DOI: 10.5644/DIJALOG.2013.1-2.09Momčilo Šavija*

Civilno društvo: Reaktuelizacija pojma

PREGLEDNI RAD

SažetakTeorijske rasprave o civilnom društvu uopšte, a posebno u postsocijalistič-

kim zemljama, su veoma relevantne. One ukazuju na permanentni problem demokratizacije društvenih odnosa između političke vlasti i dijela društva koji joj neposredno ne pripada. Postoje značajna gledišta koja pripadaju tradicio-nalnom i modernom diskursu o civilnom društvu koja su i danas veoma ak-tuelna. U Bosni i Hercegovini također, u kojoj autonomno civilno društvo i razni, od države odvojeni vaninstitucionalni demokratski oblici udruživanja i organizovanja, nisu dovoljno razvijeni.

Ključne riječi: civilno društvo, političko društvo, društvo, građani, država

UvodU prethodne dvije decenije, riječ i pojam civilno društvo ušli su u našu

svakodnevnu terminologiju i upotrebu, a posebno se ona intenzivirala nakon raspada socijalističkih društava i rata na prostoru bivše Jugoslavije.

Mnogi smatraju da se ideja civilnog društva “vratila na dramatičan način” iz zbivanja i događaja u istočno-evropskim društvima i u teorijskim revandi-kacijama njihovih disidentskih krugova. Civilno društvo je postalo omiljena i dominantna tema političkih i društvenih pokreta, kao i političkih rasprava, prije svega na Istoku, što je sasvim razumljivo zbog njegovog odsustva iz političke prakse, ali i na Zapadu, zbog neprestane diskurzivne retorike o demokratizaciji društva.

Interesovanje za problem civilnog društva potiče od uočavanja realne po-trebe za oživljavanjem nekih pojmova iz prošlosti, koji danas imaju svoje po-sebno značajno i podsticajno mjesto u sagledavanju i proučavanju društvenih pojava i političkih odnosa. U tom smislu je u pravu Majkl Edvards (Michael Edwards) kada je rekao da “prvi korak ka boljem razumijevanju građanskog

* Dr. sc. Momčilo Šavija zaposlen je u JU Radnički univerzitet u Banja Luci. E-mail: radnickiuniverzitet@teol.net.

Dijalog142

društva” predstavlja “identifikovanje porijekla različitih shvatanja građanskog društva u istoriji političke misli.“1

Polazeći od tog, uslovno ćemo podijeliti gledišta o civilnom društvu u dvije grupe razvoja njegove ideje, na tradicionalno i moderno gledište, da bismo potom ukazali na aktuelni značaj civilnog društva.

Tradicionalno shvatanje civilnog društvaPojam “societas civilis” datira iz XIII vijeka kada je uspostavljena rimo-

katolička crkva koja je provodila značajnu hegemoniju nad društvenim i poli-tičkim životom. Korištenje ovog pojma imalo je za cilj opisivanje “područja koja su oslobođena od papinog uticaja, a koja se rukovode zakonima koji nisu božanskog porijekla”.2

Rasprave o civilnom društvu su bile veoma izražene u periodu od XVI do XIX vijeka i odnosile su se na kritiku apsolutističke države. Od XVI i XVII vijeka, termin “građansko društvo” je postao dio opšteg političkog diskursa u Evropi. U to vrijeme, teoretičari demokratije su se pozivali na ovaj koncept da bi definisali demokratski oblik vlade utemeljen u pravima građana. Pojam civilnog društva o kojem se toliko raspravljalo kroz minule vijekove, postao je bitna kategorija u evropskoj političkoj misli od 1750. do 1850. godine. Zato Kin (John Keane) i ističe da je paradoksalno da krajem XIX i u prvoj polovini XX vijeka skoro da i nije bilo rasprave o civilnom društvu u političkim teori-jama. Naravno, bilo je razumljivo zbog čega su te rasprave izostale, a one će, s rastućim intenzitetom, biti nastavljene u drugoj polovini XX vijeka.3

Termin “građansko društvo” je bio korišten od strane zapadnih intelektu-alaca raznih političkih uvjerenja, kako bi njime izrazili svoje nezadovoljstvo modernim društvom i upravljanjem. On se na političkoj sceni posebno pojavio sa pokretom Solidarnost u Poljskoj. Ideja građanskog društva je predstavljala izraz samostalne i legitimne borbe protiv totalitarne države u Istočnoj Evropi.

Od novovjekovnog perioda i novog doba u istoriji Zapadne političke teo-rije, bitno je pitanje eksplikacije političke moći kao područja odnosa između političke vlasti, kao prava vladara da vladaju i dužnosti podanika da se poko-ravaju toj političkoj vlasti. Na tom temelju će nastati brojna gledišta i ideje političke teorije i prakse, a koje se odnose na problem ograničavanja i podjele vlasti, političkog pluralizma, univerzalnih ljudskih prava i sloboda, legitima-cijske vlasti kroz izbornu volju i participaciju građana, slobode i odgovornog

1 M. Edwards, Civil Society,Polity Press, Blackwell Publishing Ltd., Cambridge, 2004, p. 5. 2 G. Mahajan, Civil Society and its Avtars, in: Civil Society and Democracy, Oxford University

Press, 2003, p. 168.3 J. Keane, Civil Society and the State, “The University of Westminster Press”, London 1988,

p. 36, 57.

143Momčilo Šavija

djelovanja sredstava masovnih informacija, demokratsku političku kulturu, prava na građansku neposlušnost, i slično.4

Kao što je poznato, istorijski razvoj ideje o civilnom društvu ima svoju dugu tradiciju, još od antičkog vremena. Da bismo vidjeli kako je tekla svoje-vrsna geneza razvoja ideje o civilnom društvu, poći ćemo najprije od antike.

Pojam građansko ili civilno društvo (engl. civil society) nije uvijek imao isto značenje, što je i razumljivo s obzirom na nivo društvenog, političkog i filozofskog znanja i društvenih praksi kroz istoriju. O ovom pojmu se na izvje-stan način govori i u antici, gdje se pravi razlika između politeje i polisa kao područja javnog djelovanja i upravljanja, zakona i slobode, opšteg državnog dobra i pravde, i oikosa, kao područja privatne sfere, privatnog domaćinstva i nužnosti. Tako se i pokazuje da je ideja o stvaranju civilnog društva relativno stara i da je, kad je riječ o grčkoj tradiciji, ona anticipirana u zahtjevu za os-tvarenjem opšteg državnog dobra i pravde.

U ovom periodu posebno vrijedi izdvojiti gledišta sofista. Oni su tvrdili da na nastanak društva ne utiču natprirodne sile, već da je društvo proizvod društvenog ugovora. Kako je prirodno stanje ljudi stanje sukoba i konflikata, oni su prinuđeni da se sporazume kako bi te probleme riješili - i tako nastaje država. Iako se po svojoj prirodi ljudi međusobno razlikuju, ipak su prema prirodnom zakonu svi jednaki, jer su “srodnici, pripadnici jedne zajednice i sugrađani po prirodi (physei), a ne po ljudskom zakonu (nomos), jer je jednako jednakome po prirodi srodno, a zakon (nomos) nasilnih ljudi mnogo toga im nameće protiv prirode” (Hipija). Iako su ljudi po prirodi jednaki, ipak tu jedna-kost međusobno narušavaju uvodeći zakone i običaje koji djeluju u suprotnosti sa ljudskom prirodom. Zato Alkidamant ističe da je “zakon tiranin među ljudi-ma”, smatrajući da je zakon to sredstvo koje uspostavlja nasilje i sukob među ljudima, čime je u suprotnosti sa ljudskom prirodom. U svojim filozofskim razmišljanjima, sofisti su isticali značaj razuma i čovjekovog iskustva; kritiko-vali su mitske, mistične i iracionalne predstave i predrasude posmatranja drža-ve. Također, treba napomenuti da su sofisti razvili nekoliko gledišta o državi, od kojih bi se jedna mogla svrstati u teoriju društvenog ugovora - čovjekovo prirodno stanje je stanje sukoba, koje nagoni ljude da se sporazumijevaju i da stvore državu koja će im omogućiti sigurnost. Zato je “najgori čovjek u civili-zovanoj državi vrjedniji od najboljeg divljaka” (Pitagora).5

Korijene pojma civilno društvo moguće je naći kod Aristotela, kod kojeg civilno društvo koincidira sa državom. Njegovo politiké koinonia – građansko

4 D. Vujadinović, Pojam civilnog društva u savremenom kontekstu, u: Između autoritarizma i demokratije: Srbija, Crna Gora, Hrvatska, Knj. II, Civilno društvo i politička kultura (Ur. D. Vujadinović, L. Veljak, V. Goati, V. Pavićević), “CEDET”, Beograd, 2004, str. 15.

