Dolne okucie pochwy miecza z przedstawieniem ludzkiej twarzy z Łekna (stan. 5),

Fontes Archaeologici PosnaniensesVol. 50, pars 2 Pozna 2014

The lower ferrule of a sword scabbard with an image of a human face from ekno (site 5)

Dolne okucie pochwy miecza z przedstawieniem ludzkiej twarzy z ekna (stan. 5)

Andrzej M. Wyrwa, Andrzej Janowski

Wstp W 2007 r. w ramach poszerzonych bada weryfi-kacyjno-powierzchniowych w centrum ekneskie-go kompleksu osadniczego1, obejmujcego m.in. grd z klasztorem (stan. 3), podgrodzie i osad przyklasztorn (stan. 4) oraz tzw. osad handlow (stan. 5) (patrz ryc. 1 i 2), w okresie od sierpnia do wrzenia przeprowadzono kilkudniowe prace z wykorzystaniem wykrywacza metali (wykrywa-cze typu: Explorer SE i Explorer II)2. Ich gwnym celem byo ustalenie dokadnej lokalizacji skarbu, ktrego cz zostaa odkryta przypadkowo w 1861 roku (patrz laski, Tabaczyski 1959: 6465, tabe-la zbiorcza, nr 131, mapa 1 (131), mapa 3). Po do-

1 ekno, gm. Wgrowiec, woj. wielkopolskie, ok. 9 km na p-nocny-wschd od Wgrowca. Szczegowo na temat bada ekneskiego kompleksu osadniczego patrz m.in.: SMDP 19892006; Wyrwa 2003; 2007a; 2007b: 1326; 2009: 529; Wyrwa, Goslar, Czerniak 2009 tu dalsza literatura.

2 Badania przeprowadzono za zezwoleniem WWKZ w Pozna-niu, w porozumieniu z KOBIDZ w Warszawie, w sierpniu 2007 roku, pod nadzorem prof. dr hab. Andrzeja M. Wyrwy. Penetracj wykrywaczem metali prowadzono na stan. 3, 4, 5 i obszarze pooonym na zachd od stan. 5. Poszu-kiwania prowadzono w dniach: I. etap 8 i 9.08. (na cier-nisku), II etap 18.08.2007 roku (po podorywce), III etap 24.09.2007 (po gbokiej orce), IV etap 27.09.2007; V etap 30.09.2007; dalsze badania weryfikacyjno-sprawdza-jce niezalenie od prac wykopaliskowych prowadzono te w 2008 i 2009 roku.

kadnych kwerendach archiwalnych i bardzo szcze-gowej analizie historycznych map katastralnych3 ustalono przyblione miejsce jego zdeponowania (Sprawozdanie z bada archeologicznych 2008 tam dalsza literatura; Wyrwa 2009). W 2008 roku w obrbie centrum zalegania rozproszonego skar-bu (stan. 5 - patrz Ryc. 2 i 3) przeprowadzono sondaowo-sprawdzajce badania wykopaliskowe (Sprawozdanie z bada archeologicznych 2009). W trakcie pierwszego etapu wspomnianej penetra-cji powierzchniowej, pord wielu innych zabytkw znaleziono fragment okucia dolnej czci pochwy miecza tzw. trzewik.

Miejsce znalezienia (stan. 5) Zabytek odkryto w warstwie humusowej, w po-udniowo-zachodniej czci stan. 5 (poudniowa cz strefy B por. Ryc. 2 i 3). Stanowisko 5 we-dug numeracji AZP to stan. 45 na obszarze 43-31

3 Kwerendy, badania archiwalne i bibliograficzne przeprowa-dzi A.M. Wyrwa; mapy: Archiwum Biura Geodezyjnego w Wgrowcu mapy katastralne z koca XIX w (ok. 1899 r.). Wstpn informacj na ten temat opublikowano w: Wyrwa 1992: 2; Wyrwa, Michalski 1995: 2962; Wyrwa 2009 dal-sza literatura dotyczca skarbu patrz bibliografia wymienio-na w niniejszym opracowaniu.

Powstanie niniejszego tekstu byoby utrudnione, a on sam niepeny, gdyby nie pomoc osb, ktre udzieliy istotnych informacji o wymienianych w pracy zabytkach. Dzikujemy serdecznie: dr Charlotte Hedenstierna-Jonson z Mu-zeum Historycznego w Sztokholmie (informacje o trzewiku z Dmstasjn), mgr Sergej J. Kainov z Pastwowego Muzeum Historycznego w Moskwie (informacje o niepublikowanych zabytkach z miejscowoci Malyj Listven er-nigovskij, Repki, Vasilki), Arturs Tomsons z Uniwersytetu otwy w Rydze (informacje o niepublikowanym trzewiku z Sabile), pani Helga Schtze z Muzeum Narodowego w Kopenhadze (informacje o trzewikach z Gvle i Roskilde).


i nr 5 w miejscowoci (5). Pod wzgldem admi-nistracyjnym naley ono do wsi Tarnowo Pauckie. Pod wzgldem osadniczo-kulturowym wie si in-tegralne z kompleksem osadniczym obejmujcym stan. 3 Klasztorek, 4 podgrodzie i osada przy-klasztorna oraz T2 przysta. Jest ono pooone na zachd od stanowisk 3 i 4. Sw wschodni kraw-dzi przylega do zachodniej krawdzi stan. 4. Pod wzgldem topograficznym stan. 5 jest moc-no zrnicowane. Jego centrum stanowi niewielkie wzniesienie opadajce symetrycznie w kierunku W, E, N, S. Od strony poudniowo-wschodniej przebiega przez zeutrofizowana dzi, poronita traw i trzci-nami pierwotna zatoka oddzielajca stan. 5 od 4 (patrz Ryc. 4 i 5). Od poudnia jego granice wyty-cza polna droga. Od zachodu za znajduj si lady po zeutrofizowanych stawach, ktre dzi stanowi naturalne obnienie poronite traw. Gwny ob-szar stanowiska jest polem uprawnym4. Stan obecny i rekonstrukcj topograficzn centrum ekneskiego kompleksu osadniczego przedstawiamy na Ryc. 3 i 4.

Okucie pochwy miecza (5/21/07 OZ) Analizowany w niniejszym opracowaniu frag-ment trzewika pochwy miecza (nr inw. 5/21/07 OZ) stanowi ok. 2/5 pierwotnego lica (awers). Odwrotna strona (rewers) ulega wikszemu znisz-

4 Pole uprawne wraz z przylegajcym do niego od zachodu kami (stan. 5) jest wasnoci pana Tomasza Mittmanna zamieszkaego we wsi Plebanki, pooonej na pnocny-za-chd od stanowiska.

czeniu, zachowaa si z niej tylko niewielka cz. Trzewik poddano szczegowym badaniom makro- i mikroskopowym oraz analizom spektroskopowym (ilociowa XRF oraz jakociowa LIBS) i badaniom tomograficznym5. Zachowane fragmentarycznie ekneskie oku-cie pochwy miecza way 7,44 g. Zostao ono odlane w technice na wosk tracony, w wypalonej formie an-gobowanego pozytywu woskowego. Na podstawie zdj tomograficznych (Ryc. 8) i ogldzin mikrosko-powych (Ryc. 9-10) nie ujawniono ladw motko-wania czy czenia powierzchni za porednictwem twardego lutu (Kucypera, Rybka 2012). W wyniku dokadnych pomiarw mikrosko-powych6 ustalono, e maksymalna wysoko za-chowanego fragmentu (awersu) wynosi 41 mm, a maksymalna zachowana szeroko 24 mm, na-tomiast grubo cianek mieci si w zakresie 0,6560,575 mm. Lico zachowanej czci (awersu) jest mocno wytarte. W centralnej partii dostrzec

5 Badania makroskopowe i mikroskopowe przeprowadzono niezalenie w Instytucie Historii i Prahistorii UAM w Pozna-niu, gdzie dokonano szczegowych pomiarw zachowanej czci zabytku. Uzupeniajce badania tego typu oraz anali-zy spektroskopowe (ilociowa XRF oraz jakociowa LIBS) i badania tomograficzne przeprowadzili mgr Pawe Kucypera ([email protected]) i mgr Krzysztof Rybka ([email protected]) z Instytutu Archeologii UMK w Toruniu (Kucypera, Rybka 2012).

6 Pomiary mikroskopowe, mikroskopem stereoskopowym NI-KON SMZ 300 przeprowadzi mgr Andrzej Sikorski z Insty-tutu Prahistorii UAM w Poznaniu.

