Upload
others
View
7
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Dib u dhiska adkaysigaiyo Joogtaynta
Beeraha Soomaaliya
Qaybtii Koowaad
Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka
SOO
MAALIYA W
areegtada Rasmiga Ah ee D
haqaalaha Wadanka • D
ib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya
SOOMAALIYA
@fao.org/[email protected]/somalia
GUUD MAR
In kastoo ay wax ka badan 20 sano ay Soomaaliya ka socdeen dagaalo sokeeye, haddana waxaa wadanku horay u qaaday sanadihii danbe talaabooyin horumar leh oo ay ka mid yihiin dhismaha hay’ado siyaasadeed oo joogto ah, dhaqaale iyo hay’adihii amaanka. Qodobadaani waxay horay u wadayaan mustaqbalka Soomaaliya oo noqdo xasiloon oo nabad iyo dhaqaale leh iyo horumarinta bulshada. Waxaa xaqiiq ah horumarinta iyo shaqooyinku inay wax weyn ku kordhinayaan horumarinta xaaladaha amaan iyo abuurista hab balaaran oo lagu dejiyo siyaasadda.
muhiim u yihiin haqab beelka cuntada iyo kororka dhaqaalaha. Soomaaliya waxay leedahay dhul balaaran oo siman oo qaybo kaal duwan leh oo lagu fidin karo beeraha. Waxaa jira dhul balaaran oo ku haboon daaqsinka xoolaha, soo saarka nacfiga xoolaha si kor loogu qaado suuqa sii
haboon beerashada dalagyada firalayda, iniinyaha saliidda, bahda digirta iyo qodaalka dalagyada. Wuxuu leeyahay wadanku aymo soo saara
lago ku shuba qaybahooda badda.
Taagerista soo kabashada beeraha, xoojinta u adkaysigooda cimilada iyo horumarinta dhamaan wax qabad muuqda oo dhinacaan ahi keliya kor uma qaadayso qaninimada joogtaynta horumarinta dhaqaalaha ee sidoo kale waxay gacan ka geysanaysaa dhismaha nabadda, yaraynta saboolnimada iyo nafaqadarada iyo helitaanka caafimaad wanaagsan oo ay helaan dadka ku nool miyiga iyo magaalooyinka. Warbixintaani waxay bixinaysaa, oo falanqaynaysaa inay ka caawin doonto sheegista iyo hagista dawladda federaalka Soomaaliya iyo kuwa maamul goboleedyada iyo la hawl galayaasha caalamiga ah ee dhinaca horumarinta sidii ay xoogga u saari lahaayeen ka soo bixidda soo kabashada
Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya
Pub
lic D
iscl
osur
e A
utho
rized
Pub
lic D
iscl
osur
e A
utho
rized
Pub
lic D
iscl
osur
e A
utho
rized
Pub
lic D
iscl
osur
e A
utho
rized
Photo credits:Cover & Inside ©FAO Somalia
SOMALIA: Rebuilding Resilient and Sustainable Agriculture
Copyright © 2018 by International Bank for Reconstruction and Development/The World Bank and the Food and Agriculture Organization of the United Nations
ISBN 978-92-5-130420-4 (FAO)© FAO, 2018
Disclaimer: The designations employed and the presentation of material in this information product do not imply the expression of any opinion whatsoever on the part of the Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) concerning the legal or development status of any country, territory, city or area or of its authorities, or concerning the delimitation of its frontiers or boundaries. The mention of specific companies or products of manufacturers, whether or not these have been patented, does not imply that these have been endorsed or recommended by FAO in preference to others of a similar nature that are not mentioned. The views expressed in this information product are those of the author(s) and do not necessarily reflect the views or policies of FAO. The findings, interpretations, and conclusions expressed in this work do not necessarily reflect the views of The World Bank, its Board of Executive Directors, or the governments and members represented by either institution.
The World Bank does not guarantee the accuracy of the data included in this work. The boundaries, colors, denominations, and other information shown on any map in this work do not imply any judgment on the part of The World Bank concerning the legal status of any territory or the endorsement or acceptance of such boundaries. FAO and The World Bank encourage the use, reproduction and dissemination of material in this information product. Except where otherwise indicated, material may be copied, downloaded and printed for private study, research and teaching purposes, or for use in non-commercial products or services, provided that appropriate acknowledgement of FAO and The World Bank as source and copyright holders is given and that neither FAO nor The World Bank’s endorsement of users’ views, products or services is implied in any way.
TUSMADAEreyo la soo gaabiyey ............................................................................................................................................... iArar ............................................................................................................................................................................ iiHordhac ..................................................................................................................................................................... ivMahadcelin ............................................................................................................................................................... viiTixraacyo ................................................................................................................................................................... 43
GUUD MAR .................................................................................................................................................... 1Beeruhu weli waa qaybta ugu muhiimsan ee kororka dhaqaalaha iyo yaraynta saboolnimada Soomaaliya ...... 3Kaabayaasha dhaqalaaha oo liita iyo xirfad yarida oo dib u dhigtay horumarinta beeraha ................................. 10Amaan daradda iyo hay’addaha maamul oo liito oo hoos u dhigay soo kabashada ............................................. 14Isu soo dhoweynta ragga iyo haweenka waxay faa’iido u yeelan kartaa kobaca faa’iidada beeraha iyo haqab beelka cuntada ......................................................................................................................................................... 16Dhibaatada deegaanka iyo isbedelka cimilada oo keenay caqabado cusub .......................................................... 17Wax soo saar xoogan iyo wax qabadka ganacsiga ee xoolaha nool waxay ka duwan tahay wax qabadka xoolaha ee wax soo saarka nacfiga xoolaha ........................................................................................................... 20wax tarka qaybta dalagga waa mid liidata, laakiin inay waxtarkeedu kordhaa waamid aad u saraysa ................ 25Wax yar ayaa laga ogyahay wax qabadka qaybta kaluumaysiga, laakiin wuxuu leeyahay muhiimad wanaagsan 34Hay’ado xoogan oo maamul, maaraynta, adeegyada fidinta iyo kaabayaasha dhaqaalaha ayaa looga baahan yahay in lagu taageero maal gelinta gaarka loo leeyahay ee wax soo saarka iyo suuq geynta ............................ 37Tala bixinno ku aadan xalinta isbedelka cimilada .................................................................................................... 37Tala bixinno ku aadan maamulka khayraadka dabiiciga ah iyo dhul daaqsinka ..................................................... 38Tallo bixinno ku aadan kordhinta soo saarka nacfiga xoolaha iyo wax soo saarkooda .......................................... 39Talo bixinno ku saabsan kordhinta wax soo saarka dalagga ................................................................................... 40Talo bixin ku socda horumarinta kalluumaysiga ...................................................................................................... 41
SAwiRkA
Sawirka 0.1: Jaantuska haqab beelka cuntada Soomaaliya, qaybaha nolosha, Janaayo 2018 .......................... 4Sawirka 0.2: Dhulka ku haboon beeraha iyo qaybaha nolosha ee Soomaaliya ................................................... 5Sawirka 0.3: Wadaagista qoysaska xoolaha iyo wax soo saarka dalagga Soomaaliya, 1986–88 to 2013–16 .... 8Sawirka 0.4: Bakaarta iyo biraha kale ee hogaga la geliyo ee lagu kaydiyo firalayda s ...................................... 14Sawirka 0.5: Dhoofinta xabagta iyo mayida Soomaaliya, 2005–16 ...................................................................... 18Sawirka 0.6: Khataraha dhacay ee saameeyey beeraha Soomaaliya intii u dhaxaysay, 1980–2017 ................... 19Sawirka 0.7: Dhoofka xoolaha Soomaaliya, nooca xoolo, intii u dhaxaysay, 1961–2016 .................................... 21Sawirka 0.8: Wax soo saarka xaanaha dhayda ah ee Somaaliya, nooca caano, 1961–2014 ............................... 24Sawirka 0.9: Jaantuska Soomaaliya ee dalagyada cunada rasmiga ah – meelaha laga beero ........................... 26Sawirka 0.10: Angaga Sagxadda Webiga Shabelle .................................................................................................. 28Sawirka 0.11: Wax soo saarka raashinka firalayda Soomaaliya, 1961–2015 ......................................................... 29Sawirka 0.12: Wax soo saarka dalagyada firalayda, raashinka la soo dejiyo, iyo cunada gargaarka ee Soomaaliya, 1988–2015 .............................................................................................................. 30Sawirka 0.13: Wax soo saarka Sisinta Soomaaliya, 1961–2017 .............................................................................. 30
ShAxDA
Shaxda 0.1: Soomaaliya waxay ku jirta 15 wadan ee ugu horeeya ee dhoofiya wax soo saarka beeraha, 1981–2015 (malaayiin dollar ee celceliska sanadeed) .................................................................... 9Shaxda 0.2: Soomaaliya waxay kaalinta sare uga jiraa soo dejinta wax ka soo baxa beeraha, 1981–2015 (malaayiin dollar celi celiska sanadkii) ............................................................................................... 11Shaxda 0.3: Tirada xoolaha Soomaaliya, gobol ahaan, 2014 ............................................................................... 22Shaxda 0.4: Wax soo saarak khudaarta iyo geed miroodka Soomaaliya, 1977–2017 ........................................ 33Shaxda 0.5: Falalka burcad badeed ee Soomaaliya intii u dhaxaysa 2008 ilaa 2016 ........................................... 36Shaxda 0.6: Muhimadaha Soomaaliya eek u aadan wax ka qabashada isbedelka cimilada .............................. 38
ARC Gudiga qaxootiga Maraykanka
DFiD Waaxda horumarinta dibadda
EEZ Qaybta qalfoofka dhaqaalaha
FAO Hay’adda cuntada iyo beeraha
FAOSTAT Wada shaqaynta xogta tirooyinka ee Hay’adda cuntada iyo beeraha
FEwS Hay’adda ka sii digista cunnada
FGS Dawladda federaalka Somaaliya
FSNAU Hay’adda qiimaynta nafaqada iyo haqab beelka cuntada
GDP Wax soo saarka gudaha
iDP Dadka gudaha ku barakacay
iMF Hay’adda lacagta aduunka
iNDC Qoondaynta jaangoynta qaran
iOTC Shirkada Badweynta Hindiya ee Tuunada
NGO Hay’ad aand awli ahayn
PPP Wada shaqaynta dawladda iyo kuwa gaarka loo leeyahay
SATG Gudiga farsamayaqaanada Beeraa Soomaliya
SwALiM Mashruuca maamulka dhulka iyo biyaha Soomaaliya
UN Qaramada Midoobay
UNFPA Sanduuqa tirakooba dadka ee qaramada midoobay
ErEyo lA Soo gAAbiyEyDhamaan lacagtu waa dollarka Maraykanka, keliya meelaha
aan ahayn siyaabo kale ayaa loo tilmaamay
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliyai
Ka sokow 20 sano in ka badan oo dagaal sokeeye socday, Soomaaliya waxay sanadihii la soo dhaafay samaysay horumar muhiim ah, iyadoo aas aastay hay’adihii rasmiga ahaa ee dhaqaale, siyaasadeed iyo amaan. Qaybahaani waa kuwo horay u qaadaya rajooyinka nabadeed, dhaqaalaha iyo horumarinta bulshada. Beeruhu weli waa kuwa ugu weyn kala bar tirada dadka Soomaaliyeed ee dhulka miyiga ah degani ay weli ku tiirsan yihiin. Waxay kaloo beerihu weli u yihiin qodob muhiim u ah haqab beelka cunada wadanka iyo kororka dhaqaalaha. Waxaana tan Baanka Aduunka oo kaashanaya hay’adda cunnada iyo beeraha qaramada midoobay ee FAO ay si wada jir ah uga soo saareen warbixin muhiim ah si looga gacan siiyo Soomaaliya fulinta qorshaha qaran 2017 ilaa 2019 ee horumarinta, iyo in la tilmaamo siyaasad horay loogu wado iyo barnaamijiyada si ay ugu hawl galaan la hawl galayaasha horumarinta. Warbixintu waxaa lagu ururiyey dhamaan xogta suurta galka ah ee ay tahay in la qoro ee ku aadan sida Xoolaha iyo dalagyada Soomaaliya oo ay xaaladooda sii xumaynayeen dhibaatooyinka ka jira kaabyaasha biyaha iyo wadooyinka, gaadiidka, amaan darada, sharciga liita iyo tamar darada hay’adaha dawliga, iyo xaaladda nabaad guurka deegaanka ee haysata dhul daaqsimeedkii iyo kaymihii wadanka. Waxaa si balaaran u lumay hantidii maguuraanka ahayd, dakhligii iyo noloshii, waxayna tani ka dhalatay abaarta daran ee hadda jirta oo qayb ahaan ku keentay dayacnaan daran oo uga timid waxyaabo la xiriira cimilada iyo isbedelkeeda. Waxaa intaas dheer, in badan oo ka mid ah bulshooyinka xeebaha waa kuwo dayacan, iyadoo aysan jirian sharciyo rasmiya oo lagu kormeero, lagu ilaaliyo, maraakiibta shisheeye ee geysanaya kaluumaysiga sharciga ah iyo kan sharci darada ah. In kastoo ay jiraan dhibaatooyinkaan iyo caqabado kale, warbixintaani waxay tilmaamaysaa dhinaca wanaagsan ee horumarintaa qaybtaan beeruhu ay u leedahay baraaraha. Dhulka Soomaaliya wuxuu ka kooban yahay dhul siman oo baaxd leh oo dhul-beereed iyo noocyo kala duwan oo beero-iyo-xoolo ku dhaqmaan ah, kaasoo ku habboon fidinta beeraha. Waxaa jira dhul balaaran oo ku haboon dhul daaqsimeedka, wax soo saarka quudka xoolaha si loo taageero kor u qaadista suuqa wadanka iyo ganacsiga wax dhoofinta; sidoo kale qaybo kale oo waxaa jira leh ciid wax dhalis fiican oo lagu beeran karo firaleyda, iniinyaha saliidda laga miiro, bahaha digirta iyo qodaalka dalagyada. Waxaa uu leeyahay dhulku kaymo ay ka soo baxaan xabag iyo maydi loona isticmaalo dhoofka iyo suuqyada gudaha, waxa kaloo kaymaha laga helaa dhuxul wax lagu karsado. Wadanka biyihiisa waxaa sal u ah habab isku xiran oo dariiqoyo
ArAr
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya ii
biyahaasi ay ku galaan badda. Haddii la siiyo kormeer hagaagsan, maamul, taageero maal gelin oo dawladeed iyo maaraynta deegaanka, qayb hoosaadka xooluhu wuxuu noqon karaa mid adkaysi leh, hor mariya tayada xoolaha iyo kor u qaadis nacfiga ka soo baxa uu yeesho, taaso siisa qiimo dheeraad ah; qaybta dalagyada waa la soo noolayn karaa, wuxuna ka wanaagsan karaa siduu wax soo saarka iyo dhoofkoodu ahaa ka hor dagaalka; bulshooyinka xeebaha iyo kalluumaysiga bedweyntu sidoo kale wuxuu dhaqaalaha ku kordhin kara wax macno leh. Taageerista qaybaha si ay uga soo kabtaan abaaraha, in la xoojiyo adkaysigooda cimilada iyo horumarinta dhamaan wax tarkooda, keliya ma kordhinayaan horumarinta dhaqaalaha laakiin sidoo kale waxay caawinayaan aasaaska nabadda iyo amaanka, yaraynta saboolnimada iyo nafaqa darada, iyo wanaajinta caafimaadka magaalooyinka iyo miyigaba. Sidoo kale waxaan rajaynaynaa in warbixintaani ay gacan ka geysato inay caawiso oo hagto dawladda federaalka Soomaaliya iyo maamul goboleedyada iyo hay’adaha caalamiga ah ee dhinaca horumarinta ee la hawl gala sidii ay xoogga u saari lahaayeen soo kabashada wakhtiga dheer iyo jawaabaha laga bixinayo arrimaha bani’aadanimo, si loo helo horumarinta wakhtiga dheer iyo joogtaynta kobcinta qaybtaan.
Ugu danbayna, waxaan fursadaan anakoo ka faa’iidaysanayna u mahad celinaynaa Somaali badan, oo aqoonyahano iyo saraakiil maamulba ah, kuwaas la shaqeeyey kooxaheenii farsamo ee samaynayey cilmi baaristaan iyo la tashiyada, kuwasoo naga caawiyey inaan si hagaagsan u fahano caqabadaha ay wajahayaan beeraha Soomaaliya iyo fursadaha dib u dhigaya horumarintooda.