5 Cf. A. Fiamengo, Osnove opće sociologije, “Narodne novine”, Zagreb, 1971, str. 15-16.

Dijalog144

društvo ostvaruje se u polisu. Prema njegovom mišljenju, polis je organizova-no društvo, prostor u kojem po principima slobode, dobro može biti ostvareno za onoga koji taj prostor dijeli sa drugim osobama, ali među sobom jednaki-ma. Kao i drugi tadašnji antički mislioci, tako i Aristotel pravi razliku između privatnog i javnog, tj. između polisa i oikosa. Polis je prevaziđeno prirodno i predgrađansko stanje i prostor javne sfere u kojem djeluju slobodni građani i u kojem ne mogu djelovati oni koji nisu slobodni u polisu (robovi, žene, stranci i ostalo stanovništvo koje je ekonomski vezano za “domaćinstvo“). Bića koja nisu bića političke prirode nemaju pristup u javnu sferu, i u tom smislu će Ridel (Manfred Riedel) reći: “Institucija je duša polisa, realizacija ljudskog društva i kao takva mjerilo pravednosti i nepravednosti društva i vlasti: kao pravedno se pojavljuje upravo ono društvo koje odgovara telosu polisa. No to da na pravu (slobodnih i jednakih) utemeljeno građansko društvo samo još po-čiva na nepravednom gospodstvu, nije za Aristotela baš nikakav problem, bu-dući da se on ne pita o normiranju odnosa gospodstva i ropstva i zbog premisa svoje teorije politike i ekonomije o tome uopće ni ne može pitati.“6 Ipak, Ridel naglašava kako je građansko društvo “najprije s polisom stupilo u povijest” i da je to najvažniji doprinos tadašnjeg političkog uređenja. Tako je Aristotelova politika predstavljala “asocijaciju udruženja” koja je građanima omogućavala da dijele zadatke vladanja, te je u tom pogledu država predstavljala “građan-ski” oblik društva u kojem je “građanstvo” opisivalo uslove dobrog građanina.7

S kraja XIII i početkom XIV vijeka, ideju o civilnom društvu iznio je i rene-sansni mislilac Dante Aligijeri. On je, suprotstavljajući se teološkoj koncepciji o božanskom porijeklu vlasti i apsolutnoj monarhiji koja je tu koncepciju po-državala, iznio ideju o opštoj evropskoj monarhiji koja bi imala istu onu vlast koju ima i Crkva, i ovu ideju smatra značajnom zato što bi imala za cilj okon-čanje međunarodnih sukoba i izgradnju društva čija bi se funkcija sastojala u “omogućavanju nesmetanog izražavanja čovjekovih intelektualnih sposobno-sti u razmišljanju i radu”. Naglasio je da “temelj na kojem leži korijen carskog veličanstva jeste uistinu postojanje civilnog društva (“civilitas“) koje smjera jednom cilju, naime, sretnom životu.“8

Kao što kod Grka postoji razlika između polisa i oikosa, slično se i u Rimu pravi distinkcija između privatnog statusa građana (status familias) i njihove opšte stvari (res publica). Antički civilis podrazumijeva identifikaciju građa-nina s državom, a i njegova prava su vezana isključivo za državu i limitirana

6 M. Riedel, Građansko društvo, u: Građansko društvo i država, Zbornik, “Naprijed”, Zagreb, 1991, str. 38.

7 M. Edwards, op. cit., p. 6.8 Cit. prema: B. Kovačević, Civilno društvo (u Bosni i Hercegovini), “Pravni fakultet-Centar

za publikacije”, Banja Luka, 2003, str. 8.

145Momčilo Šavija

državom. Izvan države građanin nije značio ništa i nije imao prava. Ona je neposredna, priznaje svim građanima slobodu izražavanja i ravnopravnost mi-šljenja, a u donošenju odluka poštuje volju većine. Međutim, ona je manjinska jer velikom broju ljudi agora (skupština) nije bila dostupna. Cjelokupni narod, demos plethyon, nije prelazio pet hiljada ljudi. Ni u Rimu nije bilo drugačije. Ciceron ushićeno govori o državi Rođana u kojoj su “svi bili jednaki, pa je svako mogao biti i senator i običan građanin, pri čemu je poštovana naizmje-ničnost koja je određivala u kojim mjesecima će ko da se nađe u položaju gra-đanina ili senatora”, uslijed čega je “Senat imao isto toliku moć i značaj koliko i mnoštvo”. Van tih prava i sloboda, Ciceron međutim ne vidi nikakva druga. I u periodu srednjeg vijeka nije se poznavala razlika između države (civitas, res publica) i društva (societas, populus), mada se u hrišćanskoj misli ranog sred-njeg vijeka pojavila ideja prema kojoj je crkva posebno i samostalno društvo, što je značilo da društvo nije identično sa svojom političkom organizacijom. U stvari, Aristotelova filozofska percepcija civilnog društva ostaje dominan-tna sve do osamnaestog vijeka. Skolastika se u teoretskom smislu ne zaustav-lja na njegovim konceptualnim postavkama uvođenjem distinkcije civitas dei – civitas terrenae, međutim civilno društvo je u ovom kontekstu ograničeno transmundijalnom božanskom zajednicom i njenim savršenim, u Bogu reflek-tiranim zakonima. Istorijska imanentnost civilnog društva, kao zajednice slo-bodnih građana, samo je priprema za nadolazak vječne božanske države. Tako se nastavlja povijest polisa, jedinstva civilnog društva i države, kompleksnija za pojavu božanske zajednice –zajednice pred Bogom jednakih ljudi.9

Hobs (Thomas Hobbes) izvodi teoriju nastanka države iz antropološke pri-rode čovjeka, odnosno iz prirode i karaktera ljudske prirode. Smatra da ljudi nisu društvena bića po svojoj prirodi, već da su egoisti, sebičnjaci i koristolju-bivci, tj. da su po prirodi zli. Oni su po svojoj prirodi neprijateljski raspoloženi jedni prema drugima. Hobs ističe “čovjek je čovjeku vuk” (“homo homini lupus est“) upravo zato što predstavlja svakodnevnu opasnost za drugog. I po-što postoji stalno nepovjerenje i sukob između ljudi, sasvim razumljivo se kod njih razvija strah, a iz straha rat. Tako je “rat svih protiv sviju” (“bellum omni-um contra omnes“) čovjekovo prirodno stanje.

Hobs pravi distinkciju između prirodnog zakona i prirodnog stanja. Za nje-ga je prirodno stanje - stanje u kojem vlada prirodno pravo, tj. pravo svakog na sve, odnosno apsolutna sloboda; prirodni zakon traži ograničavanje prirodnog prava kako bi se učinio kraj prirodnom stanju i stvorila država. Država nije ništa drugo nego vještačka tvorevina koja nastaje na osnovu ugovora kojim svi pojedinci jedne teritorije prenose na jednog čovjeka ili grupu ljudi dio svojih

9 R. Radonjić, Demokratija, “CID”, Podgorica, 2004, str. 151-152.

Dijalog146

prirodnih prava, ali tako da im taj čovjek (grupa) osigurava miran život. Hobs je definiše kao “jednu ličnost” čija volja uslijed ugovora više ljudi vrijedi kao volja svih, tako da ona može upotrijebiti silu i moć za zajednički mir i zašti-tu. Ističe da se nosilac te ličnosti zove suveren, te da i ima suverenu vlast, a svi ostali su njegovi pojedinci: suveren može biti jedan čovjek (monarhija) ili skupština svih građana (demokratija) ili dio njih (aristokratija), a svoju vlast on može zadobiti bilo tako da mu se iz straha pokore oni koje je pobijedio u ratu (to je prirodno porijeklo države) ili da mu se potčine oni koji od njega očekuju zaštitu protiv nekog drugog koga se boje (to je postanak države osnivanjem ili intuicijom). Državna suverena vlast je potpuno apsolutna i neograničena: niko mu je ne može oduzeti; sve što on učini dobro je, njegova su prava, dakle, velika i nedjeljiva. Hobs je smatrao da apsolutna i neograničena suverena vlast može da ima i negativne posljedice, ali da su one ipak manje od negativnih posljedica koje sa sobom nosi prirodno stanje.

Dakle, kao što se moglo vidjeti, Hobs kritikuje prirodno stanje u kojem vla-da rat svih protiv sviju te zato država dobija legitimaciju ili mandat da usposta-vi mir. Civilno društvo koje je nastalo kao rezultat tog procesa, izjednačava se sa državom i njenim zakonima, čime se pokazuje da je njegov model državne moći - model države sigurnosti (Kin).

Kroz svoju teoriju društvenog ugovora, Hobs utemeljuje zajednicu na ap-solutnoj suverenosti, garantovanoj od jednog autoriteta, što suštinski znači da je “njegovo” civilno društvo izgubljeno u državi bez mogućnosti da se profilira kao poseban društveni “entitet”.

Lok (John Lock) postulira ideju o postojanju civilnog društva (“body po-litic”) “od države odvojene i nezavisne samogenerirajuće sfere, sposobne da sublimira interese i omogući transmisiju pojedinačne ili zajedničke volje građana.” Državu shvata kao instrument, odnosno kao sredstvo garantovanja ispunjavanja prirodnih prava pojedinaca, čija je samovolja nužno ograniče-na ustavom i civilnim društvom koje egzistira u nedržavnom prostoru, čija je “funkcija da ljudske slobode uvijek i stalno štiti od intervencije moćne i samovoljne države.“10

Lok razvija teoriju o političkom društvu i državi, ističući da je svrha da ljudima omoguće da očuvaju svoje živote, slobodu i imanja. Moć društva se ne može izdići iznad zajedničkog dobra; čovjek u političko društvo stupa samo jednim svojim dijelom, a ne svim svojim bićem; čovjekova su očekivanja od društva srazmjerna veličini njegovog odricanja.11

10 Cit. prema: I. Sejfija, Nevladin sektor u BiH: tranzicijski izazov, “Bosanska riječ”, Tuzla, 2009, str. 29.

11 J. Kolaković, Historija političkih teorija, Sisak, 1969, knj. I, str. 60.

147Momčilo Šavija

Lok se suprotstavlja ideji suverenosti vladara i ideji svemoćne države, ističući koncept ustavne demokratije. I on polazi od diskursa o “prirodnom stanju”, ističući da je to stanje u kojem ljudi žive u skladu sa razumom osnov-nog udruživanja ljudi. Lok smatra da je to stanje apsolutne slobode njihovog djelovanja i da oni svoje djelovanje upravljaju prema prirodnim zakonima i prema osjećaju dužnosti prema Bogu. Taj osnovni prirodni zakon određuje osnovno načelo njihove moralnosti: oni ne smiju da dovode u pitanje sopstve-ni život, kao ni život i slobodu drugih ljudi. “Zakonodavac” je lično Bog, a prihvatanje ovog prirodnog zakona omogućava im da se prirodno stanje ne pretvori u stanje rata. Zato ljudi formiraju i državu, ali ne u tom smislu da na nju prenose sva svoja podanička prava: formiranjem ustavne države, vlast je zakonski ograničena i podijeljena. Vlast je ta koja upravlja, ali tako da se njen legitimitet održava saglasnošću i pristankom podanika koji su dužni da se za-konu pokoravaju, tj. da ih poštuju, ali sve dotle dok oni koji vladaju ne dovedu u pitanje zakonitost i legitimnost vlasti. U takvim okolnostima vladavine, ljudi imaju pravo pobune kako bi stvorili osnove nove legitimne vlasti. Ovakvim svojim shvatanjima o državi koja treba da postoji da bi jamčila prava i slobode građana, shvatanjima o ulozi i značaju prava ljudi, narodnog suvereniteta, ustavne države i legitimiteta, Lok je doprinio osnivanju i razvoju ideje libe-ralizma i uopšte novovjekovne političke misli, one koja se pojavila u periodu prelaska feudalizma u kapitalizam, kada se razvijaju demokratija i “građansko društvo“(“societas civilis“).