Ryc. 1. Pooenie ekna w obrbie Pauk i Wielkopolski. Oprac. A. M. Wyrwa

Ryc. 2. Waniejsze stanowiska centrum ekneskiego kompleksu osadniczego, rys. na podou mapy katastralnej z koca XIX w. z widocznym ukadem warstwic okrelajcych badany grd/klasztor (3) i nierozpoznane dotychczas podgrodzie (4a). Oprac. A. M. Wyrwa

324

Ryc. 3. ekno, gm. Wgrowiec, stan. 5. Oglny plan warstwicowy stanowiska. Na niebiesko zaznaczony orientacyjny obszar objty badaniami do 2009 r.; kolor czerwony wykopy archeologiczne

Ryc. 4. Zdjcie lotnicze z widokiem na stanowiska 3, 4 i 5 w eknie. Fot. arch. Urzd Gminy w Wgrowcu

Ryc. 5. Rekonstrukcja rodowiska naturalnego z ok. pocztku XI w. w rejonie stanowisk 3, 4, 5 i T2. Oprac. A.M. Wyrwa

Ryc. 6. ekno, gm. Wgrowiec, stan. 5. Awers i rewers okucia pochwy miecza. Fot. J. Strobin

Ryc. 7. ekno, gm. Wgrowiec, stan. 5. Awers i rewers okucia pochwy miecza. Rys. Olga Antowska-Gorczniak

Ryc. 8. Skanogramy z tomografii komputerowej obu paszczyzn trzewika. Fot. A. Majer, oprac. P. Kucypera


mona jedynie owal zwieczony motywem fali(?) i otoczony ornamentem plecionkowym(?). Zabytek jest aurowy, a otwory zostay wykonane/wyko-czone od strony zewntrznej technik wycinania/nakuwania narzdziem rylcowatym o zakocze-niu zblionym do trjkta. Narzdzie, ktrym je wykonywano byo ustawione pod ktem ok. 30-45 do powierzchni przedmiotu. W wyniku bada to-mograficznym dodatkowo stwierdzono, e cz z nich nosi lady zawinicia krawdzi do wewntrz, co wie si z przebijaniem wosku drobnym na-rzdziem (Ryc. 9), reszta moga by docinana lub dopiowywana po wykonaniu odlewu (Kucypera, Rybka 2012). Otwory te ukadaj si w dwch elip-tycznych liniach: pierwsza od strony zewntrznej druga w odlegoci okoo 3,5 mm od niej ku rod-kowi. Poszczeglne aurowe otwory na powierzch-ni strony licowej maj rednic od 3,75 x 2,75 mm do 2,75 x 2,35 mm. Wystpujcy w czci central-nej owal zapewne twarz z brod ma wymiary: wysoko 14,5 mm i szeroko 9,25 mm. Powstao

ono poprzez wypchnicie centralnie umieszczonej tarczki w ciance modelu. Nie byo repusowane. Silnie zatarty ornament wykonano najpewniej w ca-oci w wosku (Kucypera, Rybka 2012). Dodatkowo zauwaono niewidoczne nie-uzbrojonym okiem pozostaoci po grawerunku jodekowym w postaci przykrawdnej bordiury (Ryc. 10.b) oraz oczkowym w formie wypukych krkw (Ryc. 10.a). Po wykonaniu odlewu na-niesiony, ewentualnie poprawiony, zosta rysunek linearny, a caa powierzchnia zewntrzna oszlifo-wana i starannie wypolerowana, prawdopodobnie za pomoc stalowej igy. Zachowana w niewielkim fragmencie druga strona okucia (rewers) ma wymiary: maksymalna wysoko 37,5 mm i szeroko 9,5 mm. Widoczne s na niej lady rytych linii. Grubo zewntrzna okucia pochwy wynosi obecnie okoo 5 mm, na-tomiast wewntrzna, pusta przestrze midzy jego wewntrznymi licami osiga maksymaln odle-go do okoo 3 mm.

Ryc. 9. Charakterystyczne wywinicie do rodka krawdzi otworkw przebijanych w woskowym modelu. Fot. K. Rybka

328


Opisywany zabytek poddano te badaniom po-miaru skadu chemicznego w Instytucie Archeolo-gii UMK w Toruniu. Dokonano go na fragmencie oczyszczonej powierzchni z wykorzystaniem prze-nonego analizatora rentgenowskiego XRF z wbu-dowanym wzorcem. Celem uprawdopodobnienia pomiaru oznaczono jakociowy skad chemiczny za pomoc precyzyjnej spektroskopii plazmy wzbu-dzanej laserowo LIBS (Ryc. 11.b). W wyniku doko-nanej analizy stwierdzono, e materiaem wykorzy-stanym do wykonania trzewika by stop o skadzie: Cu 67,43%, Zn 14,54% i Pb 9,72% (Ryc. 11.a). Oprcz tego zarejestrowano obecno: Ca - 3,36%, Si - 3,14%, Sn 1,01%, P - 0,70%, Fe 0,10% oraz zidentyfikowanych, a nieoznaczonych na wykresie:

Na oraz O (por. Kucypera, Rybka 2012)7. W re-dniowieczu stop miedzi z cynkiem nazywano auri-chalcum. Pod wzgldem skadu chemicznego zbli-ony jest on do mosidzu, z t rnic, e rdem cynku jest w nim jego ruda, czyli galman, a nie metaliczny, pierwiastkowy cynk8. Uwidoczniony w analizie skad stopu doskonale pasuje do procesu z uyciem galmanu, ten z punktu widzenia minera-logii jest bowiem mieszanin rud cynku ze skaami zawierajcych wglan wapnia (dolomity i kalcyty),

7 Analogiczne okucie z Nimschtz sporzdzone zostao z brzu zawierajcego: ok. 90% miedzi, ok. 5% cyny, ok. 5% oowiu, ok. 0,5% cynku i 0,001% srebra, oraz ladowe iloci krzemu, aluminium, elaza, magnezu i wapnia (por. Coblenz 1985: 300).

8 Cynk metaliczny zaczto uzyskiwa dopiero w poowie XVIII w. (1743 r. Anglia), a mosidz pod koniec XVIII w. (por. Lehmann 1991: 371).

Ryc. 10. lady ornamentowania na szcztkowo zachowanej stronie trzewika: a ornament wypukych krkw; b: bordiura w postaci jodeki. Fot. K. Rybka, oprac. P. Kucypera

329


rudy oowiu (galena) oraz krzemu (por. Lehmann 1991: 371). Proces uzyskiwania aurichalcum zna-ny by od staroytnoci, a wykonywano z niego monety i ozdoby (por. Hammer 1997; Droberjar, Frna 2004). Wzmianki o nim znale mona take w dzieach pisarzy antycznych poczwszy od Ho-mera, oraz w licznych pismach pniejszych m.in. w Geografii Strabona, czy Historii naturalnej Pliniu-sza Starszego (por. Neumann 1904: 284-287). Spo-sb przygotowania aurichalcum w redniowieczu zosta szczegowo opisany w Diversarum artium schedula autorstwa Teofila Prezbitera yjcego na przeomie XI i XII wieku (Teofil 1998: 117, 120).

Analiza stylistyczno-typologiczna Pomimo znacznego uszkodzenia i wytarcia po-wierzchni trzewik z ekna bez najmniejszych wt-pliwoci zaklasyfikowa mona do grupy II w syste-matyce Petera Paulsena (1953: 4852), obejmujcej okucia pochew mieczy z germaskim motywem czworononego zwierzcia (niem. Ortbnder mit germanischem Vierfllermotiv), za w kolejnym stopniu klasyfikacji do podtypu 3 trzewiki zdobio-ne w nadbatyckim stylu zwierzcym (niem. Ortbn-der im Tierstil des Ostseekreises). Znalazy si w nim zabytki zdobione ornamentyk w skandynawskim stylu Borre. W trakcie tworzenia klasyfikacji P. Paul-senowi znane byo 10 oku wykonanych w tej sty-listyce. Na omiu z nich wystpowa umieszczony centralnie motyw twarzy/maski o duych okrgych oczach, w poczeniu z motywem czworononego zwierzcia w splotach. Cech charakterystyczn tej grupy jest te idealna symetria ornamentyki. Na pozostaych dwch okuciach uwidocznione zostay wycznie motywy zoomorficzne i geometryczne9. W niniejszym artykule skupimy si na trzewikach zdobionych pierwszym motywem. T grup oku reprezentuje bowiem okaz ekneski. Od czasw P. Paulsena trzewiki zdobione moty-wem twarzy/maski wzbudziy zainteresowanie ca-ej rzeszy badaczy, ktrzy zajmowali si nimi przy okazji mniej lub bardziej wyczerpujcych opraco-wa i prb sklasyfikowania tej grupy przedmiotw (por. m.in. Kazakeviius 1998: 298 typ IIc; Siko-ra 2001: 109; 2003: 1618, 3334 typ IIa1; Thun-

9 Okucia z miejscowoci Gvle w Szwecji (por. Paulsen 1953: 49, nr 6; Hedenstierna-Jonson 2002: 105) oraz Huittinen w Finlandii (por. Paulsen 1953: 49, nr 8; Hedenstierna-Jonson 2002: 105; por. Kivikoski 1973: 114).

mark-Nyln 2006: 297 typ 2 wariant 3). Natalia Valerevna Eniosova (1994: 105106) w opracowa-niu aurowych trzewikw pochew mieczy z Europy Wschodniej umiecia omawian grup zabytkw w typie A-I-1, w ktrym wydzielia dodatkowo dwa warianty. W pierwszym znalazy si okucia zdobio-ne wyobraeniem zwierzcym, a w drugim z mask antropomorficzn. Bardziej szczegowego podzia-u rozpatrywanych przedmiotw dokonaa w ostat-nim czasie szwedzka badaczka Charlotta Heden-stierna-Jonson (2002: 104). Zebraa ona informacje o 18 dolnych okuciach pochew, na ktrych jej zda-niem wystpi motyw centralnie umieszczonej twa-rzy/maski i na podstawie rnic w jego przedstawie-niu wyrnia cztery podtypy oznaczone przez ni literami alfabetu od A do D. W podtypie A znalazy si trzewiki zdobione w centrum gow zwierzco-podobn, w podtypie B z gow ludzk, w podty-pie C z gow zwierzc, a do podtypu D zaklasyfi-kowaa te okucia, na ktrych gowa jest nieczytelna, przy czym cay motyw pod wzgldem stylistyki jest wypaczony i zbarbaryzowany. Wyrnienie podtypw A i B przez Ch. Heden-stierna-Jonson wydaje si w peni uzasadnione, a wystpujcy na nich motyw twarzy/maski jest tam bardzo dobrze czytelny, za rnice pomidzy zgru-powanymi w nich okuciami s bardzo wyrane. Do-tyczy to zarwno motywu centralnego, jak rwnie sposobu uksztatowania zwieczenia. W podtypie A jest to gowa ptaka(?), a w podtypie B gowa wa(?). Wtpliwoci wzbudzaj natomiast podstawy wyr-nienia podtypw C i D. Pierwszy z nich reprezento-wany jest przez jeden zabytek z miejscowoci Val-lstena w Szwecji (ryc. 20.4 kat. nr 24). Centralna maska przypomina t, ktra jest widoczna na oku-ciach podtypu A. Wystpuj na niej jedynie nie-wielkie odmiennoci w ornamencie wypeniajcym reszt pola trzewika. Naszym zdaniem rnice te s drugorzdne i nie na tyle istotne by tworzy w opar-ciu o nie kolejny podtyp. Zdecydowanie wicej kon-trowersji wzbudza jednak umieszczenie w cigu rozwojowym oku z przedstawieniem twarzy/maski trzewikw, ktre Ch. Hedenstierna-Jonson zaklasy-fikowaa do podtypu D. S to trzy zabytki z cmen-tarzysk Irzekapinis-Klincovka w Rosji i sinas na Litwie (2 egz.). Naszym zdaniem atrybucja taka jest mocno dyskusyjna, o ile bowiem nie mona wyklu-czy wpywu sztuki skandynawskiej na ornament