Bella BirdMadaxa Kooxda Baanka Aduunka ee Soomaaliya
Daniele DonatiU qaybsanaha Soomaaliya ee hay’adda
cunnada iyo beeraha qaramada midoobay ee FAO
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliyaiii
HorDHAc27 sano oo wadanka ay ka jireen dagaallo sokeeye, qul qulatooyin iyo maamulka dawliga ah oo liita ama maqan iyo dhibaatooyinka siyaasadeed ee soo noq noqday, dawladaha iyo bulshada guduhu midna iskuma deyin inay dhisaan awoodii maamul iyo hay’ado maamul, horumarinta amaanka, dib u dayac tirka kaabayasha dhaqaale ee muuqda iyo bixinta deegaan bixin kara in qaybaha gaarka loo leeyahay wax ka qabtaan, tanoo ay dhinaca socoto labada ujeedo ee soo noolaynta dhaqaalaha iyo xaqiijinta xasilooni siyaasadeed. Gobollada waqooyi ee Puntland iyo Somaliland waxay ahaayeen kuwo nabadi ka jirto, iyagoona sii waday hab dhaqameed soo jiray oo ku aadan dhismaha dawliga iyo horumarinta dhaqaalaha. Tan iyo 2012 Dawladda Fedraalka Soomaaliya waxay ku guulaysatay inay isku fidiso qaybaha ay ka maamusho wadanka ee gobollada koonfureed, inkastoo weli meelo badan ay haystaan kooxaha argagixisada ahi, khaas ahaan meelaha miyiga ah ee ka baxsan magaalooyinka sida Muqdisho iyo Kismaayo. Sidookale waxay ku guulaysatay inay dhisto dawlad goboleedyo ka mid ah maamul goboleedyada, waxay qabatay dooraashooyin lagu doortay madaxweynayaal cusub, maamul iyo baarlamaan iyo kor u qaadista ilaha gudaha ee canshuuruhu ka soo xeroodaan, inkastoo weli dayac badani ka jiro.
Xitaa wakhtiyadii dagaalka sokeeye, ayna maqnayd dawladdii dhexe, dhaqaalaha Soomaaliya wuxuu ahaa mid u sii korayey hab casriya. Markii nidaamkii dawladdu ka dumay kobollada koonfureed tani kamay turjumin bur bur dhaqaale qayb ahaan dhacay maxaa yeelay xukumadii hore ayaa ahayd mid xanibaad badan ku haysay dhaqaalah. Qaadista hanaankii dawladdu ku maamulaysay dhaqaalaha keliya may keenin wax tarka horumarka dhaqaale, laakiin qaybaha dhaqaalaha gaarka loo leeyahay ayaa noqday kuwo bixiya adeegyo kala duwan oo ay dabooli kari waayeen hay’adihii dawli ee meesha ka baxay, waxaana ka mid ah adeegyadaas is gaarsiinta, gaadiidka hawada, xawladaha lacagaha iyo biyaha, korantada magaalooyinka inkastoo aysan ku filayn iyo adeegyada bulshada. Qodobada kale ee caawiyey dhaqaalaha waxaa ka mid ah xawaaladaha lacagaha lagu diro, ayna soo diraan xirfadalayaal aad u sareeya oo qurbaha jooga ahi, hababka maamul ee xeer dhaqameedka ah oo hab qabiil isugu xiran ayaa keenay hab amaan ah oo la xiriira lahaanshaha hantida iyo meel marinta heshiisyada, xitaa Gobolada koonfureed ee dagaladu halakeeyeen; iyo in ganacsiga aan nidaamsanayn ee lala leeyahay wadamada deriska uu kor u kaco, kanoo keenay ilo cusub oo dakhli.
In kastoo magaalayntu ay sii kordhayso, qiyaasta 49% oo tiro ahaan gaaraysa 6 milyan oo qof ayaa weli ku nool dhulalka miyiga ah, kanoo kala bar ka badani ay noloshoodu ku tiirsan tahay xoolo raacatonimo, wax ka yar kala barna ay ku tiirsan tahay qodaalka iyo qayb yar oo ah kalluumaysato. Waxa sida rasmiga ah magaalooyinka ama dadka soo barakacay ay ku tirisanyihiin quud ahaan iyo ganacsiga xoolaha Soomaaliya
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya iv
iyo wax yaabaha nacfiga ah ee ka soo baxa, dalagyada iyo kallumaysiga. Qormada warbixinta waxay wax ka taraysaa shaqada hay’addaha horumarinta ka shaqeeya ee caalamiga ah inay si fir fircoon wadanka uga hawl galaan, waa in kororka dhaqaaluhu yahay wax muhiim u ah dhismaha nabadda iyo dhismaha dawliga. Waxaa xaqiiq ah, horumarinta iyo shaqooyinka wax ku kordhin kara horumarinta xaaladaha amaan iyo abuurista hab xasiloon oo siyaasadeed. Weli beeruhu waxay yihiin udub dhexaadka kobaca dhaqaalaha wadanka, wakhtigaan waxaa la gaaray wakhtigii ku haboonaa ee dhamaan heerarka dawladda iyo la hawl galayaasha dhinaca horumarinta ay u dersi lahaayeen baahiyaha horumarinta ee wakhtiga dhexe iyo kan dheer ee dhinacyada beeraha iyo bilowga qorshaynta ay xalka ugu helayaan caqabadaha haysta.
Sanadihii la soo dhaafay, hay’adda cunnada iyo beeraha FAO, hay’ado kale oo horumarinta ah oo kala duwan iyo Baanka Aduunku waxay soo saareen warbixinno ka hadlaya heerar kala duwan oo ay ka mid yihiin maamulka qaybaha dhaqaalaha, xiriirka muuqda ee dawladaha, fursadaha kororka dhaqaalaha iyo beeraha. Shaqada hadda la taaban karo ee dhowaanahan laga qabtay ee ku aadan dhaqaalaha Soomaaliya, inkastoo la fuliyey 10 sano wax ka badan ka hor, markii Baanka Aduunku wuu diyaariyey warbixinta ka hadlaysa dhaqaalaha wadanka iyo xog ka hadlaysa qiimayn isku xiran oo ku aadan baahiyaha ayna kala shaqaysay barnaamijka horumarinta qarmaada midoobay ee UNDP, labada warbixinood waxay ka hadlayeen wax tarka qaybaha beeraha iyo caqabadaha haysta, cinwaanka warbixinahaasi waxay ahaayeen ( Baanka Aduunka; 2006, Baanka Aduunka iyo UNDP 2007).
Warbixintaan waxaa si wada jir ah u diyaariyey Baanka Aduunka iyo xarunta dhexe ee maal gelinta ee FAO, kaasoo ay xog badan ku dartay xafiiska FAO ee Soomaaliya iyo iyadoo ay taageerayso wasaaradda qorshaynta, maal gashiga iyo horumarinta dhaqaalaha, sidoo kale qaybo ka mid ah wasaaradaha iyo qaybaha hoose ee dawladda. Waxayna u tagan tahay noocii ugu horeyey ee shaqo isku xiran oo la qorsheeyey oo uu fuliyey Baanka Aduunka, kuna sameeyey hab is faham oo dhaqaalaha wadanka ah, kaasoo la rajaynayo inuu dhamays tirmo sanadka 2018. Qaybta kale ee ka tirsan CEM wuxuu oo daboolayaa warbixinaha iyo isgaarsiinta, tamarta, dhaqaalaha iyo qaybaha gaadiidka iyo wadooyinka iyo maduucyo kale oo soo hoos gelaya. Qaybtaan waxey iimanayaa, dhamaan qaybaha juquraafi siyaasadeed ee gobollada Soomaaliya, waxa qoysasku ka helaan nolosha, wax dhoofinta iyo kororka dhaqaalaha ee ay ugu horayso qaybaha beeraha ee kala ah xoolaha, dalaygada, kaymaha, kalluumaysiga iyo habaynta wax soo saarka, ka hor wakhtigii iyo kadib dagaalkii sokeeye bartamihii sanadihii 2010naadkii. Sidoo kale warbixintu waxay falan qaynaysa caqabadaha ugu waaweyn, dhibaatoyinka qaybahaan iyo niyadsamida kororka beeraha ee jira. Sidoo kale ma sheegayso xalinta waxyeelada wakhtiga dhow ee ka dhalatay aabaraha daran ee ku dhufatay waqooyi galbeed sanadkii 2015. Intaas waxaa dheer, iyadoo ay yartahay xogta kaydsan ee qaybaha laga hayo sida kaluumaysiga, waana tan xanibtay in la fuliyo xog tayeysan oo ka hadlaysa qabtaan. Dulmaris gaar u taagan ayaa LA soo
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliyav
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya vi
saaray taasoo bixinaysa koobis guud oo ku aadan qodobada ladoor biday iyo talo bixinno ku aadan warbixinta
Si kastaba ha ahaatee, qorayaasha xogtaan ayaa rajeynaya in macluumaadka iyo falanqaynta la soo bandhigay ay bixin doonto faahfaahin dheeraad ah, iyadoo loo marayo istiraatijiyado, barnaamijyo iyo in lagu fuliyo hanaanka qaran ee horumarinta 2017 ilaa 2019, sidoo kale waxay wax ku kordhinaysaa diyaarinta qorshaha kan xiga ee qaran ee dhinaca horumarinta ah. Warbixintu sidookale waxay taageeraysaa ururinta xogta lagama maarmaanka ah, dhismaha mashaariicda maal gelinta ee horumarinta beeraha iyo dhismaha qaybaha kale ee maaliyadda iyo taakulada farsamo ee gacan siinaysa bulshada caalamiga ah ee dhinaca horumarinta iyo maal gashiga gaarka loo leeyahay oo ay ka mid yihiin qurbo joogta Soomaaliya.
Warbixintaan waxaa si wada jir ah u soo saaray Baanka Aduunka iyo hay’adda cuntada iyo beeraha ee FAO iyagoo si dhow ula shaqayanyey dawladda federaalka iyo maamul gobleedyada xubnaha ka ah federaalka. Waxaa taageero dhaqaale ku bixiyey sanduuqa deeqaka kala duwan ee Soomaaliya ee loo soo gaabiyo SMPF ee hoos imanaya aqoonta Soomaaliya waxyaabaha ka soo baxayey ee uu hormuudka ka ahaa John Randa oo ah khabiis sare oo dhaqaalaha ah, kana tiran baanka aduunka, Praveen Kumar oo hogaamiye dhaqaalaha ah kana tiran Baanka Aduunka iyo Pascal Sanginga oo ah sarkaal sare oo ah maal gelinta, kanta tirsan xarunta dhexe ee maalinta hay’adda FAO, waxaana xogtaan isku duba riday, soona habeeyey kooxo ka socda labadaan
Waxaa xudun u ahaa qorayaasha ka soday Baanka Aduunka waxaa ka mid ahaa Gianni, Zanini, Paul D’Alessandro, Verena Phipps, iyo Catherine Ngumbau. Qoraayaasha ka socday FAO waxaa xudun u ahaa Maxamuud Cabdi Nuur, Xuseen Macow Xaaji, Richard Trenchard, Sergio Innocente, Jan Helsen, Saciid Khaalid, Maalik Amin, Molla Daniel, Njeru Jeremiah, Julius Mwangi iyo Laxman Reddy. Waxaa iyana wax ku kordhin wax tar leh ku daray kooxda maaulka biyaha iyo dhulka ee Soomaaliya SWALIM iyo Qaybta la socoshada qiimaynta haqab beelka cunada iyo nafaqada ee FSNAU.
Waxaa dib u egis ku sameeyey oo ka socday Baanka Aduunka Teklu Tesfaye, oo ah khabiir dhinaca beeraha ah iyo Charlotte De Fontaubert oo isna khabiir ku ah kalluumaysiga, sidookale shaqaale kale oo badan oo ka socdday Baanka Aduunka iyo FAO ayaa dib u eegis ku sameeyey qoraalkii ugu danbeeyey ee warbixinta iyo cutubyadii hore qaybo ka mid ah iyo iyagoo bixiyey wax tar qiimo leh oo lagu hormarinayey tayada warbixinta ugu danbaysa.
Kooxdu waxay si weyn ugu mahad celinayaan taageradii iyo talooyin muhiim ah ay bixiyeen maamulka baanka aduunka iyo FAO, khaas ahaan Belle Bird oo ah madaxa Baanka Aduunka ee Somaaliya iyo Daniele Donati oo ah u qaybsahana FAO ee Soomaaliya; Abebe Adugna ah madaxa hawl fulinta Baanka Aduunka iyo Hugh Riddell oo ah mamulaha hal fulinta ee Baanka Aduunka iyo Gayle Martin oo ah hogaanka barnaamijka Baanka Aduunka.
Waxaa tifaftirtay warbixinta Barbara Karni iyo Susan Wangui oo iyana bixisay naqshadaynta iyo sar goynta. Xasan Xirsi iyo Chi Alel oo iyana hagayey xiriirka iyo warbaahinta la xiriirta waajibaadka lagu qaybinayo warbixinta. Janerose LUbisia,
MAHADcElin
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliyavii
Eugenia Konya, Margarte Odhiambo, Celstine Kisaka, Maxamed Cabdi iyo Idiris Maxamuud ayaa iyana bixiyey hab guud oo wadaagista iyo taakulada farsamo ee warbixinta ah.
Ugu danbayn, kooxdu waxay soo dhowanysaa la hawl galayaashii sida dhow ula shaqeeyey ee ka socday Dawladda Federaalka Soomaaliya iyo Dawlad goboleedyada xubnaha ka ah Federaalka oo iyagu go’aaminayey qorshaynta, beeraha, xoolaha, kalluumaysiga iyo deegaanka, kuwaasoo bixiyey jawaabo wax tar leh xilligii Sebteembar 2017 ee ay ka socotay Muqdisho wada tashiga ku aadan xogtaani.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya viii
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 1
GUUD MAR
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya2
warbixintaan isku dhafan oo ay si wada jir ah u soo saareen Baanka Aduunka iyo hay’adda cuntada iyo beeraha Qaramada Midoobay ee loo soo gaabiyo FAO, waxay qayb ahaan si balaaran uga hadlaysaa dejinta dhaqaalaha iyo qayb ay shaqo oo ay fuliyeen hay’addo horumarinta ka shaqeeya oo kala duwan si ay u caawiyaan Soomaalida, si ay taageero ugu hesho fulinta qorshaha qaran ee horumarinta ee 2017 ilaa 2019 iyo diyaarinteeda ku shaqayn (oo la qorsheeyey in la bilaabo 2018) iyo diyaarinta qorshaha horumarinta qaran ee xiga. Inkastoo ay jirto helitaanka xogta oo aad u yar, warbixintu
waxay xoogga saaraysa qiimaynta wakhtiga dhexe iyo wakhtiga dheer ee ku aadan
waxa laga qabanayo guud ahaan beeraha oo kala ah xoolaha, dalagyada, kaymaha iyo
kalluumaysiga, waxaana ka mid ah habaynta waxa beeraha ka soo baxa iyo siday wax ugu
kordhinayaan nolosha qoyska, dhoofka iyo kororka dhaqaalaha ee dhamaan gobollada.
Warbixintu sidoo kale waxay iftiiminaysaa caqabadaha waaweyn ee haysta horumarinta,
muhiimadda kororka, siyaasadda iyo dibu habaynta hay’adaha maamul iyo qaybaha maal
gashiga. Warbixintu ma sheegayso faafaahin ku saabsan saamaynta wakhtiga dhow ee
ay keeneen abaaraha daran ee saameeyey Somaaliyland soona bilowday sanadkii 2015,
markii danbena abaartu ku sii fidday qaybaha kale ee wadanka sanadihii 2016 ilaa 2017.
Arrintaas waa tan xoogga saaraysa saamaynta abaarta ee loo baahan yahay in qiimayn
lagu sameeyo oo la bahiyey Janaayo 2018.
Aas aaska warbixintaani ku salaysan waa in kororka dhaqaaluhu siduu wax aad muhiim ugu ah u yahay dhismaha nabadda iyo dawladnimada, hay’addaha maamul ee tamarta daran, amaan darada, wax iska caabinta jirta, kaabayaasha dhaqaalaha ee liita, nabaad guurka deegaanka iyo isbedelka cimilada, qaybahaan oo dhamaantood dhibaato ku ah horumarka dhaqaalaha Soomaaliya, gaar ahaan gobollada bartamaha iyo koonfurta. Caqabadahaani, inta badan cimilada dhulalka qalaylka iyo qalayl xigeenada
iyo dhibaatooyinka ka dhashay abaaraha ee sanadihii 2011 iyo 2015 ilaa 2017 ilaa
haddana taagan, beeruhu waa, wayna ka ahaan doonaan udub dhexaadka horumarinta
dhaqaalaha Soomaaliya. Taageerada soo kabashada qaybtaan oo ka soo kabata abaarta,
xoointeeda u adkaysiga abaarta waxay kordhinaysaa awoodda u adkaysi ee dhibaatoyinka
daran ee ka dhasha cimilada, sidoo kale kor u qaadista wax qabadka guud ee qaybtaani
keliya ma xoojinayso aasaaska horumarinta dhaqaalaha ee waxay sidoo kale caawinaysaa
aasaaska nabadda iyo amaan darada, yaraynta saboolnimada iyo nafaqa darada iyo
xoojinta caafimaadka. Waxa ka danbeeya jawaabaha laga bixinayo gurmadka ku aadan
gargaarka bani’aadanimo ee wakhtiga dhow iyo qorshayaasha soo kabashada, waana
tan u ah muhiimka ee dawladda federaalka iyo maamul goboleedyada Soomaaliya iyo
la hawl galayashoodu ay xoogga ku saarayaan horumarinta dhaqaalaha ee wakhtiga
dheer iyo kan dhexe, khaas ahaan qaybta beeraha, sidaa dared waxay bilaabi karaan
qorshaynta ku h aboon barnaamijyadaan iyo mashaariicda, fulinta siyaasad wanaasan iyo
isku dubaridka dhaqaalaha looga bahan yahay si loo fuliyo.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 3
Beeruhu weli waa qaybta ugu muhiimsan ee kororka dhaqaalaha iyo yaraynta saboolnimada SoomaaliyaQaybta beeraha Soomaaliya waxay wajahayaan caqabado kala duwan. Qaybaha
dalagyada iyo xoolaha ayaa ah qaybaha ay u sii kordhayaan nuglaanta iyo dhibaatooyinka
deegaanka, iyadoo ay ku yimaadaan abaaro iyo daadad iska soo daba noqnoqday oo ka
dhashay ibedelka cimilada, iyo beeraha oo aan cilmi baaris lagu samayn iyo adeegyadii
fidinta. Wax soo saarka dalagga waxaa saamayn si gaar ah ugu yeelatay dhibaatooyinka
ay keeneen qodobadaan soo xusnay, sidoo kale sii socoshada colaadaha, maqnaanshaha
hay’adihii maamul iyo duruufaha ka sii daraya ee la socoshada daadadka, waraabka iyo
kaabayaasha dhaqaalaha ee gobollada koonfurta iyo bartamaha Soomaaliya.