Postojanje javno priznate političke suverenosti, uspostavljenog sistema prava i mehanizma za kažnjavanje prekršioca tog prava, čini minimum uslova za postojanje civilnosti u društvu, ali samo po sebi je nedovoljno za pojavu građanskog društva. Za Loka, prisustvo prava i vođenja u skladu sa zakonom, transformiše kolektivno tijelo u političko društvo. Međutim, postojanje gra-đanskog društva zahtijeva više od vladavine prava. Građansko društvo se po-javljuje samo onda kada je građansko pravo na život, slobodu i imovinu ga-rantovano zakonom. Drugim riječima, pravno priznavanje i zaštita prirodnih prava pojedinaca transformiše političko društvo u građansko društvo.

Lok je zamislio građansko društvo kao demokratsku državu u kojoj prava pojedinaca imaju prioritet. Ovakvoj verziji, u kojoj su privatna svojina i slo-boda zagarantovane vladavinom prava, korespondira model konstitucionalne države (Kin).

Insistirajući na duhu i praksi potpune podjele vlasti, u savremenoj liberal-no-demokratskoj literaturi potpuno preovladava shvatanje o interaktivnom i komplementarnom odnosu između državne vlasti i civilnog društva. Shvata se da su akteri vlasti pod neprestanim pritiskom i obavezom da poštuju zakonske i institucionalne aranžmane, štite prava i slobode građana, a civilni akteri - koji

Dijalog148

djeluju u okvirima zaštite ljudskih prava i pravnih garancija za svoje asocija-tivno delovanje - imaju obavezu poštovanja zakona, obavezu lojalnosti legiti-mnoj vlasti. U liberalnim demokratijama se pretpostavlja postojanje partner-skog odnosa između državne vlasti i civilnog društva, civilno društvo je soci-jalna osnova demokratskog poretka. Ono predstavlja kontrabalans u odnosu na državnu vlast i političko polje: u odnosu na državu - da ne postane dominantna sila, da ne posegne za autonomijom društva; u odnosu na političko polje - da se ne osamostali i ne otuđi u odnosu na građanstvo. Civilno društvo je i svojevrsni kontrabalans sopstvenom kvarenju: pretvaranju autonomne ličnosti u deper-sonalizovani dio amorfne mase, slobodne javnosti u manipulisanju, civilnih asocijacija i udruženja u pokrete koji su civilizacijski retrogradni.12

Teoretičari društvenog ugovora i liberalizma su posebno isticali značaj od-vajanja društva od (apsolutističke) države. Klasični liberalizam predstavlja te-oriju minimalne države, čiji je glavni cilj da brani prava pojedinca. To je mini-malna filozofija liberalizma koja obuhvata političku pravdu. Ona ne obuhvata nikakav katalog o vrlinama, njen opseg preporuka može ukratko biti opisan u smislu “poštuj prava drugih”. Izvan toga, liberalizam ne govori ljudima šta da rade. Liberalizam nije dovoljno pažnje posvetio konceptu građanskog društva u njegovom savremenom značenju. Literatura liberalizma koristi građansko društvo kao nekakvog dvojnika anarhije stanja prirode. Bilo preko eksplicit-nog ugovora, hipotetičkog ugovora, ili nekog drugog sredstva, građansko druš-tvo je ono što se stvara kroz izlaženje iz prirodnog, pred-političkog stanja. Ovo značenje građanskog društva nema nikakve veze sa smislom na koji ono ozna-čava mjesto dobrovoljnih udruženja koje stoji između pojedinaca i države.13

Minimum gospodarenja, a maksimum slobode i jeste uopšteni osnovni za-htjev liberalizma, čija je suština sadržana u stavovima određivanja granica između individualnih sloboda i državne prinude, izgradnje pravnog poretka kojim će se štititi pojedinci od samovolje vlasti, i izjednačavanja građana pred Zakonom. Uspostavljanje vladavine prava i pravne države nije moguće bez afirmacije osnovnih tekovina liberalizma: javne kontrole vlasti, vladavine pra-va, podjele vlasti, i neprikosnovenog poštivanja prava i sloboda čovjeka i gra-đanina. Ta ideja vladavine prava predstavlja i osnovu konstitucionalizma.

Za Monteskjea (Sharles-Louis de Secondat, baron de Montesquieu) je ci-vilno društvo mreža zakonom zaštićenih, od države nezavisnih subjekata i ima važnu ulogu u njegovom modelu podjele i ograničenja vlasti. On smatra da monarhistička vlada mora biti ograničena, prije svega kroz “vladavinu zako-

12 D. Vujadinović, op. cit., str. 17-18.13 L. E. Lomasky, Classical Liberalism and Civil Society, u: Alternative Conceptions of Civil

Society, (Ed. By S. Chambers and W. Kymlicka), “Princeton University Press”, 2002, p.p. 50-51.

149Momčilo Šavija

na”, a onda kroz “kontrolirajuću protivtežu moći”. Upravo ova “protumoć” sublimirana je u civilnom društvu čije postojanje je nužno ”... kako bi bila osigurana sloboda, a centralni autoritet kontroliran od strane velikog broja asocijacija... Ove institucije treba da nastaju na svim nivoima, od lokalnog do nacionalnog.“14

U skladu sa svojom teorijom utilitarizma, Bentam (Jeremy Bentham) ističe da se svi motivi svakog razumnog ljudskog bića redukuju na jedan osnovni - lični interes, korist i sreću, i da je čovjekov najveći cilj da dostigne i postigne najveći stepen sreće; da se čovjek osvrće na drugog samo onoliko koliko mu je korisno. Za njega je moral vrsta aritmetike čiji je glavni zadatak da proračuna koje ponašanje daje najbolje rezultate i donosi čovjeku najveću korist i sreću, a zadatak države nije da povećava bogatstvo i stvara kapital, već da osigura vlasništvo stečenih bogatstava. Država treba da ima pravnu, a ne ekonomsku funkciju; njena briga je sigurnost ličnosti i imovine, a sve ostalo treba da bude briga onih koji imaju i stvaraju.15

Tomas Pejn (Thomas Paine) ističe da se mora praviti oštra razlika izme-đu vlade i društva, a razloge za to on nalazi u sljedećem: “Društvo je jedna zajednica, radi saradnje i međusobne povezanosti, a zasnovana je na pravdi i osjećanjima. Vlada je instrument represije. Društvo je blagodet, a vlada, čak i kad je najboljeg oblika, samo je nužno zlo radi ograničavanja čovjekovih zloćudnih nagona.”16

Pejn smatra da je najsavršenije civilno društvo ono koje što više samo re-guliše svoje poslove, čime ostaje što manje mjesta za miješanje vlade. Zato se ističe da ovoj verziji odgovara model minimalne države.

Moderno shvatanje civilnog društvaKako su u svom razumijevanju dugo vremena pojmovi država i društvo bili

identifikovani, tek sa Hegelom (Georg Wilhelm Friedrich Hegel) i Marksom (Karl Marx) dolazi do promjene značenja ovih pojmova, time što se oni jasno razdvajaju na dvije posebne i odvojene sfere, onu u društvu gdje se pozicionira kao građanin i privatna osoba i drugu, u državi gdje se realizuje kao državlja-nin i javna osoba.

Do osamnaestog vijeka, civilno društvo se posmatralo kao nešto što je sa-stavni dio države, da bi se u XIX vijeku shvatilo, da je to područje koje je odvojeno od države, odnosno, gramšijevski rečeno, “političkog društva.” Ide-ja o “građanskom društvu” koje se nalazi u kontrapoziciji prema “političkom društvu” ima svoje korijene još od ranije, ali u XVIII i posebno XIX vijeku

14 Ibidem, str. 15.15 Enciklopedijski rječnik političke filozofije, Sremski Karlovci - Cetinje, 1993, knj. I, str. 93-97.16 T. Paine, Prava čovjeka i drugi spisi, Zagreb, 1987, str. 4.

