych, jako wyrokw wydawanych na podstawie przeprowadzonych dowodw.

Pomidzy powyej wyliczonymi zmiennymi przede wszystkim istnieje zwizek przyczynowo-skutkowy, ale take funkcjonalny. W obrbie opisanego systemu mona wyrni subsystemy dotyczce poszczeglnych dowodw, ktre nie musz midzy sob rozwija zalenoci. Powyszy opis wyznacza granice, procesy oraz poziom rozpa-trywania poszczeglnych elementw systemu. Celem systemu prawa dowodowego jest

92 H. Olszewski, op. cit., s. 12. 93 Dz. U. poz. 1247, wesza w ycie dnia 1 lipca 2015 r. 94 F. Capra, op. cit., s. 380. 95 Por. J. Bardach, Themis a Clio, czyli prawo, s. 1133; J. Bardach, Themis a Klio, czyli o potrzebie,

s. 2148. 96 Por. H. Olszewski, op. cit., s. 1127.

25

Wersja systemowa metody historyczno-prawnej na przykadzie prawa dowodowego w polskiej

uzyskanie podstawy warunkujcej trafno rozstrzygnicia o przedmiocie postpowania karnego97. Funkcja systemu prawa dowodowego to wierne odtworzenie faktw obiek-tywnej rzeczywistoci, wanych z punktu widzenia konsekwencji prawnokarnych98. Na-ley tutaj dodatkowo pamita, e system prawa dowodw w postpowaniu karnym z definicji cechuje jednolito, niesprzeczno i zupeno.

W tym momencie naley przej do drugiej fazy analizy systemowej, w ktrej naley zbada zwizki midzy systemem prawa dowodowego w procedurze karnej a ca procedur karn oraz z szerszym otoczeniem, ktrym moe by cay system prawa, systemy prawne w innych pastwach czy te caa otaczajca rzeczywisto. Na ogromn rol systemw prawnych innych pastw przy ksztatowaniu si prawa w danym pastwie, oprcz mwice-go o tym pniej J. Bardacha99, zwraca uwag przede wszystkim I. Koschembahr-yskow-ski100 ju w dwudziestoleciu midzywojennym. Stwierdza on, e wszystkie narody, a przede wszystkim narody zachodnioeuropejskie, maj wsplne podstawy prawne. Wskazywa, e widzimy ju nieprzerwan lini rozwojow cywilizacji i prawa, ktra cignie si przez dzie-je wszystkich narodw w ten sposb, e nard rozpoczyna swe dzieje, bez adnego wpywu z zewntrz, przyjmuje jednak w dalszych okresach rozwoju wpyw i z zewntrz, przez co rozwj dalszej kultury zostaje przyspieszony. A udzielajc ze swej strony swych dorobkw cywilizacyjnych innym narodom, wzbogaca w ten sposb cywilizacj oglno-ludzk; roz-wj wycznie narodowy, oparty li tylko na rozwoju wasnej jani narodowej prowadzi do zastoju i upadku (Indianie amerykascy), przyjmowanie za dorobkw kulturalnych innych narodw w zbyt wielkiej iloci, zbyt szybko zwaszcza, prowadzi do unicestwienia rodzi-mych postaw cywilizacyjnych i do rozstroju [(Rosja nowoczesna) po rewolucji padzierni-kowej M. G.]101. Koschembahr-yskowski udowadnia powysze, zaznaczajc, e naro-dy poszczeglne przechodz te same okresy rozwoju w rnych czasach zaczynajc zwykle od tych samych prymitywnych form. Formy, ktre spotykamy u jednego narodu, spotykamy u drugiego narodu czsto w kilka wiekw pniej102. Koschembahr-yskowski ponadto za-uwaa powizania prawa z otaczajc je rzeczywistoci spoeczn i gospodarcz, konstatu-jc, e prawo ma charakter spoeczny, poniewa dotyczy, powstao i ma rozstrzygajcy wpyw na spoeczne i gospodarcze stosunki obywateli103. Wszystkie powysze uwagi pozo-staj aktualne i odnosz si do wpywu prawa pastw obcych oraz stosunkw spoecznych i gospodarczych na prawo dowodowe w polskiej procedurze karnej.

97 R. Ponikowski, [w:] J. Skorupka (red.), Postpowanie karne. Cz oglna, Warszawa 2012, s. 264. 98 Ibidem. 99 J. Bardach, Themis a Clio, czyli prawo, s. 30. 100 Por. I. Koschembahr-yskowski, Historja prawa na Zachodzie Europy, Warszawa 1923, s. 35. 101 Ibidem, s. 3 i 4. 102 Ibidem, s. 4 i 5. 103 I. Koschembahr-yskowski, Pojcie prawa, Warszawa 1911, s. 69.

26

Maria Grnicka

Szczeglnie wraliwe na dziaalno prawa dowodowego w postpowaniu karnym s wyniki postpowania karnego, jego efektywno oraz postpowanie odwoawcze w postpowaniu karnym, a take opinia publiczna i czasem wadza polityczna w danym pastwie, a niekiedy take w innych pastwach. Zalenoci te s przede wszystkim przyczynowo-skutkowe, ale rwnie funkcjonalne. Z drugiej strony to opinia publiczna i wadza polityczna mog oddziaywa na prawo dowodowe w postpowaniu karnym, a charakter tych oddziaywa prowadzcy do zmian, moe nastpi w przypadku nad-uy procedury lub niezgodnoci procedury z moralnoci, ktra powinna by kryterium oceny zarwno prawa dowodowego w procedurze karnej, jak i postpowania karnego. Reguy prawa dowodowego w polskiej procedurze karnej powinny by zgodne z innymi normami oraz z zasadami tej procedury, a take systematyk Kodeksu postpowania karnego oraz caego prawa. Ksztat prawa dowodowego w procedurze karnej moe wpywa na ksztat prawa dowodowego w procedurze cywilnej i administracyjnej. Zmiany historyczne wpyway na ksztat prawa dowodowego w polskim postpowaniu karnym tak, e zmieniao si ono od legalnej teorii dowodowej po zasad swobodnej oceny dowodw, od zasady inkwizycyjnoci po zasad kontradyktoryjnoci, od przysi-gi i ordaliw po dowody z zezna wiadkw i przyznanie si do winy104.

Ewolucj teorii dowodw w literaturze w szczeglnoci opisa M. Cielak105. Zwrci on uwag, e przed powstaniem pastwa polskiego istniao prawo dowodowe w systemach formacji niewolniczej. Charakteryzowao si ono przede wszystkim rnym traktowaniem wolnych i niewolnikw. Niewolnicy zawsze byli przesuchiwani przy pomocy tortur, nato-miast wzgldem wolnych z upywem lat coraz czciej stosowano tortury. Powstay wte-dy rwnie pierwsze reguy dowodowe, skadajce si na legaln teori dowodow, co miao na celu ujednolicenie wyrokw sdowych. Postpowanie toczyo si bez zachowania kontra-dyktoryjnoci, a wyroki wydawano najczciej zaocznie106.