Soomaaliya waxay ahayd mid isaga filan dhianca dalagyada firalayda ilaa dhamaadkii 1980maadkii, tan iyo intii dagaalada sokeeye ku fideen koonfurta Soomaaliya 1990 wax soo saarkii dalagga ee wadanku wuxuu noqoday mid ay dhibaato gaartay. Sanadkii
la soo dhaafay (ka hor abaarta hadda jirta). Gargaarka cunnada iyo cunnada la soo
dhoofiyo waxay ahayeen kuwo aad uga badan marka loo eego raashingka (firalayda)
gudaha wadanka ka soo baxda, wax soo saarka wadanka ayaana keliya haqab tira baahida
cunno ee gudaha qiyaasta 22% baahida raashin ee loo baahan yahay, xitaa xilliyada ay
soo baxaan dalagyada wanaagsan, ma haqab tiraan wax dhaafsiisan kala bar baahida
raashin. Bilowgii sanadkii 2015, intaysan abaarta hadda jirtaa bilaaban ee saamaysay
gobollada waqooi galbeed. 17% tirade dadka wadanka waxay ahaayeen kuwo ay haysato
nafaqa daro, deg degna ugu baahan cunno gargaar. Dhamaadkii bishii Oktoobar 2017,
kadib markii dhowr xilli roobaad oo is xig xiga la waayey, qiyaasta kala bar tirade dadka
wadanka gaaraysa 6.2 milyan oo qof ayaa u baahnaa gargaar bani’aadanimo, iyadoo 3.1
milyan oo qofna ay haysata cunno la’aan daran. Waxaana mahad leh bulshada gargarka
oo taageero balaaran oo dhinaca gurmadka bani’aadanimo bixiyey iyo roobab mahiigaan
ah (inkatoo qaybo badan ay ka hooseeyeen heerkii caadiga ahaa) oo da’ay xili roobaadkii
dayrta 2017 oo da’ay intii u dhaxaysay bilihii Oktoobar ilaa Diiseembar, haqab beelka
cunnada ayaa wanaagsanaadan, waxaana hoos u dhacday khatartii jirtay eek u aadanayd
inay macaluuli dhacdo. Waxase intaas dheer dhamaadkii bishii Janaayo ee 2018 daaqa
oo yar iyo xaaladaha biyaha ku liita qaybo ka mid ah bulshooyinka xoola dhaqatada ee
waqooyiga iyo bartamaha Soomaaliya iyo qaybo ka mid ah gobolka Gedo iyo iyadoo weli
inta badan dhulka Soomaaliya uu ku jiro xaalad walaac, waxaana walacaas qaba dad lagu
qiyaasay 2.8 milyan oo qof ama inay khatar ku jiraan dad lagu qiyaasay 1.5 milyan oo qof.
(Sawirka 0.1).
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya4
Sawirka 0.1: Jaantuska haqab beelka cuntada Soomaaliya, qaybaha nolosha, Janaayo 2018
Isha xogta: Hay’adda ka sii digista macaluusha ee FEWSNET (http://www.fews.net/east-africa/somalia/key-message-update/january-2018);Fiiro gaar ah: Muqaalkaan waxaa lagu qaabeeyey habka lagu kala saaray haqab beelka cunnada iyo xaaladda nafaqo. Waxayna salka ku haysaa tilmaamo ku aadan quudashada cunnada, helista cunnada, isbedelka nolosha, xaaladaha nafaqo, heerka cunnada iyo dhibaatooyinka iyo dayaca bulshada haysta.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 5
Sawirka 0.2: Dhulka ku haboon beeraha iyo qaybaha nolosha ee Soomaaliya
Isha xoga: SWALIM, reported in FSNAU 2015
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya6
Inkastoo ay jiraan caqabad daran oo ay wajahayaan 30kii sano ee la soo dhaafay, kuwaasoo nugleeyay haddana qaybaha xoolaha iyo wax soo saarka dalagyadu weli waa isha ugu weyn ee dhaqaalaha, shaqaalaynta iyo wax dhoofinta Soomaaliya. Sidaa
darted waxay muhiim u yihiin soo kabashada dhaqaalaha iyo horumarinta wakhtiga
dheer. Wadanku wuxuu leeyahay habab kala duwan oo dhaqaalaha beraha ah kaasoo
caawinaya in la balaariyo iyo laga helo wax soo saar balaaran oo ku filan gudaha iyo in
loo dhoofiyo suuqyada dibadda (sawirka 0.2). Waxaa jira dhul balaaran oo ku haboon
daaqsinka iyo wax soo sarka calafka xoolaha. Dhulal ciidoodu wax dhalis fiican ahay oo
ku haboon in laga so saaro dalagyada firalayda, miraha saliidda, bahda digiraha iyo wax
beerashada. Kaymaha weli waxaa laga helaa xabag iyo maydi loo dhoofiyo dibadda,
gudahana loo isticmaalo iyo dhuxul wax lagu karsado.
waxaa intaas dheer, biyaha dheer ee badda Soomaaliya waxay hoy u yihiin qaybo badan oo kala duwan oo noocyo khayraadka badda ah. Halka weli kalluumaysiga
xeebuhu yahay mid heerkiisu hooseeyo, maqnaanshaha sharci wax tar leh iyo kormeerka
markiibta ganacsiga ee shisheeye ayaa keenay jilaabasho sharci iyo sharci daro isugu
jira. Haddii la siiyo maamul wanaagsan xeebaha iyo badweynta khayraadka ku jira waxay
noqon karaan koror dhaqaale oo wanaagsan.
Somaaliya dadkeedu waxaa hab nololeedkoodau kala yahay shan qaybood oo kala ah, xoolo raacato, beeralay xoolo dhaqatada, kalluumaysiga iyo xeebaha, magaalooyinka iyo dadka gudaha ku barakacay. Qiyaasta 49% dadka wadanka ku nool waxay ku nool
yihin miyiga, qiyasta 46% dadka shaqeeya waxay ka shaqeeyaan beeraha, 25% waa dalag
qodato, 9% waa xoolo raacato, 4 % waa kalluumaysi iyo 7% oo ah hawlo la xiriira kaymaha
iyo habaynta waxa ka soo baxa beeraha.
Xoolo raacatada rasmiga ah qiyaasta 25% ayey ka yihiin tirade dadka, waxayna ku sugan yihiin dhulka miyiga Soomaaliya. Intoodbadan waa dad sabool ah oo reer guuraa ah.
Xoolo dhaqato beeralayadu qiyaastii waa 23% tirade dadka, waxayna noloshoodu tahay
mid ku tiirsan labada qaybood ee wax soo saarka dalagga iyo xoolo raacista ama dalagga
keliya. Intooda badan waxay ku nool yihiin inta u dhaxaysa labada webe ee koonfurta iyo
bartamaha Soomaaliya, inkastoo qaar ku nool qaybo ka mid ah koonfurta iyo waqooyi
galbeed oo ku tiirsan biyaha dhulka hoostiisa ku jira iyo roobabkay sanadka helaan. Cel
celis ahaan dhulbeereedka ay ka baxaan muuska, liinta, canabka iyo babayga waa 20,
14, 10 iyo 0.5 hectar. Inta badan wax soo saarka raashinka firaleyda iyo sisinta waxaa
beera beeralay heerka yar yar ah oo lagu qiyaasay cel celis ahaan inay wax ka beeraan
2 – 5 higtar, inta badan wax soo saarka dalagyada kalena waxaa beera beeralay cel celis
ahaan keliya haysta dhul dhan 0.2 ilaa 3 higtar. Qaybaha beeralaydaan caadiyan waxay
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 7
yihiin kuwo sabool ah, oo aan lahayn tayo ama haysan dhaqaale ay ku kordhiyaan wax
soo saarka ama ay ku casriyeeyaan habka farsamo ee beerashada. Waxaa intaas dheer
bulshooyinka ku nool dhulalka xeebaha waxay caadi ahaan yihiin kuwo jilaabta kalluunka.
Dadka ku nool caasimadaha iyo magaalooyinka oo 42% ka ah tirade dadka. Waa kuwo
cunto iibsadayaal ah si balaaranna ugu tiirsan dhaqaale u soo galla hab aan toos ahayn,
ganacsi, shaqo muruq maal ah iyo lacago laga helo xawaaladaha. Dagaaladda sokeeya
ayaa laga dhaxlay barakac balaaran oo dadku gudaha ku barakaceen qiyaastana 9% tirade
dadka Somaaliyeed ayaa ah barakac, kuwaasoo intooda badan ku nool saboolnimo aad
u daran, iyagoo degan magaalooyinka iyo meelo u dhow xeryaha qaxootiga. Iyagoo dhan
waa dad si balaaran ugu tiirsan gargaarka bani’aadanimo iyo cunnada gargaarka.
Qaybta beeruhu waxay dhaqaalaha wadanka ku kordhisaa cadad aan la ogayn, waayo ma jirto xog rasmiya iyo tirakoob guud oo lagu sameeyey dhamaan wax ka soo baxa beeraha, qiimaha lagu iibiyo iyo waxa la geliyo. Waxaana muhiims si weyn u ah oo sii
kordhiya wax soo saarka xoolaha iyo dhoofkooda, tanoo ay soo raacaan afarta qaybood
ee waaweyn ee beeraha oo kala ah xoolaha, dalagyada, kaymaha iyo kaluumaysiga,
waxaana ay yihiin kuwo si balaaran kor ugu kacaya iyadoo qiyaasta 62% ilaa 75% ay ka
yihin dakhliga guud ama ay ka sii badan karaan. Ka hor dagaalka sokeeye, qaybta wax
soo saarka dalagga beeruhu wuxuu ahaa kan labaad ee ugu balaaran ee dhaqaalaha u ah
dakhliga guud ee Soomaaliya iyo dhoofkooda marka laga soot ago xoolaha nool. Waxayna
weli muhiim u tahay haqab beelka cuntada, laakiin waxay ku kordhiyaan dhaqaalaha
wakhtigaan waa mid aad uga yar sidii markii hore ay ahaayeen, maxaa yeelay wixii ka soo
baxay raashinka soo go’a ayaa qiyaastii 60% hoos u dhacay marka loo eego sanadkii 1989.
Waxaa wax badan la isku halayn karaa qiyaasta tilmaamaysa in dhoofka xooluhu ay u yihiin muhiim ayna qayb balaaran ka yihiin dakhliga guud ee dadka, kaasoo ahaa 75% wax soo saarka guud dhamaadkii sanadihii 1980maadkii, isagoo noqday 83% bartamihii sanadihii 2010naadkii. Xiliyo la soo dhaafay qaybta wax soo saarka dalagyada waxa ka
soo baxaa waxay hoos u dhaceen 25% ilaa 17%, (eeg sawirka 0.3).
Nuskii hore ee sanadihii 2010naadkii, wax dhoofinta beeraha waxay ka ahaayeen 93% wax dhoofinta guud ee wadanka, waxayna wax yar ka hoosaysaa intay ahayd dagaalkii sokeeye ka hor oo ahayd 95%. Dhoofka wax ka soo baxa beeraha waxay ahaayeen kuwo
sii kordhayey tan iyo sanadkii 2000, iyagoona gaaray 2015 aduun gaaraya 634 milyan oo
dollar, waxayna shan goor qiimahaani ka badan yahay dakhliga ka soo bixi jiray wixii la
dhoofin jiray ka hor dagaalkii. Kororkaani sidaa darted wuxuu ka yimid dhoofka xoolaha
oo si xoog leh kor ugu kacay (inta badan xoolaha la qalo waxaase jira kuwo dhaqaal ah).
Dhoofka xoolaha oo noqday 2015kii aduun gaaraya 533 milyan oo dollar wuxuu 10 goor
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya8
ka badan yahay dhaqaalaha ka soo xeroon jiray xoolihii la dhoofin jiray 1980maadkii. Iyadoo jawaabtaan wanaagsan ay ka imaanayso dhoofka xoolaha ayaa haddana waxaa
gebi ahaanba bur buray dhoofkii muuska oo mar ahaan jiray waxa labaad ee ugu balaaran
ee Soomaaliya dibadda u dhoofiso, bartamihii sanadihii 2010naadkii xooluhu waxay
dakhliga dhoofka ka soo xerooda ka ahaayeen 84%, halka sanadihii 1980kii ay ahaayeen
53% (eeg shaxda 0.1). waxaana jirta abaaro wayahan jiray iyo Sucuudiga oo dib u soo
cusboonaysiiyey xanabaadii xoolaha Soomaaliya uga imanayey, tanina waxay keentay in
tiradii xoolaha dhoofaysay ay hoos u dhacda sanadihii 2016 iyo 2017
Xogta laga diwaan geliyey dhoofinta sisinta waxay hoos ugu soo dhacday 34 milyan oo dollar sanadkii 2015, iyadoona gaaraysay 40 milyan oo dollar, waxaana loo dhoofinayey wadanka Hindiya. Inkastoo khubarada Soomaalidu ay rumaysan yihiin in
tiradan ay tahay mid aan si hagaagsan loo qiyaasin, kuna salaysnayn waxa rasmiga ah
ee dhoofay. Laakiin markii dhoofka muusku joogsaday, liinta la qalajiyey ayaa noqotay
waxa keliya ee geed mirood iyo khudaar ee la dhoofiyo, tanoo ka noqotay 20% waxa
la dhoofinayo. Waxayna liinta weli tahay tan ku jirta kaalinta saddexaad waxa wadanku
dibadda u dhoofiyo, iyadoo ay ka soo xerooto dhaqaale gaaraya 21 milyan oo dollar,
qiyaasta la sameyey sanadkii 2015, dhoofinta dhuxusa oo ahayd burbur deegaan, loona
dhoofinayey wadamada gacanka carabta ayaa hoos u dhacay saddex meelood oo laba
iyagoo celi celiska sanadkii intii u dhaxaysay 2011 ilaa 2014 heerkeedu gaarsiisnaa 31
milyan oo dollar. Hoos u dhacaan waxaa loo sababaynayaa markii dawladda federaalka
iyo kuwa maamul goboleedyadu ay meel mariyeen sharciga lagu xakamaynayo dhoofinta
dhuxusa oo geysatay xaaluf, sharcigaas oo la meel mariyey sanadki 2012. Waxaase jira
weli meelo ay si sharci daro ah uga socoto dhoofinteeda iyadoo marta habab aan toos
ahayn iyo qaabab loogu raro dhoof oo aan cadayn.
Sawirka 0.3: wadaagista qoysaska xoolaha iyo wax soo saarka dalagga Soomaaliya, 1986–88 to 2013–16
Isha xogta: Wadaagista qoysaska xoolaha iyo wax soo saarka dalagga Soomaaliya, 1986–88 to 2013–16
75%91% 83%
25%9% 17%
1986-88 2010-12 2013-16
Pe
rce
nt
of
tota
l liv
est
ock
an
d c
rop
pro
du
ctio
n
Livestock and livestock products Crop Production
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 9
Shax
da 0
.1: S
oom
aaliy
a w
axay
ku
jirta
15
wad
an e
e ug
u ho
reey
a ee
dho
ofiya
wax
soo
saa
rka
beer
aha,
198
1–20
15 (m
alaa
yiin
dol
lar
ee
celc
elis
ka s
anad
eed)
Pro
du
ct D
escr
ipti
on
1981
-85
1986
-90
1991
-95
1996
-200
020
01-0
520
06-1
020
11-1
420
15
Live
an
imal
s ch
iefly
for f
oo
d 8
8.4
55.
7 6
6.6
72.
9 7
6.7
126
.3
377
.1
493
.9
An
imal
s, li
ve, z
oo
an
imal
s, d
og
s, c
ats
0.0
0
.0
4.2
6
.5
0.6
5
.2
42.
8 3
8.7
Oil
seed
s an
d o
leag
ino
us
fru
it 0
.0
0.7
0
.1
1.0
2
.1
6.2
4
0.0
34.
3
Co
rk a
nd
wo
od
0.1
0
.0
1.1
6
.9
16.
1 3
1.0
25.
0 0
.0
Hid
es, s
kin
s an
d fu
rski
ns,
raw
3.9
5
.3
2.4
2
.3
6.6
8
.7
8.6
3
.8
Cru
de
anim
al a
nd
veg
etab
le m
ater
ial
4.8
7
.1
3.8
3
.0
3.3
5
.2
6.0
2
0.7
Veg
etab
les
and
fru
it 1
4.7
29.
5 5
.0
7.2
0
.6
4.5
5
.9
4.9
Of w
hich
: Ban
anas
, fre
sh o
r drie
d 1
3.8
28.