Dijalog150

ona dobija na izražajnosti. Ova se ideja temeljila na čvrstom prosvjetiteljskom ubjeđenju da je društvo starije od upravljačke vlasti i da se upravljačka vlast te-melji na ugovoru, a društvo na prirodnim slobodama čovjeka. Kasnije će se po-kazati da je shvatanje građanskog društva kao zajednice slobodnih i jednakih građana – kao što je apostrofirano u francuskoj Deklaraciji o pravima čovjeka i građanina (1789) – bilo od velikog značaja u borbi protiv despotizma, čime se naglasak i stavljao na ljudska prava, ali i na ulogu i značaj javnog mnijenja, udruženja i partija koje se manje bore protiv države, a više protiv apsolutistič-ke monarhije. Na temelju toga će u prvi plan doći do izražaja republikanstvo i ustavna monarhija, koji će bolje garantovati ljudska prirodna i ugovorna prava, te na osnovu kojih će tadašnja društva moći postati građanskim državama.17

U ovom konceptu građanskog društva se koncentriše pažnja na nejedna-kosti i sukobe ekonomskih i političkih interesa različitih društvenih grupa u građanskom društvu, koje je stalno bilo nadgledavano od strane države, kako bi ostalo “građansko”.18 Jednostavno, građansko društvo ne bi moglo opstati bez zaštite države i njene moći.

Hegel posmatra civilno, odnosno građansko društvo kao sferu moralnog života u kojoj se povezuju porodica i država. Aristotelovoj dihotomiji polis – oikos, Hegel suprostavlja trihotomiju: porodica – civilno društvo – država. U njegovom smislu, pojam građanski se ne odnosi na pojam politički, nego, kako dobro primjećuje Ridel, “označava društveni položaj građanina koji je u apsolutnoj državi privatiziran u burgoeios.” Kao nastavak prirodno-pravnog kontinuiteta na području društvenih, pravnih i političkih odnosa, građansko društvo je “pravno društvo, tj. ono društvo koje u svom, povijesno nastalom, te radom i obrazovanjem posredovanom stanju, omogućava opstanak prava osobe i vlasništva, a time i univerzalno priznanje slobode.“19

Najrazvijeniju teorijsku artikulaciju distinkcije građansko društvo - politič-ka država, Hegel je dao u djelu Osnovne crte filozofije prava (1821) u kojem je pišući o civilnom društvu istovremeno i uticao na to da ono postane jedan od osnovnih koncepata političke filozofije i političke sociologije. Prema He-gelovom mišljenju, “stvaranje građanskog društva djelo je modernog svijeta”. On raščlanjuje građansko društvo na: ekonomski “sistem potreba”, (građansko pravo); političko običajnu integraciju; društvo obrazovanja; institucije admini-stracije. Hegel ističe da se socijalni život uozbiljuje kroz porodicu, građansko društvo i državu. On Aristotelovu dihotomnu podjelu polis-oikos, zamjenjuje trihotomnom porodica-civilno društvo-država. U Hegelovom sistemu je po-lazna tačka pojedinac, konkretna osoba, građanin, a razlikovanje posebnih i

17 B. Kovačević, Društvena uloga prava (Uvod u sociologiju prava),Banja Luka, 2010. 18 M. Edwards, op.cit., p. 8.19 M. Riedel, op. cit., 107-108, 109.

151Momčilo Šavija

opštih interesa i sagledavanje njihove dijalektičke veze i međusobne uslovlje-nosti je prva bitna karakteristika Hegelovog shvatanja odnosa civilnog druš-tva i političke države. Upravo su za razlikovanje države i građanskog društva značajna Hegelova izvođenja u kojima pokazuje da je interes pojedinaca kao takvih krajnja svrha građanskoga društva. Za Hegelovu koncepciju civilnog društva od posebnog su značaja: prvo, sagledavanje da iza interesa (posebnih i opštih) stoje potrebe i sistem potreba; i drugo, da su potrebe i interesi posredo-vani radom, odnosno djelatnošću. Civilno društvo je područje tržišne razmje-ne, područje razdvajanja privatne sfere (porodica) i političke, tj. državne sfere. Zato on pravi distinkciju između građanina kao privatnika (bourgeois) i buer-gerliche Gesellschaft. “Ovdje pridjev građanski, nasuprot svom prvobitnom značenju, zadobija pretežno socijalni smisao, te se više ne rabi kao istoznačan s političkim; on označava društveni položaj građanina koji je u apsolutnoj dr-žavi privatizovan u bourgeois... ovdje je građansko društvo pravno društvo, tj. ono društvo koje u svom, povijesno nastalom, te radom i obrazovanjem posredovanom stanju, omogućuje opstanak prava osobe i vlasništva, a time i univerzalno priznanje slobode.” Tako u njegovoj teoriji država dobija status univerzalno moralnog povijesnog subjekta te se ovdje i susrećemo sa dobro poznatim paradoksom: od države se s jedne strane očekuje neuplitanje u poslo-ve civilnog društva, a s druge strane očekuje se osiguranje njegovih kvaliteta kroz sistem prava, obveza i, naravno, sankcija.20

Zadatak države je da sačuva, ali i transcendira civilno društvo koje nije pri-rodni uslov slobode. Prema Hegelovom mišljenju, država je ta institucija koja održava nezavisnost civilnog društva u namjeri da ga transformiše i transcen-dira: civilno društvo istovremeno zahtijeva i obezbjeđuje preduslove za insti-tucionalno odvajanje suverene i apsolutne države. Tako ovoj verziji odgovara model univerzalne države.

Marks je uvidio da je moderna buržoaska era jedinstvena u tom smislu što je dovela do razdvajanja političkih i društvenih oblika raslojavanja. Ona je podijelila ljudsku vrstu na društvene klase, razdvajajući pravni status pojedina-ca od njihove društvene uloge u civilnom društvu (bürgerliche Gesellschaft); podijelila je svaku osobu na privatnu ličnost, koja je egoista, i na građanina, koji je okrenut javnosti.

Feudalno društvo je bilo drugačije jer je imalo “direktno politički karak-ter”. Elementi njegovog civilnog društva (svojina, domaćinstvo, oblici rada) su dobili obilježje zemljoposjedništva, imanja i korporacija; pojedinci nisu imali privatnu sferu i “njihova sudbina je bila nerazmrsivo upletena u mrežu me-đusobno izukrštanih javnih organizacija kojima su pripadali.” U buržoaskim

20 M. Riedel, op. cit., str.107-108, 109-112.

Dijalog152

društvima dolazi do “odbacivanja političkog jarma” i tada civilno društvo, po-dručje privatnih interesa i potreba, plaćenog rada i privatnog prava je oslobo-đeno političke kontrole. Tako civilno društvo postaje temeljna pretpostavka i osnova moderne države. Marks je potpuno ispravno shvatio da je civilno druš-tvo istorijski fenomen, a ne prirodno stanje. “Moderna državna civilna društva koja garantuje država ne povinuju se večnim zakonima prirode, i sigurno ne nastaju iz sklonosti svojih članova ka društvu”, već postaju izraz istorijske cje-line koju čine “specifični odnosi proizvodnje, klasne podjele i borbe i koja su, za jedno vrijeme, zaštićena odgovarajućim političko-pravnim mehanizmima. Ne radi se samo o tome da su civilna buržoaska društva proizvod modernih vremena, već i o tome da je njihov očekivani život ograničen jer rađaju pro-letarijat, klasu s radikalnim vezama, klasu u civilnom društvu koja ne pripada civilnom društvu, potencijalno univerzalnu klasu koja signalizira rastakanje svih klasa, ako treba i kroz nasilje.“21

U svojim djelima Kritika Hegelove filozofije državnog prava i Njemačka ideologija, Marks kritikuje Hegelovu koncepciju izjednačavanja civilnog, građanskog društva sa buržoaskim društvom. On ističe da se moderna država pojavljuje kao politički izraz društvenih odnosa karakterističnih za građansko društvo, njegovih odnosa proizvodnje i svojinskih odnosa. Dok Hegel govori o moći političke države nad privatnim vlasništvom, Marks govori o moći privat-nog vlasništva nad političkom državom. Osim toga, Marks ističe i klasnu osno-vu i klasnu suštinu građanskog društva. Za njega “moderno građansko društvo postaje klasno društvo”, odnosno buržoasko društvo, a u društvenim klasama (staležima) vidi socijalni izraz i sponu građanskog društva i države: “Staleži su sinteza države i građanskog društva”, ali isto tako, “staleži su ustanovljena protivrječnost države i građanskog društva u državi”. Marks ističe značaj us-pona građanskog društva i emancipacije evropskog urbanog građanstva od vla-davinskih sila srednjeg vijeka i feudalnog društva, ali i u civilnom društvu vidi ono “ognjište i poprište istorije”, u kome caruju egoizam privatnog vlasništva i bezdušni tržišni odnosi i interesi. Zato i ističe da “politička revolucija rastvara građanski život na njegove sastavne dijelove, a da ne revolucioniše same te sastavne dijelove i da ih ne podvrgava kritici”.22 Zbog toga, “stvaran čovjek je priznat tek u obliku egoističnog individuuma, istinski čovjek tek u obliku apstraktnog citoyena”, a rješenje je da “stvaran, individualan čovjek vrati u sebe apstraktnog građanina i kao individualan čovjek postane generičko biće u svom empirijskom životu, u svom individualnom radu, u svojim individual-

21 Dž. Kin, Civilno društvo: stare slike, nove vizije, “Filip Višnjić”, Beograd, 2003, str. 179-180.22 K. Marx – F. Engels: Rani radovi, Zagreb, 1961, str. 2.

153Momčilo Šavija

nim odnosima”.23 Naravno, ovaj njegov stav je bio osnova njegovih kasnijih shvatanja o revoluciji.

Tek sa Hegelom i Marksom dolazi do promjene od tradicionalnog ka “mo-dernom” značenju pojmova društvo i država. “Time je pojedinac, čovek, podi-jeljen na dvije uloge: jednu koju ima u društvu kao građanin i privatna osoba, i druga koju ima u državi kao državljanin i javna osoba.“24

Marks će, kao i drugi socijalisti, razviti sopstveni projekat tumačenja kom-pleksnog odnosa između društva i države. Videći u državi sredstvo klasne eksploatatorske vladavine, Marks je govorio o ukidanju države i stvaranju besklasnog, komunističkog “društva bez države”. Ali, socijalizam nije doveo do slabljenja nego do snažnog totalitarnog jačanja države koja je “progutala” građansko društvo.