330


widoczny na okuciach, o tyle jest on tak odlegy od ewentualnego pierwowzoru, e ten przesta by ju czytelny. Warto zauway chociaby, e zarwno Vytautas Kazakeviius (1992: 94; 1998: 298, 2 pav.), jak i N.V. Eniosova (1994: 106-107) cakowicie od-miennie odczytali motywy zdobnicze na tych trzech zabytkach i ustawili je w cigu rozwojowym trzewi-kw z przedstawieniem ptaka (typ Ib3 wg V. Kaza-keviiusa; typ A-I-2b wg. N.V. Eniosovej). Mona przypuszcza, e szwedzka badaczka zasugerowaa si tu opini Vladimira I. Kulakova (1990: 112), kt-rego prac cytuje, a ktry take dostrzeg w orna-mencie tych trzewikw wizerunek postaci ludzkiej. Modyfikacj klasyfikacji autorstwa Ch. Heden-stierny-Jonson jest system zaproponowany przez Sergeja Ju. Kainova (2009: 98). Badacz ten zachowa podzia trzewikw z motywami antropomorficzny-mi na cztery podtypy z t rnic, e poczy pod-typy A i C w jeden, oraz doda podtyp grupujcy okucia z przedstawieniem caej postaci ludzkiej. W ujciu S.J. Kainova podzia ten przedstawia si za-tem nastpujco: podtyp 1 trzewiki z pen po-staci ludzk; podtyp 2 trzewiki z gow ludzk w centrum, podtyp 3 trzewiki z gow zwierzc w centrum, podtyp 4 okucia ze zbarbaryzowanym motywem gowy. Naszym zdaniem propozycja ta bardziej przystaje do rzeczywistoci, cho podtrzy-

mujemy wczeniejsze zastrzeenia odnonie wyr-nienia podtypu 4 i skaniamy si do niewczania ich do typologii omawianej grupy trzewikw. W tym miejscu odnie naley si te do propono-wanych w literaturze interpretacji motyww zdobni-czych. Przemysaw Sikora (2001: 109) widoczn na trzewikach scen antropomorficzn nazwa Dawid z lwami i wedug niego jest to przestawienie walki herosa z dwoma potworami lub jednym o kilku go-wach. Interpretacja ta jest odosobniona. Wikszo badaczy prbuje bowiem dostrzec w twarzy/masce oblicze Odyna. Wedug V.I. Kulakova caa scena przedstawia tego germaskiego boga, obejmujcego rkoma szyje dwch swoich krukw o imionach Hu-ginn (myl) i Muninn (pami) (Kulakov, Ko-valenko 1996: 150). Z propozycj t w odniesieniu do trzewikw podtypu 3 wg S.J. Kainova zgadzi si Volodimir Zocenko (2004: 88; 2007: 96), uwaa on jednak, e na okuciach z przedstawieniem antropo-morficznej twarzy/maski zobrazowano Thora. Jego zdaniem w scenie tej przedstawiono wadc gromu oraz obroc bogw i ludzi w zmaganiach z wem wiata Jormungandrem w dzie Ragnark. Z inn propozycj rozwizania omawianej kwe-stii wystpia Ch. Hedenstierna-Jonson (2002: 108110; 2006a: 65; 2006b: 320), wedug ktrej widoczna na trzewikach scena to samoofiara Odyna ukazana

Ryc. 11. Wyniki analiz spektroskopowych skadu chemicznego trzewika: a pomiar ilociowy XRF; b pomiar jakociowy LIBS. Oprac. P. Kucypera

331


w sposb analogiczny do ukrzyowanego Chrystu-sa. W jej opinii jest to przykad na to, w jaki sposb nowa religia chrzecijastwo prbowaa legity-mizowa swoje istnienie za pomoc starych symbo-li. Jako analogi przywoany zosta przez ni kamie runiczny z Jelling w Danii monument wystawiony okoo 965 r. przez Haralda Sinozbnego. Znajduje si na nim wyobraenie ukrzyowanej postaci w splo-tach oraz inskrypcja runiczna, ktra gosi, e uczy-ni on Duczykw chrzecijanami. Kontrowersyjna interpretacja Ch. Hedenstierny-Jonson nie znalaza poparcia (por. Zocenko 2007: 96; Helmbrecht 2011: 327), zwaszcza, e badaczka zasugerowaa, i obec-no trzewika w Birce jest wiadectwem jej bliskich kontaktw z Dani, czy wrcz obecnoci ludzi b-dcych na subie duskiego dworu (Hedenstierna-Jonson 2002: 111; 2006a: 6566). Z drugiej jednak strony ta sama autorka wskazaa na cakowity brak, w miejscu odkrycia, innych zabytkw o ewentual-nym duskim charakterze. W jej opinii trzeba zatem rozway take diametralnie odmienn interpreta-cj funkcji trzewika, ktry trafi do Birki w charak-terze symbolu chrzecijaskiego, a tam w otoczeniu pogaskich wyobrae zosta zneutralizowany i po-zbawiony mocy. W kwestii interpretacji ornamentu widocznego na omawianej grupie trzewikw trudno zaj jed-noznaczne stanowisko, a sabo zachowany trzewik ekneski niestety nie wnosi nic nowego do tej dys-kusji. Powyszy przegld hipotez wyranie pokazu-je w jaki sposb bogactwo ornamentyki wpywa na wyobrani badaczy. Pochwa i umieszczony w niej miecz stanowiy w redniowieczu atrybuty wojownika, a ich wymo-wa symboliczna by bardzo rozbudowana (na ten temat szerzej Janowski, Kurasiski 2009). Nie moe zatem dziwi, e nawet drobne rnice w interpre-tacji treci wyobrae na dolnych okuciach pochew staj si przedmiotem dyskusji oraz odmiennych po-gldw m.in. na ich symboliczn wymow. Dlatego rozpatrujc symbolik przedstawie na pochwach mieczy, naszym zdaniem naley j wiedzie szeroko. Omawiane motywy wystpuj bowiem take na in-nych zabytkach. Dla ornamentyki omawianych oku wikszo badaczy (np. Paulsen 1953: 48; Eniosova 1994: 106; Hedenstierna-Jonson 2002: 109; Kainov 2009: 99) przywouje jako analogie zapinki wio-wate typw JP48 i JP49 (Petersen 1928: fig. 4849)

(Ryc. 12.12). Ukad zdobie, zwaszcza na drugiej z nich, jest praktycznie kalk ornamentu widocznego na trzewikach. Patrzc wzdu osi zapinki dostrzec mona powtrzony dwukrotnie peny program zdob-niczy (poczynajc od grnego zwieczenia w postaci gwki zwierzcej, przez ornament w polu central-nym, a na dolnym zwieczeniu koczc) identyczny z widocznym na okuciach pochew mieczy podtypu 3 (Ryc. 13). Motyw widoczny w polu trzewika, jednak ju bez zwieczenia gwk zwierzc, zosta powt-rzony take na duszych bokach zapinek. O analogie do przedstawienia twarzy/maski o ry-sach antropomorficznych na trzewikach podtypu 2 nie jest ju tak atwo, cho wrd zabytkw zdobio-nych w stylu Borre mona go dostrzec na dwch zapinkach jzyczkowatych JP 134135 znalezionych w Norwegii (por. Petersen 1928: 126, Fig. 134135) (Ryc. 12.34). Sytuacj komplikuje dodatkowo geografia zna-lezisk10. W chwili obecnej znamy co najmniej 2711 dolnych oku pochew mieczy, na ktrych wystpuje motyw penej postaci ludzkiej bd ludzkiej lub zwie-rzcej twarzy/maski (Ryc. 14). Do podtypu 1 zaliczy mona bezsprzecznie dwa okucia (Ryc. 15): z Ljrsk-gar na Islandii (nr kat. 11) i nieznanej miejscowoci w Anglii (nr kat. 27). By moe ten sam podtyp re-prezentuje uamek dolnej partii trzewika pochodzcy z Hrsheimar na Islandii, ktry zdaniem odkrywcw wykazuje podobiestwo do okazu z Ljrskgar (por. Edvardsson, McGovern, Batey, Woollett 2003: 12). Niestety, w publikacji brak ilustracji zabytku, std weryfikacja tego pogldu nie jest moliwa, i w konse-kwencji nie zosta on wczony do katalogu. Podtyp 2 reprezentowany jest przez 9 trzewikw (Ryc. 16-17), z ktrych trzy odkryto na terenie dzi-siejszej Ukrainy (Chersonez nr kat. 4; Gniezdovo

10 Ju po zoeniu tekstu w redakcji w grudniu 2014 ukazaa si informacja, e czonkowie Stowarzyszenia Mionikw Ziemi Suskiej odkryli w okolicy Jerzwadu, gm. Zalewo kil-ka trzewikw pochew mieczy w tym dwa z przedstawieniem twarzy ludzkiej (podtyp 2) por. http://zdziennikaodkrywcy.pl/czy-nad-jeziorakiem-istnialo-drugie-truso/

11 Trzewik z kurhanu 274 w miejscowoci Timerovo w Rosji zachowany jest z bardzo zym stanie (Nedoivina 1963: 56: ris. 30.6) i cho powsta zapewne w skandynawskim stylu Borre, przyporzdkowanie go do znalezisk zdobionych wi-zerunkiem postaci ludzkiej lub gowy/maski (Hedenstierna-Jonson 2002: 105) jest wtpliwe. Na rosyjskich i ukraiskich stronach internetowych znale mona informacje o kilku kolejnych trzewikach omawianego typu znalezionych za po-moc wykrywaczy metali. Niestety nie stanowi one rzetel-nego rda danych.