1 4
.3
6.6
0
.0
0.0
0
.0
0.6
Oth
er c
itrus
frui
t, fr
esh
or d
ried
0.1
0
.1
0.1
0
.0
0.1
0
.6
4.5
4
.0
Oth
er v
eget
able
s &
frui
ts 0
.5
0.8
0
.6
0.5
0
.5
4.0
1
.3
0.3
Cer
eals
an
d c
erea
l pre
par
atio
ns
0.0
0
.0
0.0
1
.0
4.7
0
.2
4.8
0
.1
Mea
t an
d m
eat p
rep
arat
ion
s 0
.1
0.0
0
.1
1.7
7
.5
13.
2 4
.0
9.6
Fish
, cru
stac
eans
, mol
lucs
, pre
par
atio
n 2
.1
9.0
1
0.1
8.1
1
8.3
7.6
3
.6
27.
8
Dai
ry p
rod
uct
s (a
ll) 0
.0
0.0
0
.1
0.3
1
.2
0.4
0
.2
0.0
Fixe
d v
eget
able
oils
an
d fa
ts 0
.2
0.1
0
.0
1.3
1
.6
0.1
0
.0
0.1
Sug
ar, s
ug
ar p
rep
arat
ion
s an
d h
on
ey 0
.7
1.5
0
.2
0.1
1
.9
0.3
0
.0
0.0
An
imal
-veg
etab
le o
ils-f
ats,
pro
cess
ed 0
.0
-
0.0
0
.0
0.0
0
.0
0.0
0
.0
An
imal
oils
an
d fa
ts 0
.0
-
0.0
0
.0
0.1
0
.0
-
0.0
Tota
l (To
p 1
5 ag
ric
exp
ort
s)
115
.0
109
.0
93.
7 1
12.3
1
41.1
Tota
l Ag
ric
Exp
ort
s)
115
.0
109
.0
93.
7 1
12.3
1
41.1
2
08.9
5
18.1
6
34.0
Tota
l Exp
ort
s 1
19.6
1
14.3
1
02.5
1
19.9
1
69.5
2
82.5
5
59.1
6
88.5
Isha
xog
ta: X
ogta
wax
ay k
a tim
id U
N C
OM
TRAD
E oo
ah
la h
awl g
ale.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya10
Tan iyo dhamaadkii sanadihii 1980maadkii , waxaa jiray koror ku aadan waxyaabaha beeraha ka yimaadda oo wadanku dibadda ka soo dhoofsado. Qiimaha waxaas la
soo dhoofsanayaana wuxuu kor ugu kacay 18%, isagoona gaaray sanadkii 2015 aduun
gaaraya 1.5 bilyan oo dolar, cel celiska sanadle oo ah 82 milyan oo dollar (eeg shaxda
0.2). raashinka dibadda laga keenaa wuxuu mar horeba ka batay kan gudah aka soo baxa
ka hor abaarta hata jirta intaysan dhicin. Waxaana kordhay baahida cunno ee gudaha
ee loo qabo noocyada raashinta ee kala ah firalayda, sonkorta iyo cunooyinka kale ee
la habeeyey iyo iyadoo ay duntay habkii sugnaanshaha wax soo saarka dalagyada oo ay
keeneen laba arrimood oo bur bur ku riday kuna sii kordhay.
waxaa kale oo isna aad u laba kacleeyey xogta laga hayo soo dejitna qaadka, iyadoo diyaarado laga keeno Ethipia iyo kenya. Qaadka oo leh saamayn xun oo dhinaca
caafimaadka, wax soo aarka shaqo ee qofka iyo dhibaato dhaqan dhaqaale. Si balaaran
lacagta lagu iibsado waxay uga timaadda xawaaladaha, inta laga war hayana qaadka soo
dejintiisu waxay aad u sii korortay bartamihii sanadihii 2010naadkii. Tan iyo 2011 qaadka
soo dejintiisu way sii kordhaysay, isagoo qariyey khudaarta iyo geed miroodkii kaleba
Daraasado la ururiyo iyo cadaymo xoogan waxay tilmaamayaan in Somaaliya ay noqonaysay tan ugu weyn ee si dadban u siisa lo’da iyo dhuxusha qaybo badan oo ka mid ah Geska Afrika iyo kuwo sonkorta ay soo dejisato ka sii dhoofsada, waxaa kale oo laga sii dhoofsadaa baastada iyo qalabka korantada ka shaqeeya iyo alaabooyinkale oo si balaaran looga soo dejiyo dekedaha Soomaaliya loona sii gudbiyo wadamada deriska ah. Hababkaan rasmiga ah iyo kuwa aan rasmiga ahayn ee ganacsiyadaan fiday waxay
wax ka tareen kororka is gaarsiinta iyo adeegyada lacagaha la xawilo, tanoo si wanaagsan
u caawisay dadka gudaha, isa gudubka xuduuda iyo is dhex galka suuqyada caalamiga ah
inkastoo ay koonfurta iyo bartamaha Soomaaliya ay ku sugan yihiin xaalad amni xumo oo
aad u daran. Wadanku wuxuu noqoday mid iska furan iyo qaybo daran oo gobol ahaan
ku xiran waxa ka yimaadda Dubai oo ay u sii gudbiyaan Ethiopia iyo Somaaliya(Dubai waa
meesha ugu muhiimsan ee wax uga yimaadaan, una ah xudunta dhaqaale ganacsatada
Soomaalida).
Kaabayaasha dhaqalaaha oo liita iyo xirfad yarida oo dib u dhigtay horumarinta beeraha Soomaaliya marka la eego dhul daaqsimeedka bartamaha iyo waqooyigu wuxuu helay roobab aan badnayn iyo wax yar oo waraabin ah. Biyuhuna waa kuwa ugu badan ee ay
ka dhashaan isku dhacyada u dhexeeya xoolo raacatada iyo beeralay xoola dhaqatada.
Xitaa dhulka carro sanka ah ee koonfurta waa meel biyaha la helo lagu tiirsan yahay
roobka iyo webiyada, is gerbinta ka taagan dhulka iyo khayraadka biyaha ee u dhexeeya
reer guuraaga iyo beeralayda degan waxay tahay mid xaqiiqah oo salka ku haysta dagaalka
sokeeye ee 30ka sano ka socda.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 11
Shax
da 0
.2: S
oom
aaliy
a w
axay
kaa
linta
sare
uga
jira
a so
o de
jinta
wax
ka
soo
baxa
bee
raha
, 198
1–20
15 (m
alaa
yiin
dol
lar c
eli c
elisk
a sa
nadk
ii)
Prod
uct D
escr
iptio
n19
81-8
519
86-9
019
91-9
519
96-2
000
2001
-05
2006
-10
2011
-14
2015
Vege
tabl
es a
nd fr
uit
2.6
2
.9
6.7
2
.0
3.4
9
4.2
386
.6
552
.1
Cere
als
and
cere
al p
repa
ratio
ns 6
3.0
40.
3 3
2.8
38.
1 5
1.7
132
.7
293
.7
313
.9
Suga
r,sug
ar p
repa
ratio
ns a
nd h
oney
4.5
3
.2
17.
9 3
7.6
55.
9 9
3.8
160
.6
187
.7
Live
ani
mal
s ch
iefly
for f
ood
0.0
0
.0
0.0
-
1
.2
9.4
9
3.1
147
.7
of w
hich
: Pou
ltry
0.0
0
.0
0.1
0
.0
1.8
0
.6
0.5
3
.4
Mis
cel.
edib
le p
rodu
cts
and
prep
arati
on 1
.3
6.3
1
.9
0.7
6
.2
15.
3 6
5.3
51.
6
Dai
ry p
rodu
cts
(all)
15.
9 5
.9
2.4
1
.7
4.7
1
6.2
62.
0 8
2.0
Toba
cco
and
toba
cco
man
ufac
ture
s 4
.5
4.0
7
.7
15.
8 3
3.9
38.
9 5
7.0
18.
1
Fixe
d ve
geta
ble
oils
and
fats
15.
9 9
.3
6.1
8
.6
13.
9 3
1.0
52.
9 7
6.8
Cork
and
woo
d 1
.6
2.8
0
.2
0.1
0
.3
1.0
8
.3
5.9
Fish
, cru
stac
eans
, mol
lucs
, pre
para
tion
0.2
0
.0
0.2
0
.1
0.6
2
.9
8.2
1
3.9
Crud
e an
imal
and
veg
etab
le m
ater
ial
0.2
0
.2
1.7
1
1.8
25.
4 7
5.6
8.1
2
.4
of w
hich
: Raw
vege
tabl
e m
atter
0.2
0
.2
1.7
1
1.8
25.
4 7
5.6
8.1
2
.4
Cork
and
woo
d m
anuf
actu
res
(exc
l. fu
1.4
1
.8
2.6
0
.3
0.2
4
.2
7.6
1
6.6
Pape
r, pa
perb
oard
, arti
c. o
f pap
er, p
ap 3
.8
3.6
0
.7
1.0
1
.0
2.1
6
.8
16.
9
Beve
rage
s 1
.0
0.7
2
.0
0.6
1
.0
4.4
4
.7
7.2
Coffe
e, te
a, c
ocoa
, spi
ces,
man
ufac
ture
2.2
1
.0
1.7
3
.5
2.6
4
.1
2.3
3
.4
Poul
try
prod
ucts
(egg
s) 0
.0
0.0
0
.0
0.0
0
.0
0.1
0
.6
0.5
Tot
al (T
op 1
5 ag
ric im
port
s)
118
.1
82.
0 8
4.7
122
.0
201
.9
525
.9
1,21
7.9
1,49
6.8
Tot
al Im
port
s 2
97.9
2
79.1
1
44.2
1
67.1
2
88.1
7
19.7
1,
674.
9 2,
358.
0
Isha
xogt
a: W
axay
ka ti
mid
UN
COM
TRAD
E oo
ah
la h
awl g
ale.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya12
Dhamaan kaabayashii kabayey biyaha webiga, kuwa roobka iyo hababkii biyaha dhulka hoostiisa lagula soo baxayey waxay ahaayeen kuwo xaaladahoodu ka sii darayeen tan iyo intii dagaalka sokeeye bilowday gobollada baramaha iyo koonfurta, waxaana ay taasi keentay in la waayo dayactirkii iyo dib habayntii joogtada ahay, amaan daro wakhti dheer ah, hay’addahii maamul oo tamar daran iyo manqansho ururadii bulshada oo shaqaynaya. Waxaa mar horeba kuwo aan taaba gal ahayn noqday habkii
isku xirka wadooyinka waana kuwo xaaladahoodu aad u liitaan. Biyaha iyo kaabayaasha
wadooyinka waa kuwo weli shaqaynaya, waana ku sii kordhayaan dhinaca gobollada
waqooyiga, laakiin waakuwo aad uga fog inay daboolaan baahida taagan. Iyadoo aan
lagu samayn hab balaaran oo dib habayn iyo maalin gelin cusub oo biyaha, kaabayaasha
wadooyinka iyo maamul hagaagsan aan la soo samayn, joogtaynta in biyo loo helo xoolo
dhaqatada, kor u qaadista dalagga iyo bixinta adeegyada qoysasku rabaan waxay noqon
doonaan kuwo ka sii dara. Dhibaatooyinkaani waxay uga sii darayaan hadba sida tirade
dadku u sii korto iyo baahiyaha biyaha oo sii xoogaysta.
Xoolo raacatadu waxay si weyn ugu tiirsan yihiin biyaha roobka, iyagoona dhibicda roobka ku qabsada berkado, kuwoo qalaal xilliga jilaalka iyo iyagoo u bahan si joogto ah in loo hagaajiyo. Wakhti dheer, xilliyo badan oo qalayl ah, xoolo raacatadu waxay
ku dhowaadeen webiyadda Jubba iyo Shabeelle. Labada webina waxay wajahayaan
sanadahaan dhibaato weyn oo qulqulka xiliga ah. Marka ay bur buriyaan qararka webiga
ee jilicsanaa, waxay keentaa daadad ku butaaca tuulooyinka iyo meelaha ka sii baxsan ee
webiyada dhinacooda ah, waxaa kale oo ay noqdeen kuwo gebi ahaanba qalalay. Iyadoo
meelo badan oo xooluhu biyaha ka cabi jireen aan dayac tir lagu samayn, samata bixinta
xoolaha xilliga abaarta darani jirto waxay noqotay mid u bahan kharash dheeraad ah
oo aan la heli karin iyadoo gawaari gaar loo leeyahay biyaha lagu dhaansado. Goobihii
daaqsinka ee dadku wada lahaana waxaa si daran u saameeyey abaaraha dhowaanahan
jiray oo keenay in 90% meelihii webiyaa dhinacooda iyo gobollada dooxada jubba
xilligii dayrta ay heleen. Meelo gooban oo dhul daaqsinka ah ayaa helay xilligii gu’ga
ee bartamihii 2017, laakiin abaarta ayaa ka balaaranayd, saamaynteeda ay ku yeelatay
dhimashada xoolaha, caafimaadkooda iyo sidoo kale wax dhalistooda.
Sababo la mid ah kuwaan kor ku soo sheegnay, ayaa dalagyada Soomaaliya habkooda isku xirku waxaa haysta dhibaatoyin la xiriira ilaalinta daadadka iyo kaabayaasha waraabka, sidoo kale isku xirka wadooyinka ayaa ah kuwo aad xaaladoodu u liidato. Waxaa jira hay’addo deeq bixiyayaal ah oo shaqo lacag ku bedelasho hanaan ah ku dayac
tiray meelo ka mid ah keliyadii waraabka iyo wadooyinkii wax soo saarka la marinayey
oo saamayn yar keentay. Laakiin inta badan kaabayashii dhinacyadaani ma ahan kuwo
shaqaynaya. Tani waxay dhalisay in ay yaradaan beerihii waraabka kala bar oo tiradoodu
ahayd ka hor dagaalkii sokeeye qiyaastii 222,950 hektar (Waxaana dhulkii beeruhu u kala
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 13
bur buray dhul waraab leh iyo kuwo daadad gooyeen), iyadoo ay intaas u dheertahay
abaaraha hadda jira oo yareeyey tiradoodii. Si taas la mid ah, waxaa sii xumaaday
kaabayaashii biyaha roobka lagu qabsanayey iyo awoodii dadka ay u lahaayeen taasoo si
weyn u yaraysay biyihii roobka ee la qabsanayey. Gaaritaanka suuqyada magaalooyinka
ayaa iyana qiimo badan ugu kaca beeralayda, iyadoo ay intaas dheertahay in ay ku
adkaatay wax soo saarayaasha iyo ganacsatada dalagayada inay si sahal ah isu gaaraan.
Dallagu markuu soo go’o kadib waxaa jirta lumis balaaran oo ku timaadda wixii soo go’ay guud ahaan wadanka, cel celis ahaan waxa ka luma dalagyada firalayda ee raashinka ah ee koonfurta Soomaaliya waxaa lagu qiyaasaa 50 kun ilaa 80 kun oo tan, taasoo qimaheedu gaarayo 15 – 20 milyan oo dollar. Tanoo u dhiganta 20 – 30 % wixii guud ee la
soo goostay. Siday sheegayaan gudiga farsama yaqaanada beeraha Soomaaliya ee loo soo
gaabiyo SATG, habkaan raashinku ku lumaa waxay ku dhacdaa hababka kaydinta oo ah
mid hab dhaqameed soo jireen ah oo dhulka hoostiisa ay godad uga qodaan beeralaydu,
habkaan oo 40% ah, waxaana dalaggu ku lumaa markay soo gooyaan ee ay ku xaraynayaan,
soo daabulidda iyo markay qalajinayaan (20% ayaana ku lunta). Habka soo jireen ee ku
kaydinta raashinka la soo goosta dhulka hoostiisa ee caradda korka laga saaro wuxuu
firalaydii ku keenaa in qoyaanka ku jira mira ah uu ku noqdo mid xumaynaya, khaas ahaan
xilli roobaadka, waxaa rashinkii noqonayaa mid qurun sun leh galo, kadibna bakteeriya
iyo jeermiska fangasku ku dhasho. Waxayna markaas keenayaan dhibaato caafimaad oo
ay ka mid yihiin koritaanka, horumarka qofka, beerka oo uu dhibaato ka gaarsiiyo iyo
cudurka kansarka oo runtii ah saamayn aad uga khatar badan dhibaatada dhaqaale ee
beeralaydii kaga dhacday dallaggii ay goosteen. Khasaaraha raashinka soo go’a ku dhaca
marka la soo gooyo kadib iyo dhibaatada caafimaad ee raashinkaas xumaaday geysanayo
waa laga hor tegi karaa, waxaana looga hor tegi karaa iyadoo dib u habayn wanaagsan
lagu sameeyo hababka bakaarta ee raashinka lagu kaydiyo iyo in qoysaska la baro hab
biro ay ugu kaydsanayaan raashinka, kaasoo dhowanahaan ay hay’adda SATG baraysay
dadka, wuxuuna qaadi karaa 120 ilaa 250kg garaam oo firalayda ah (ee sawirka 0.4).