Reprezenti shvatanja opasnosti da civilno društvo bude ugušeno novim for-mama državne intervencije, kako u svojoj interpretaciji izlaže Kin, su Džon Stjuart Mil (John Stuart Mill) i Aleksis de Tokvil.

Džon Stjuart Mil raspravlja o prirodi i granicama vlasti koje društvo treba da ima nad pojedincem, ističući u prvi plan građansku, odnosno društvenu individualnu slobodu. Prema njegovom mišljenju, prva oblast ljudske slobode je sloboda svijesti, savjesti, mišljenja i izražavanja; zatim sloboda ukusa, težnji i planiranja sopstvenih aktivnosti; i najzad, sloboda udruživanja pojedinaca, ukoliko to ne ugrožava slobodu drugih. Mil zahtijeva preciznije uspostavlja-nje granice između individualne nezavisnosti i društvene (državne) kontrole. Ističe da “nema razloga da sva ljudska iskustva budu izgrađena po istom mo-delu”, jer svako ko ima razuma može sam najbolje rješavati svoje probleme. Građanima treba dozvoliti da upravljaju lokalnim ustanovama i udruženjima, a da bi oni to uspješno radili, potrebno je “jedno posebno obučavanje građana”, odnosno “praktični dio političkog obrazovanja slobodnih ljudi koji ih izvlači iz uskog kruga lične i porodične sebičnosti, navikava na razumijevanje zajed-ničkih interesa i uči da djeluju iz javnih i polujavnih motiva i da se u svojim postupcima rukovode ciljevima koji ih ujedinjuju, umjesto da ih izoluju”. Jer, “jedina sloboda koja zaslužuje to ime, jeste sloboda da tražimo sopstveno do-bro na svoj način”.25

Nužnost regulisanja odnosa društvo - pojedinac u sebe uključuje ne samo ekonomsku sferu, nego i političku sferu i sferu čovjekovog duhovnog života.

23 Ibid., str. 72-73.24 Ž. Paunović, Civilno društvo, u: Civilno društvo i nevladin sektor, “Magna agenda”, Beo-

grad, 2002, str. 12.25 J. S. Mill: Three Essays, On Liberty, Representative Government, The Subjection of Women,

London, 1975, p. 83, 134, 18.

Dijalog154

Tokvil (Tocqueville) pravi distinkciju između “političkog društva”, “gra-đanskog društva” i “religijskog društva”.

Tokvil političko društvo (société politique) definiše kao ukupnost odnosa građana i federalnih država te federalnih država i državne vlade. Civilno druš-tvo (société civile) predstavlja ukupnost odnosa među građanima, a religijsko društvo (société religieuse) skup odnosa članova društva i religijskih zajednica međusobno. Osim toga, Tokvil razlikuje političke forme udruživanja i civilna udruženja. Bitna funkcija civilnih udruženja jeste zaštita nezavisnosti građana u odnosu prema državi. Ono što posebno treba napomenuti jeste i Tokvilovo upozorenje na postojanje mogućnosti tiranije većine nad manjinom.

Milovoj i Tokvilovoj verziji civilnog društva korespondira liberalno-demo-kratska država.

Pored pomenutih tzv. “tradicionalnih” ili “klasičnih” shvatanja pojma ci-vilno društvo, postoje i ona “moderna”. Jedno od njih je Gramšijevo (Antonio Gramsci).26

Gramšijevo shvatanje građanskog društva sastavni je dio njegovog shva-tanja hegemonije. Isticao je da je neophodno izvršiti “intelektualno-moralnu reformu”, promijeniti ubjeđenja ljudi i stvoriti jedan senso comune, odnosno zajedničku svijest i ubjeđenje o potrebi praktičnog djelovanja i mijenjanja po-stojećeg stanja. Na taj način, kao elementi građanskog društva, ljudi nezado-voljni postojećim stanjem usvajaju jedno opšte mišljenje koje je neophodno da bude pretpostavka nekog praktičnog djelovanja i uspostavljanja hegemonije. Građanski protesti u Bosni i Hercegovini upravo su predstavljali izraz buđenja opšte građanske svijesti, neophodne za izgradnju i afirmaciju civilnog društva i uspostavljanje potencijalne i stvarne hegemonije nad stanjem koje etnonaci-onalne političke elite nisu u mogućnosti da kontrolišu i koje zato dovode do snažne krize države Bosne i Hercegovine.

Prema Gramšijevom mišljenju, država nije potpuno odvojena od građan-skog društva. Država ne predstavlja samo vladajući aparat prisile, nego podra-zumijeva i postojanje pristanka kojim se obezbjeđuje prevlast. U građanskom društvu se bori i država, kao i drugi kulturni i politički subjekti. Država je “političko+građansko društvo, to jest hegemonija oklopljena prinudom.” Pre-vlast jednog ili drugog dijela znači postojanje većeg ili manjeg uticaja prisile ili pristanka, odnosno konsenzusa. Hegemonija se ne može zasnivati samo na jednom, nego na oba ta elementa. Građansko društvo predstavlja ukupnost pri-vatnih organizama, “bazu”, odnosno “etički sadržaj države” u kojem se vidi stepen hegemonijske moći. Upravo, kroz građansko društvo (porodicu, škole, crkvu, sredstva javnog informisanja, kulturne, sportske, naučne institucije),

26 Potpunije o ovome u: B. Kovačević, Gramsci i marksizam (Koncepcija hegemonije Antonija Gramscija), “Glas”, Banja Luka, 1986, str. 51 i dalje.

155Momčilo Šavija

kao “bazu”, država širi svoju koncepciju svijeta za koju želi da obezbijedi neophodni legitimitet. I dok se državni aparat oslanja na prinudnu represivnu moć da pravno sprovede disciplinu nad određenim grupama, građansko druš-tvo organizuje “spontanu saglasnost koju daju široke mase stanovništva na opšte smjerove koje nameće društveni život, koji organizuju dominantne fun-damentalne grupe”. Za Gramšija, prevaga građanskog društva nad državom je omogućila zapadnim društvima stvaranje saglasnosti, bez neophodnog osla-njanja na direktnu prinudu i dominaciju. U poređenju, direktna intervencija države i često oslanjanje na moć prinude države ostala je karakteristika Istoka. Tako se pokazuje da je Gramšijevo gledište o hegemoniji ustvari gledište o tzv. “integralnoj” ili “proširenoj državi”. Gramši smatra da je represivno obilježje države samo jedna dimenzija njene “prirode”, dok je druga evidentna u nje-noj ideološkoj i “socijalizirajućoj” funkciji. Drugim riječima, država ima dvije bitne dimenzije ili dva bitna područja: političko društvo i građansko društvo. “Političko društvo” predstavlja područje države i društva u okviru kojeg se vrši prisila. Sastavljeno je od javnih institucija (vlada, parlament, skupština, sud-stvo, armija, policija, zatvori) koje neposredno primjenjuju vladavinu, i zato se za “političko društvo” kaže da je “država” ili “noćni čuvar”. S druge strane, “građansko društvo” je područje koje ima izuzetnu važnost za obezbjeđivanje idejnog, duhovnog, hegemonijskog i političkog uticaja kako države, tako i svake druge političke grupe koja želi da dominira u društvu.27

Na ovom mjestu svakako treba pomenuti Horkhajmera (Max Horkheimer), Adorna (Theodeore Adorno) i Markuzea (Herbert Marcuse) koji su svoje in-teresovanje usmjerili na monopolističku, uniformnu i dominantnu građansku kulturu koja se razvijala sa tehnologijom masovne proizvodnje i koja je u mo-gućnosti da gradi društvo kao cjelinu. Sva spontanost je bila progutana od stra-ne pobude tržišta da organizuje i pakuje. Alternative su bile izbrisane od strane trijumfa “kulture industrije” koja je predstavljala i prostor širenja ideoloških sadržaja i proizvoda pasivnim potrošačima.

Ako proletarijat nije mogao da se uspješno odupre fašizmu, Horkhajmer i Adorno su vidjeli malo nade u rezultatu Drugog svjetskog rata. Njihova Dija-lektika prosvjetiteljstva (1948) je tvrdila da su “normalni” odnosi između gra-đanskog društva i države bili transformisani, jer je struktura neodgovorne biro-kratske vlasti sticala sposobnost da isplete sve oblasti javnog života u bešavnu mrežu dominacije, koja je bila sve moćnija jer je bila veoma podržavana. Hor-khajmer i Adorno smatraju da je problem u tome što je prosvjetiteljstvo srušilo lični emancipatorski projekat. Njegov napad na mit i pokušaj da okrene prirodu u proizvodnju proizvoda je paralizovao sposobnost da se zamisle alternative, a

27 J. Ehrenberg,Civil Society – The Critical History of an Idea, “New York University Press”, 1999, p. 208, pass.

Dijalog156

identifikovao je slobodu sa prihvatanjem sadašnjosti. Napredak modernosti je došao sa ogromnom cijenom. Trijumf tržišta i komodifikacija svakodnevnog života su okrenuli instrumentalnu racionalnost protiv svih normativnih proble-ma, stimulisali su trijumf birokratskih oblika dominacije i uveli ono što su na-zvali “skroz administrovano društvo”. Antimetafizički pokret prosvjetiteljstva je obećao da će osloboditi ljude od tradicije, hijerarhije i praznovjerja, ali ih je na kraju potčinio silama koje su im oduzele snagu da donose odluke, ili da uopšte shvate da postoje odluke koje treba da donesu. Poslijeratno društvo je stimulisalo rapidan rast konformističke “kulture industrije” koja se probila u svaku sferu građanskog društva. Novi oblici tehnologije i nove metode organi-zovanja proizvodnje su transformirale modernu civilizaciju, a moćne tehnike reklamiranja su služile masovnim tržištima. Sve što su ove nove društvene sile radile je bilo pretvoreno u proizvodnju i prodaju proizvoda. Nijedna od starih društvenih klasa – a ponajmanje svi radnici – nisu mogli da odole logici akumulacije. Svakako, nove metode društvene kontrole su bile toliko efektivne jer su se oslanjale na ideologiju. U okruženju gdje sve može da bude kupljeno i prodano, ideologija je inkorporirala opoziciju i istisnula direktnu primjenu prisilne moći kako bi osigurala prilagođavanje i ojačala dominaciju. Što je kul-turna industrija postajala sofisticiranija, zabava je učinila potlačenost uživaju-ćom upravo zato što je eliminisala kulturalne standarde koji su pružali mjesto nadmoći za otpor. Totalizirajuća logika oblika komoditeta je našla konkretan izražaj u organizirajućoj snazi kulture industrije. 28

Svojim stavovima o instrumentalnoj i manipulativnoj ulozi “kulturne in-dustrije” u građanskom društvu, Horkhajmer i Adorno su proširili Gramšijev rad tako što su fokusirali pažnju na sve nezavisniju moć kulture i ideologije da organizuje građansko društvo.