332

Ryc. 12. Zapinki wiowate i jzyczkowate zdobione motywem twarzy/maski: 1 typ JP 48, 2 typ JP 49; 3 typ JP 134, 4 typ JP 135 (wg Petersen 1928: fig. 48-49, 134-135). Opr. A. Janowski


nr kat. 6; Korosten nr kat 9), po dwa w Rosji (Malyj Listven ernigovskij nr kat. 14; Repki nr kat. 17) i Bugarii (Stana nr kat. 22; pnocno-wschodnia Bugaria nr kat. 26), a po jednym w Niemczech (Nimschtz nr kat 16) i Polsce (ekno nr kat. 13). Z kolei do podtypu 3, najliczniej jak dotychczas odkrywanego, zaliczy naley 16 oku (ryc. 18-20). Sze z nich znaleziono na terenie Szwecji (Ams-berg-Sr nr kat. 1; Birka nr kat. 3; Dmstasjn nr kat. 5; Gotlandia nr kat. 7; Skane nr kat. 21, Vallstena nr kat. 24), trzy na otwie (Araisi nr kat. 2; Kristapii nr kat. 10; Sabile nr kat. 19), dwa w Rosji (Medvedica nr kat. 15; Vasilki nr kat. 25) i po jednym w Danii (Roskilde nr kat. 18), na Islandii (Lundur nr kat. 12), w Niemczech (Ha-ithabu nr kat. 8), Norwegii (Steigen nr kat. 23) i na Ukrainie (estovici nr kat. 20). Z uwagi na znikom liczb znalezisk trzewikw podtypu 1 trudno analizowa zalenoci w ich roz-mieszczeniu. Interesujcych danych dostarcza nato-miast analiza rozmieszczenia znalezisk podtypw 2 i 3. Grupuj si one w dwch praktycznie wyklu-czajcych si obszarach. P. Paulsenowi (1953) zna-nych byo jedynie osiem oku i nie dostrzeg on tej prawidowoci. Zauwayy j natomiast N. V. Enio-sova (1994: 106) i Ch. Hedenstierna-Jonson (2002: 104), a nowe znaleziska jak dotychczas j potwier-dzaj. Skartografowanie miejsc znalezienia trzewi-kw wskazuje, e okazy zdobione motywem twarzy/maski zwierzcej wystpuj niemal wycznie na terenie Skandynawii i Europy pnocno-wschodniej na pnoc od 54 rwnolenika. Wyjtek stanowi okaz z ukraiskiej estovici. Z kolei wszystkie oku-cia z wyobraeniem twarzy/maski ludzkiej odkryto na obszarze Sowiaszczyzny na poudnie od 54 rwnolenika. Tak zarysowana geografia znalezisk, zwaywszy ponadto na bogat ornamentyk dajc szerokie pole do interpretacji (por. wyej), utrudnia niestety wskazanie miejsca wytwarzania trzewikw. Dla P. Paulsena (1953: 4852) nie ulegao wtpli-woci, e trzewiki omawianego typu 2, do ktrego zaliczamy trzewik ekneski, s wytworem skandy-nawskim. Podobnie sdzi V. Kazakeviius (1998: 298). Z kolei Ch. Hedenstierna-Jonson (2006b: 315) wskazywaa konkretnie na Dani jako miejsce ich po-wstania. Odmienne stanowisko zaja N.V. Eniosova (1994: 106). Wedug niej okucia z motywem zoomor-ficznym owszem s dzieem rzemielnikw skandy-

nawskich, ale okazy z wyobraeniem gowy ludzkiej byy wykonywane w rodkowym dorzeczu Dniepru przez rzemielnikw zaznajomionych ze skandynaw-sk stylistyk i technik wytwrcz. By moe wzorem dla owych wytwrcw byy zapinki wiowate typu JP 48. Warto jednak zauway, e zabytki tego typu na terenie Europy rodkowej i wschodniej odkryto dotychczas w liczbie zaledwie 8 egzemplarzy, a take podkreli ich cakowity brak w Naddnieprzu (por. V. Zocenko, O. Vergun 2007: 194, Table 2). Jedynie na cmentarzysku w miejscowoci Vasilki w dorzeczu Wogi mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej w jed-nym grobie odkryto trzewik podtypu 3 (nr kat. 25), a w innym wystpia para zapinek typu JP 48 (por. Dedjuhina 1967: 194, nr 1). Mona zatem zaoy, e zamieszkujca tam ludno zetkna si z obydwoma grupami zabytkw. Iben Skibsted Klaesoe (1999: 11) twierdzi, e przedmioty zdobione ornamentyk zwie-rzc ujt w sposb symetryczny wytwarzane byy

Ryc. 13. Zapinka wiowata typu JP 49 z wrysowany konturem okucia pochwy miecza z przedstawieniem twarzy/maski. Opr. A. Janowski

334


jedynie na terenie Skandynawii i nie byy produko-wane w koloniach na kontynencie. Niewykluczone jednak, e wbrew jego opinii, biorc pod uwag roz-mieszczenie poszczeglnych podtypw trzewikw, naley liczy si z istnieniem co najmniej dwch cen-trw produkcji tych przedmiotw: jednego w Skan-dynawii i drugiego w ktrym z orodkw wikiskich w Europie Wschodniej. T sporn kwesti mogoby rozstrzygn jedynie odkrycie formy odlewniczej.

Chronologia Wedug Bjrna Ambrosianiego (2001: 24) trzewiki zdobione centralnie umieszczonym motywem twarzy/maski s najstarsz grup oku pochew mieczy okresu wikiskiego. Jak wspomnielimy wczeniej ornament na omawianych trzewikach stanowi wtki charakte-rystyczne dla skandynawskiego stylu Borre, ktrego ramy chronologiczne zamykaj si pomidzy poow

IX a kocem X w. Motyw maski jest jedn z cech dys-tynktywnych tego rodzaju stylistyki, a przedstawienia symetryczne takie jak widoczne na okuciach pochew mieczy wystpoway gwnie w okresie od 830 r. do poowy X w. (Skibsted Klaesoe 1999: 119). Niestety, jedynie nieliczne trzewiki datowa mona w oparciu o wspwystpujce zabytki, bo-wiem zdecydowana wikszo z nich to znaleziska lune bez kontekstu lub pozyskane w sposb nie-profesjonalny. Dwa spord omawianych trzewikw odkryto wraz z mieczami. W grobie 280 w Kristapii na otwie trzewik znajdowa si na pochwie miecza typu V wg J. Petersena (1919), natomiast w kurhanie X (grb 42) w ukraiskiej estovici okucie wystpio na mieczu typu W tej klasyfikacji. Miecze obu typw nale do stosunkowo rzadkich znalezisk, a okres ich wystpowania datowany jest odpowiednio na X 1. poow XI w. oraz na 1. poow X w. (por.

Ryc. 14. Mapa z rozmieszczeniem znalezisk dolnych oku pochew mieczy zdobionych ornamentyk antropomorficzn (opr. A. Janowski). 1 - Amsberg-Sr, 2 - Araisi, 3 - Birka, 4 - Chersonez, 5 - Dmstasjn, 6 - Gniezdovo, 7 - Gotlandia, 8 - Haithabu, 9 - Korosten, 10 - Kristapii, 11 - Ljrskgar, 12 - Lundur, 13 - ekno, 14 - Malyj Listven ernigovskij, 15 - Medvedica, 16 - Nimschtz, 17 - Repki, 18 - Roskilde, 19 - Sabile, 20 - estovici, 21 - Skne, 22 - Stana, 23 - Steigen, 24 - Vallstena, 25 - Vasilki, 26. Miejscowo nieokrelona w pnocno-wschodniej Bugarii, 27. Miejscowo nieznana w Anglii. Opr. A. Janowski

335

Ryc. 15. Dolne okucia pochew mieczy podtypu 1 wg S.J. Kainova: 1 Ljrskgar (wg Eldjrn 2000, mynd. 172), 2 Anglia (wg Kainov 2009: ris. 10.4). Opr. A. Janowski

Ryc. 16. Dolne okucia pochew mieczy podtypu 2 wg S.J. Kainova: 1 - Chersonez (wg Nasledie 2011: ris. 228), 2 - Korosten (wg Fehner 1982: ris. B), 3 - pnocno-wschodnia Bugaria (wg Yotov 2004: obr. 19.437), 4 - Gniezdovo (wg Kainov 2009: ris. 10), 5 - Nimschtz (wg Coblenz 1985: Abb. 46), 6 - Stana (wg Yotov 2004: obr. 19.436). Opr. A. Janowski