Dhinaca wanaagsan haddaan eengo, isticmaalka telefonada gacanta oo dhul badan gaara wuxuu fududeeyey in bulshooyinka dhulka fog ku nooli ay si toos ah ula xiriiri karaan suuqyada magaalooyinka ugu dhow ayna ka helaan qiimaha waxay doonayaan inay iibiyaan iyo waxay soo gadanayaan. Sidoo kale wuxuu fududeeyey in qurba
joogta ay uga helaan lacago, inay ku iibsadaan dhamaan noocyada alaabooyinka iyo
inay warbixinaha ugu danbeeya ee gudaha iyo dibadda ka dhacaya helaan, sidoo kale
horumarinta dhaqaalaha iyo adeegyada la heli karo ee gudaha ka jira.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya14
20kii sano ee la soo dhaafay, in badan oo ka mid ah bulshada iyo isjuulo farsamo oo si gaar ah loo dhisay iyo jaamacaddo ayaa la aasaasay. Qaar ka mid ahi waxay bixiyaan heerarka
koowaad ee jaamacadda ee digriiga ah oo ah cilmiga xoolaha, dalagyada iyo sayniska
kalluumaysiga. Sidaa darted, dadaladaasi ma ahan kuwo ku filan inay yareeyaan dhibaatada
ka taagan yaraanta dad xirfad layaal ah oo horumarinta beeraha ku shaqo leh.
Amaan daradda iyo hay’addaha maamul oo liito oo hoos u dhigay soo kabashada Dagaalka sokeeye ee mudada dheer socday wuxuu keenay dhibaato baaxad leh oo dhinaca amaanka ah oo ka jirta bartamaha iyo koonfurta Soomaaliya. Kooxo hubaysan
oo aqoon badan aan u lahayn beeraha ayaa qabsaday dhul beereedkii muhiimka ahaa ee
gobolka Shabeellaha Hoose. Siyaasadayn iyo canshuuro dheeraad ah oo ay ka qaadaan
jiinka webiga iyo meelaha ku xeeran ururka Alshabaab ayaa iyana ragaadiyey, ururkaan
oo ah mid argagixiso ah oo wax iska cabin ah. Sii socoshada amaan darada ayaa keentay
in gaaritaankii beeraha iyo suuqyada inay noqdaan kuwo khatar badan leh, qiimo badan
ku kaca, oo aan la iska bixin karin. Sidoo kale waxay dhibaato ku noqotay in hay’adaha
gargaarku ay wax ka qabtaan dhibaatooyinkaan.
waxaa jira marnaansho badan oo dhinaca hawlaha siyaasadda, kormeerka iyo adeegyada caadi ahaan ay bixin lahayd dawladda. Wasaaradaha dawladda federaalka
iyo heer maamul goboleed ee adeegyo ay ku siin karaan beeralayda bartamaha iyo
koonfurta Soomaaliya waa kuwo xadidan, kala daadsan, aanna lahayn wax tar, maxaa
yeelay shaqaalah xirfadda leh ee shaqooyinkara, dhaqaalaha iyo gaaritaanka dhulka
Sawirka 0.4: Bakaarta iyo biraha kale ee hogaga la geliyo ee lagu kaydiyo firalayda
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 15
miyiga ah waa kuwo aad u yar. Murannada ku salaysan daaqsinka ee u dhexeeya
qabaa’ilka waxay noqdeen kuwo xarkaha goostay tan iyo ka hor dagaalkii sokeeye.
Waxaana wayahan danbe sii fidaya kala xirashada dhulalkii dhaqan ahaan iska furnaa ee
daaqsinka, khaas ahaan meelihii xooluhu isaga kala gudbayeen markay daaqa donanayaan
iyo gaadiidka degaamaynta iyo magaalooyinka waxay sii kordhiyeen xasaradaha. Xitaa
meelaha amaanka wanaagsani ka jiro ee gobollada waqooyiga Soomaaliya, marna jiro
hay’ad dawladeed oo awood u leh inay murandaan xaliso.
Dhamaystirka diwaan gelinta beeraha ka samata baxay dagaaladii sokeeye, oo aan uga mahad celinayno wasiirkii hore, kaasoo samata bixiyey wixii la boobay markii dawladii Siyaad Barre bur burtay. Qiimaha, wuxuu siiyey beeralayda koobiyo ka mid
ah macluumaadka dhulkooda, kaasoo ay u isticmaali karaan lahaashanaha haddii ay ku
yimaadaan wax muran ah. Wakhtigii waa la gaaray, sidaa darted Dawladda Federaalka
Soomaaliya waxay dib u xaqiijinaysaa muhiimadda diwaan gelinta iyo in hab wanaagsan
loo maamul codsiyada cusub ee lahaanshaha dhulka.
xitaa haddii ay haystaan warqadaha cadaynta iyo sharciyada, dadka dhulalka leh ee ka tegey beerahdoodii gobolka Shabeellaha hoose xilligii dagaalka sokeeye weli ma awoodaan inay dib u sheegtaan dhulkoodii, sababo dhinaca amaan xumida, habka xeerbeegtida dhaqan oo daciif ah iyo maqnaanshaha hanaankii garsoor ee wadanka. Taas bedelkeed, dhinaca gobollada waqooyi aad ayey u kooban tahay dhulalka beeraha
ah ee lagu murmaa, waayo dadka dhulalka beeraha leh ee Puntland iyo Somaliland wax
carqaladeeya lamay kulmin, iyadoona wasaaradaha beeraha ee maamuladaani ay si
hagaagsan u bixiyaan cadaymaha lahaansha ee dhulalka (inta badanna waa kuwo cusub,
waana beero yar yar)
Marnaanshaha dhinaca aqoonta ee abuurmay wakhtigii dagaaladda sokeeye qayb ahaan waxaa buuxiyey hay’addo gaar ah iyo barnaamijyo ay fuliyaan hay’addo calamiya oo dhinaca horumarinta ah, sida mashruuca maamulka dhulka iyo biyaha ee SALiM, hay’adda la socoshada nafaqada iyo haqab beelka cuntada FSNAU, hay’adda ka digista macaluusha ee FEwSNET, kuwaasoo la socda helitaanka biyaha iyo dhulka, haqab beelka cuntada iyo qiimaha. Iyagoo taageero ka helaya deeeq bixiyaal, dadka
gudaha iyo hay’addaha caalamiga ah ee aan dawliga ahayn, waxaa jira iyana ururo
xirfadlayaal ah iyo qaybaha gaarka loo leeyahay oo bixiya qaar ka mid ah adeegyada ay
ka midka yihiin talaalka xolaha, qodista ceelasha iyo nidaayada biyo kaydinta, tababarada
dadka beeraha, xoolahaiyo kalluumaysiga, bixinta abuurka, barwaaqeeyaha iyo qalabka
beeraaha, dibu dayac tirka xarumaha ilaalinta daadadka iyo kaabayaasha waraabka,
dhismaha suuqyada beeraha iyo dayac tirka goobaha dhulka ku yaal ee kalluumaysiga.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya16
Isu soo dhoweynta ragga iyo haweenka waxay faa’iido u yeelan kartaa kobaca faa’iidada beeraha iyo haqab beelka cuntada.Ragga iyo haweenka bulshooyinka xoolo raacatada iyo beeralay xoolo dhaqatada waxay yihiin kuwo kala qeexan, marka la ego hawlahooda xoolaha iyo wax soo saarka. Marka la eego siday sheegtay hay’adda cuntada iyo beeraha qaramadda midoobay ee
FAO haweenku 45% ayey masuul ka yihiin maamulka xoolaha, dalagyada iyo goosashada
khayraadka dabiiciga ah. Qayb hoosaadka xoolaha, ragga iyo wiilasha ayaa masuul ka ah
maamulka iyo inta badan hawlaha la xiriira geella, oo ay ka mid tahay iibinta, helitaanka,
daaq geynta, lisidda, gawracidda iyo iibintooda. Sidoo kale waxay si buuxda gacanta ugu
hayaan ganacsiga dhoofka xoolaha. Haweenka iyo carruurta waxaa loo dhiibaa dhaqista
riyaha iyo idaha. Ku lug lahaanshahooda ganacsiga xoolaha iyo suuq geynta wuxuu ahaa
mid kordhaya laakiin caadi ahaan waa mid gudaha ah ku xadidan, oo ah heer ku tiirsanaan.
Haweenka waxay sidoo kale masuul ka yihiin habaynta iyo suuq geynta nacfiga xoolaha
ka soo baxa oo ay ka mid yihiin caanaha iyo burcadka (waxay masuul ka yihiin 80% wax
soo saarka caanaha iyo 100% caano ururinta).
Ragga iyo haweenka Somaaliya waxay sidoo kale wadaagaan masuuliyadaha la xiriira dalagga, khaas ahaan isku tiirsanaanta beeraha, waxay haweenku ka yihiin xoogga ka shaqeeya beeraha 60%. Wax soo saarka haweenka waxaa caqabad ku
noqday lahaanshaha dhulka oo ku yar iyo iyagoo aad ugu liitaan adeegyada fidinta
marka loo eego ragga, tanoo saamayn xun ku yeelatay helitaanka haqabeelka cuntada,
saboolnimada miyiga iyo dhamaan kororka dhaqaalaha. Ka hor dagaaladii, keliya 28%
ayaa haweenka ku nool dooxadda juba ay ahaayeen ku leh xoolaha, keliya 14% waxay
lahaayeen beeraha; berahay lahaayeenna waxay ahaayeen kuwo wax soo saar leh, bed
qaba, waxayna ahaayeen kuwa ku yaal dhulka qalalan ee biyaha roobka ku tiirsan. Amaan
daradda dhulka ayaa ka dhigtay haweenka mid dhibaato ku habkii ay u wajihi lahaayeen
nidaamka sharci iyo habka dhaqan dhaqaale kaasoo meesha ka saaraya awoodda
haweenka iyo ka qayb ahaanshaha bulshada Soomaaliyeed dhexdeeda. Fidinta beeaha
gebi ahaanba ma gaarto haweenka si wax tar leh.
haweenka iyo ragga waxay si wayn ugu kala duwanyihiin doorarka isku xiran ee kalluumaysiga. inta badan ragga ayaa kalluumaysta inkastoo ay jiraan cadaymo muujinaya in haweenka ay ku lug leeyihiin kalluumaysiga si heer hoose oo xadidan ah. Haweenka waxay kalluumaysiga kaga qayb qaataan habayntiisa, ka ganacsiga iyo taageero
ay siiyaan hawlaha. Xog baaris dheeraad ah ayaa looga bahan yahay in laga sameeyo
sida ragga iyo haweenka ay qayb hoosaadkaan u kala metelaan iyo cadaynta fursadaha
muhiimka ah ee lagu balaarinayo doorarka ay kala leeyihiin ragga iyo haweenku.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 17
hweenka Soomaaliyeed waxay wajahayaan dhibaatooyin kala duwan oo ku balariyaan gaaritaankooda dhaqaale. Waxa aka mid ah iyagoo aan wax galaan gal ah u lahayn
khayraadka dhaqaalaha, aad sabool u ah wakhtigaan, iyagoo ku xiriira gudaha qoysaska
iyo wax dhalista; iyagoo aan wax xog ah ka haysan fursadaha ka jira suuqyada; iyo
maqnaanshaha hab rasmiya oo siku xiran oo lagu siiyo haggis ganacsi. In la isu dhoweeyo
farqiga ragga iyo haweenka ee ka jira wax soo saarka beeraha waxay kor u qaadi kartaa
maxsuulka kororka faa’iidada, yaraynta saboolnimada iyo haqab beelka cuntada. Haddii
horumar dheeraad ah iyo isku aadin la sameeyo, dhinaca caanaha khaas ahaan siinta
fursado lagu balaarinayo dhaqaalaha haweenka. Dib u soo noolaynta ganacsigii muuska
waxay abuuri kartaa shaqooyin badan oo haweenka ay ku lug leeyihiin, siduu ahaan jiray
ka hor dagaaladii.
Dhibaatada deegaanka iyo isbedelka cimilada oo keenay caqabado cusub kororka waxyaabaha aan la saadaalin karin iyo ciriiriga ka jira qul qulka webiyada ee ay keentay cimilada qalalan iyo isticmaalkooda biyaha webiga ee dhulka sare ee Ethipia oo sii kordhaya ayaa khatar ku noqday soo kabashada iyo bixitaanka dalagyada ku baxa waraabka. Xaaluf daran iyo nabaad guurka ciidda ee ka imanaya hawlaha aan
wanaagsanayn ee dadku deegaanka u geysanayaan, daaqiska xad dhaafka ah ee dhul
daaqsimeedka lagu hayo iyo isbedelka cimilada ayaa khatar ku ah kororka baraara iyo
hab dhaqan dhaqaleedka soo jireenka ah ee xoolo raacatada Soomaaliada iyo beera
qodatada dalagyada ku baxa roobka (iyadoo arrimahaan ay si toos ah ugu xiran yihiin
nolosha in badan oo ka mid ah reer guuraaga).
Tan iyo 1990, Soomaaliya waxay lumisay cel celis ahaan 1% kaymaheedii. Kaymuhuna
waxay dhulka wadanka ka dabooleen qiyaasta 10% 2014 qiyaasta la sameeyey,
iyagoona hoos uga so dhacay 62% oo ay ahaayeen ka hor 1980. Mar horeba dhamaadkii
1980maadkii, waxaa meesha ka baxay kaymihii ku yaalay meelaha webigu ku butaaco
iyagoo laga dhigay dhul beereed waraab ah. Habka xirashada dhul daaqsimeedka iyo
deegaamaynta qoysaska ay guryaha uga dhisnayaan dhulalkii ayaa dhibaato ku sii noqday
kaymaha iyo dhacdooyin kale oo weli xawli ku socda.
waxa ugu weyn ee 30 sano ee la soo dhaafay horumarka laga sameeyey dhianca qaybaha balaaran ee xaalufinta deegaan daaqsimeedka waxay ahayd mid balaaran iyo iyadoo si joogto ah loo jarayo geedka quraca oo dhuxul loo jaranayo, inta badanna loo dhoofiyo wadamada khaliijka. Dhuxusa sanadka la soo saaro qiyaasta waxay gaartay 1.2
milyan oo ton intii u dhaxaysay bilowgii 1990maadki iyo 2013; horaantii 2010naadkii,
80% waa la dhoofiyey. Dhoofkaasna wuxuu gaaray aduun gaaraya 56 milyan oo dollar
sanadkii 2011, isagoo ahaa mid aan jirin bartamihii 1990maadkii. Tobankii sano ee la
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya18
soo dhaafay, ganacsigaani wuxuu noqday mida ay si xoog leh u maamulaan dhaqaale
canshuur ah oo badanna ka helaan ururka Alshabaab. Tan iyo 2012, markii la meel mariyey
sharci mamnuucaya dhoofka dhuxusha, ayna dhaqan geliyeen maamul goboleedyada,
dawladda federaalka iyo wadamadii khaliijka ee soo dhoofsan jiray, kor u qaadis lagu
sameeyey isticmaalka shooladaha gaasta ku shaqeeya iyo wacyi gelin wanaagsan oo
dhinaca ilaalinta deegaanka ah oo dadka la siiyey ayaa wax wanaagsan ka tartay yaraynta
jarista dhirta iyo dhuxulaysiga.
Dhamaadkii sanadihii 1980maadkii, Soomaaliya waay ahayd wadanka aduunka ugu balaaran ee soo saara, dhoofiyana xabagta maydiga iyo beeyada. Cel celis ahaan dakhliga
sanadkii ka soo gala xabagta waxaa lagu qiyaasay 7.1 milyan oo dollar, dhoofkeeduna
wuxuu ka ahaa waxay Soomaaliya dhoofiso kaalinta afraad. Sanadkii 2014, qiimaha
dhoofkeedu wuxuu dhaafay mid ka badan qiimihii laga heli jiray 1980maadkii, wuxuuna
gaaray 7.3 milyan oo dollar (Eeg sawirka 0.5). is bed bedelkeedu wuxuu aha amid
balaara, sidaa darted waxaa jiray dhib lagu hayo geedka iyo hab liita oo goosashadiisa
ay kaasoo ka imanaya jiilasha da’yarta ah oo iyagu geedaha maydiga ku helay dhaxal oo
aan u lahayn aqoon fiican habka geedka loo ilaaliyo iyo sida faya qabka geedku u bahan
yahay wakhtiga dheer marka xabagta lagu garayo. Iyadoo ay wanaagsanaanayaan ilalinta
deegaanka, isku dubaridka iyo maamulka qayb hoosaadka xabagta iyo beeyada, taasoo
leh muhiimad balaaran oo dhaqaale lagu helayo iyo dakhli ka soo xerooda dhoofkeeda.
Khayraad dabiiciga ah ee aan isticmalkiisu ahayn joogtada, khaas ahaan kaymaha iyo dhul daaqsimeedka, ayaa wadanka ka dhigay mid si wayn ugu dayacan dhibaatooyinka ka dhasha isbedelka cimilada. Is bedbedelka cimilada iyo heerkulka oogada badda,
Sawirka 0.5: Dhoofinta xabagta iyo mayida Soomaaliya, 2005–16
Isha xogta: Tirada qiimaha jantuskaan ku qoran waxay ka dimid; tirada dollarka ah COMTRADE.