Prawo dowodowe w systemie formacji feudalnej, od ktrego zaczyna si prawo dowodowe w polskiej procedurze karnej, zostao oparte na stosowaniu tortur, inkwizy-cyjnoci, legalnej teorii dowodowej. Pocztkowo istniaa pozytywna teoria dowodowa, ktra zobowizywaa sdziego do wycignicia odpowiednich, niekorzystnych dla oskaronego, konsekwencji prawnych w przypadku istnienia okrelonej liczby dowo-dw obciajcych107. Potem wyksztacia si negatywna teoria dowodowa, zabraniajca wycigania konsekwencji prawnych do czasu zebrania dostatecznej liczby dowodw winy. Tworzya on podwaliny gwarancji procesowych oskaronego, poniewa nie po-

104 A. Dziadzio, Powszechna historia prawa, Warszawa 2009, s. 444. 105 Por. M. Cielak, op. cit., s. 1733. 106 Ibidem, s. 19 i 20. 107 Ibidem, s. 23 i 24.

27

Wersja systemowa metody historyczno-prawnej na przykadzie prawa dowodowego w polskiej

zwalaa na stosowanie wobec niego rodkw przymusu bez dostatecznej podstawy do-wodowej i chronia go przed samowol sdziego108.

W taki sposb, w czasie kiedy Polska bya pod zaborami, powsta model procesu wprowadzony przez rewolucj francusk, okrelany przez Cielaka jako buruazyjny. Cechowa si on kontradyktoryjnoci, prawem do obrony, zasad domniemania nie-winnoci, humanitaryzmem, wolnoci od tortur, jawnoci i swobodn ocen dowo-dw109. Prba przejcia tego modelu przez Polsk zostaa dokonana w dwudziestoleciu midzywojennym.

U schyku legalnej teorii dowodowej, na pocztku XX w., prbowano przenie punkt cikoci procesu karnego z czynu na jego sprawc. Zaczto mwi o pewnych cechach wrodzonych lub nabytych czowieka, ktre predestynuj go do bycia przestp-c. Tak powstay szkoy: antropologiczna (C. Lombroso), pozytywna (R. Garofalo, E. Ferii), oraz socjologiczna (A. Prins, F. Liszt). Wspary one segregacj rasow dokony-wan przez A. Hitlera, take na ziemiach polskich, podczas drugiej wojny wiatowej110.

Po drugiej wojnie wiatowej w Polsce wprowadzono radzieck teori dowodow. Opieraa si na jawnoci, kontradyktoryjnoci przy aktywnym udziale sdu, konstytu-cyjnie gwarantowanym prawie do obrony i swobodnej ocenie dowodw. Swobodna oce-na dowodw ograniczona bya jednak obowizkiem oparcia orzeczenia na rozpatrzeniu wszystkich okolicznoci sprawy i obowizkiem uzasadniania orzecze111.

Zmiany polskiego postpowania karnego, ktre weszy w ycie dnia 1 lipca 2015 r., wprowadziy kontradyktoryjno peniejsz, przy biernym udziale sdu, dopuszczajc jego aktywno jedynie w wyjtkowych wypadkach uzasadnionych szczeglnymi oko-licznociami. Konsekwencj tego stao si rozszerzenie zakresu swobodnej oceny do-wodw, ograniczone ju tylko obowizkiem oparcia orzeczenia na rozpatrzeniu wszyst-kich dowodw przedstawionych przez strony (a nie wszystkich okolicznoci sprawy) i obowizkiem uzasadniania orzecze wskazanych przez ustaw.

Na podstawie powyej zebranych danych w tym miejscu naley utworzy modele dotyczce prawa dowodowego w polskiej procedurze karnej. Ze wzgldu na ograniczo-n objto opracowania zostanie utworzonych tylko kilka takich modeli. Pierwszy mo-del dotyczcy dziaania elementw systemu dowodowego przedstawia rys. 4 na kocu artykuu. W stosunku do nowelizacji z dnia 27 wrzenia 2013 r., ktrej podoem byy istniejce warunki powstawania regu dowodowych oraz oglne zasady systemu wpy-wajce na wyrokowanie, znowelizowane reguy dowodowe oddziauj na stosowanie regu dowodowych, a poprzez to na jako wyrokw wydawanych na ich podstawie

108 Ibidem, s. 24. 109 Ibidem, s. 26. 110 Ibidem, s. 31. 111 Ibidem, s. 32 i 33.

28

Maria Grnicka

i w sprzeniu zwrotnym tworz nowe warunki zmiany. Rys. 5 na kocu artykuu obra-zuje wpyw prawa dowodowego na wyrokowanie (otoczenie bliskie), a poprzez to na opini publiczn i wadz polityczn (otoczenie dalekie) i sprzenie zwrotne otoczenia dalekiego na prawo dowodowe. W wyniku takiego sprzenia zwrotnego powstaa rw-nie nowelizacja z dnia 27 wrzenia 2013 r., do ktrej niniejszy artyku si odnosi. Opi-sywana zmiana prawa wpywa dalej na wszystkie elementy wedug wykresu. Na rys. 6 i 7 na kocu artykuu pokazano wpyw procesw historycznych, w tym nowelizacji z dnia 27 wrzenia 2013 r., na prawo dowodowe.

Interpretacja wykonanych modeli powinna prowadzi do wniosku, e obroniono hipotez o wpywie procesw historycznych na prawo dowodowe w polskiej procedurze karnej. Przede wszystkim z modeli na rys. 6 i 7 wynika, e to procesy historyczne, mi-dzy innymi take nowelizacja z dnia 27 wrzenia 2013 r., sprawiy przejcie od legalnej teorii dowodw do zasady swobodnej oceny dowodw oraz od zasady inkwizycyjnoci do zasady kontradyktoryjnoci. Modele z rys. 4 i 5 natomiast wskazuj, jak takie proce-sy historyczne si odbywaj. Zgodnie z nimi za jako (w tym te maa liczba) wyro-kw sdowych bulwersuje opini publiczn i wpywa na wadz polityczn, co tworzy warunki powstawania nowych przepisw dotyczcych prawa dowodowego w procedu-rze karnej, w tym nowelizacji z dnia 27 wrzenia 2013 r. Ponadto wszystkie opisane modele uporzdkoway dokonywanie zmian uregulowa w sensie naukowym, jako przykady podajc zmiany w teoriach dowodowych i zasadach przeprowadzania dowo-dw, prowadzce do tego, e po nowelizacji z dnia 27 wrzenia 2013 r. polskie prawo dowodowe jest przy kocu kontinuum tych zmian. Modele wskazay take ustawodaw-cy, e zmiana postpowania karnego w odwrotnym kierunku prowadzi do cofania si do poprzednich regulacji, cho taka zmiana bdzie odbywa si w podobny sposb jak zmiana w kierunku obecnym.

Zakoczenie

Termin system jest bardzo wanym pojciem w otaczajcej rzeczywistoci. Stoi on w centrum metody systemowej, ktra wskazuje na powizania midzy rnymi ele-mentami oraz elementami a caoci.

W artykule argumentowano, e metoda historyczno-prawna w wersji systemowej pozwala na analiz funkcjonowania elementw prawa w systemie prawa zarwno obec-nie, jak i w przeszoci. Opracowanie zawiera obszerny opis metody historyczno-praw-nej, metody systemowej w badaniach historyczno-prawnych i prb zastosowania meto-dy historyczno-prawnej w wersji systemowej do analizy prawa dowodowego w postpowaniu karnym.