Ryc. 17. Dolne okucia pochew mieczy podtypu 2 wg S.J. Kainova: 1 - Malyj Listven ernigovskij (niepublikowany), 2 - Repki (niepublikowany). Opr. A. Janowski

Ryc. 18. Dolne okucia pochew mieczy podtypu 3 wg S.J. Kainova: 1 - Araisi (wg Latvijas 1974: tabula 77.8), 2 - Lundur (wg Eldjrn 2000: 333, mynd. 181), 3 - Medvedica (wg Islanova, Krymov, Romanov 2005: ris. 2.2), 4 - Steigen (wg Johansen 1980: fig. 4), 5 - estovici (Kulakov, Iov 2001: ris. 2.3), 6 - Haithabu (wg Ambrosiani 2001: Fig. 1.11). Opr. A. Janowski


Kazakevicius 1996: 6167). Z kolei trzewik z Birki znaleziony zosta w domostwie, w ktrym wystpiy take dwa dirhemy (866-869; 922-932) co pozwala przypuszcza, e budowla powstaa okoo poowy X w. (Hedenstierna-Jonson 2002: 109). Wikszo badaczy uznaa X-wieczn chrono-logi trzewikw z przedstawieniem twarzy/maski. Wedug P. Paulsena (1953: 48) okucia pochodz z poowy X w.; wg P. Sikory (2001) z 1. poowy X w.; wg V.I. Kulakova z 3. wierci X w. (V.I. Kula-kov, V.P. Kovalenko 1996: 150), a wg G.F. Korzuhi-ny (1950: 6566) z X pocztku XI w. Chronologi oku z terenw batyjskich V. Kazakevicius (1998: 298) okreli na 2. poow X w. Podobne stanowi-sko zaja N.V. Eniosova (1994: 106). Badaczka ta widzc podobiestwo ornamentyki na okuciach pochew mieczy i zapinkach wiowatych, zasu-

gerowaa si opini Ingmara Janssona (1992: 68), datujcego zapinki JP 48 najwczeniej na przeom 3.-4. wierci X w., a argumentem ku temu jest ich cakowity brak w Birce, ktrej kres istnienia przy-pad na lata 70. X w. W przedstawione ramy chronologiczne doskona-le wpisuje si trzewik ekneski, znaleziony w kon-tekcie skarbu, w skad ktrego wchodz: monety cae i w uamkach, fragmenty srebrnej i odlewanej z oowiu/posrebrzanej biuterii, srebrne placki, dru-ty. cznie jest to ponad 600 elementw, w tym: dir-hemy arabskie (siekacowe) z dynastii Abbsydw, Smnidw oraz prawdopodobnie Buwajhidw?, Humadnidzidw? i Zijarydw? (datowane wg ana-lizy D. Malarczyk od ok. 815 do ok. 976), srebrne monety (cae i w uamkach), wedug wstpnej ana-lizy Z. Bartkowiaka: zachodnioeuropejskie denary

Ryc. 19. Dolne okucia pochew mieczy podtypu 3 wg S.J. Kainova: 1 - Dmstasjn (Fransson 2007: fig. 5), 2 - Gotlandia (wg http://anglosaxon-discovery.ashmolean.org/vikings/chape.html), 3 - Sabile (niepublikowany), 4 - Birka (Hedenstierna-Jonson 2002: fig. 1), 5 - Kristapii (wg Kuniga 2000; XX.1a), 6 - Vasilki (niepublikowany). Opr. A. Janowski

338


niemieckie Ottona i Adelheidy, Henryka, Ottona, denary mennicy koloskiej (?), denary bawarskie; pbrakteaty duskie (Hedeby); denary typu cze-skiego, w tym hybryd denara czeskiego, denary krzyowe typu I, monety bizantyskie Konstanty-na VII i Romana II (945-959). Generalnie wstpna kocowa chronologia caego zbioru monet z ek-neskiego skarbu zawiera si w przedziale do koca X wieku, najpniej do przeomu X/XI wieku (Spra-wozdanie z bada archeologicznych 2008; 2009). Majc wic na wzgldzie przedstawion wyej analiz samego zabytku, ktry jest przedmiotem niniejszych rozwaa, jak i archeologiczno-numi-zmatyczny kontekst jego znalezienia, z duym praw-dopodobiestwem moment powstania trzewika po-chwy z ekna mona datowa najpniej na ostatni wier X wieku.

PODSUMOWANIE Fragment okucia pochwy miecza z ekneskiego skarbu, pochodzcy najpniej z ostatniej wierci X wieku, stanowi znalezisko unikatowe nie tylko w skali Polski, ale i Europy. Mimo, e stan jego za-chowania utrudnia jednoznaczn interpretacj sce-ny widocznej w jego centralnym polu, to w kontek-cie dotychczasowych naszych ustale przedstawia ona przypuszczalnie wizerunek Odyna lub Thora. Trzewik by atrybutem wojownika i na obecnym etapie bada taka interpretacja wydaje si ze wszech miar uzasadniona. Mona zakada, e przy tak rozbudowanej orna-mentyce trzewik ekeski, przynajmniej w pocztko-wym okresie swego istnienia, pozostawa w uyciu w rodowisku, ktre waciwie potrafio zinterpreto-wa widoczne na nim symbole. rodowisko bdce

Ryc. 20. Dolne okucia pochew mieczy podtypu 3 wg S.J. Kainova: 1 - Amsberg-Sr (wg Ch. Hedenstierna-Jonson 2002: fig. 3.6), 2 - Roskilde (wg B. Birkebk 1992: 78), 3 - Skane (wg Ch. Hedenstierna-Jonson 2002: fig. 3.7). Bez skali. 4 Vallstena (Ch. Hedenstierna-Jonson 2002: 105, Fig. 5.1). Opr. A. Janowski

339


jego odbiorc narzucao, jak mona sdzi, zarwno tre ornamentu, jak i sposb jego przedstawienia. Pojawienie si stylistyki Borre przypado na lata naj-wikszej ekspansji Wikingw, co spowodowao tak znaczne rozprzestrzenienie si zabytkw wykona-nych w tym stylu, jakiego ani wczeniej, ani pniej nie osign aden ze stylw. Jednoczenie okres ten wyznacza schyek niepodzielnego panowania reli-gii pogaskiej i pocztek wpyww chrzecijaskich w sztuce skandynawskiej (Wilson 2008: 326-328). W kontekcie dotychczasowej dyskusji nad in-terpretacj tego typu zabytkw, w przyszych bada-niach naley si zastanowi m.in. nad kwesti zwi-zan z identyfikacj, analogicznego wizerunku na zapince wiowatej - atrybucie kobiety? Naley te peniej odpowiedzie na pytanie na ile i czy w og-le mona poszukiwa symboliki chrzecijaskiej na zabytkach z poowy X w. Poprzedzaj one bowiem oficjaln chrystianizacj krajw skandynawskich. Cho niektrzy badacze dostrzegaj bardzo wczesne symptomy recepcji nowej religii w tej czci konty-nentu europejskiego (zob. Kulesza 2007), to obecny stan naszej wiedzy naszym zdaniem nie pozwala na jednoznaczne, wiarygodne postawienie takiej tezy. By moe z czasem pojawi si alternatywna inter-pretacja lub mocniejsze argumenty na poparcie kt-rej z istniejcych koncepcji, tymczasem zdani jeste-my jedynie na domysy.

KATALOGwczesnoredniowiecznych trzewikw pochew

mieczy z przedstawieniami antropomorficznymi oraz twarzy/maski (oprac. A. Janowski)

1.Amsberg-Sr,SzwecjaMiejsce i okolicznoci odkrycia: znalezisko lunePodtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: kompletna jedna stro-

na trzewika, druga zachowana fragmentarycz-nie, wysoko 62,5 mm, szeroko 36 mm

Rycina: 20.1Literatura: Serning 1966: Pl. 91.19; Hedenstierna-

Jonson 2002: 105, Fig. 3.6.

2.Araisi,otwaMiejsce i okolicznoci odkrycia: w trakcie bada w

latach 1965-1969 na terenie osady na wyspie

Podtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: prawie kompletny,

wysoko 52 mm, szeroko 40 mmRycina: 18.1Literatura: Latvijas 1974: tabula 77.8; Apala, Apals

1992: 10, pav. 2.4; Kazakeviius 1998: 298, 315, pav. 12.3; Hedenstierna-Jonson 2002: 105, Fig. 3.4.

3.Birka,SzwecjaMiejsce i okolicznoci odkrycia: w 1998 r. w trakcie

bada na stanowisku Garrison w domu wo-jownikw

Podtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: kompletny, wysoko

64 mm, szeroko 41 mmRycina: 19.4Literatura: Hedenstierna-Jonson 2002: 105, Fig. 1, 6.

4.Chersonez,UkrainaMiejsce i okolicznoci odkrycia: w 1905 r. w trakcie

bada w poudniowej czci grodziskaPodtyp: 2 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: kompletny, wysoko

65 mm, szeroko 42 mmRycina: 16.1Literatura: Arne 1914: 59, fig. 44; Paulsen 1953: 49,

nr 9; Kolesnikova 1975: 267, ris. 2.v; Coblenz 1985: 304-305, Abb. 81, Taf. 18.1; Sikora 2001: 129, nr 59; Hedenstierna-Jonson 2002: 105, Fig. 4.3; Zocenko 2004: 89, ris. 3; 2007: 94; Na-sledie 2011: 250, nr 228.