-
5.0
10.0
15.0
20.0
25.0
0.0
2.0
4.0
6.0
8.0
10.0
12.0
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
20
14
20
15
20
16
Mill
ion
s o
f d
olla
rs
Me
tric
to
ns
Exports (MT) Exports (US$ Million)
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 19
roobabka, huurka, daruuraha daboola, culaysyada deegaan iyo xawaaraha dabaysa
ayaa sii kordhay, noqdayna kuwo aan la saadaalin karin, waxayna khatar daran ku
hayaan Geeska Afrika. Kororka hawada iyo heer kulka oogada badda ayaa mar horeba
la arkay saamayntooda. Sideed abaarood oo waaweyn ayaa 40kii sano ee la soo dhaafay
saameeyey wax soo saarka dalagyada iyo xoolaa (sawirka 0.6). samaaynta ay keeneen
xilli roobaadyo door ah oo is xig xiga kana soo bilowda 2015 ayaa keenay dhibaato daran
oo dhinaca bani’aadanimada ah bilowgii 2017, kuwaasoo weli khatartoodu ay ka jirto
qaybo badan oo wadanka ah sanadkaan 2018.
Taariikh xooggan, oo ay ka mid tahay wax ka horeeya iyo cadaymo saynis ayaa sheegaya in cimilada gobolku ay sii noqonayso mid qalalan, inkastoo sadaalaha laga bixiyo cimilada ay tilmaanto roobab badan. Inuu gobolka Geeska Afrika noqdo mid qalalan
ama rooban, waxaa la isku raacay inay noqonayso mid sii kulul, qalala, aadna u adag.
Duruufaha isbedelada noocaan ah ka dhashayna waa kuwo daran, khaas ahaan Soomaalida xoolo dhaqatada iyo dalag qodatada ah. Heerkulka hawada ee sareeya
wuxuu kordhin doonaa uumi baxa ciidda, dhirta qoyan iyo oogada biyaha. Roobabka
xooggan ee marka wada da’a’ana waxay mar horeba xaaqeen oogadii ciidda iyo iyagoo
keenay nabaad guur, biyaha dhulka hoostiisa oo adkaada iyo helitaanka biyaha oogada
dhulka oo yaraada taasoo saamayn ku yeelanaysa bixitaanka dhirta. Waxyaalaha kale
ee suurta galka ah ee ay keeni karto axaa ka mid ah inay yarayso bixiaanka cawska iyo
helitaanka biyaha tanoo dhibaato ba’an ku ah xoola raacatada iyo waxyaalaha la xiriira
noloshooda. Kor u kaca heerkulka badda iyo uumi baxeeda waxay sidoo kale yaraynaysa
helitaanka kaluunka iyo sidii lagu soo saarayey.
Sawirka 0.6: khataraha dhacay ee saameeyey beeraha Soomaaliya intii u dhaxaysay, 1980–2017
Xigasho: FAOSTAT until 1997, FSNAU from 1998.
200
180
160
140
120
100
80
60
40
20
01980 1982
La Ninasevere flooding
1988 El Nino;widespread famine,
displacement1991/92
El Nino;severe drought,
1982-83
1984
Outbreakof Civil War1989-1991
Barregovernmentoverthrown
1991
Drought1994/95
El Nino2002/03
El Nino2006/07
El Ninoextensive flooding
1997/98
Cereal production index (2004=100)
Renewed conflictin the South
2005-07
El Nino2009-11;
severe drought
Severe drought2015-17
1986 1988 19980 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya20
Khatarta la wajayo wakhtiga dheer wa mid mar horeba la arkay ee dhinaca kobcinta dhaqaalaha beeraha Soomaaliya, isbedelka cimilada wuxuu keenay wax balaaran iyo saamayntiisa waxay caqabad balaaran ku tahay hay’adda tamarta daran ee Soomaaliya iyo awood la’aan. Maqnaanshaha maal gelin wax ku ool ah oo lagu
sameeyo nidaamka beeraha kaasoo ah u adkaysiga cimilada, waxaa jiri doona gaabis
ku yimaadd asoo gabashada dhaqaalaha iyo kobociisa. Xafiiska xarunta dhexe ee
sayniska cimilada ee Boqortooyada Ingiriisska iyo saadaasha waxay saadaaliyeen in u
dayacnaanta haqab beelka cuntada ee Soomaaliya uu kor u sii kaci doono 27% sanadka
2050 iyo 38% sanadka 2080.
Wax soo saar xoogan iyo wax qabadka ganacsiga ee xoolaha nool waxay ka duwan tahay wax qabadka xoolaha ee wax soo saarka nacfiga xoolahaXooluhu weli dhaqan ahaan waa kuwa hantida qoysaska Somaalida u ah laf dhabarka, cadad badan oo la dhoofiyo ayaa ka dhigay isu geynta guud ee waxa wadanku dhoofiyo 75 ilaa 78%, waxayna yihiin il dhaqaale oo muhiim u ah nolosha qoyska qaybo balaaran oo dadka wadanka ka mid ah, hababkooda ugu waaweyn ee wax soo saar waa nidaamka xoolo raacatada ku nool miyiga iyo beeralay xoolo dhaqato. Cadadka ugu badan ee
hawlaha xoolaha laga qabto waxna laga soo saaro inta badan geela weeye, sidaa darted
waxaa ku sii kordhaysa magaalooyinka hanaanka xoolo dhaqashada aan guur guurin ee
degan, iyadoo biyaha iyo daqaba loo keeno xoolaha, laguna quudiyo calafka xoolaha.
Xoolahaan oo u dhow suuqyada magaalooyinka waxa la geeyaa suuqyada caano dhay ah,
iyagoo aan canahaas la marin wax adeeyo habayn ah oo kale.
Baahidooda dalab waa mid saraysa, waxaana sii kordhaysa tayo wanaagsan oo calafka xoolaha ah oo ganacsi ahaan loo keeno, suuqyada iyo dekedaha. Sidaa darted,
nidaamka wax soo saarka caws cusub oo lagu quudiyo xoolaha ayaa ah habka ugu weyn
ee xoolaha nacfigooda lagu helo, iyadoo dhul daqsimeedka iyo cawska laga daajiyo,
kaasoo nafaqadiisu ay yartahay. Wax soo saarka cawska nacfiga fiican leh ee cagaaran
waa mid aad u kooban, sidoo kale habka farsamo ee kaydinta ayaa aad u ya kaasoo
cawsku markiiba lumiyo nafaqada uu xoolaha u leeyahay ee ku jirta. Baahida loo qabo
wakhtiyadan, dalagyo kala duwan oo soo baxay, oo ay ka mid yihiin geleyda, mesegada
iyo raashinka gargaarka laga keeno oo la iibsado ayaa xoolaha sidoo kale lagu quudiyaa.
Sidaa darted la qabsiga cimilada dhibta badan iyo xaaladaha deegaan, xoolaha Soomaaliya waa kuwo yeeshay miisaan hooseeya iyo wax soo saarka caanaha oo liita, inta ugu badan ee xoolaha waxaa loo doortaa qaliin ama in iyagoo nool la dhoofiyo halkii laga sii dhaqi lahaa. Maqnaanshaha barnaamijyadii caafimadka xoolaha iyo
hay’addihii maamul, waxaa boosaskoodii bedelay qaybo gaar loo leeyahay iyo ururo
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 21
takhaatiir xoolaad oo ay maal geliyeen la hawl galayaan dhinaca horumarinta ka shaqeeya
oo bixiya adeegyo muhiim ah oo ay ka mid yihiin xarumo daaweyn, cadaymo caafimaad,
talaallo kala duwan iyo tababaro. Dadaaladaan waxay siiyeen xoogaa kalsooni ay ku
qabaan xoolaha Soomaalida wadamada soo dhoofsada, waxayna arrimahaasi keeneen
hoos u dhac balaaran oo suuq geynta iyo qiimaha ah, laakiin weli kuma filna hawlahaasi
in la xaliyo dhibaatooyinka khatarta daran ah eek ala duwan kuwaasoo ah cudurada
xoolaha iyo duruufaha ka dhashay ee keenaya in la xanibo dhoofkooda. Xanibaadii
dhoofka xoolaha ee ugu danbeeyey waxaa soo rogay Sucuudi Caraybiya dhamaadkii
2016, hakintaasina waxay ahayd mid ku meel gaar ah, intii u dhaxaysay July 2017 oo ahay
keliya bil ka hor markii xilliga xoolo dhoofinta xajka ay bilaaban lahayd iyo Sebteembar
2017, iyadoo ilaa hadda oo ah bilowga 2018 weli ay tahay mid taagan.
Qaybta xooluhu waxay noqotay mid muujisay adkaysi layaab leh oo ay u adkaysanayaan dhacdooyinkii jiray nuskii hore ee sanadihii 2010naadkii. Kadib Hoos u dhac balaaran
oo soo bilowday bilowgii markii dagaalka sokeeye bilowday, suuq geynta xooluhu waxay
gaartay qiyaastii 52.9 milyan oo dollar sanadkii 2014 (eeg shaxda 0.3), iib geynta sida
hagaagsan loo nidaamiyey waxay ahayd qiyaas ahaan 40 milyan oo dollar inta la diwaan
geliyey dhamaadkii sanadihii 1980maadkii. Soomaaliya waxay leedahay geella ugu badan
dunida oo tiradiisa lagu qiyaasay 7.1 milyan oo neef. Maal gelin ay sameeyeen qurbo joog
iyo shirkado sucuudigu maamul oo ah horumarinta tayada iyo sidoo kale barnaamijyo ay
deeq bixiyayaashu maal geliyaan ayaa taageeray kororka balaaran ee dhoofka xoolaha,
oo ay ka mid yihiin dhaqistoodu. Qiimahoodana waxaa lagu qiyaasay 533 milyan oo dollar
sanadkii 2015 tanoo aad uga badan ka hor dagaalkii sokeeye (eeg sawirka 0.7). habaynta
nacfiga xoolaha ka soo baxa waa mid yar, waana mid ka hooseeya heerarkii hore.
Sawirka 0.7: Dhoofka xoolaha Soomaaliya, nooca xoolo, intii u dhaxaysay, 1961–2016
Isha xogta: Xogta 1961–88 waxay ka timid FAOSTAT iyo xogta rasmiga ah ee dawladda. Xogta 2002–16 waxay ka timid FSNAU. Xogta sanadahaan danbe la soo saaray ee ka soo baxday xogkaydinta FAOSTAT , laakiin ma ahan jaantus rasmiya, l soo bandhigs iyo qiyaas, iyadoo aan la ogayn isha xogta iyo aasaaskeeda. Tirade dhoofka lo’da waa maqan yahay intii u dhaxaysay 1992 iyo 1994, idaha iyo riyaha ayaa iyana ari la isku dhahaa.
0.0
1.0
2.0
3.0
4.0
5.0
6.0
19
61
19
62
19
63
19
64
19
65
19
66
19
67
19
68
19
69
19
70
19
71
19
72
19
73
19
74
19
75
19
76
19
77
19
78
19
79
19
80
19
81
19
82
19
83
19
84
19
85
19
86
19
87
19
88
19
89
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
20
14
20
15
20
16
Mill
ion
s o
f h
ea
d
Shoats Cattle Camel
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya22
iibka lo’da Somaaliya wuxuu haystaa suuqyo badan oo geeska afrika ah, khaas dhahaan waxaa loo kaxeya dhinaca koonfureed ee xuduudka kenya iyo Ethiopia. Iib aan badnayn,
ayaa la geeyaa Ethiopia, waxa waqooyiga aada waxaa la geeyaa wadamada gacanka
carabta. Iibkaan oo aad u badan xilliga xajka. Sanadkii 2015, diwaanka dhoofka xoolaha
wuxu yahay 5.3 milyan oo neef, (4.9 milyan waa adhi, 295 kun waa lo’ iyo 72 kun oo
geel ah), 6.3 ayeyna ka koraysa sanadihii ka horeeyey tiradaani. Tani waxay ka koraysaa
cel celiska dhaqaalah dhoofka xoolaha ka soo baxayey ka hor dagaalkii sokeeye kaasoo
kor uga soo kacay 56 milyan oo dollar dhamaadkii 1980maadkii gaarayna 378 milyan oo
Shaxda 0.3: tirada xoolaha Soomaaliya, gobol ahaan, 2014
Region Goats Sheep Camel Cattle Total
Juba River valley 3,036,320 1,636,204 1,258,271 1,477,458 7,408,254
Juba Hoose (Lower) 732,224 492,673 322,042 620,654 2,167,593
Juba Dhexe (Middle) 478,247 393,329 165,335 520,175 1,557,086
Gedo 1,825,849 750,202 770,894 336,629 3,683,575
Inter-riverine regions 2,630,485 525,837 979,467 1,170,565 5,306,354
Bay 1,171,477 117,007 361,562 800,964 2,451,010
Bakool 1,459,008 408,830 617,905 369,601 2,855,344
Shabelle River valley 4,076,419 1,666,869 1,081,843 1,068,031 7,893,163
Shabelle Hoose (Lower) 981,022 464,193 286,770 535,447 2,267,433
Shabelle Dhexe (Middle) 1,099,778 521,759 156,138 185,540 1,963,214
Hiraan 1,995,619 680,917 638,935 347,044 3,662,516
Northeastern region 7,544,817 3,695,449 1,363,688 47,048 12,651,001
Galguduud 2,031,000 850,953 461,495 33,978 3,377,426
Mudug 2,057,841 881,057 437,672 13,070 3,389,640
Nugaal 1,959,593 1,217,801 377,872 0 3,555,266
Bari 1,496,383 745,638 86,649 0 2,328,669
Northcentral region 4,384,489 3,312,691 470,202 0 8,167,383
Sool 1,541,657 1,267,790 236,260 0 3,045,707
Sanaag 2,842,832 2,044,901 233,942 0 5,121,676
Northwestern region 7,030,849 2,810,858 1,458,364 167,281 11,467,352
Togdheer 1,952,918 582,689 496,815 5,018 3,037,441
Woqooyi Galbeed 2,745,465 1,139,224 564,659 96,567 4,545,914
Awdal 2,332,466 1,088,945 396,890 65,696 3,883,997
All regions 28,703,379 13,647,910 6,611,835 3,930,383 52,893,507
Shaxda 0.3 tirada xoolaha Soomaaliya, gobol ahaan
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 23
dollar intii u dhaxaysay 2011 ilaa 2014, isagoona kor ugu sii kacay 2015 aduun gaaraya
494 milyan oo dollar. Qiimaha dheeraadka ah ee dhoofka xoolaha nool ayaa jira oo ah
dhaqshada oo iyana ka hor dagaalka sokeeya aan la dhoofin jiray haddase gaaray 81
milyan sanadkii 2014, inkastoo ay hoos ugu soo dhaceen 2015 lacag dhan 39 milyan
oo dollar.
Bartamihii sanadihii 2010naadka, waxaa bilaamay in abaarta ay yarayso tiradii xoolaha dhoofayey, iyadoo sanadkii 2016 hoos u dhacu ahaa 12%, tirade xoolaha iyo waxa ka soo baxa ee nacfiga gaar ahaan caanaha. Tirade xoolaha la dhoofinayo ayaa lagu qiyaasay
inay hoos u soo dhacday sanadkii 2017, tanoo loo sababaynayo saamaynta abaarta iyo
xayiraadda Sucuudigu saaray xoolihi Soomaalida. Waxaa lagu qiyasay in ay abaarta dishay
6.4 milyan oo neef, lagu qiyaasay aduun gaaraya 350 milyan oo dollar, waxayna yaraysa
xoolihii sayladda imaan lahaa 52.9 milyan sanadkii 2014 oo ay ka dhigtay 46.5 milyan oo
dollar bartamihii 2017.
xitaa ka hor dagaalkii sikeeye, saraakiisha dhianca xoolaha iyo khubarada ku takhasusstay waxay walaac ka qabeen sidii lagu joogtayn lahaa kororka tirada xoolaha oo khatar ku jiray iyo daaqa oo ku liitay. Intaas kadib dhul daaqsimeedku wuxuu noqday
mid ay la soo derseen dhibaatooyin uga imanaya deegaanka; maqnaanshaha ama jiritaan
la’aanta hanaan dawladdeed oo fududaysa ilaha biyaha iyo dhul daaqsimeedka oo ay
u raacdo saamaynta heer kulka, roobabka oo yaraaday iyo abaaro daran oo la xiriira
isbedelka cimilada. Inta badan khubaradu waxay rumaysan yihiin tirade xoolaha abaarta
ka hor ayaaba tayadoodu liidatay markay noqoto daaqsinka. Ka soo kabashada abarta iyo
in la sii kordhiyo qaybtaan xoolaha taasoo ah in dib usoo iibin la sameeyo ma gaaayso
tiradii abaarta ka hor joogtay (intaan ka hayn qoysaska saboolka ah ee beeralay xoolo
dhaqatada oo iyagu aan haysan awalba xoolo badan). Intii xoogga laga saari lahaa taas
waxaa roon in la horumariyo caafimaadka iyo tayada xoolaha hadda la haysto iyo sidii loo
kordhin lahaa wax soo saarkooda nacfi (si loo dhoofiyo gudahana loogu isticmaalo) iyo
in lagu daro qiimo dheeraad ah sida habayn lagu sameeyo nacfiga xoolaha ka soo baxa.
wax soo saarka caanaha ayaa kor u kacayey tan iyo dhamaadkii sanadihii 1980maadkii. Wuxuuna gaaray 1.1 milyan oo tan sanadkii 2013, iyadoo ay ka soo baxaysay aduun
lacageed oo gaaraya qiyaasta 2.7 bilyan oo dollar, 1.65 bilyan oo ka mid ah lacagtaan
waxay ka timaadda caanaha geela (eeg sawirka 0.8). qiimayn lagu sameeyo saamaynta
abaarta keenay waxay u bahan tahay qiimayn laga sameeyo Somaaliya 2018 laakiin
aasaaska wax soo saarka caanaha ee 2014 ilaa 2015 wuxuu ahaa 3.3 bilyan oo dolar , 2.7
bilyan dollar waxay ka imanayeen caanaha geella. Inkastoo xogta wax soo saarkaan ay
jirto haddana Somaaliya waxay soo dejisataa nacfiga xoolaha ka yimadda oo wadama kale
ay ka soo gadato, halka aysan iyadu waxba dhoofin. Qaab dhismeedka qaybtaan nacfiga
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya24
xoolaha inuu noqdo mid gaara meel wax tar leh waxaa jilbaha haya dhaqaalo xumada iyo
caafimaadka nolosha xoolaha, sidoo kale waxaa yar ama aan jirin hanaanka rasmiga ah
ee heerka faya dhowrka, habaynta caanaha, hab suuq geyn oo liidata iyo dariiqyada la
sii marsiinayo, waxaa liidata jidadka, waxaa ku badan qurmidda ama halaabidda caanaha
oo ay keenayso heerkulka iyo huurka sareeya ee wadanka iyo maqnaanshaha heerka
dhaqaalaha.
