DIŞ KUVVETLEREnerjisini güneşten alan ve yeryüzünü şekillendirmede olumsuz etkisi olan kuvvetlerdir.

Çözülme ve toprak oluşumu Erozyon

Heyelan Akarsular

Yer altı suları ve kaynaklar

Karstik şekiller

Buzullar

Rüzgarlar Göller

Dalgalar ve akıntılar Gel-git

Çözülme ve Toprak Oluşumu Kayaların havadaki gazlar, su, sıcaklık farkı ve canlıların etkisiyle dağılıp ufalanmasınaçözülme denir.

Çözülme

Çözülme İki Şekilde Olur :a) Mekanik çözülme ( fiziksel parçalanma ) : Günlük ve yıllık sıcaklık farkları sonucundaolur. Bu çözülme ile kayalar, küçük parçalara ayrılır fakat toprak oluşmaz. Çünkü su ( nem )yoktur. En çok çöllerde, en az ekvatoral bölgede görülür.

Mekanikçözülme

b) Kimyasal çözülme : Kayaların, su ve sıcaklığa bağlı olarak ufalanmasıdır. Bu çözülmede toprak oluşur. Su ve sıcaklık fazla olursa kimyasal çözülme de fazlaolur. En çok ekvatoral bölge, muson iklimi ve ılıman okyanus iklim bölgelerinde görülür. En az çöllerde….

Ekvatoral bölgeAmazon nehri

Toprak OluşumuOluşum bakımından topraklar ikiye ayrılır :A ) Taşınmış topraklar : Verimlidirler. Bulundukları iklim bölgesinin özelliklerini göstermezler.

Akarsular – Alüvyal toprak

Rüzgarlar – Lös toprak

Buzullar – Moren ( buzultaş ) topraklar

moren

moren moren

B ) Yerli topraklar : Ana kaya üzerinde taşınmadan oluşur. Bu toprakların oluşumunda iklim, ana kayanın özelliği, bitki örtüsü, eğim, zaman ve canlılar gibi faktörler etkilidir.

Humus : Topraktaki bitki kalıntılarıdır.

1- Tundra toprakları : Tundra iklim toprağıdır. Çoğu zaman donmuş durumdadır.

2- Podzol ( gri ) topraklar : Soğuk ve nemli bölgelerin toprağıdır. Fazla yıkanmıştır. Sibirya ve Avrupa’nın kuzeyinde görülür. Ülkemizde Batı Karadeniz.

3- Kahverengi orman toprakları : Ilıman okyanus ikliminin geniş yapraklı orman bölgelerinin toprağıdır. Humusça zengindir ve verimlidir. ABD ve Batı Avrupa’da görülür. Ülkemizde Karadeniz’de, Marmara’da, İç Anadolu’da ve Torosların yüksek kesimlerinde.

4- Kırmızı ( terra-rosa ) topraklar : Akdeniz iklim bölgesinde, kalkerli araziler üzerinde oluşur. İçindeki demir oksitlendiğinden kırmızı renk almıştır. Akdeniz, Kıyı Ege, Güney Marmara ve Güneydoğu Anadolu’da görülür.

5- Laterit topraklar : Yüksek sıcaklık ve bol yağışın görüldüğü Ekvatoral iklim bölgelerinde oluşur. Verimsizdir. Ülkemizde Doğu Karadeniz.

6- Çernozyum ( kara ) topraklar : Orta kuşağın yarı nemli step ( bozkır ) bölgelerinde oluşur. Dünyanın tarım için en elverişli toprağıdır. Verimlidir. Orta Avrupa, Kafkaslar Çin ve ABD’de görülür. Ülkemizde ise Erzurum – Kars çevresinde.

7- Kestane renkli step topraklar : Step ( bozkır ) iklim bölgelerinde oluşur. Verimi azdır. Ülkemizde İç Anadolu, Doğu Anadolu, İç batı Anadolu ( Afyon, Uşak, Kütahya ), ve Güneydoğu Anadolu’da görülür.

8- Çöl toprakları : Çöl ikliminin toprağıdır. Az yıkandığından kireç ve tuz yönünden zengindir. Toprak oluşumunu tamamlamamıştır. Sulanabilirse tarım yapılabilir.

ErozyonBitki örtüsünce fakir, eğimli yamaçlardaki toprak örtüsünün akarsular ve sel sularıile aşındırılmasına denir. Bu işi rüzgar yaparsa buna da rüzgar erozyonu denir.

Erozyon, verimli tarım alanlarını daraltır. Barajların ömrünü kısaltır.

Ülkemizde en fazla İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da görülür.Rüzgar erozyonu da en çok İç Anadolu’da görülür.

Erozyonu önlemek için, en başta ağaçlandırma yapmak ve her türlü bitki örtüsünükorumak gerekir.

Tarlalar eğim yönünde sürülmemelidir. Eğimli yerlerde, taraçalama ( basamak ) yapılmalıdır.

Anız yakılması engellenmelidir.

Nöbetleşe ( münavebeli ) ekim yapılmalıdır. Tarlayı bölümlere ayırıp her bölüme farklı ürün ekme veya her sene farklı bitki ekme.

Toprak Kayması ve Heyelan Toprağın üst kısmının eğimli yamaçlardan aşağı inmesine toprak kayması, topraklaberaber alttaki tabakalar ve ana kayanın kaymasına da heyelan denir.

Heyelanı artıran faktörler ; eğimin fazla olması, yağış, tabakaların durumu, toprağınve kayanın cinsidir.

Yağış

Toprağın cinsi

Heyelanlar en fazla ilkbahar mevsiminde görülür. Sebebi, toprağın suya doymuşolmasıdır.