29

Wersja systemowa metody historyczno-prawnej na przykadzie prawa dowodowego w polskiej

Systemowe podejcie historyczne pozwala zway i oceni skadniki teraniejszoci oraz wzajemne stosunki midzy nimi112. W ostatecznym wic rozrachunku wspcze-sno jest uwarunkowana przez caoksztat procesu historycznego, przez cao wytwo-rzonych przeze tradycji, postaw, psychiki narodowej, ktre s czstokro bardziej trwae ni poczone z nimi rozlicznymi wizami (czasem i opozycji) instytucje polityczne i praw-ne. Nie sposb zrozumie jednych bez poznania drugich. Std konieczno ujmowania zjawisk ustrojowych i prawnych w caoksztacie procesu historycznego, z uwzgldnie-niem miejsca, jakie badane instytucje czy zjawiska prawne zajmuj w stosunku do innych manifestacji aktywnoci spoecznej oraz roli, jak w odniesieniu do nich speniaj113.

Analiza metod systemow uwiadamia, e przedmiot bada jest tylko wycinkiem zoonego systemu. Zwraca take uwag na ogromn rnorodno otaczajcej rzeczywi-stoci, poniewa oprcz elementw na skrajach systemu istnieje wiele elementw pored-nich tworzcych kontinuum. Dziki tej metodzie lepiej poznajemy wpyw systemu na dany element, co szczeglnie zaznaczyo si przy prbie zastosowania analizy historycz-no-prawnej w wersji systemowej do prawa dowodowego w procedurze karnej.

Opisywana w artykule metoda historyczno-prawna w wersji systemowej jest jedn z metod racjonalnego dziaania. Racjonalne jest dziaanie skuteczne i sprawne114. Dzia-aniem takim musz by rwnie badania naukowe.

Bibliografia

LiteraturaAjdukiewicz Kazimierz, Jzyk i poznanie, Warszawa 2006.

Bardach Juliusz, Themis a Clio, czyli prawo a historia, Warszawa 2001.

Capra Fritjof, Punkt zwrotny, Warszawa 1982.

Chrisidu-Budnik Agnieszka, Korczak Jerzy, Pakua Andrzej, Supernat Jerzy, Nauka organizacji i zarz-dzania, Wrocaw 2005.

Cielak Marian, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, Warszawa 1955.

Dziadzio Andrzej, Powszechna historia prawa, Warszawa 2009.

Ehrlich Stanisaw, Kilka uwag w sprawie metodologii nauk prawnych, Pastwo i Prawo 1964, nr 11.

Johnson Richard A., Kast Fremont E., Rosenzweig James E., Systems theory and management, Mana-gement Science 1964, Vol. 10, No. 2.

Koschembahr-yskowski Ignacy, Historja prawa na Zachodzie Europy, Warszawa 1923.

Koschembahr-yskowski Ignacy, Pojcie prawa, Warszawa 1911.

Kotarbiski Tadeusz, Traktat o dobrej robocie, Wrocaw 1969.

112 J. Bardach, Themis a Clio, czyli prawo, s. 16. 113 Ibidem, s. 15. 114 T. Kotarbiski, Traktat o dobrej robocie, Wrocaw 1969, s. 7.

30

Maria Grnicka

Komiski Andrzej K. (red.), Decyzje. Analiza systemowa organizacji, Warszawa 1979.

Lang Wiesaw, Wrblewski Jerzy, Zawadzki Sylwester, Teoria pastwa i prawa, Warszawa 1986.

opatka Adam (red.), Metody badania prawa, Wrocaw 1973.

Maciaszek Janusz, Holizm znaczeniowy Kazimierza Ajdukiewicza, d 2007.

Masowscy Danuta i Wodzimierz, Przysowia polskie i obce, Warszawa 2003.

Opaek Kazimierz, Interdyscyplinarne zwizki prawoznawstwa, Studia Filozoficzne 1985, nr 23.

Peczenik Aleksander, Paszczyzny badania prawa, Pastwo i Prawo 1968, nr 2.

Pogorzelski Witold, O filozofii bada systemowych, Warszawa 2002.

Skorupka Jerzy (red.), Postpowanie karne. Cz oglna, Warszawa 2012.

Stefanowicz Bogdan (red.), Informacyjne systemy zarzdzania. Przewodnik, Warszawa 2007.

Wrblewski Jerzy (red.), Zagadnienia metodologiczne prawoznawstwa, Warszawa, 1982.

Wrblewski Jerzy, Prawo a cybernetyka, Pastwo i Prawo 1968, nr 12.

Akty prawneUstawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postpowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 ze zm.).

Ustawa z dnia 27 wrzenia 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postpowania karnego oraz niektrych innych ustaw (Dz. U. poz. 1247).

31

Wersja systemowa metody historyczno-prawnej na przykadzie prawa dowodowego w polskiej

Aneks: Rysunki, o ktrych bya mowa w tekcie

sytuacjaproblemowa(decyzyjna)

sformuowanie problemu:kontekst

celekryteria

hipotezy

interpretacja:elementy niewymierne

elementy nieporwnywalneniepewno

wnioski

badanie:fakty

podobiestwaalternatywy

koszty

modelowanie:budowa modelu

aproksymacjawyliczeniarezultaty

wynik zadowalajcy

wynik zadowalajcy

nie

tak

sugestie dziaania:zaoenia projektowe

Rys. 1. Procedura analizy systemowejrdo: A.K. Komiski i A.M. Zawilak, [w:] A.K. Komiski (red.), Decyzje. Analiza

systemowa organizacji, Warszawa 1979, s. 86.

wejcie wyjcie

Rys. 2. Modelowe wyobraenie prawardo: J. Wrblewski, Prawo a cybernetyka, Pastwo i Prawo 1968, nr 12, s. 907.

32

Maria Grnicka

wejcie wyjcie

sprzenie zwrotne

Rys. 3. Modelowe wyobraenie prawa ze sprzeniem zwrotnymrdo: J. Wrblewski, Prawo a cybernetyka, Pastwo i Prawo 1968, nr 12, s. 907.

sprzenie zwrotne

Warunkipowstawania

regu dowodowych

Oglne zasadysystemu

wpywajcena wyrokowanie

Same reguydowodowe

Stosowanie regudowodowych

Jako wyrokwna podstawie

przeprowadzonychdowodw

Rys. 4. Dziaanie elementw systemu dowodowego.rdo: opracowanie wasne.

Prawodowodowe

Opinia publicznai wadza polityczna

sprzenie zwrotne

Wyrokowanie

Rys. 5. Prawo dowodowe a wyrokowanie oraz opinia publiczna i wadza polityczna.rdo: opracowanie wasne.

33

Wersja systemowa metody historyczno-prawnej na przykadzie prawa dowodowego w polskiej

Legalna teoriadowodowa

Zasada swobodnejoceny dowodw

Kontinuum teorii dowodowych

Procesy historycznew postp. dowodowym

Rys. 6. Zmiany teorii dowodowych.rdo: opracowanie wasne.

Zasadainkwizycyjnoci

Zasada kontradyktoryjnoci

Kontinuum

Procesy historycznew postp. dowodowym

Rys. 7. Zmiany zasad przeprowadzania dowodw.rdo: opracowanie wasne.