Wax soo saarka hilibka cusub ayaa sii fidayey isagoo buuxiyey baahida hilib ee gudaha, laakin weli waa mid aad uga hooseeya muhiimaddii uu lahaan lahaa. Habaynta
hillibka ganacsiga waa mid xadidan tiradiisuna aad u yartahay waana riyo la qalay iyo
hilibka lo’da oo la dhoofiyo. In uu kordhi tiradiisa la dhoofinayo waxaa caqabado ku ah
dhibaatooyinka aan kor ku soo taxnay, sidoo kale maamul xumo. Tayada maqaarka iyo
saamaha waa mid la bar bar dhigo karo dhamaadkii 1980maadkii oo ahayd qiyaasta 7
milyan oo xabbo sanadkii. Maqaarka iyo hargaha la megdiyey waa kuwo tayo xun, sidaa
darted looma samayn hab wanaagsan iyo kaydin fiican, waxayna inta badan leeyihiin
dhibaato gaartay. Dagaalkii sokeeye ka hor sidaas ayuu ahaa, diyaarinta maqaarka keliya
waxaa loo adeegsadaa in lagu qalajiyo qoraxda, iyadoo aysan jirin wax laga sameeyo.
Abaaraha wakhtigaan jiraa waxay yareeyeen wax soo saarkii caana geela ee dhianca caanaha wax ka badan kala bar gaaraysana saddex meelood oo laba meelood. Cel celiska
sanadkii ee lumitaanka caanaha ee intii u dhaxaysay Oktoobar 2016 ilaa Sebteembar
2017 marka laga soo qaada inta ugu hoosaysa ee wax soo saarka caanaha iyo culayska
jireed ee xoolaha la dhoofinayo ama la qalayo waxaa lagu qiyaastay 1.2 bilyan dollar
tanoo ah qiimaynta lagu sameeyey saamaynta abaarta Soomaaliya 2018. Marka la bar
Sawirka 0.8: wax soo saarka xaanaha dhayda ah ee Somaaliya, nooca caano, 1961–2014
Isha xogta: FAOSTAT
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
1.2
1961
1963
1965
1967
1969
1971
1973
1975
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
Mill
ions
of t
ons
Cattle Goat Sheep Camel
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 25
bar dhigo aasaaska, khasaraha lacageed ee wax soo saarka hoosea waxaa lagu qiyaasay
3% dadka geella haysta ee dakhligoodu dhexeeyo iyo kuwa nolosha qoyskoodu caadiga
tahay, 14 geella iyo lo’da qoysaska saboolka ah ee gobollada koonfurta ee weiybada
dhinacooda iyo 42% adhiga dhamaan qaybaha nolosha qoysaska bartamaha gobollada
waqooyiga iyo waqooyi bari.
Dhaqashada digaaga ayaa ku sii badanaysa qoysaska saboolka ah, iyagoo u adeegsada inay cunaan iyo inay sii iibsadaan. Soo dejinta digagga iyo ukunta maalmaha la kobciyo
ayaa culays ku ah dhaqashada digaaggu inay korto. Beeraha lagu xanaaneeyo digaagga ee
ganacsiga loogu ala galay ayaa iyana kor u sii kacaya, khaasatan meelaha magaalooyinka,
laakiin waxaa xadidan inay daboolaan siinta ukunta ay u bahan yihiin magaalooyinka
ay ag degan yihiin, waxaana tartan ku haya hilibka digaagga la fariisiyey ee laga soo
dhoofinayo Braasiil. In qaybtaan la sii balaariyo waxaa caqabad ku ah yaraanta agabkuu
u bahan yahay iyo qiimaha gelaya oo sareeya, waxaana ka mid waxyalahaas waxyaabaha
lagu quudinayo digaaga, suuq geynta, daaweynta iyo talaalka.
inkastoo ay jiraan caqabadaha iyo abaaraha ee keenay khasaaraha iyo burburka, waxa jira muhiimad xooggan oo sii balaarashada iyo kor u qaadista habka gudaha ah ee habaynta iyo qiimaha dheeraadka ah ee ay leeyihiin nacafiga xoolaha ka soo baxa. Faa’iidooyinkaas waxaa ku jira shaqaalaynta oo koraysa, dakhliga dadka soo saara iyo
kuwa ka ganacsada, canshuur ay ka helaan dhamaan heerarka dawladdu iyo tayada iyo
bed qabta dadka quuta. Isticmaalka muhimadahaan aan soo sheegnay oo si hagaagsan
looga faa’iidaysto waxay u bahan tahay in la casriiyeeyo iyo kor u qaadista dhamaan isku
xirka qiimaha ay leeyihiin xoolaha.
wax tarka qaybta dalagga waa mid liidata, laakiin inay waxtarkeedu kordhaa waamid aad u saraysa cunadda rasmiga ah ee Soomaaliya ka ah tan koowaad waa mesegada ama haruurka, iyadoo keliya ku baxda roobka, cel celiskeeda sanadkii waxaa lagu qiyasaa aduun gaaraya 47.6 milyan oo dollar. Geleyda iyadu inta badan waa mid waraabka ku baxda, waxaana lagu
qiyaasaa aduun gaaraya 35.4 milyan oo dollar, sisinta oo iyana keliya waraabka ku baxda
33.3 milyan oo dollar iyo digiraha oo roobka ku baxa 15.4 milyan oo dollar. Eeg sawirka 0.9
ee tusinaya habka juquraafi ee tilmaamaya meelahay ka soo baxaan dalagyadaani. Waxaa
sidoo kale jira qiyaasta 1.5 milyan oo dollar oo ka soo baxa bariiska, kaasoo muhiim ka ah
gobollka Shabeellaha Dhexe, halkaasoo beeristiisa laga joogteeyo.
Dalagyo badan oo geed mirood ah ah ayaa la beeraa, intooda badan waxay ku baxaan xaaladaha waraabka ee koonfurta Somaaliya iyagoo intooda badan loo isticmaalo cunista gudaha, waxaana ka mid ah muuska, cel celiska sanadkii ee wax soo saarkiisa
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya26
waxaa lagu qiyaasay 8.3 milyan oo dollar ka hor qiimaynta la sameeyey abaarta, liinta 39.3 milyan oo dollar, qaraha waxaa ka soo baxa 31.5 milyan dollar, babaygana 23.1 milyan oo dolar iyo canabka 19.3 milyan oo dolar, waxaa jiroo kale kuwo kale. Sidaa
si la mid ah dagaaladii sokeeye
ka hor waxaa jiray xadi badan
oo moos ah oo la dhoofin jiray,
laakiin wakhtigaan laba nooc oo
keliya geed miroodyadaan aan soo
sheegnay ayaa hadda la dhoofiyaa
waana liinta la qalajiyey oo ka
dhoofta Muqdisho iyo qaraha oo
laga keeno Somaliland land lana
geeyo Jabuuti. Dhulka qalalan ee
waqooyiga bartamaha soomaaliya
iyo waqooyi bari timirta oo ka
baxda ayaa soo saarta 121.7 milyan
oo dollar iyo maydiga oo ay ka soo
baxdo 87.6 milyan oo dollar, waana kuwo bax oo ka mid ah waxa la dhoofiyo. Khudaar
badan oo kala nooc ah ayaa la beeraa iyadoona loo istimaalo gudaha, waxaana lagu
beeraa waraabka iyo roobkaba. Waxaana ugu badan yaanyada oo soo saarta 102 milyan
oo dollar iyo basasha oo soo saarta 77milyan oo dollar.
Qiyaasta 3 milyan oo higtar oo dhan qiyaasta dhulka 5% ayaa la beeri karaa, waxaana ka mid ah dhulkaan 2.3 milyan oo lagu beero roobka iyo 700 oo kun oo higtar oo u qaybsan dhulal wax soo saar leh oo lagu beero tuubooyinka waraabka iyo meelaha lagu sii daayo biyaha waraabka. Qiyaasta saddex meelood oo laba dhulka la beerto,
ee roobka iyo waraabkaba ah wuxuu ku yaalaa dhulka wax dhalista wanaagsan ee u
dhexeeya labada webi ee koonfurta ku yaal. Meelaha kooban ee roobka wax lagu beerto
waxay ku yaalaan waqooyi galbeed, dhulka dooxooyinka ah iyo dhul xeebeedka la beero
eek u yaal waqooyi bari ayaa ah qaybta saddexaad ah. Meelaha roobka wax lagu beero
inta badan biyaha dhulka hoostiisa ku jira, kuwa berkadaha lagu kaydiyo iyo habab
farsamo ayaa wax lagu beertaa. Inta badan dhulka wadankuse waa dhul daaqismeed ay
yartahay wax dhalistiisa dhinaca dalagyada ah maxaa yeelay waxaa ku yar roobka.
Sawirka 0.9: Jaantuska Soomaaliya ee dalagyada cunada rasmiga ah – meelaha laga beero
Isha xogta: Food Security Analysis Unit (FSAU, renamed FSNAU in 2010).
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 27
Amaan darada ka jirta konfurta Soomaaliya ayaana gacmaha ka xirtay hababkii joogtada ahaa ee dayac tirka iyo dibu habaynta, sidoo kale maqnaanshaha hay’ado wax tar leh, ayaa keenay dhibaato soo gaarta isku xirkii waraabka iyo kaabayashii ilaalinta daadadka, sidoo kale waxaan jirin hababkii joogtaynta iyo jidadka ee dhulka miyiga ah, kuwii jirayna waxaa ku dhacday dayac tir la’aan. Tanina waxay keentay in qayb ahaan
111 kun oo higtar oo dhulka waraabha ah wakhtiyaddaan danbe la waraabiyey, lana
beeray, dhulkaasoo ku yaal koonfurta Soomaaliya. Qaybahaan dhuleedka waxay qiyaasta
ka yihiin 16% dhulkaan kor ku soo sheegay eek u haboon, iyadoona sidoo kale ah kala bar
dhulkii caadi ahaan loo waraabin jiray dagaalada ka hor oo ahaa 222,950 higtar.
Meelaha lagu waraabiyo biyaha dhulka hoostiisa ku jira waxay ku sii fidayaan gobollada waqooyi galbeed ee Soomaaliland iyo dhulka banaan ee dooxooyinka Puntland. Isu
geynta dhulka la waraabiyo ee Soomaaliland waxaa lagu qiyaasaa 35 kun oo higtar oo
ka noqonaysa 10% dhulka, waxaana dhulkas ku tiirsan nolosha qoysas 4 kun oo beerlay
ah. Beeralayda yar yare e dhulka buuraha ka soo rogan ee Puntland waxay yihiin qiyaas
2,848 higtar. Qaybo badan dhulalkaan ka mid ah waxaa si xun u saameeyey abaarihii
dhowaanahan taagnaa, qas ahaan xilliyada dyerta 2016 iyo gugii 2017.
habka waraabka beeruhu wuxuu wajahayaa caqabado badan, oo ay ka mid y ihiin kuwaan soo socda: • Waxaa badan biyo baxa iyo biyaha oogada yaal ee laga heli karo koonfurta Soomaaliya,
tanoo ka dhalatay hoos u dhaca xaaladda waraab iyo kaabayaasha ilaalinta daadaka
iyo dadaalo yar oo dibu dayac tirka oo keentay amaan darada jirtay.
• Waxaan ku filayn biyaha la isticmaalo, waxaa kordhay jeexdimaha biyuhu samaysteen
iyo dhulka biyaha fariistaan tanoo ay keentay maqnaanshaha qorshaynta iyo
sharciyada isticmaalka biyaha.
• Maamulka wax dhalista ciidda oo liita, sida in lagu daro digayn, barwaaqeeya iyo
cayayaan dilo waa mid si khaldan loo isticmaalo ama aanba la adeegsan gebi ahaan,
maxaa yeelay waxaa yar dhaqaalaha iyo helitaanka agabyadaani heli karaan dhulka
ka baxsan magaalooyinku.
• Tayada abuurka oo liidata iyo abuurka la helo oo keliya ah noocyo kooban.
• Yaranta iyo helitaanka qalabka farsamo ee inta badan beeralaydu qalabkay
isticmaasho ayaan jirin iyadoo beeralayda keliya adeegsadaan qalab gacan ku
samays ah.
• Waxaa sii xumaaday xaaladaha wadooyinka, tanoo kordhisay wakhtiga iyo qiimaha
dalagyada lagu soo gaarsiinayo suuqyada, tanoo dhibaato ku noqotay qodaalkii
dalagyada.
• Habab aan hagaagsanayn oo farsamo beerasho, tanoo ka dhalatay maqnaanshaha
hanaankii fidinta iyo adeegyada cilmi barista.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya28
waxaa kale oo jira, inay xoog badan yihiin khataraha ku xeeran wax soo saarka dalagyada waraabka Soomaaliya, waxaana keenaya horumarinta ay Ethiopia ku samaynaysa biyo qabatinada marinda biyaha webiyada ee wadankeeda ka soo burqada. Webiga shabelle
ayaa gebi ahaanba qalalay laba wakhti sanadihii ugu danbeeyey, wuxuuna qalalay bishii
Maarso 2016, Diiseembar 2016 ilaa April 2017, waxaa jira dhibaatooyin aan horay loo
arag (eeg sawirka 0.10). fulinta buuxda ee Ethiopia ay ku hir gelisay qorshaha balaaran
ee biyaha wuxuu si daran u yaraynayaa qul qulka webiga Shabeele wax ka badan 80%
iyo inuu keeno waxyaabo aan lagu tala gelin oo khataro ah, sida dada xad dhaaf ah oo
aan la filayn.
Beeraha roobka ku baxa, inta badan dalagyada ka baxaa waa mesegada ama haruurta, digiraha iyo in yar oo geley iyo sisin ah, kuwaasoo ka baxa dhulka labada webi u dhexeeya ee gobollada Bay iyo Bakool, qaybo ka tirsan Shabelle iyo Dooxada Jubba, dhul xeebeedka koonfureed iyo dacalka shishe ee waqooyi Galbeed – Soomaaliland, meelahaas oo xoogaa roobab wanaagsan oo ay helaan ay ka dhalatay inay beertaan qaadka iyo heedda (eeg sawirka 0.11). dhibaatada ugu daran ee ay wajahayaan
beeralayda roobka wax ku beerta waxaa ka mid ah (a) roobabkii oo yaraaday iyo qalaylkii
oo ka batay wakhtiyada laoo dhaafay, waayitaanka roobabka oo soo noqnoqday iyo
xilliyada abaaraha imanayaan oo isu dhow dhow iyo daadad; (b) waxaa ka sii daraya
qabsashada biyaha iyo kaabayaashooda kaydin, iyadoo ay yar yihiin adeegyada cusub
ee lagu maal gelinayo; (c) maaraynta carada oo liidata, tanoo ay ka dhalatay haynta
Sawirka 0.10: Angaga Sagxadda webiga Shabelle
Isha xogta: Puntland News24, February 5, 2017.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 29
qoyaanka ciidda oo liidata iyo habka biyo qabatinka oo liita, kaasoo aan caawinayn in
dalagyadu ay baxaan; iyo (d) farsamada wax beerashada oo aad u yar, weli waxay dadku
wax u beertaan hab dhaqameedkii, waa kuwo ka jawaabista khataraha uga imanaya
xaaladaha adag ee roobabka ay yartahay.
Soddonkii sano ee la soo dhaafay, qiimaha wax soo saarka raashinka firalaydu wuxuu hoos u dhacay 60% laga soo bilaabo 1989, marka la bar bar dhigo 1980maadkii oo uu ahaa 53% cel celis ahaan. Tobankii sano ee ka horeeey dagaalka sokeeye cel celiska wax
soo saarka dalagyada raashinka firalayda ah waxa alagu qiyaastay 500 oo kun oo dan
sanadkii,, wuxuu gaaray 654 kun oo tan sanadkii 1989. Tan iyo 1995, cel celiskiisu keliya
wuxuu ahaa 265 kun oo tan sanadkii, oo noocyo kala tagsan ahaa, waxaana sababay
dhibatada roobabka, qalaylak, daadadka wakhtiyadaan, cayayaanka iyo cudurada.