5.Dmstasjn,SzwecjaMiejsce i okolicznoci odkrycia: znalezisko lune w

1957 r.Podtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: kompletny, wysoko

55 mm, szeroko 35 mmRycina: 19.1Literatura: Hedenstierna-Jonson 2002: 105; Frans-

son 2007: 324, Fig. 5; Nsmark 2007.

6.Gniezdovo,UkrainaMiejsce i okolicznoci odkrycia: znalezisko lune na

terenie osadyPodtyp: 2 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: kompletny, wysoko

81 mm, szeroko 44 mm

340


Rycina: 16.4Literatura: Kainov 2007: 202-204, ris. 9.1-2; 2009:

99, ris. 10, foto 6.7.Gotlandia,SzwecjaMiejsce i okolicznoci odkrycia: znalezisko lunePodtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: kompletny, wysoko

64 mm, szeroko 45 mmRycina: 19.2Literatura: Thunmark-Nyln 2000: 962 (AM

1909,95); http://anglosaxondiscovery.ashmo-lean.org/vikings/chape.html

8.Haithabu,NiemcyMiejsce i okolicznoci odkrycia: w trakcie bada w

domu I/30Podtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: kompletny, wysoko

60 mm, szeroko 39 mmRycina: 18.6Literatura: Schwantes 1932: 246, Abb. 8; Paulsen

1953: 49, nr 1; Ambrosiani 2001, Figure 1.11; Hedenstierna-Jonson 2002: 105, Fig. 3.2.

9.Korosten,UkrainaMiejsce i okolicznoci odkrycia: w czasie I wojny

wiatowej na cmentarzysku w trakcie amator-skich bada w kurhanie Igoreva Mogia


73 mm, szeroko 46 mmRycina: 16.2Literatura: Fehner 1982; Sikora 2001: 127, nr 47;

Hedenstierna-Jonson 2002: 105, Fig. 4.2; Zo-cenko 2004: 87-89, ris. 2; 2007: 93-94.

10.Kristapii,otwaMiejsce i okolicznoci odkrycia: na cmentarzysku w

trakcie bada grb 280Podtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: kompletny, wysoko

66 mm, szeroko 39 mmRycina: 19.5Literatura: Kuniga 1988: 90, att. 16.3; Kazakeviius

1998: 298, 315, pav. 16; Kuniga 2000: 68-69, 165, att. XX.1, 1a; Janowski, Kurasiski 2009: 98.

11.Ljrskgar,IslandiaMiejsce i okolicznoci odkrycia: ?Podtyp: 1 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: kompletny, wysoko

75 mm, szeroko okoo 40 mmRycina: 15.1Literatura: Shetelig 1937: 213, Pl. XXIX.1; Paulsen

1953: 49, nr 4; Hedenstierna-Jonson 2002: 105, Fig. 5.1; Eldjrn 2000: 332, mynd. 172-173.

12.Lundur,IslandiaMiejsce i okolicznoci odkrycia: ?Podtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: kompletny, wysoko

57 mm, szeroko 40 mmRycina: 18.2Literatura: Shetelig 1937: 213, Pl. XXVIII.3; Paul-

sen 1953: 49, nr 3; Hedenstierna-Jonson 2002: 105, Fig. 3.3; Eldjrn 2000: 333, mynd. 180-181.

13.ekno,PolskaMiejsce i okolicznoci odkrycia: w trakcie bada w

2007, na terenie osady stan. 5Podtyp: 2 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: fragment okoo 2/5

powierzchni jednej strony trzewika, wysoko 41 mm, szeroko 24 mm

Rycina: 6-11Literatura: niepublikowany.

14.MalyjListvenernigovskij,UkrainaMiejsce i okolicznoci odkrycia: znalezisko lunePodtyp: 2 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: fragment ok. 4/5 trze-

wika, wysoko 64 mm, szeroko 52 mmRycina: 17.1Literatura: niepublikowany.

15.Medvedica,RosjaMiejsce i okolicznoci odkrycia: znalezisko lune

nad brzegiem WogiPodtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: fragment ok. 3/5 trze-

wika, wysoko 40 mm, szeroko 42 mmRycina: 18.3Literatura: Islanova, Krymov, Romanov 2005: 72,

ris. 2.2.

341


16.Nimschtz,NiemcyMiejsce i okolicznoci odkrycia: w latach 1973-1974

w trakcie bada wykopaliskowych na grodziskuPodtyp: 2 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: kompletny, wysoko

66 mm, szeroko 39 mmRycina: 16.5Literatura: Coblenz 1975; 1978: 142-143, Abb. 1;

1985: 298-309, Abb. 46-47, Taf. 17.1-2, 18.3, 19; Sikora 2001: 121, nr 9; Hedenstierna-Jonson 2002: 105, Fig. 4.1; T. Westphalen 2011.

17.Repki,UkrainaMiejsce i okolicznoci odkrycia: znalezisko lunePodtyp: 2 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: znaczny fragment trze-

wika jednej strony trzewika, bez zachowanego zwieczenia, wysoko 44 mm, szeroko 44 mm

Rycina: 17.2Literatura: niepublikowany.

18.Roskilde,DaniaMiejsce i okolicznoci odkrycia: znalezisko lunePodtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: brak danychRycina: 20.2Literatura: Paulsen 1953: 49, nr 2; Birkebk 1992:

78; Hedenstierna-Jonson 2002: 105, Fig. 3.1.

19.Sabile,otwaMiejsce i okolicznoci odkrycia: znalezisko lunePodtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: kompletny, wysoko

59 mm, szeroko 41 mmRycina: 19.3Literatura: niepublikowany.

20.estovici,UkrainaMiejsce i okolicznoci odkrycia: w latach 1925-1927

na cmentarzysku w trakcie bada grb 42 (kurhan X)


68 mm, szeroko 43 mmRycina: 18.5Literatura: Korzuhina 1950: 91, tabl. I:25; Paul-

sen 1953: 49, 52, nr 10 Abb. 56; Blifeld 1977:

138-141, ris. 20, Tablica 12; Kulakov 1990: 112; Andruuk 1999: 104; Kulakov, Iov 2001: 81, ris. 2.3; Sikora 2001: 130, nr 66; Hedenstierna-Jonson 2002: 105, Fig. 4.4; Zocenko 2007: 93; Janowski, Kurasiski 2009: 100.

21.Skne,SzwecjaMiejsce i okolicznoci odkrycia: nieznanePodtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: brak danychRycina: 20.3Literatura: Paulsen 1953: 49, nr 5; Hedenstierna-

Jonson 2002: 105, Fig. 3.7.

22.Stana,BugariaMiejsce i okolicznoci odkrycia: w trakcie bada

twierdzyPodtyp: 2 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: duy fragment trze-

wika bez dolnego i grnego zwieczenia, wy-soko 41 mm, szeroko 42 mm

Rycina: 16.6Literatura: Coblenz 1985: 305, Taf. 17.3; Yotov

2004: 48, obr. 19.436, Tablo XXXII.436.

23.Steigen,NorwegiaMiejsce i okolicznoci odkrycia: w trakcie bada w

domu nr XII na terenie dworuPodtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: kompletny, wysoko

61 mm, szeroko 42 mmRycina: 18.4Literatura: Johansen 1980: 187, fig. 4; Hedenstier-

na-Jonson 2002: 105, Fig. 3.5.

24.Vallstena,SzwecjaMiejsce i okolicznoci odkrycia: nieznanePodtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: kompletny, wysoko

64 mm, szeroko 39 mmRycina: 20.4Literatura: Paulsen 1953: 49, nr 7 (tu bdnie

jako Anga); Thunmark-Nyln 2000: 796 (KSP Vallstena BM 1921,11-1,318); Hedenstierna-Jonson 2002: 105, Fig. 5.1 (tu za P. Paulsenem bdnie jako Anga).

342


25.Vasilki,RosjaMiejsce i okolicznoci odkrycia: na cmentarzysku w

trakcie bada kurhan 137Podtyp: 3 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: fragment dolnej par-

tii okucia, zachowana wysoko 41 mm, szero-ko 37 mm

Rycina: 19.6Literatura: Kainov 2009: 99.

26.Miejscowonieokrelonawpnocno-wschodniejBugarii

Miejsce i okolicznoci odkrycia: nieznanePodtyp: 2 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: prawie komplety

trzewik bez grnego zwieczenia, wysoko 56 mm, szeroko 41 mm

Rycina: 16.3Literatura: Yotov 2004: 49, obr. 19.437, Tablo

XXXII.437.

27.MiejscowonieznanawAngliiMiejsce i okolicznoci odkrycia: nieznanePodtyp: 1 wg S.J. KainovaStan zachowania i wymiary: prawie kompletna

jedna strona trzewikaRycina: 15.2Literatura: Kainov 2009: ris. 10.4.

Bibliografia

Ambrosiani B.2001 The Birka Falcon. W: B. Ambrosiani (red.), Excava-

tions in the Black Earth 19901995. Eastern Connec-tions Part One: The Falcon Motif: 11-27. Stockholm.

Andruuk F. O.1999 Normani i Slovjani u Podesenni. Kijv.

Apala Z., Apals J.1992 Die Kontakte der Lettgallen des Gauja-Raumes mit

Skandinavien. W: A. Loit, E. Magurvis, A. Caune (red.), Die Kontakte zwischen Ostbaltikum und Skan-dinavien im frhen Mittelalter (= Acta Universitatis Stockholmiensis, Studia Baltica Stockholmiensia, t. 9): 9-17. Stockholm.

Arne T. J.1914 La Sude et lOrient. Uppsala.

Birkebk F.1992 Fra Handelsplads til metropol 9501080. W: F.