Prawo porwnawcze. Zagadnienia

prawa europejskiego

37

Folia Iuridica Universitatis Wratislaviensis2015, vol. 4 (2), 3756

Micha A. PiegzikUniwersytet Wrocawski

Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych w japoskim prawie cywilnym

Legal capacity and capacity to perform acts in law in Japanese civil law

Streszczenie Celem niniejszego artykuu jest przedstawienie zagadnienia zdolnoci prawnej oraz zdolnoci do czyn-noci prawnych osb fizycznych i prawnych w japoskim prawie cywilnym. Pomimo upywu ponad 100 lat od przyjcia japoskiego kodeksu cywilnego (jap. Mimp) oraz uchwalenia w ostatnich dwch dekadach istotnych nowelizacji temat ten nie zosta szerzej opracowany przez polskich i zagranicznych badaczy. Japoskie prawo cywilne, wywodzce si w znacznej mierze z XIX-wiecznego pruskiego BGB, wzbogacone o wzorce francuskie, po drugiej wojnie wiatowej przeszo kilkukrotnie gruntown reform, polegajc na implementowaniu anglosaskich zasad ustrojowych oraz redefinicji zdolnoci do czynnoci prawnych osb upoledzonych psychicznie, jak rwnie osb prawnych i fundacji. Cho wspczenie normy zawarte w Mimp dotyczce zdolnoci prawnej i zdolnoci do czynnoci prawnej odpowiadaj wszelkim wymaganiom demokratycznego pastwa prawa oraz w wielu miejscach przypo-minaj uregulowania przyjte w polskim kodeksie cywilnym, zauwaalne s pewne cechy, ktre stano-wi o wyjtkowoci japoskiego ustawodawstwa w tej materii.

Sowa kluczowe Japoskie prawo cywilne, Mimp, zdolno prawna w japoskim prawie cywilnym, zdolno do czyn-noci prawnych w japoskim prawie cywilnym.

AbstractThe main goal of this article is to present the issue of legal capacity and legal capacity of natural persons and juridical persons in Japanese civil law. Although the Japanese Civil Code (jap. Mimp) was adopted more than 100 years ago and significant amendment were passed in the last two decades, this subject has not been widely examined by Polish and foreign researchers. Japanese civil law, derived largely from the nineteenth-century Prussian BGB, enriched with basic French rules, underwent profound reforms after World War II, such as the implementation of Anglo-Saxon political principles and the redefinition of the legal capacity of people with the intellectual disability as well as legal persons and foundations. Al-though the current standards in Mimp concerning legal capacity and the capacity to perform actions meet all the requirements of a democratic state of law and in many fields it is similar to the Polish Civil Code, some features constitute the uniqueness of Japanese legislation in this area.

KeywordsJapanese civil law, Mimp, legal capacity in Japanese civil law, capacity to perform acts in Japanese civil law.

38

Micha A. Piegzik

Wstp1.

Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych to kluczowe elementy prawa cy-wilnego. Ich znaczenie podkrela fakt, i w rnych systemach prawa zawarte s w poczt-kowych rozdziaach kodeksw i stanowi fundamentalne okrelenie podmiotw prawa oraz zakresu czynnoci prawnych regulowanych przez dalsze przepisy. Konstrukcja zdolnoci prawnej, definiowana przez polsk doktryn jako zdolno do bycia podmiotem praw i obo-wizkw, a wic podleganiu normom obowizujcego prawa, w sposb naturalny czona jest ze zdolnoci do czynnoci prawnych, czyli samodzielnym ksztatowaniem swojej sytu-acji prawnej. Poprzez ksztatowanie sytuacji prawnej moemy cile rozumie dokonywanie we wasnym imieniu czynnoci prawnych, a zatem przyjmowania i skadania owiadcze woli, ktrych celem jest wywoanie powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego1.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie zagadnie zdolnoci prawnej i zdolnoci do czynnoci prawnej w japoskim prawie cywilnym. Obie konstrukcje, majce swoje korzenie w myli prawnej pastw europejskich, zostay zaimplementowane do japoskiego systemu prawa na postawie Aktu normatywnego Nr 98 w dniu 24 kwietnia 29 roku ery Meiji (1896 roku) uchwalajcego Kodeks cywilny (jap. Mimp), ktry w caoci wszed w ycie w dniu 16 lipca 1898 roku2. Pomimo tego, i zagadnienia zdolnoci prawnej osb prawnych oraz zdolnoci do czynnoci prawnych osb fizycznych byy w cigu ostatnich 70 lat kilkukrotnie nowelizowane, istniejca od 2006 roku regulacja zdolnoci prawnej i zdolnoci do czynnoci prawnych nie doczekay si szerszej analizy w jzyku polskim oraz angielskim3.

Zdolno prawna osb fizycznych2.

Koncepcja oraz ramy czasowe zdolnoci prawnej osb fizycznych2.1.

Zdolno prawna osb fizycznych opisana jest w Ksidze I: Cz oglna (jap. Ssoku), Rozdziale drugim: Osoba (jap. Hito), Sekcji pierwszej: Zdolno prawna (jap. Kenri nryoku) Kodeksu cywilnego. Sam termin zdolno prawna zosta zaimplementowany do japoskiego

1 Z. Radwaski, A. Olejniczak, Prawo cywilne cz oglna, Warszawa 2011, s. 140. 2 (Mimp Meiji Nijkynen Shigatsu Nijnana-

nichi Hritsu Dai 89-Go, pl. Kodeks cywilny z dnia 24 kwietnia 29 roku ery Meiji, akt prawny nr 89), http://law.e-gov.go.jp/htmldata/M29/M29HO089.html [dostp: 23.11.2015].

3 Wikszo zmian w japoskim prawie cywilnym miaa miejsce po zakoczeniu II wojny wiatowej pod wpywem naciskw amerykaskich wadz okupacyjnych. W celu zagwarantowania demokratycznych stosunkw pomidzy maonkami oraz poszanowania rwnoci pci w 1947 roku wraz z wejciem w ycie nowej Konstytucji Japonii (jap. Kemp) doszo do nowelizacji japoskiego prawa rodzinnego i spadkowego, ktre zostay oznaczone odpowiednio jako czwarta i pita ksiga Kodeksu cywilnego. Zob. J.W. Dower, Embracing Defeat: Japan in the Wake of World War II, New York 2000, s. 346399; Saibansho shokuin sg kenshjo, Shinzoku H Szoku H Kgian (pl. Zarys wykadw z prawa rodzin-nego oraz prawa spadkowego), Tky 2013, s. 12. Ostatnia wiksza nowelizacja dotyczca zdolnoci prawnej i zdolnoci do czynnoci prawnej miaa miejsce w Japonii w 2006 roku.

http://law.e-gov.go.jp/htmldata/M29/M29HO089.html

39

Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych w japoskim prawie cywilnym

porzdku prawnego z uchwalonego, lecz cigle nieobowizujcego wwczas w Niemczech BGB (niem. Rechtsfhigkeit)4. Pomimo przyjcia niemieckiej koncepcji cisego rozgrani-czenia obu poj konstrukcja zdolnoci prawnej w Mimp, szczeglnie w odniesieniu do cudzoziemcw, zawiera w sobie elementy uznane przez polsk doktryn prawnicz za zdol-no do czynnoci prawnych.