Njihove teze će razviti i Markuze u knjizi Čovjek jedne dimenzije.29 U njoj, u periodu burnih 70-ih godina prošlog vijeka, ističe da je napredno industrijsko društvo postiglo nove visine u integrisanju i upijanju alternativa i potencijala za otpor. Složio se sa Horkhajmerom i Adornom da je problem u projektu indu-strijskog instrumentalnog pretvaranja prirode, dobara intelektualne i materijal-ne kulture u proizvodnju robe. Taj proces je potpomognut tehnologijom čiji se napredak razvija unutar sistema dominacije. Na taj način tehnološka racional-nost postaje oblikom političke racionalnosti, odnosno dominacije. Organizova-no oko oblika komoditeta, instrumentalnog razloga, i birokratije, “progresiv-no” i “napredno” industrijsko društvo, sistematski pretvara novu tehnologiju iz sredstva oslobađanja u instrument dominacije i kontrole. Kultura industrije radi sve više kao nezavisna sila. Njena direktna uloga u komodifikaciji života

28 M. Horkheimer, T. Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, “Veselin Masleša”, Sarajevo, 1974.29 H. Marcuse, Čovjek jedne dimenzije, “Veselin Masleša”, Sarajevo, 1968.

157Momčilo Šavija

ima sklonost da poravna sve, jer traži najnižeg zajedničkog činioca kako bi se što više moglo prodati. Alternative su integrisane, potencijalni rebelistički izvori suprotstavljanja su upijeni, a emancipatorska moć nezavisnog razmišlja-nja atrofira. I dok su prijašnja vremena izostavljala građanske slobode, govor, misao, razlog i svijest u subverzivne i oslobađajuće svrhe, napredno industrij-sko društvo ih ostavlja kako bi usavršilo postojeći poredak. Dok alternative ne-staju, nonkonformizam postaje sve više beznadežan i težak. Tehnička sredstva pobjeđuju normativne ciljeve i razum sada zahtijeva prilagođavanje potlače-nosti, umjesto borbu protiv iste. Upravo kada su se dominacija, iskorištavanje i nepravda povećali, Markuze je rekao da kultura industrije čini otpor skoro nemogućim, jer ga čini nevidljivim. Učvršćena ogromnom produktivnošću naprednog industrijskog društva i stalnim stvaranjem umjetnih potreba, nova vrsta totalitarizma ismijava teoriju o pluralističkoj demokratiji: zbog načina na koji je organizovalo svoju tehnološku osnovu, savremeno industrijsko društvo ima sklonost da bude totalitarno. Prema Markuzeovom mišljenju, “totalitarna” nije samo teroristička politička organizacija u društvu, nego i neteroristička ekonomska tehnička koordinacija, koja radi posredstvom manipulacije potreba od strane interesnih grupa. Dakle, onemogućeno je pojavljivanje efikasne opo-zicije protiv cjeline. Ne moraju samo određeni oblici vlade ili partije biti tota-litarni, nego i određeni sistem proizvodnje i distribucije koji može biti kompa-tibilan sa “pluralizmom” stranaka, novina, “kompenzacijskim vlastima,” itd. Markuze je mislio da su nove metode društvene kontrole veoma moćne, jer rade na nivou svijesti. Kultura industrije obuzima privatnu i javnu sferu i pod-vrgava obe istoj logici integrisanja i normalizovanja. Nijedna sfera nije sigur-na. Politika i kultura postaju ujedinjene u mrežu dominacije i tlačenja, a ovaj instrumentalni proces podržavaju i podražavaju masovni mediji i reklama. Na taj način se razvija racionalnost statusa quo, kojoj se sve druge racionalnosti prilagođavaju. A “sretna savjest” savremenog građanskog društva smatra da je ono što postoji, upravo ono što mora da postoji. U okruženju gdje sve može biti kupljeno ili prodano, sva sigurnost nestaje sa neprekidnom proizvodnjom novih prohtjeva i novih skandala. Zabava i sklad vladaju. Ali nije sve izgublje-no. Za razliku od Horkhajmera i Adorna, za koje je prosvjetiteljska dominaci-ja prirode i instrumentalne racionalnosti kulminirala u staljinizmu i Aušvicu, Markuze je prepoznao emancipatorske mogućnosti u savremenom životu. Ako je proletarijat bio ponajviše objedinjen i više nije privilegovani zastupnik kla-sičnog marksizma, “marginalne grupe” poput žena, crnaca, studenata, “nove ljevice” mogu pružiti kritički pogled i subverzivnu pobudu, koja bi mogla da spasi mogućnost emancipacije i oživi radničku klasu. Svakako, njegova mo-gućnost da povrati liberalni temelj kritičke teorije, objašnjava Markuzeovu ogromnu popularnost tokom pobuna 1960-ih i 1970-ih godina. Istovremeno,

Dijalog158

komodifikacija je postala toliko moćna sila da su njegovu zabrinutost o njenim efektima počeli da dijele i mnogo oprezniji teoretičari.30

Aktuelnost značaja civilnog društvaNegdje od 90-ih godina prošlog vijeka, civilno društvo je postalo veoma

popularna tema i područje istraživanja u društvenim naukama. Međutim, i po-red toga, pojam civilnog društva izaziva mnoge kontroverze i zato je relativno malo slaganja o njegovom značenju i konceptualnom određenju. Neki teore-tičari shvataju civilno društvo više kao apstraktnu kategoriju, pripisujući mu makrosociološke karakteristike, dok drugi zastupaju individualistički pristup, naglašavajući pojam civilnog djelovanja kao i socijalnog kapitala. Konačno, oni treći vide civilno društvo kao institucije i organizacije smještene u javnoj sferi. Tako se i pokazuje da koncepti istraživanja civilnog društva prelaze gra-nice pojedinačnih disciplina, jer u središte teorijske analize stavljaju neka iza-zovna i zanimljiva pitanja o odnosima između ekonomije, države i društva.31

Pojam “civilno” ili “građansko društvo” odnosi se na društveno stanje koje je suprotno, drugačije od onog “necivilizovanog” ili “predgrađanskog” i “negrađanskog društva”. Prema Smitovom (Adam Smith) i Fergusonovom (Adam Ferguson) mišljenju, proces napredovanja civilizacije ne predstavlja ništa drugo do napredak od grubosti i sirovosti do prefinjenosti u kojem je “civilno društvo” oblik “uglađenog” i “prefinjenog” društva, sa “regularnom vladom i političkom subordinacijom”. Za Fergusona su epiteti “civilizovan” i “uglađen” oznaka po kojima se “moderne nacije” razlikuju od “varvarskih i primitivnih nacija”, zato što koriste diskrecionu upotrebu nasilja. U tom smislu se za civilno društvo i kaže da je nemilitarističko i civilizovano društvo, koje se zasniva na poštovanju osnovnih ljudskih prava i građanskih sloboda, toleran-ciji, demokratskoj javnosti, vladavini prava i pravnoj državi, te ekonomskom, socijalnom i političkom pluralizmu. Civilno društvo predstavlja ukupnost dje-lovanja građana i alternativnih društvenih grupa, organizacija i pokreta, preko kojih građani vrše pritisak na državu, institucije vlasti i njene ustanove, kako bi ostvarili svoje interese i potrebe, izborili se za što više slobode i autonomije.32

Iako izgleda jednostavan, pojam civilnog ili građanskog društva nije jed-nostavan za određenje. Ova se konstatacija odnosi i na to da li su civilno i građansko društvo identični ili su oni različiti pojmovi.

Za neke teoretičare su pojmovi civilno društvo i građansko društvo različi-ti. Ipak, za mnoge su oni identični.

30 J. Ehrenberg,op. cit., p. 211, pass.31 G. Bežovan, S. Zrinščak, Civilno društvo u Hrvatskoj, “Naklada Jesenski i Turk-Hrvatsko

sociološko društvo”, Zagreb, 2007, str. 17.32 Dž. Kin, Civilno društvo: stare slike, nove vizije, “Filip Višnjić”, Beograd, 2003, str. 147.