Birkebk, E. Verwohlt, M. Hj (red.), Roskilde bys historie tiden indtil 1536: 37-118. Roskilde.

Blifeld D. I.1977 Davnoruski pamjatki estovici. Kiev.

Coblenz W.1975 Wikingerzeitliches Ortband in einer slawischen Sie-

dlung von Nimschtz, Kr. Bautzen. Ausgrabungen und Funde 20(2): 91-97.

1978 Zur Handelsausstrahlung des Ostens in das Gebiet westlich der Oder im frhen Mittelalter. Zeitschrift fr Archologie 12(2): 139-144.

1985 Slawische Siedlungsreste in Nimschtz, Kr. Bautzen (mit einem Exkurs ber vergleichbare Befunde von Pannewitz). Arbeits- und Forschungsberichte zur Schsischen Bodendenkmalpflege 29: 227-312.

Dedjuhina V. S.1967 Fibulky skandinavskogo tipa. W: B.A. Rybakov (red.),

Oerki po istorii russkoj derevni X-XIII vv.: 191-206. Moskva.

Droberjar E., Frna J.2004 Antick mosaz (aurichalcum) v eskch nlezech

asn doby msk. Archeologie ve stednch echch 8(1): 441-462.

Edvardsson R., McGovern T., Batey C., Woollett J.2003 Hrsheimar 2003, Interim Report, Fornleifastofnun

slands, FS223-0322. Reykjavk.Eldjrn K.

2000 Kuml og haugf r heinum si slandi, 2. tgfa, Ritstjri Adolf Fridriksson. Reykjavk.

Eniosova N.V.1994 Aurnye nakoneniki noen meej XXI vv. na territorii

Vostonoj Evropy. W: J. L. apova (red.), Istorija i evol-jucija drevnich veej. Sbornik statej: 100-121. Moskva.

Fehner M. V.1982 Nakonenik noen mea iz kurgana bliz Korosteja.

Sovetskaja Arheologija 1982(4): 243-244.Fransson U.

2007 The Pagan Temple of Vitt. A Folkloristic Narrati-ve in the Light of the History of Archaeology. W: U. Fransson, M. Svedin, S. Bergerbrant, F. Androshchuk (red.), Cultural interaction between East and West. Ar-chaeology, artefacts and human contacts in northern Europe: 318-327. Stockholm.

Hammer P.1997 Bildliche und schriftliche Darstellungen zur Verarbe-

itung von Bronze in der Zeit des Rmischen Kaiser-reiches. Berichte der Geologischen Bundesanstalt 41: 93-97.

Hedenstierna-Jonson Ch.2002 A group of Viking Age swords chapes reflecting the

political geography of the time. Journal of Nordic Ar-chaeological Science 13: 103-112.

2006a The Birka Warrior: The Material Culture of a Martial Society. Stockholm.

2006b Borre style metalwork in the material culture of the Birka warriors. Fornvnnen 101(5): 312-322.

Helmbrecht M.2011 Wirkmchtige Kommunikationsmedien: Menschenbil-

der der Vendel- und Wikingerzeit und ihre Kontexte (= Acta Archaeologica Lundensia Series Prima in 4, No. 30). Lund.

Islanova I. V., Krymov E. J., Romanov V. V.2005 Varjagi na Verhnej Volge (novye nahodki). W: N. A.

Makarov, A.V. ernecov (red.), Rus v IXXIV vekah. Vzaimodejstvie Severa i Juga: 72-77. Moskva.

343


Janowski A., Kurasiski T.2009 Miecz i pochwa razem i osobno. Wstp do proble-

matyki. W: P. Kucypera, P. Pudo, G. abiski (red.), Arma et Medium Aevum. Studia nad uzbrojeniem re-dniowiecznym: 74-114. Toru.

Jansson I.1992 Scandinavian oval brooches found in Latvia. W: A.

Loit, E. Magurvis, A. Caune (red.), Die Kontakte zwi-schen Ostbaltikum und Skandinavien im frhen Mit-telalter (= Acta Universitatis Stockholmiensis, Studia Baltica Stockholmiensia, t. 9): 61-78. Stockholm.

Johansen O. S.1980 The chronology of the court sites of North Norway.

Studien zur Sachsenforschung 2: 181-190.Kainov S. J.

2007 Nakoneniki noen meej iz Gnezdova. W: V. V. Mu-raeva (red.), Gnezdovo. Rezultaty kompleksnyh issle-dovanij pamjatnika: 189-210. Sankt-Peterburg.

2009 Nakoneniki noen meej iz Gnezdova. Acta Milita-ria Mediaevalia 5: 79-110.

Kazakeviius V.1992 Sword chapes from Lithuania. W: A. Loit, E.

Magurvis, A. Caune (red.), Die Kontakte zwischen Ostbaltikum und Skandinavien im frhen Mittelalter (= Acta Universitatis Stockholmiensis, Studia Baltica Stockholmiensia, t. 9): 91-107. Stockholm.

1996 IXXIII a. balt kalavijai. Vilnius.1998 I vlyvojo geleies amiaus Balt ginkl istorijos

(kalavij makt gal apkalai). Lietuvos Archeologija 15: 287-332.

Kivikoski E.1951 Die Eisenzeit Finnlands. Bilderatlas und Text. Helsin-

ki.Kolesnikova L. G.

1975 Pogrebenie voina na nekropole Hersonesa. Sovetska-ja Arheologija 1975(4): 264-267.

Korzuhina G. F.1950 Iz istorii drevnerusskogo oruija XI veka. Sovetskaja

Arheologija 13: 63-94.Kucypera P., Rybka K.

2012 Badania materiaowe trzewika z ekna. Maszynopis ekspertyzy w dokumentacji Ekspedycji Archeolo-gicznej IH UAM w Poznaniu. Toru.

Kulakov V. I.1990 Irzekapinis i estovicy. W: P.P. Toloko (red.), Proble-

my arheologii Junoj Rusi: 111-116. Kiev.2003 Varianty ikonografii Odina i Peruna/Perkuna. Rossij-

skaja Arheologija 2003(1): 60-71.Kulakov V. I., Iov O. V.

2001 Nakoneniki noen mea iz kurgana 174 mogilnika Kaup i s gorodia Franopol. Kratkie Soobenija In-stituta Arheologii RAN 211: 77-84.

Kulakov V. I., Kovalenko V. P.1996 Simbolika odnogo iz tipov kniaeskich meei (ikono-

grafieskaja shema Odyn i voron). GistarycznaAr-healagiczny Zbornik 8: 148-162.

Kulesza P.2007 Normanowie a chrzecijastwo. Recepcja nowej wiary

w Skandynawii w IX i X wieku. Wrocaw Racibrz.Kuniga I.

1988 Kristapiu kapulauks. Zintnisks atskaites sesijas materili par arheologu, antropologu un etnogrfu 1986 un 1987 gada ptijumu rezultatem: 89-92.

2000 Kristapiu kapulauks 8 gs. beigas 12 gs. Riga.Latvijas

1974 Latvijas PSR arheoloija. RgaLehmann J.

1991 Misy wydobyte z Jeziora Lednickiego. Technologia i konserwacja. Studia Lednickie 2: 371-372.

Nasledie2011 Nasledie vizantijskogo Hersona. Sevastopol-Ostin.

Nsmark O.2007 Funderingar kring Dmstasjns trakter. Styrns-Bla-

det 19(3): 6-7.Nedoivina N. G.

1963 Predmety vooruenija iz Jaroslavskich mogilnikov. W: A.P. Smirnov (red.), Jaroslavskoe Povole X-XI vv.: 55-63. Moskva.

Neumann B.1904 Die Metalle. Geschichte, Vorkommen und Gewinnung

nebst ausfhrlicher Produktions- und Preis-Statistik. Halle.

Paulsen P.1953 Schwertortbnder der Wikingerzeit. Ein Beitrag zur

Frhgeschichte Osteuropas. Stuttgart.Petersen J.

1919 De norske vikingesverd en typologisk-kronologisk stu-die over vikingetidens vaaben. Kristiania.

1928 Vikigetidens smykker. Stavanger.Schwantes G.

1932 Die Ausgrabungen in Haithabu. Zeitschrift fr Ethno-logie 63: 234-253.

Serning I.1966 Dalarnas jrnlder. Stockholm.

Shetelig H.1936 Islands graver og oldsaker fra vikingetiden. Viking 1:

205-219.Sikora P.

2001 Dolne okucia pochew mieczy (tzw. trzewiki) z terenu pnocnej Sowiaszczyzny we wczesnym rednio-wieczu katalog rde. Materiay i Sprawozdania Rzeszowskiego Orodka Archeologicznego 22: 107-132.

2003 Frhmittelalterliche Ortbnder bei West- und Ost-slawen. Versuch einer typologisch-chronologischen Einordnung. Zeitschrift fr Archologie des Mittelal-ters 31: 11-38.

Skibsted Klaesoe I.1999 Vikingetidens kronologi en nybearbejding af det

arkaeologiske materiale. Aarboger for Nordisk Old-kyndighed og Historie 1997: 89-142.

SMDP1989-2006 A.M. Wyrwa (red.), Studia i materiay do dzie-

jw Pauk t. 1-5, Pozna 1989-2003; t. 6, Warszawa 2006.

Sprawozdanie z bada archeologicznych2008 Sprawozdanie z bada archeologicznych prowadzo-

nych na stanowisku nr 5 w eknie, gm. Wgrowiec, woj. wielkopolskie w 2007 i 2008 roku I i II sezon ba-da 2007-2008 oraz inwentarze i analizy skarbu i za-bytkw z bada powierzchniowych, opracowa: prof. dr hab. Andrzej M. Wyrwa, sprawozdania: Tomasz Kasprowicz, Iwona Dbska, Jarosaw Strobin, Mi-rosaw Sawczak, Dorota Malarczyk, Zbigniew Bart-kowiak, Hanna Kka-Krenz, Maszynopis WWKZ w Poznaniu i Ekspedycji Archeologicznej ekno. Pozna.