İlkbahar

Yaz

Sonbahar

Kış

Ülkemizde heyelanlar en çok, Karadeniz bölgesinde özellikle de Doğu Karadeniz’de olmaktadır.

Karadeniz

Aşağıdakilerden hangisi, taşın ufalanması veya ayrışmasında etken değildir?

A) Humus B) Bitkiler C) Taşın cinsi D) Sıcaklık E) Nemlilik 1990 ÖYS

Taşların mekanik yolla çözülmesi, hangi iklim tipinin yaygın olduğu bölgelerde daha çok görülür?

A) Sıcak kuşak ekvatoral B) Sıcak kuşak muson C) Ilıman kuşak karasal

D) Ilıman kuşak okyanus E) Soğuk kuşak kutup 1991 ÖYS

Yandaki tabloda gece ve gündüz sıcaklık ortalamaları verilen beş yörenin hangisinde mekanik çözülmenin en fazla olması beklenir?

A) I B) II C) III D) IV E) V 1988 ÖSS

Gece

( °C )

Gündüz

( °C )

I 15 18

II 10 17

III 1 11

IV 5 20

V 4 10

I

IV

II

III

V

Yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen yerlerin hangisinde fiziksel ufalanma en çoketkilidir?

A) I B) II C) III D) IV E) V

1995 ÖYS

Gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkının fazla olduğu yerlerdeki kayaçlarda genelliklefiziksel ufalanma; hem sıcaklığın yüksek hem de yağışın fazla olduğu yerlerdeki kayaçlarda ise genellikle kimyasal çözünme görülmektedir.

Aşağıdaki tabloda üç yerde gözlenen gece ile gündüz arasındaki ortalama sıcaklık farkı, yıllık yağış miktarı ve yıllık ortalama sıcaklıklar verilmiştir.

Verilen bilgilere göre, bu yerlerin hangisindeki kayaçlarda fiziksel ufalanmanın,hangisindeki kayaçlarda kimyasal çözünmenin en çok olması beklenir?

Fiziksel ufalanma Kimyasal çözünmeA) I II B) III IIC) II I D) II III E) III I 1999 ÖSS ( İ )

Gece gündüz arası ortalama sıcaklık farkı ( °C )

Yıllık yağış miktarı ( mm )

Yıllık ortalama sıcaklık ( °C )

6 2600 22

18 200 15

4 500 22

I

II

III

Günlük sıcaklık farkının fazlalığı ve donma – çözülme olaylarının sıklığı mekanik çözülmeyihızlandırır.

Buna göre, aşağıdaki yerlerin hangisinde mekanik çözülmenin en az olması beklenir?

A) Ekvatoral ormanlar B) Çöller C) Kutup altı bölgeler

D) Dağların yüksek kesimleri E) Orta kuşak karalarının iç kesimleri 2002 ÖSS

Türkiye’nin toprak tipleri bakımından çeşitlilik göstermesinde aşağıdakilerden hangisi en az etkilidir?

A) Bölgeler arasında iklim farklılıklarının olması

B) Yükselti farkının fazla olması

C) Arazinin farklı kayaçlardan oluşması

D) Doğal bitki örtüsünün çeşitlilik göstermesi

E) Heyelanların sık görülmesi 1998 ÖYS

Alüvyon, buzultaş ( moren ), ve lös gibi topraklar taşınmış topraklardır.

Taşınmış toprakların ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?

A) Soluk renkli ( fazla yıkanmış ) olmalarıB) Verimli olmalarıC) Geçirimsiz olmalarıD) Karbonatlı olmalarıE) İnce taneli olmaları 1991 ÖSS

Türkiye’de ekim alanlarının yarısından fazlasında erozyon nedeniyle çok miktarda toprak kaybı olmaktadır.

Bu durum, erozyonun etkili olduğu ekim alanlarının aşağıdaki özelliklerinden hangisine sahip olduğunu gösterir?

A) Toprak örtüsünün kalın olduğunu B) Nöbetleşe ekimin yaygın olduğunu C) Eğimin fazla olduğunu D) Toprakların humusça zengin olduğunu E) Toprakların geçirimli olduğunu

2000 ÖSS

Türkiye’de heyelan olaylarının büyük bir çoğunluğunun ilkbaharda görülmesinde aşağıdakilerden hangisi diğerlerinden daha etkilidir?

A) Toprağın suya doygun hale gelmesi B) Akarsu debilerinin artması

C) Bitkilerin yeşermeye başlaması D) Yamaçlarda esen rüzgar hızının artması E) Yamaçlardaki kaya çatlaklarının artması 1994 ÖYS

IV

IVII

III

Yukarıdaki Türkiye haritasında numaralanmış yerlerin hangilerinde görülen erozyonun başlıcanedenleri bitki örtüsünün seyrekliği ve yağışların düzensizliğidir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve V D) III ve IV E) IV ve V 1999 ÖSS ( İ )

Aşağıdakilerden hangisi rüzgar erozyonundan korunma yollarından biri değildir?

A) Toprağa otsu bitkiler ekilmesi

B) Rüzgar yönünde dik ağaçlandırma yapılması

C) Tarlaların nadasa bırakılmaması

D) Tarlaların eğim yönünde sürülmesi

E) Meralarda aşırı otlatmanın engellenmesi 1997 ÖSS

Türkiye’nin aşağıdaki özelliklerinden hangisi, engebeli ve yüksek olmasının bir sonucudeğildir ?

A) Kışın, iç kesimlerde don olaylarının uzun sürmesi

B) Kıyı kesimleriyle iç kesimlerde nüfus yoğunluğunun farklı olması

C) Büyük akarsu ağızlarında delta ovalarının bulunması

D) Yol yapım giderlerinin yüksek olması

E) Bitki türlerinin çeşitlilik göstermesi

2004 ÖSS