159Momčilo Šavija

U tom pogledu, građansko društvo predstavlja udruženje slobodnih, u svojim temeljnim ljudskim pravima izjednačenih pojedinaca koji u odnosi-ma kooperacije, konkurencije i kompeticije teže da zadovolje svoje potrebe. Na području društvene podjele rada, oni zadovoljavaju potrebe samo ukoliko posredstvom tržišne razmjene zadovoljavaju potrebe i drugih članova društva. Na taj način oni postoje kao autonomne osobe koje slijede racionalne strategije djelovanja i koje isto tako teže racionalnom razrješenju sukoba interesa, koje garantuje sistem prava. Razdvajanjem privatne i javne sfere, građansko druš-tvo stvara građaninu slobodan prostor za nesmetano upražnjavanje različitih aktivnosti i djelatnosti, kulturnih, vjerskih i drugih posebnosti i identiteta, kao i razvijanje različitih sposobnosti i talenata. Preko svojih razgranatih institucija, građansko društvo omogućava usavršavanje čovjekovih sposobnosti, razvoj kulturnog ophođenja među ljudima i uspostavljanje racionalne javne komu-nikacije i time se pokazuje kao oblast slobodnog udruživanja pojedinaca u različite organizacije. Građansko društvo nije hermetički odvojeno od države; ono se razvija paralelno s organizovanim državnim institucijama koje omogu-ćuju racionalnu regulaciju proizvodnje i tržišne ekonomije na osnovu privatne inicijative. Takvo organizovano građansko društvo može postojati kao područ-je racionalnog djelovanja slobodnih i pravno izjednačenih pojedinaca samo u ustavno uređenoj državi.33

Navešćemo i shvatanje koje umjesto naziva građansko društvo koristi na-ziv civilno društvo i u tom smislu ističe da pojam civilno društvo treba ra-zumjeti kao vrstu aktivnosti pojedinaca i grupa u nekom društvu, a koje su relativno nezavisne od države i ne teže legitimizaciji prema državi. Mnogi autori definišu civilno društvo kao treći sektor, kao društvene aktivnosti ljudi koje su izvan područja (privredne) profitne djelatnosti (prvi sektor) i područja zakonom strogo određenog djelovanja države (drugi sektor). Ističu da aktivno-sti civilnog društva nisu, s jedne strane, motivisane profitnim interesom, niti su modelirane privrednom logikom, a s druge strane ne pokreću se pod zakon-skom prisilom države. Civilno društvo označava dvije osnovne aktivnosti: ono je mjesto iskazivanja i razvijanja humanih vrijednosti među kojima su ljudska prava na prvom mjestu, i glavni je izvor neprestanog oživljavanja demokra-tičnosti državnih institucija i njihovog prilagođavanja zahtjevima građana. Temeljni principi trećeg sektora u djelovanju su javni interes, samoinicijativa i dobrovoljnost građana. Civilno društvo ne može nastati državnim, odnosno zakonskim regulisanjem, niti je ono jednom zauvijek dat odnos u društvu, niti

33 N. Zakošek, Iščezavanje pojma `građansko društvo` u diskursu društvenih znanosti i mo-gućnosti njegove kritičke obnove, u: Građansko društvo i država, “Naprijed”, Zagreb, 1990; Cit. prema: M. Ivanović, Izgubljene šanse: procesi postkomunističke tranzicije i nacionalne manjine, “AlbertE”, Osijek, 2005, str. 49-50.

Dijalog160

je moguće dati neki adekvatan recept tzv. uspješnih civilnih društava. Prije se može reći da se radi o stalno samoizgrađujućem području, koje se temelji na autonomnim aktivnostima građana kao slobodnih i autonomnih osoba, kao i na kulturnom i vrijednosnom naslijeđu cijele zajednice te društvenim i politič-kim akcijama u okviru društvenog dijaloga, tolerancije i kooperacije. Radi se o području koje je veoma aktivno i koje je često podložno različitim uticajima i promjenama, ali i manipulacijama.34

Rasprave o civilnom društvu u Evropi traju odavno. Doista, rast totalitarnih ideologija, pokreta, praksi i utemeljenje totalitarnih nedemokratskih režima je dovodilo u pitanje i čak otklonilo mogućnost rasprava o civilnom društvu, mada treba napomenuti da je bilo i onih koji su i u fašističkim tamnicama uka-zivali na značaj civilnog društva.

Neki teoretičari smatraju da je koncept civilnog društva najdosljednije izveden u SAD-u i Velikoj Britaniji zato što su te zemlje izbjegle “velike siste-matske diskontinuitete i ratne invazije”.35

Teško je prihvatiti ovu tvrdnju “bez ostatka” jer bi to logično značilo da je, tamo gdje nema ratnih dejstava i socijalnih “sistemskih diskontinuiteta”, razvijeno građansko društvo. Naravno, postoje društva u kojima nema takvih pojava, pa ipak u njima nije razvijeno civilno društvo. Pa, i pored toga, jasno je da ratna dešavanja i socijalni diskontinuitet suspenduju i negiraju razvoj civilnog društva.

Pojam građanskog, odnosno civilnog društva, često predstavlja dio diho-tomne teorijske paradigme, civilno društvo - politička država, koja je najprije ustanovljena u evropskoj i anglo-saksonskoj političkoj filozofiji i teoriji, od polovine XVIII do polovine XIX vijeka. Upravo, u klasičnoj evropskoj tradici-ji, civilno odnosno građansko društvo i država bili su međusobno isprepleteni i zamjenjivi pojmovi u okviru kojih se iskristalisao pojam individualnog gra-đanina kao vlasnika svojine, kao temeljnog elementa pojma civilnog društva. U marksističkoj teoriji će se pretežno koncept građanskog društva pogrešno izjednačavati sa buržoaskim društvom.

Međutim, početkom `90-ih godina prošlog vijeka je, sasvim razumljivo s obzirom na situaciju u kojoj su se nalazila društva, a socijalistička posebno, koncept civilnog društva postao jednim od najatraktivnijih i najpopularnijih fenomena političkih praksi, kao i područja istraživanja u društvenim naukama. Pa, i pored toga, pojam civilnog društva je izazivao i kontroverze, tako da nije bilo nekakve prevelike saglasnosti oko njegovog pojma i značenja. U tom pogledu su jedni civilno društvo vidjeli kao nekakvu posebnu apstraktnu ka-

34 M. Ivanović, op. cit., str. 51.35 M. Damjanović, Demokratija: epizodna misterija, “Službeni glasnik”, Beograd, 2011, str.

323.

161Momčilo Šavija

tegoriju sa određenim makrosociološkim karakteristikama; drugi su zastupali individualistički pristup, posebno naglašavajući opšti pojam i značaj civilnog djelovanja u društvu, kao i značaj socijalnog kapitala, dok su treći u civilnom društvu posebno vidjeli značaj institucija i organizacija smještenih u javnoj sferi.36

U savremenoj demokratskoj teoriji, a naročito kada je riječ o pitanjima učvršćivanja demokratije, važno je naglasiti ne samo potrebu razlikovanja građanskog društva i političkog društva, već i njihovu komplementarnost i re-lativnu autonomnost.

Promjene i pad socijalističkih režima Istočne Evrope s kraja prošlog vijeka su doprinijeli razvoju ideje u kojoj je naglašena paralela između civilnog druš-tva i države, u okviru koje je civilno društvo shvaćeno kao opozicija prema državi. Ovakvo gledište je bilo razumljivo s obzirom na tendenciju opozicije da ukaže na nedemokratičnost, pa i totalitarnost tih režima i njihovih država. Građansko, odnosno civilno društvo se smatralo pogodnim i efikasnim meha-nizmom, ne samo demokratskog otpora, već i daljnje demokratske promjene, razvoja i ukupne tranzicije. Civilno društvo je predstavljalo bazu stvaranja i razvoja demokratskih sadržaja i demokratske organizacije politike koju je dr-žava represivno sprečavala, suzbijala i onemogućavala.

Da bi se razumio fenomen civilnog društva, neophodno se osvrnuti na isto-rijsko porijeklo poimanja i diskurzivnog određenja civilnog društva. U tom smislu i treba napomenuti da postoji mnogobrojna literatura koja nam pruža opise istorije ove ideje, pokazujući da je građansko društvo pomoglo filozofi-ma “da shvate velika pitanja kao što su: priroda građanskog društva, prava i obaveze građana, praksa politike i vlade, i kako da se mirno živi, tako što se uklopi individualna autonomija sa kolektivnim željama, izbalansira sloboda sa ograničenjima, i ujedini pluralizam sa konformitetom, tako da kompleksna društva mogu da funkcionišu pravedno i efikasno. Ova pitanja se dosta teško rješavaju u malim, homogenim zajednicama gdje je društvena interakcija iz-gradila povjerenje i reciprocitet, međutim, ova pitanja se još teže rješavaju u svijetu koji postaje sve više integrisan. Iako su se komponente ovih ideja oto-pile i oslabile, svađe vezane za građansko društvo su uvijek bile dio političke i filozofske debate.“37

Upravo tako, rasprave o civilnom ili građanskom društvu se ne smanjuju ni dan danas, iako se o tom pojmu dosta zna ali, isto tako, postoje i brojne kon-troverze u njegovom poimanju i razumijevanju. U okviru savremene društvene nauke, građansko društvo je tema o kojoj se dosta razgovara i u normativnoj

36 G. Bežovan, S. Zrinščak, op. cit., str. 17.37 M. Edwards, Civil Society,Polity Press, Blackwell Publishing Ltd., Cambridge, 2004, p. 6.