Na podstawie art. 3 Mimp pocztkiem zdolnoci do czynnoci prawnych s naro-dziny czowieka. Zgodnie z teori uniwersalnej podmiotowoci przysuguje ona, co do zasady, kademu czowiekowi5, ktry w trakcie ycia nabywa swoje indywidualne ce-chy, takie jak np. imi i nazwisko. W nawizaniu do norm konstytucyjnych oraz trakta-tw midzynarodowych zauwaalne jest poczenie koncepcji czowieka jako osoby naturalnej oraz czowieka jako osoby fizycznej opisanej przez przepisy prawa6.

Na podstawie filozoficzno-etycznego zaoenia za czowieka uwaane jest rwnie nienarodzone jeszcze dziecko, ktre w europejskiej terminologii prawnej okrelane jest aciskim terminem nasciturus (jap. taiji). Wedug japoskiego prawa cywilnego taiji moe by podmiotem praw i obowizkw niektrych praw pod warunkiem, i przyjdzie na wiat ywy. Na podstawie art. 721 Mimp kady czowiek moe da odszkodowa-nia za bezprawnie wyrzdzon szkod podczas ycia podowego7, na podstawie art. 886 nienarodzone jeszcze dziecko moe odziedziczy spadek pod warunkiem, i przyjdzie na wiat ywe, za na podstawie art. 965 zapis testmamentowy moe zosta ustanowio-ny na taiji pod warunkiem spenienia przesanek z art. 886.

Koniec zdolnoci prawnej osoby fizycznej cho podobnie jak w polskim prawie nie zostao to nigdzie wyraone wprost8 wie si w japoskim prawie cywilnym z jej mierci. W zwizku z problemem ustawowego uregulowania pojcia oraz chwili mier-ci postaw do uznania czowieka za zmarego, zgodnie z odwoaniem si do wiedzy medycznej, stanowi trwae i nieodwracalne ustanie czynnoci mzgu, tj. mier m-zgu, ktr stwierdzili specjalici z odpowiednich dziedzin medycyny przy uwzgldnie-niu aktualnej wiedzy medycznej o mierci okrelonej osoby9. W przypadku osb zagi-nionych, u ktrych nie da si stwierdzi wystpienia zdarzenia mierci, stosowany jest

4 Brgerliches Gesetzbuch, http://www.gesetze-im-internet.de/bgb/BJNR001950896.html#BJNR001 950896BJNG000202377 [dostp: 30.11.2015].

5 H. Oda, Japanese Law, New York 2009, s. 122. 6 T. Uchida, Mimp I: Ssoku Bukken Sron (pl. Prawo cywilne I: Generalne komentarze do czci

oglnej), Tky 2008, s. 92; K. mi, Mimp Kgi (1): Mimp Ssoku (pl. Wykady z prawa cywilne-go 1: Kodeks cywilny cz oglna), Tky 2012, s. 36.

7 Konstrukcja odszkodowania za szkody wyrzdzone podczas ycia podowego szerzej zostaa przed-stawiona w: K. mi, op. cit., s. 37.

8 M. Safjan (red.), Prawo cywilne cz oglna. System Prawa Prywatnego. t. 1, Warszawa 2012, s. 1064.

9 M. Safjan (red.), op. cit.; S. Wakatsuma, Shintei Mimp Ssoku: Mimp Kgi I (pl. Najnowsze zmiany w czci oglnej Kodeksu cywilnego: Wykad z prawa cywilnego I), Tky 1965, s. 53.

http://www.gesetze-im-internet.de/bgb/BJNR001950896.html#BJNR001950896BJNG000202377http://www.gesetze-im-internet.de/bgb/BJNR001950896.html#BJNR001950896BJNG000202377

40

Micha A. Piegzik

art. 30 i 31 Mimp. Jeeli przez siedem lat nie wiadomo, czy dana osoba yje, sd rodzinny moe uzna j za zaginion na wniosek zainteresowanego. Artyku 30 ust. 1 nie precyzuje momentu, od ktrego rozpoczyna si siedmioletni termin konieczny do sdowego uznania za zaginionego. Naley domniemywa zatem, i jego pocztkiem jest data ostatniej udokumen-towanej informacji o yciu osoby zaginionej. W podobny sposb regulowana jest kwestia osb, ktre zaginy na wojnie lub znajdoway si na pokadzie statku morskiego albo po-wietrznego, ktry pniej zaton bd w jakikolwiek inny sposb zosta naraony na niebez-pieczestwo mogce skutkowa mierci jego pasaerw. Nad postawie art. 30 ust. 2 sd moe uzna osob za zaginion najwczeniej rok po zakoczeniu wojny, zatoniciu lub ka-tastrofie statku albo ustaniu zagroenia naraajcego ycie jego pasaerw. Artyku 31 ze skutkiem sdowego uznania za zaginionego wie uznanie za zmarego.

Konstrukcja prawna sdowego uznania za zmarego pozostaje domniemaniem wzru-szalnym. Artyku 32 ust. 2 stanowi, i jeeli po wydaniu stosownego orzeczenia przez sd okae si, e istnieje jakikolwiek dowd, i osoba, ktrej dotyczy uznanie za zmarego, jest ywa albo umara w innym czasie, sd rodzinny musi uchyli wczeniejsze orzeczenie na wniosek zaginionego lub osoby zainteresowanej. Zdanie drugie art. 32 ust. 2, rozwizujc wieloletnie spory, potwierdza, i uchylenie orzeczenia nie wpywa na wano czynnoci prawnych, ktre zostay podjte w okresie od sdowego uznania za zmarego a do jego uchylenia. Jednake na mocy art. 32 ust. 2 kady, kto naby wasno po osobie uznanej za zmar, traci do niej prawo wraz z uchyleniem przez sd orzeczenia. Zwrot wasnoci przez nowego waciciela ograniczony jest jednak do majtku, ktrego nabycie faktycznie mo-na uzna za wzbogacenie si dziki osobie uznanej za zaginion.

Ostatnia okoliczno zwizana z kocem zdolnoci prawnej osoby fizycznej za-warta jest w art. 322, ktry stanowi, i jeeli kilka osb utracio ycie i nie da si ustali kolejnoci ich mierci, domniemywa si, e zmary one jednoczenie.

Zdolno prawna cudzoziemcw2.2.

Cho zdolno prawna przyznawana jest przez Mimp bez wyjtku kademu czowie-kowi, lex specialis stanowi art. 3 ust. 2, ktry zezwala obcokrajowcom na korzystanie z pry-watnych praw pod warunkiem, e nie s one ograniczone przez obowizujce akty prawne, inne regulacje oraz traktaty midzynarodowe. W niektrych przypadkach japoskie prawo odstpuje od rwnego traktowania obywateli Cesarstwa Japonii oraz cudzoziemcw na rzecz zasady wzajemnoci. Prawo o odpowiedzialnoci odszkodowawczej pastwa za wyrzdzone szkody (jap. Kokka Baish-h) w art. 6 zastrzega, i stosuje si jego przepisy wobec cudzo-

41

Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych w japoskim prawie cywilnym

ziemca, ktra ponis szkod wskutek dziaalnoci pastwa japoskiego, jeeli pastwo cu-dzoziemca gwaratuje obywatelom Japonii identyczne prawo10.