344


2009 Sprawozdanie z bada archeologicznych prowadzo-nych wykrywaczem metali na stanowisku nr 5 w eknie, gm. Wgrowiec, woj. Wielkopolskie, w 2009 roku. III sezon bada 2009, opracowa: prof. dr hab. Andrzej M. Wyrwa, sprawozdania: mgr Tomasz Ka-sprowicz, dr Dorota Malarczyk, mgr Zbigniew Bart-kowiak, Maszynopis w WWKZ w Poznaniu i Ekspe-dycji Archeologicznej ekno. Pozna.

laski J., Tabaczyski S.1959 Wczesnoredniowieczne skarby srebrne Wielkopolski.

Warszawa-Wrocaw.Teofil

1998 Teofil Prezbiter. Diversarum Artium Schedula. re-dniowieczny zbir przepisw o sztukach rozmaitych, (tum. i oprac. S. Kobielus). Krakw.

Thunmark-Nyln L.2000 Die Wikingerzeit Gotlands IV:1-3. Katalog. Stoc-

kholm.2006 Die Wikingerzeit Gotlands III:1-2. Text. Stockholm.

Westphalen T.2011 Trzewik pochwy miecza z Nimschtz. W: R. Enke, B.

Probs (red.), Via regia. 800 lat na wsplnej drodze. Ka-talog II Saksoskiej Wystawy Krajowej: 51. Grlitz.

Wilson D. M.2008 The development of Viking art. W: S. Brink, N. Pri-

ce (red.), The Viking World: 323-338. London New York.

Wyrwa A. M.1992 ekneskie skarby. Nowe informacje na temat tzw.

skarbu tarnowskiego. ekneskie Wieci, nr 3, lato 1992: 2. ekno.

2003 The Necessity for Interdisciplinary Approach to a Natural Environment in Prehistory and History. The Case of the Settlement Complex in ekno, Wgro-wiec County, Wielkopolska Province. Archeozoologia 21: 161-200.

2007a A Fortified and Sacred Site in ekno until the Middle of the 12th Century. A Note, Questiones Medii Aevi Novae 12: 341-362.

2007b ekno i jego dziedzictwo kulturowe - czyli miejsce ekna w polskiej historii i historiografii. Archeologia ywa 39: 13-26.

2009 ekno i jego dziedzictwo. Kronika Wielkopolski 2(130): 5-29. Pozna.

2014 Wczesnoredniowieczny srebrny skarb z Tarnowa (ekna). Informacje na temat jego odkrywania Studia Lednickie 13: 95-111. Dziekanowice Lednica.

Wyrwa A. M., Michalski M.1995 Wczesnoredniowieczne grodzisko w eknie w wie-

tle dotychczasowych bada (stanowisko nr 3). W: A. M. Wyrwa (red.), Studia i materiay do dziejw Pauk 2: 29-62. Pozna.

Wyrwa A. M., Goslar T., Czerniak J.2009 AMS 14C Dating of Romanesque rotunda and stone

buildings of a medieval monastery in ekno, Poland. W: I. Hajdas (red.), Proceedings of the 5th International 14C Archeology Symposium, Radiocarbon 51(2): 471480.

Yotov V.2004 Vorenieto i snarjaenieto ot blgarskoto srednoveko-

vie (VII-XI vek). Varna.Zocenko V.

2004 Skandinavski artefakti Pivdenno-Zahidnoj Rusi. W: O. P. Mocja (red.), Starodavnij Iskorosten i slovjanski

gradi VIII-X st., Zbirka naukovih prac: 87-105. Kijv.2007 Pivdennoruski znahidki nakonenikiv pihov meiv

tipu II:1, 3 Paulsen. W: O.B. Kovalenko (red.), er-nigiv u serednovinij ta rannomodernij istorii Centra-lno-Shidnoj Evropi: 90-99. ernigiv.

Zocenko V., Vergun O.2007 Oval Brooches in Southern Rus and their Social In-

terpretation. W: U. Fransson, M. Svedin, S. Berger-brant, F. Androshchuk (red.), Cultural interaction between east and west. Archaeology, artefacts and hu-man contacts in northern Europe (= Stockholm Stu-dies in Archaeology 44): 188-196. Stockholm.

The lower ferrule of a sword scabbard with an image of a human face

from ekno (site 5)Summary

In 2007, as part of extended surface-verification surveys in the centre of the ekno settlement complex (ekno, Wagrowiec gmina, Wielkopolskie voyvodship) which includes a fortified settlement with a monastery (site 3), suburbium, the monas-tery dwelling settlement (site 4) and the so-called trade set-tlement (site 5), a few-days work with the use of a metal de-tector and verifying surface excavations were carried out (2008, n2009). The main target was to determine the exact location of a hoard whose part had been incidentally discovered in 1861. During the research, confined to surface penetration, among many other artefacts a fragment of a ferrule of the lower part of a scabbard known as chape (Figs 6, 7) was found. The artefact was discovered in the humus layer in the south-western section of site B 5 (the southern section of zone B cf. Figs 2 and 3). The ekno piece of the scabbard chape under analysis (inv. no. /5/21/07 0Z) constitutes ca 2/5 of the original face (ob-verse). The other side (reverse), much damaged, is preserved only in a small fragment. The chape was submitted to an ex-haustive macro- and microscope investigation, spectroscope analyses (qualitative XRF and quantitative LIBS) and CAT scan-ner examination. The incompletely preserved sword scabbard ferrule from ekno weighs 7.44 g. It was produced in the cire perdue tech-nique. Scanner photography and microscope examination re-vealed no traces of hammering nor joining of surfaces with a hard solder. Precise microscope measurements have put the maximum height of the preserved fragment (obverse) at 41 mm, and the maximum width at 24 mm; the thickness of the walls lies between 0.656-0.575 mm. The face of the preserved fragment (obverse) is much worn away. Only an oval crowned

345

with a wave motif (?) and surrounded with an openwork plait-ing (?) are visible in the central part. The whole object is open-work, with the holes made/finished from the outer side in the cutting/piercing technique with a tool tipped with a triangle-like point. The tool used was placed at the angle of ca 30-45 to the objects surface. Scanner analysis has further revealed that some of the holes carry traces of the edge being folded in-wards, which can be linked to wax being pierced with a small tool (Fig. 9), while the remaining ones could have been further cut or filed after making the cast. The holes are arranged in two elliptical lines, with the first from the outer side and the sec-ond ca 3.5 mm apart running centrewards. Particular open-work holes on the face side are from 3.75 x 2.75 mm to 2.75 x 2.35 in diameter. The oval at the centre possibly a bearded face - is 14.5 mm high and 9.25 mm wide. It was made by thrusting out the centrally placed small disc in the objects wall. There was no repoussing. The much blurred decoration was most probably entirely made in wax. Furthermore, there were observed invisible to a naked eye remains of a herringbone engraving making an edge bordure (fig 10.b) and an eye engraving made of small convex discs (Fig. 10.a). After the cast had been made the linear drawing was produced, or possibly corrected, and the whole outer surface ground and carefully polished, probably with a steel needle. The other side of the ferrule (reverse), only fragmentarily pre-served, has the maximum height of 37.5 mm and the width of 9.5 mm. It carries traces of incised lines. The outer thickness of the scabbard ferrule is at present ca 5 mm, while the inner empty space between the inside faces reaches up to ca 3 mm. The object described has been also submitted to chemical com-

position measurements in the Archaeology Institute, UMK in Toru. The process was carried out on a fragment of cleansed surface with a portable X-ray analyser XRF with an in-built standard. To lend credence to the measurement, the qualitative chemical composition was determined by the precise spectros-copy of laser-induced plasma LIBS (Fig. 11.b).The analysis has showed that the material used for the chape production was an alloy with the composition: Cu 67.43%, Zn 14.54% and Pb 9.72% (.Fig. 11.a). The presence of Ca 3.36%, Si 3.14%, Sn 1.01% , P 0.70% and Fe 0.10% was also registered, as well as Na and O, identified and unmarked on the diagram. Thus the object was made of a copper and zinc alloy, known in the Middle Ages as aurichalcum (Teofil 1998, p. 117, 120; Lehmann 1991, p. 371; P. Hammer 1997; E. Droberjar, J. Frna 2004). Despite considerable damage and surface wear the ekno chape can be without any doubt classified as belonging to group II in Peter Paulsen systematics (1953, p. 48-52) which comprises word scabbard ferrules with a Germanic motif of a four-legged animal (Ger. Ortbnder mit germanischen Vierfllermotiv) and at the next classification level to subtype 3 chapes deco-rated in the Baltic animal style (Ger. Ortbnder im Tierstil des Ostseekreises) - see Figs 6, 7, 14 and the catalogue. Taking into account the stylistic-typological analysis of the ekno artefact presented in the paper and other objects of simi-lar type so far found in Europe (cf. the catalogue and figs 12-20), as well as the archaeologico-numismatic context of its discov-ery, it can be stated with a high degree of certainty that the mak-ing of the scabbard chape from ekno can be dated to the final quarter of the 10th c. at the latest. It is a unique find, not just in Poland but in Europe too.

Andrzej M. Wyrwa, Andrzej Janowski346

Documents

Dolne okucie pochwy miecza z przedstawieniem ludzkiej twarzy z Łekna (stan. 5),