Dijalog162

društvenoj teoriji neo-tokvilovske orijentacije prema kojoj “jačina i stabilnost liberalne demokratije zavisi od sfere asocijacijskog učešća”.38

Kakva je ta “sfera asocijacijskog učešća“? Prema Edvardsovom (Michael Edwards) mišljenju, svakako je korisno

ukazati na podjelu uloga u građanskom društvu na tri međusobno povezane oblasti: ekonomsku, političku i društvenu. Ekonomska uloga građanskog druš-tva je zasnovana na obezbjeđivanju sredstava za život i pružanju usluga tamo gdje su države i tržišta slabi, kao i na njezi društvenih vrijednosti, mreža i ustanova koje podupiru uspješne tržišne ekonomije, ali i na povjerenju i sarad-nji. Nevladine organizacije, religiozne organizacije i druge građanske grupe su uvijek bile značajni davaoci usluga; razlika je sada u tome što se oni smatraju poželjnim kanalom pružanja usluga u namjernoj zamjeni sa državom. U nekim radikalnijim formulacijama (kao što je Svjetski Društveni Forum), građansko društvo je viđeno kao sredstvo “humanizacije kapitalizma”, jer promoviše progresivnu i društvenu odgovornost udruženja, politiku vlade i nove eksperi-mente u “društvenoj ekonomiji”, koji kombinuju tržišnu efikasnost sa koope-rativnim vrijednostima drugih aspekata “dobrog upravljanja”, što su i omiljeni izrazi donatora pomoći u posljednje vrijeme. Tamo gdje formalna građanska prava nisu dovoljno zastupljena, građansko društvo služi kao kanal kroz koji ljudi mogu da izraze svoje mišljenje kad Vlada donosi odluke, da zaštite i promovišu svoja građanska i politička prava, i da ojačaju njihove vještine kao buduće političke vođe. Moćno građansko društvo može da spriječi nakupljanje ovlaštenja koja bi mogla da predstavljaju prijetnju autonomiji i ličnom izboru, kao i da efikasno spriječi iskorištavanje državnih ovlaštenja u pogrešne svrhe, štiteći demokratsku javnu sferu u kojoj građani mogu da vode rasprave o ci-ljevima upravljanja. U ovom smislu se građansko društvo odnosi na “davanje ovlaštenja ljudima” i zato se građansko društvo smatra “rezervoarom zbrinja-vanja, kulturnog života, intelektualne inovacije i podučavanja ljudi.“39

Tako se pokazuje da je civilno društvo agregatni pojam, kojim se označava specifičan skup društvenih komunikacija i socijalnih veza, društvenih institu-cija i društvenih vrijednosti, čiji su glavni akteri: građanin sa svojim civilnim pravima, građanske institucije, građanske (nepolitičke i nevladine) organizaci-je, udruženja, društveni pokreti i građanske institucije, i - javnost.40

38 S. Chambers i W. Kymlicka, Alternative Conceptions of Civil Society, “Princeton University Press”, 2002, p. 2.

39 M. Edwards, op. cit., pp. 13-15.40 V. Pavlović, Potisnuto civilno društvo, u: Potisnuto civilno društvo, (Ed. V. Pavlović), “Eko

centar”, Beograd, 1995, str. 248.

163Momčilo Šavija

ZaključakCivilno društvo pripada onoj grupi filozofskih, socioloških i politoloških

pojmova koji su istovremeno okrenuti prema teorijskom i empirijskom po-dručju, odnosno području čovjekovog praktičnog života i djelovanja. U tom smislu, on se može porediti sa značajem pojmova sloboda, socijalna pravda, jednakost, demokratija, napredak, ekonomska razvijenost. Iako je, zbog toga diskurs o civilnom društvu involviran većim stepenom širine, neodređenosti i nepreciznosti u upotrebi, mi smo ipak civilno društvo odredili kao analitič-ko-teorijski pojam za oznaku skupa socijalnih veza, društvenih komunikaci-ja, institucija, organizacija, društvenih potreba, interesa i vrijednosti u čijem središtu se nalazi čovjek, pojedinac, građanin sa svojim željama, htijenjima, interesima, mogućnostima, pravima i obavezama. A to, s druge strane posma-trano, znači da se civilno društvo može posmatrati i kao normativna, politič-ka supstanca koja nam ukazuje na puteve i mogućnosti motivacije građana kao aktera različitih socijalnih, političkih i kulturnih oblika aktivnosti u cilju razvoja i unapređenja vlastitog položaja u društvu, kao i napretka i razvoja samog društva. Ova aktivnost građana, pa i u nedovoljnom obliku, treba da pokaže želju da se nedemokratski režimi i nerazvijene sredine mogu pokrenuti ka razvijenim i demokratski uređenim društvima.

Civilno društvo je autonomni, slobodni i samoorganizovani dio društva koji je relativno odvojen od države. Pojam civilnog društva odnosi se na mnoštvo asocijacija, ekonomskih grupa, vjerskih organizacija i drugih organizacija koje nisu pod kontrolom državne vlasti. Zato se s pravom kaže da civilno društvo jedino može postojati u demokratskim političkim sistemima, dok se u nede-mokratskim sistemima ono guši i onemogućava se njegov razvoj. Slobodnim udruženjem i slobodnom artikulacijom svojih interesa, civilno društvo posta-je autonomno i relativno nezavisno od države. To zapravo znači da civilno društvo predstavlja prostor posebnih društvenih vrijednosti i etičkih projekci-ja društvenog života u čijoj se osnovi nalazi autonomni pojedinac, odnosno građanin. Zato je civilno društvo zapravo društvo građana i njihovih raznih kolektivnih udruženja, asocijacija, ustanova.

Kao zemlja u tranziciji, Bosna i Hercegovina prolazi kroz mnoge promjene koje su neophodne ka njenom proklamovanom putu, ne samo u Evropu nego i u demokratiju. Ono što je u prošlom sistemu bilo nezamislivo da jedna država ima, danas je u ekspanziji i opštem razvoju. To se prije svega odnosi na razvoj civilnog društva, koje je za relativno kratko vrijeme postalo jedan od bitnih, ali još uvijek ne i efikasan faktor građanskog djelovanja i organizovanja. Zbog dominacije etnonacionalizma u BiH, još uvijek nema dovoljno prostora za afir-maciju autonomnosti i slobode građana u civilnom društvu.

Dijalog164

LiteraturaBežovan G., Zrinščak S., (2007). Civilno društvo u Hrvatskoj, Zagreb: Naklada Jesen-

ski i Turk-Hrvatsko sociološko društvo.Damjanović M., (2011). Demokratija: epizodna misterija, Beograd: Službeni glasnik.Edwards M., (2004). Civil Society, Cambridge: Polity Press, Blackwell Publishing

Ltd.Ehrenberg J., (1999). Civil Society – The Critical History of an Idea, New York Uni-

versity Press.Enciklopedijski rječnik političke filozofije, (1993). Knj. I, Sremski Karlovci – Cetinje.Fiamengo A., (1971). Osnove opće sociologije, Zagreb: Narodne novine.Horkheimer M., Adorno T., (1974). Dijalektika prosvjetiteljstva, Sarajevo: Veselin

Masleša.Ivanović M., (2005). Izgubljene šanse: procesi postkomunističke tranzicije i nacional-

ne manjine, Osijek: AlbertE.Kin Dž., (2003). Civilno društvo: stare slike, nove vizije, Beograd: Filip Višnjić.Keane J, (1988). Civil Society and the State, London: The University of Westminster

Press.Kolaković J, (1969). Historija političkih teorija, knj. I, Sisak.Kovačević B, (2010). Društvena uloga prava (Uvod u sociologiju prava), Banja Luka.Kovačević., (2003). Civilno društvo (u Bosni i Hercegovini), Banja Luka: Pravni fa-

kultet-Centar za publikacije.Kovačević B., (1986). Gramsci i marksizam (Koncepcija hegemonije Antonija Grams-

cija), Banja Luka: Glas.Lomasky E. L., (2002). Classical Liberalism and Civil Society, u: Alternative Concep-

tions of Civil Society, (Ed. By S. Chambers and W. Kymlicka), Princeton Univer-sity Press.

Mahajan G., (2003). Civil Society and its Avtars, in: Civil Society and Democracy, Oxford University Press.

Marcuse H., (1968). Čovjek jedne dimenzije, Sarajevo: Veselin Masleša.Marx K. – Engels F., (1961). Rani radovi, Zagreb.Mill S. J., (1975). Three Essays, On Liberty, Representative Government, The Subje-

ction of Women, London.Paine T., (1987). Prava čovjeka i drugi spisi, Zagreb.Paunović Ž., (2002). Civilno društvo, u: Civilno društvo i nevladin sektor, Beograd:

Magna agenda.Pavlović V., (1999). Potisnuto civilno društvo, u: Potisnuto civilno društvo, (Ed. V.

Pavlović), Beograd: Eko centar.Radonjić R, (2004). Demokratija, Podgorica: CID.Riedel M, (1991). Građansko društvo, u: Građansko društvo i država, Zbornik, Za-

greb: Naprijed.Sejfija I, (2009). Nevladin sektor u BiH: tranzicijski izazov, Tuzla: Bosanska riječ.

165Momčilo Šavija

Vujadinović D, (2004). Pojam civilnog društva u savremenom kontekstu, u: Između autoritarizma i demokratije: Srbija, Crna Gora, Hrvatska, Knj. II, Civilno društvo i politička kultura (Ur. D. Vujadinović, L. Veljak, V. Goati, V. Pavićević), Beograd: CEDET.

Zakošek N., (1990). Iščezavanje pojma `građansko društvo` u diskursu društvenih znanosti i mogućnosti njegove kritičke obnove, u: Građansko društvo i država, Zagreb: Naprijed.

Abstract

Civil Society: Reactualization of the Term

Theoretical discussions of civil society generally, and in post-socialist countries especially, are very relevant. They point out to the permanent issue of democratization of social relations between political authority and the part of society which does not belong to it directly. There are significant view-points which belong to the traditional and modern discourse on civil society which are current even today. Even in Bosnia and Herzegovina in which the autonomous civil society and various, separated from the state, off-institutional democratic forms of association and organization, are not developed enough.

Key words: civil society, political society, society, citizens, state