W japoskim systemie prawa istniej rwnie przepisy, ktre zabraniaj cudzo-ziemcom nabywania okrelonych praw, ograniczajc w ten sposb zdolno prawn osb pochodzcych spoza Japonii. Prawo o midzynarodowej wymianie oraz handlu (jap. Gaikoku Kawase Oyobi Gaikoku Beki H) uniemoliwia nabycie udziaw w przedsibiorstwach energetycznych przez zagraniczny fundusz inwesytyjny11. Podob-ne ograczniczenia zdolnoci do bycia podmiotem praw przewiduje przestarzaa ju usta-wa o prawie cudzoziemcw w stosunku do ziemi (jap. Gaikokujin Tochi H), ktra rw-nie w art. 1 stosuje zasad wzajemnoci oraz w art. 4 pozwala cesarzowi zabroni cudzoziemcom nabycia prawa wasnoci ziemi na obszarze, ktry zosta oznaczony jako wany z punktu widzenia obronnoci i bezpieczestwa kraju12. Zakaz ten nie by jednak-e stosowany w praktyce od czasw drugiej wojny wiatowej, za po ponad dwuletniej dyskusji w japoskim parlamencie 15 padziernika 2010 roku premier Kan Naoto wyda oficjalne owiadczenie, w ktrym stwierdza, i Jest to obecnie martwy przepis prawa i do jego ponownego stosowania potrzebna jest nowa rzdowa regulacja13.

Ostatnie, najliczniej wystpujce w aktach prawnych ograniczenie zdolnoci prawnej wobec cudzoziemcw w Japonii, wie si z prawem wasnoci intelektualnej. Normy ogra-niczajce nabycie wasnoci znajduj si midzy innymi w art. 25 Prawa patentowego (jap. Tokkyo H)14, art. 55 ust. 3 Prawa o wzorach uytkowych (jap. Jitsuy Shinan H)15, art. 68

10 , 221027125 (Kokkai Baish-h, Shwa Nijnen Jgatsu Nijnana-nichi Hritsu Dai 125 Go, pl. Prawo o odpowiedzialnoci odszkodowawczej pastwa za wyrzdzone szkody z dnia 27 padziernika 22 roku ery Shwa, akt prawny nr 125), http://www.wipo.int/wipolex/ en/details.jsp?id=2640 [dostp: 30.11.2015].

11 (Gaikoku Kawase Oy-obi Gaikoku Beki H Shwa Nijyonnen Jnigatsu Tsuitachi Hritsu Dai 228 Go, pl. Prawo o mi-dzynarodowej wymianie oraz handlu z dnia 1 grudnia 24 roku ery Shwa, akt normatywny nr 228) http://law.e-gov.go.jp/htmldata/S24/S24HO228.html [dostp: 30.11.2015]

12 (Gaikokujin Tochi H Taish Jyonnen Shi-gatsu Tsuitachi Hritsu Dai 412 Go, pl. ustawa o prawie cudzoziemcw w stosunku do ziemi z dnia 1 kwietnia 14 roku ery Taish, akt normatywny nr 412), https://ja.wikisource.org/wiki/ [dostp: 30.11.2015].

13 http://www.asahi.com/special/minshu/TKY201010260182.html [dostp: 12.12.2015]. 14 (Tokkyo H Shwa Sanjyonnen Shigatsu

Jsannichi Hritsu Dai 121 Go, Prawo patentowe z dnia 13 kwietnia 34 roku ery Shwa, akt norma-tywny nr 121), http://law.e-gov.go.jp/htmldata/S34/S34HO121.html [dostp 30.11.2015].

15 (Jitsuy Shinan H Shwa Sanjyonnen Shigatsu Jsannichi Hritsu Dai 123 Go, pl. Prawo o wzorach uytkowych z dnia 13 kwietnia 34 roku ery Shwa, akt normatywny nr 123), http://law.e-gov.go.jp/htmldata/S34/S34HO123.html [do-stp: 24.11.2015].

http://www.wipo.int/wipolex/en/details.jsp?id=2640http://www.wipo.int/wipolex/en/details.jsp?id=2640 http://law.e-gov.go.jp/htmldata/S24/S24HO228.html https://ja.wikisource.org/wiki/http://www.asahi.com/special/minshu/TKY201010260182.htmlhttp://law.e-gov.go.jp/htmldata/S34/S34HO121.htmlhttp://law.e-gov.go.jp/htmldata/S34/S34HO123.html

42

Micha A. Piegzik

ust. 3 Prawa wzorw przemysowych (jap. Ish H)16, a take art. 77 ust. 3 Prawa znakw towarowych (jap. Shhy H)17.

Podsumowanie zagadnienia zdolnoci prawnej osb fizycznych2.3.

Rozwizania przyjte przez Mimp w zakresie zdolnoci prawnej osb fizycznych nie odbiegaj w znaczcy sposb od uregulowa w pastwach europejskich. Zdolno prawna przyznawana jest bez wyjtku wszystkim ludziom. Jej pocztek i koniec wyzna-czony jest przez narodziny i mier czowieka, a ponadto regulowana jest ona szczegl-nymi przepisami dotyczcymi ochrony interesu prawnego nasciturusa oraz domniema zwizanych z zaginiciem osoby. O tym, i konstrukcja sdowego uznania za zmarego oraz moliwo jej uchylenia stanowi istotn regulacj na gruncie prawa cywilnego, wiadcz corocznie publikowane rzdowe statystyki. Wedug danych liczba zgoszo-nych zagini w 2006 roku wyniosa 2470 osb, podczas gdy japoskie sdy uchyliy 1951 wczeniejszych orzecze o zaginiciu18.

W przypadku cudzoziemcw japoskie prawo cywilne rwnie przyznaje im zdol-no prawn, lecz zakada pewne odstpstwa od tej reguy, ktre zawarte s w innych ak-tach prawnych, uregulowaniach oraz umowach midzynarodowych. Pod tym wzgldem Mimp odchodzi od rozumienia zdolnoci prawnej jako praw podmiotowych przyznanych kademu czowiekowi na rzecz szczegowych regulacji. Ograniczenie lub zakaz bycia podmiotem okrelonych praw wynika z potrzeby zagwarantowania Japoczykom iden-tycznych praw na wiecie oraz z tradycji historycznej Cesarstwa Japonii. Pami o izola-cjonizmie ery Edo oraz agresywnej polityce mocarstw kolonialnych w Azji Wschodniej w XIX i XX wieku sprawiy, i pomimo wielu zmian spoecznych Japoczycy pozostaj zamknitym i bronicym swoich interesw narodem.

Zdolno do czynnoci prawnych osb fizycznych3.

Opieka, kuratela oraz pomoc3.1.

Obowizujce obecnie w Japonii prawo znacznie odbiega od pierwotnych norm Mimp, ktre w celu okrelenia penej zdolnoci do czynnoci prawnych wprowadzay pojcia nieporadnego oraz quasi-nieporadnego na okrelenie osb, ktre nie posia-day prawa do samodzielnego ksztatowania stosunkw prawnych. Do pierwszej katego-

16 (Ish H Shwa Sanjyonnen Shigatsu Jsannichi Hritsu Dai 125 Go, pl. Prawo wzorw przemysowych z dnia 13 kwietnia 34 roku ery Shwa, akt normatywny nr 125), http://law.e-gov.go.jp/htmldata/S34/S34HO125.html [dostp: 30.11.2015].

17 (Shhy H Shwa Sanjyonnen Shigatsu Jsannichi Hritsu Dai 127 Go, pl. Prawo znakw towarowych z dnia 13 kwietnia 34 roku ery Shwa, akt normatywny nr 127), http://law.e-gov.go.jp/htmldata/S34/S34HO127.html [dostp 24.11.2015].

18 T. Uchida, op. cit., s. 95.

http://law.e-gov.go.jp/htmldata/S34/S34HO125.htmlhttp://law.e-gov.go.jp/htmldata/S34/S34HO127.html

43

Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych w japoskim prawie cywilnym

rii zaliczay si midzy innymi kobiety znajdujce si pod wadz ma, za do drugiej ludzie niewidomi, guchoniemi oraz psychicznie chorzy. Wraz z demokratyzacj ustroju oraz ycia spoecznego system nieporadnych oraz quasi-nieporadnych zosta zarzu-cony odpowiednio w 1947 oraz 1979 roku19. Nie bez znaczenia dla przeprowadzania obu reform by midzynarodowy ruch szerzcy pogld o koniecznoci troszczenia si przez pastwo o osoby niepenosprawne i upoledzone umysowo, a take odnotowany w 1970 roku w Japonii proces starzenia si spoeczestwa20.

W 1999 roku, wskutek zwycistwa ideologii goszcej prawo do samostanowienia o wasnym losie, okrelenie osoby nieporadnej zostao cakowicie usunite z japoskie-go prawa cywilnego. Miejsce dotychczasowych regulacji zaj nowy system ustanawia-jcy instytucj opieki (jap. kken), kurateli (jap. hihosanin) oraz pomocy (jap. hoj)21. Osoby fizyczne zostay podzielne na dwie grupy posiadajce pen zdolno do czyn-noci prawnych lub ograniczon zdolno do czynnoci prawnych. Obecnie pen zdol-no do czynnoci prawnych nabywa si w dniu ukoczenia dwudziestego roku ycia (art. 3 Mimp) lub przed dwudziestym rokiem ycia poprzez zawarcie maestwa (art. 753), co stanowi systemow fikcj prawn22. Osobami posiadajcymi ograniczon zdol-no do czynnoci prawnych pozostaj niepenoletni, doroli posiadajcy sdowo przy-dzielonego opiekuna lub pomocnika oraz osoby znajdujce si pod opiek kuratora.

Na postawie art. 7 o stwierdzeniu koniecznoci ustanowienia opieki orzeka sd ro-dzinny na wniosek osoby, ktrej postpowanie dotyczy, jej maonka lub maonki, czonkw rodziny do czwartego stopnia pokrewiestwa, opiekuna nieletniego, przeoo-nego opiekuna nieletniego, kuratora, przeoonego kuratora, pomocnika przy osobie, przeoonego pomocnika przy osobie oraz prokuratora. Przesank umoliwiajc usta-nowienie opieki jest nieustpujca choroba psychiczna, ktra charakteryzowana jest jako brak zdolnoci odrniania dobrych od zych rzeczy. Orzeczenie sdu o stwier-dzeniu obowizku powstania opieki stanowi podstaw do przydzielenia dorosego opie-kuna (jap. seinen kkennin). Jeeli przyczyna ujta w art. 7 przestanie istnie, sd ro-dzinny na wniosek podmiotw wymienionych w art. 10 ma obowizek cofnicia swojego orzeczenia.

Podmioty wymienione w art. 7 i 10 zostay rwnie upowanione do zoenia wniosku do sdu rodzinnego w sprawie orzeczenia obowizku powstania kurateli. R-nica pomidzy kuratel a opiek wyraona jest w art. 11, ktry stwierdza, i kuratela

19 H. Oda, op. cit., s. 123. 20 K. mi, op. cit., s. 45. 21 (Kken Tki nado ni Kan-

suru Hritsu Heisei Jichinen Jnigatsu Yokka Hritsu Dai 149 Go, pl. Prawo rejestracji opiekunw z dnia 8 grudnia 11 roku ery Heisei, akt normatywny nr 149), http://law.e-gov.go.jp/htmldata/H11/ H11HO152.html [dostp: 30.11.2015].

22 K. mi, op. cit., s. 49.

http://law.e-gov.go.jp/htmldata/H11/H11HO152.htmlhttp://law.e-gov.go.jp/htmldata/H11/H11HO152.html

44

Micha A. Piegzik

moe zosta ustanowiona w stosunku do osoby skrajnie nieodrniajcej rzeczy dobrych od zych z powodu choroby psychicznej. Kodeks nie podaje kryteriw odrnienia nat-enia choroby psychicznej, naley zatem domniemywa, i kuratela pozostaje instytucj wykorzystywan w skrajnych przypadkach po zasigniciu opinii lekarza biegego. Ku-ratela nie moe zosta ustanowiona w stosunku do osoby, ktra posiada sdownie przy-dzielonego opiekuna. Podstaw do przydzielenia kuratora (jap. hosanin) stanowi na mocy art. 12 orzeczenie sdu o stwierdzeniu obowizku powstania kurateli. Jeeli przy-czyna ujta w art. 11 przestanie istnie, sd rodzinny na wniosek podmiotw wymienio-nych w art. 14 ust. 1 ma obowizek cofnicia orzeczenia. W przypadku gdy wniosko-dawc jest osoba znajdujca si pod kuratel, sd na podstawie art. 14 ust. 2 moe fakultatywnie uchyli orzeczenie w caoci lub w czci.

Obok opieki i kurateli Mimp wyrnia jeszcze instytucj pomocy przewidzian dla osb, ktrych choroba psychiczna nie jest ciga i nieuleczalna. Pomoc w zamie-rzeniu twrcw ostatniej reformy ma stanowi agodniejsz form opieki. O jej usta-nowienie przez sd rodzinny mog wnioskowa podmioty wskazane w art. 15 ust. 1. Jeeli wniosek zosta zoony przez osob, ktrej postpowanie nie dotyczy, do dalszego biegu potrzebna jest zgoda osoby zainteresowanej. Pomoc nie moe zosta ustanowiona w stosunku do osoby, ktra posiada sdownie przydzielonego opiekuna albo kuratora. Podstaw do przydzielenia pomocnika (jap. hojnin) stanowi na mocy art. 16 orzeczenie sdu o stwierdzeniu obowizku ustanowienia pomocy. Jeeli przyczyna ujta w art. 15 ust. 1 przestanie istnie lub zaistnieje zdarzenie zawarte w art. 8769, sd rodzinny na wniosek podmiotw wymienionych w art. 18 ust. 1 ma obowizek cofnicia orzeczenia o ustanowieniu pomocy23. W przypadku gdy wnioskodawc jest osoba posiadajca po-mocnika, sd na podstawie art. 18 ust. 2 moe fakultatywnie uchyli orzeczenie w cao-ci lub w czci.

Tre zdolnoci do czynnoci prawnych3.2.

Na postawie art. 4 Mimp pen zdolno do czynnoci prawnych nabywa si w dniu ukoczenia dwudziestego roku ycia. Pena zdolno do czynnoci prawnych oznacza nie-skrpowan moliwo ksztatowania swojej sytuacji prawnej, ktra moe polega midzy innymi na zaciganiu zobowiza lub zawizaniu stosunku pracy. Kodeks nie rnicuje penej zdolnoci do czynnoci prawnych ze wzgldu na pe lub okrelony wiek. Nie ma rwnie znaczenia, czy dokonywana czynno jest korzystna, gdy w myl teorii o samo-stanowieniu kady czowiek ma prawo do samodzielnego decydowania o wasnym losie, a jego wybory stanowi przemylane i racjonalne dziaania.

23 T. Kawai, Mimp Nymon (pl. Wprowadzenie do prawa cywilnego), Tky 2012, s. 17.

45

Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych w japoskim prawie cywilnym

Osoba niepenoletnia do wykonania czynnoci prawnej potrzebuje zgody swojego ustawowego opiekuna. Ograniczenie to nie obowizuje w stosunku do umw zawiera-nych w drobnych biecych sprawach ycia codziennego. Artyku 5 ust. 2 zatrzega jed-noczenie, i umowy te mog zosta odwoane przez opiekuna w celu ochrony niepeno-letniego przed ich niekorzystnymi skutkami. Opiekun moe rwnie wydzieli cz majtku do swobodnego zarzdu przez niepenoletniego, lecz w razie ustalenia zakresu oraz celu dysponowania wydzielon czci majtku niepenoletni zwizany jest wyzna-czonymi granicami. Artyku 6 ust. 1 stanowi ponadto, i niepenoletni, ktry posiada zgod na prowadzenie jednej lub wicej firm, powinien mie tak sam zdolno do czynnoci prawnych w zakresie obowizkw subowych jak osoba penoletnia. Jeeli jednak niepenoletni nie jest w stanie z jakichkolwiek przyczyn prowadzi firmy lub firm, jego opiekun moe cofn lub ograniczy zgod na prowadzenie przedsibiorstwa z zachowaniem przepisw ksigi czwartej kodeksu.

Zdolno do czynnoci prawnych osoby bdcej pod opiek znajduje swoje ogra-niczenie w art. 9, ktry stanowi, i czynnoci prawne przez ni podjte mog zosta odwoane przez opiekuna. Ten sam przepis ogranicza jednake kontrol opiekuna, ktry nie moe odwoa czynnoci podjtej w sprawach ycia codziennego, np. takich jak za-kup sprztu domowego czy artykuw spoywczych. W zaoeniu japoskiego praco-dawcy opieka stanowi instytucj nadzoru w sprawach wikszej rangi, a nie rodek su-cy do cakowitej kontroli osoby ubezwasnowolnionej.

Zakres czynnoci prawnych, ktre wymagaj od osoby znajdujcej si pod kuratel zgody jego ustawowego kuratora zawarty jest w art. 13 ust. 1, ktry enumeratywnie wymienia takie okolicznoci jak: otrzymanie lub wykorzystywanie jakiekogolowiek dugu, udzielanie poyczek gotwkowych lub zawieranie zobowiza, nabywanie lub zbywanie praw majtkowych lub innych wartociowych przedmiotw, podejmowanie czynnoci zwizanych z procedurami prawnymi, ofiarowanie prezentw, zatwierdzenie ugody lub zgoda na arbitra w rozumieniu przepisw ustawy o arbitrau24, przyjcie lub odrzucenie spadku albo zgoda na podzia majtku, odrzucenie oferty darowizny, zrzek-nicie si zapisu testamentowego, przyjcie darowizny wraz z obcieniem, przyjcie zapisu testamentowego wraz z obcieniem, budowa, renowacja, rozbudowa lub wik-sze prace konserwacyjne na nieruchomoci, a take zawieranie zobowiza z terminem wykonania, ktry przekracza okres wskazany w art. 602.

Zdolno do czynnoci prawnej osoby znajdujcej si pod kuratel moe podlega dalszym ograniczeniom na podstawie art. 13 ust. 2 stanowicego, i podmioty wymie-

24 (Chsai H Heisei Jgonen Hachigatsu Tsuitachi Hritsu Dai Hyaku Sanj Hachi Go, pl. Prawo arbitraowe z dnia 1 sierpnia 15 roku ery Heisei, akt normatywny nr 138), http://law.e-gov.go.jp/htmldata/H15/H15HO138.html [dostp 12.12.2015].

http://law.e-gov.go.jp/htmldata/H15/H15HO138.html

46

Micha A. Piegzik

nione w art. 11, a take kurator lub przeoony kuratora mog da od sdu rodzinnego orzeczenia obowizku wyraania zgody na dokonywanie czynnoci prawnych wykra-czajcych poza zakres, ktry zosta wskazany w poprzednim ustpie. Artyku 13 ust. 3 stanowi dodatkowo, i w sytuacji, w ktrej kurator nie chce wyrazi zgody na dokonanie czynnoci prawnych, ktrej skutkw nie da si przewidzie, sd moe wyrazi zgod w jego miejsce. Jednake gdy czynno prawna zostanie dokonana za pozwoleniem sdu, moe zosta w kadej chwili uniewaniona, nawet jeeli nie narusza interesw osoby ubezwasnowolnionej (art. 13 ust. 4).

Osoba posiadajca pomocnika co do zasady, w przeciwiestwie do osoby znajduj-cej si pod opiek oraz kuratel, posiada pen zdolno do czynnoci prawnych. Jej ograniczenie nastpuje dopiero na wniosek podmiotw wskazanych w art. 15, a take pomocnika lub przeoonego pomocnika, ktrzy mog zada od sdu rodzinnego orzeczenia obowizku wyraania zgody na dokonywanie niektrych czynnoci praw-nych. Ich katalog jest enumeratywnie wymieniony w art. 13 ust. 1. Artyku 17 ust. 3 stanowi dodatkowo, i w sytuacji, gdy kurator nie chce wyrazi zgody na dokonanie czynnoci prawnej, ktrej skutkw nie da si przewidzie, sd moe wyrazi zgod w jego miejsce. Jednake gdy czynno prawna zostanie dokonana za pozwoleniem sdu, moe zosta w kadej chwili uniewaniona, nawet jeeli nie narusza interesw osoby ubezwasnowolnionej (art. 17 ust. 4).

Pomimo szczeglnej ochrony osb znajdujcych si pod opiek, kuratel oraz ob-jtych pomoc Mimp zabezpiecza rwnie interes podmiotw, ktre wchodz w sto-sunki prawne z osobami posiadajcymi ograniczon zdolno do czynnoci prawnych. Artyku 20 ust. 1 stanowi, i osoba, ktra zawara umow z osob z ograniczon zdolno-ci do czynnoci prawnych, po odzyskaniu przez ni penej zdolnoci do czynnoci prawnych moe wyznaczy nie mniej ni jeden miesic na definitywne potwierdzenie wanoci umowy. W razie jej nieodwoania lub braku jakiejkolwiek odpowiedzi w wy-znaczonym terminie staje si ona wica. Na podstawie art. 20 ust. 2 przepis ten ma rwnie zastosowanie do sytuacji, w ktrych jedna ze stron umowy nie nabya jeszcze penej zdolnoci