Cuntada gargaarka iyo cunooyinka la soo dhoofiyo waxay mar horeba ahaayeen kuwo
aad u sareeya xitaa ka hor abaarta hadda jirta (sawirka 0.12). cel celiska maxsuulka
wax soo saar wuxuu ahaa mid hooseeya, tanoo ay keentay waxa la gelinayo beeraha
oo yaraa sida abuurka oo tayadiisu ay aad u liidato, qoyaanka ciidda oo liita, farsamada
wax beerista oo liidata, cayayaanka iyo cudurada iyo iyadoo gebi ahaanba aysan jirin
hanaankii adeegyada fidinta. Haddii wax fiican oo ku filan la gelin lahaa, cel celiska wax
soo saarku wuxuu kor ugu kici karaa in xaqiiqda jirta afartii jawaan ee geley ahba gaari
karto lix jawaan iyo saddex jawaan oo mesegada ah oo ay gaarta lix, sida ay tusinayaan
waxa ka soo baxay mashaariic badan oo ay maal geliyeen deeq bixiyayaaashu.
Inkastoo arrimo badan oo la taaban karo oo wakhti dheer soo jiray ay bur buriyeen wax soo saarkii dalagyada firalayda, wax soo saarka sisinta waxaa lagu qiyaasay in lagu beero 150 kun ilaa 250 kun oo beerood, wxayna kor u kacday 1991 iyo 2015 (eeg sawirka
Sawirka 0.11: Wax soo saarka raashinka firalayda Soomaaliya, 1961–2015
Isha xogta: FAOSTAT for 1961–94, FSNAU for 1995–2016. Ogsoonow: tirooyinka sanadle waxaa ku jira waxyaabaha soo go’a bartamaha gu’ga iyo dhamaadka dayrta (bilaha January ee sanadkaas).
-
100,000
200,000
300,000
400,000
500,000
600,000
700,000
19
61
19
63
19
65
19
67
19
69
19
71
19
73
19
75
19
77
19
79
19
81
19
83
19
85
19
87
19
89
19
91
19
93
19
95
19
97
19
99
20
01
20
03
20
05
20
07
20
09
20
11
20
13
20
15
Me
tric
to
nn
es
Maize Sorghum Total cereal
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya30
0.13). intii u dhaxaysay 2011 ilaa 2014, cel celiska dhoofka wuxuu gaarayey 40 milyan oo dollar, isagoona kor ugu kacay 81 milyan oo dollar sanadkii 2014, wuxuuna ahaa mid 20 goor ka badan qiyastii jirtay dhamaadkii sanadihii 1980maadkii oo ahayd 1.8 milyan oo dollar. Wax soo saarku weli waa mid hoosyee, khaas ahaan dadka beeraha yar yar
leh, waxaana badi ay ku dhacdaa abuurka la isticmaalayo oo tayadiisu liidato, cayayaan
kaca iyo cuduro dilaaca, habka farsamo ee maamulka dalagyada oo liita. Waxaa keliya
meelo kooban horumar laga sameeyey nidaamka waraabka, tayada abuurka, maaraynta
cayayaan iyo arrimaha la xiriira farsamada wanaagsan ee beerashada, beeralayda sisinta
ee Soomaaliya waxay muujiyeen inay soo saari karaan maxsuul ka badan 2.5 goor kan
hadda soo baxa iyo qiyaasta afar goor wax ka badan maxsuulka hadda celi celis ahaan.
Sawir 0.12: Wax soo saarka dalagyada firalayda, raashinka la soo dejiyo, iyo cunada gargaarka ee Soomaaliya, 1988–2015
Isha xogta: FAOSTAT, Barnaamijka cunada aduunka WFP iyo FSNAU.
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
1.2
1.41
98
8
19
89
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
20
14
20
15
Mill
ion
s o
f M
etr
ic t
on
s
Production Import Food Aid
Sawirka 0.13: wax soo saarka Sisinta Soomaaliya, 1961–2017
Isha xogta: xogta waxay ku salaysantahay tirakooba qaran ee la fuliyey 1988 FAOSTAT. Sawirka 2016 and 2017 waa qiyaasta saamaynta abaarta oo u baahan qiimayn (Somalia 2018).
-
10,000
20,000
30,000
40,000
50,000
60,000
1961
1963
1965
1967
1969
1971
1973
1975
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
2015
2017
*
Me
tric
to
ns
FAOSTAT FSNAU
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 31
ka hor dagaalka, muuska wadanku wuxuu ahaa dallaga ugu balaaran (marka la qiimaynayo qiimaha wax soo saarka, qiimaha dhoofka iyo shaqaalaynta), dadka sida tooska ah iyo sida aan tooska ayn uga shaqaynayey waxay ahayd tiradoodu 120 kun oo qof sida lagu qiyaasay. Waxaa intaas dheer, Soomaaliya waxay ahayd wadanka ugu
balaaran ee mooska dhoofiya bariga Afrika. Dhoofka muusku wuxuu hoos u dhacay
sanadihii uu dagaalka sokeeye ka bilowday gobollada koonfurta, wuxuuna si guud u
istaagay 1999 markii ay xili roobaadkii Elnino ee daadaka wadatay ay bur burisay iyo
wadanka oo lumiyey suuqyo muhiim ahaa oo mooska la geyn jiray oo Yurub ku yaalay.
Wax soo saarka mooska waxaa xudun u ahaa beero kuwa waaweyn ah oo gaar loo
leeyahay, wax fiican la gelinayey, taageero fiican oo frsamana lahaa, waxaana la jiray
shirkado dhinaca dhaqalaha ah oo maal gelinayey, kuwaasoo dawladda, Taliyaaniga iyo
Sucuudi Caraybiya lahaayeen.
Qiyaaska wax soo saarka muuska ee sanadahaan danbe waa kuwo aad uga yar siduu ahaan jiray ka hor dagaalkii sokeeye (eeg sawirka 0.14). Gobolka shabeellaha Hoose,
qiyaasta 1,535 higtar oo ayaa mooska laga beerayey, tanoo tiro ahaan noqonaysa saddex
meelood wax soo saarka guud, dhamaanna waa mid gudaha loo isticmaalo. Waxa soo
baxaa wuxuu ahaa mid yara koreeya, qiyaasta 50 ilaa 74 tano higtarkii. Beeraha ganacsiga
ee muuska laga soo saaro sidookale waxaa laga soo saaraa geed mirood kale oo ay ka
mid yihiin canabka, qaraha iyo noocyada liimaha iyo sidoo kale dalagyo cunto oo gudaha
lagu isticmaalo.
Muusku wuxuu u lahaa Somaaliya mudnaan wanaasan, oo ay k amid tahay in loo dhoofiyo wadamada gacanta carabta, sababo badan:
• Wuxuu leeyahay cunis balaaran oo gudaha ah wayo wuxuu leeyahay dha dhan
wanaagsan iyadoo ay dadku ku cunaan bariiska ama baastada ama hilibka.
• Dadka beeralayda iyo kuwa gudaha ku barakay waxay farsamo ahaan haqaaniin sida
loo isticmaalo.
• Waxaa la heli karaa ciid iyo tayo biyo oo ku haboon, umana baahan ama wax yar
ayuu ka qaadanayaa muusku marka la beerayo barwaaqeeyaha.
• Noocyada wadanka laga beerto waa geedo adkaysi fiican u leh cudurada.
• Si wanaagsan ayaa loo qaabeeyey waraabkiisa, biyo qabadka iyo nidaamka ilaalinta
daadka, 100% ayeyna u shaqaynayaan nidaamyadaani haddii dibu dayac tir lagu
samaynayo.
• Isku xirka wadooyinka waxay u hal weli karaan 100% hadidi dibu dayac tir lagu
sameeyo, sida jidadka isku xira beeralayda muuska iyo dekedaha u dhow ee Muqdisho
iyo Kismaayo.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya32
Marka laga tago muuska khudaar kale iyo geed miroodyo kale ayaa ka baxa koonfurta Soomaaliya, dhinaca gobollada waqooyi galbeed ee Soomaaliland iyo dhulka siman ee dooxooyinka dhul beereedka Puntland, iyadoo ay ku mahadsan yihiin kororka wx soo saarka ee ay ku dabooleen baahida gudaha iyo guusha ay ka gaareen dhoofinta liin dhanaanta qalalan (eeg shaxda 0.4). ka hor wax yar abaartii sanadihii 2015 ilaa 2014, wax
soo saarka dhirta khudaarta waxa lagu qiyaasay 97,025 tan, tanoo ah laban laab dhamaan
khudaarta qayb hoosaadkaan ka soo bixi jirtay ka hor dagalkii. Geed miroodka anabka iyo
liimaha, xoogga la geliyey ka hor abaartii waxaa lagu qiyaasay 89% heeka 1988, wax soo
saarkii rasmiga ahaa ee sanadihaan danbe taasoo ah qiyaasta rasmiga ah ee la heli karo.
Fursadaha waa maal gelinta gaarka ah iyo kororka qayb hoosaadka oo badan.
inta badan abaartii dhowahanahay jirtay ee ahayd xiligii dayrta 2016 iyo xilligii gu’ga ee 2017 waxay ku keeneen dalagyada saamayn aad u daran, tanoo sababtay dhaqaale bur bur ku yimid wixii ka soo baxayey afar qaybood oo cuntooyinka rasmiga ahaa oo lagu qiyaasay 54%, noqonayana 71.1 milyan oo dollar sanadihii 2013 ilaa 15. Dhaqaalaha
ku lumay waxaa lagu qiyaasay 35% geleyda, 47% mesegada ama haruurka, 58% digiraha
iyo 83% sisinta. Gobollada Bay iyo Shabeellaha hoose waxay noqdeen kuwo deris la
noqday khasaaraha ugu badan, waxayna hoos u dhaceen 74% iyo 54% siday ahaayeen
aasalkoodii hore (qiyaasta 23 milyan oo doolar midkiiba). Waxaa mahad ah horumarka
heerarka webiga tan iyo Abriil 2017, khasaaraha bariiska, kaasoo ka baxa agagaarka
Jowhar ee gobolka Shabeellaha dhexe wuxuu ku xadidnaa 60%.
Qiyaaska khasaaraha la taaban karo iyo kan lacageed waa xilliyadii dayrta 2016 iyo gu’gii 2017, oo ay aad u balaaranaayeen khasaaraha ku dhacay geed miroodka, khudaarta iyo maydiga. Khudaarta, khaaaraha la taaban karo cel celiskuus wuxuu noqday 48% liimaha,
94% timirta, muuska 68% oo ay hoos u dhacday wixii ka soo baxayey. Khudaartana,
khasaaraha la taaban karo eek u dhacay wuxuu dhexeeyaa 88 ilaa 93%. Khasaaraha ku
dhacay xabagta beeyada oo ka baxda gobollada Bari iyOSanaag, waaa lagu qiyaasay
17% siday shegayso qiyaasta laga sameeyey qiimaynta abaarta ee Soomaaliya 2018.
Waxyaabaha ka dhashay xaaladaha abaarihii hore iyo hoos u dhaca balaaran ee dhamaan
dalagyada, beeralayda gobollada waqooyi galbeed xilligii 2015 iyo gobollada koonfurta
iyo bartaha ilaa laga soo gaaray bartamihii 2016 waxaa ku dhacay khasaare balaaran.
haddii heerarka webiga, ayna roobabku caadi ku soo noqdaan, Soomaaliya waxay haysataa furad ay ku balarin karto wax soo saarkeeda firalayda, iniinyaha saliidda, miraha iyo khudaarta. Sidaa darted, in la hormariyo habka ilaalinta daadadka ee wadanka
iyo kaabayaasha waraabka, tayada abuurka, maaraynta cayayaan iyo arrimaha kale ee
la xiriira farsamooyinka wanaajinta beeraha ee loo baahan yahay haddii beeralayda
loo meeleeyo dhul badan oo beeasho, kor loo qaado wax soo saarkooda iyo xoojinta
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 33
Shax
da 0
.4: w
ax so
o sa
arak
khu
daar
ta iy
o ge
ed m
irood
ka S
oom
aaliy
a, 1
977–
2017
1977
-80
1981
-84
1985
1986
1987
1988
2015
(P
re-D
roug
ht) \
a
2016
-17
(Dro
ught
) \a
Vege
tabl
es\b
26,
600
30,
100
40,
800
48,
300
52,
500
54,
600
97,
025
15,
632
Wat
erm
elon
30,
000
7,9
04
Tom
atoe
s 5
9,02
3 7
,143
Oni
ons
8,0
02
585
Oth
er -
-
Gra
pefr
uit a
nd L
ime
9,6
50
10,
275
10,
900
13,
100
27,
300
34,
600
30,
648
14,
376
Bana
na\c
68,
500
72,
200
60,
000
93,
900
108,
000
115,
200
148,
890
48,
367
Oth
er F
ruits
\d 8
8,25
0 9
6,75
0 1
00,0
00
113
,000
1
25,4
00
135
,000
1
4,76
7 3
,425
Papa
ya 8
,000
3
,025
Dat
es 6
,767
4
00
Oth
er -
-
Tota
l Hor
ticul
ture
Pro
ducti
on 1
93,0
00
209
,325
2
11,7
00
268
,300
3
13,2
00
339
,400
29
1,33
0 8
1,80
0 Is
ha x
ogta
: Xar
unta
dhe
xe e
e w
aaxd
a tir
akoo
bka,
was
arad
da q
orsh
aynt
a, S
omaa
liya
1989
iyo
qiim
aynt
a ba
ahid
a sa
amay
nta
abaa
rta
(FGS
201
7a).
Ogs
oono
w:
a. s
anad
ihii
2015
iyo
2016
ilaa
17
tiroo
yink
a la
tilm
aam
ay e
e qi
yaas
ta la
isku
raac
ay w
axay
ka
timid
daw
ladd
a fe
dera
alka
iyo
maa
mul
gob
oled
yada
, FAO
iyo
baan
ka a
duun
ka, w
aana
qi
imay
nta
baah
idsa
saam
aynt
a ab
aart
a So
maa
liya
2018
. San
adah
a 20
16 il
aa 1
7 tir
ooyi
nka
la ti
x ra
acay
kel
iya
waa
wak
htig
ii ab
aart
a oo
aha
yd O
ktoo
bar 2
016
ilaa
Sebt
eeba
r 201
7.b.
Qiy
aast
a kh
udaa
rta
laga
bix
iyey
ee
sana
dihi
i 197
7 ila
a 88
wax
aa la
ga k
eena
y ce
l cel
iska
tiroo
yink
a qa
ran
ee ti
rako
obka
wax
aana
ka
mid
ah
khud
aart
aas,
qara
ha, y
aany
ada,
bas
hash
a,
kaar
oota
da iy
o kh
udaa
r kal
e. C
el c
elisk
a 20
15 il
aa 1
7 w
uxuu
shee
gaya
a ke
liya
qara
ha, y
aany
ada
iyo
bash
asha
.c.
Qiim
aynt
a m
uusk
a ee
waa
sana
dihi
i 197
7 ila
a 88
, wax
ayna
ka
timid
tirk
oobk
a qa
ran
iyo
FAO
STAT
, laa
kin
laba
d di
raba
ma
ahay
n ku
wo
la b
aahi
yey.
d. Q
iyaa
sta
geed
miro
odka
kal
e ee
sana
dihi
i 197
7 ila
a 88
wax
aa la
ga k
eena
y tir
koob
ka q
aran
, waa
na c
elce
lis a
y ku
jira
an ca
nbah
a, b
abay
ga, q
unba
ha, t
imirt
a, sa
ytuu
nka,
liim
aha
iyo
geed
m
irood
yada
kal
e
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya34
u adkaysiga mustaqbalka dhibaatooyinka cimilo eek u imanaya. Dhamaan horumarinta
qaybahaan waxay u bahan yihiin amaan xooggan oo ka hir gala dhulka miyiga ah ee
koonfurta Soomaaliya iyo taageero iyo wax qabad ay la yimaadaan dhamaan maamulka
gobollada. Caqabado badan ayaa weli ku haraeeraysan suurta galnimada in la kordhiyo
maxsuulka iyo dhulka qodaalka, laakiin fulinta hab wax qabad oo maamulka beeraha oo
la xiriira ciladaha cimilada kaga yimaadda beeraha iyo waxyaabaha ay ka midka yihiin
horumarinta abuur abaaraha u adkaysta, maaraynta beeraha iyo farsamada casriga ah ee
waraabinta dhibicda waxay kor dhin karaan waxa ka soo baxa inta badan beeraha roobka
wax ku beerta, maxsuulka waxa soo baxa iyo qodaalka meelahaan wax looga beeerta
wuxu noqon karaa mid laban laabma ama saddex laabma.
Wax yar ayaa laga ogyahay wax qabadka qaybta kaluumaysiga, laakiin wuxuu leeyahay muhiimad wanaagsanSoomaaliya waxay leedahay xeebta ugu dheer Afrika oo dhererkeedu yahay 3,333km uti qayb balaaran oo xuduudka dhaqaalaha ee loo yaqaan EEZ. Inkastoo qalfoofka
baddu uu dhow yahay iyo uuna leeyahay deegaanno xadidan oo suuq geynta kaluunka
ah, intaan ka hayn xeebaha Puntland, guud ahaan habka dhaqaale ee balaaran ee
Soomaaliya wuxu leeyahay noocyo kala duwan oo khayraadka badda ah iyo tiro aad u
sarayso oo noocyo kalluun ah, iyadoo ay jiraan noocyo tiro badan oo tuunada ah iyo
kalluunka kale oo isaga kala gudba iyo noocyo kale oo cansaanyaduna ka mid tahay.
Quudashada kaluunka ee Soomaaliya waa mid aad u hooseeya marka loo eego Afrikada kale, laakiin waxay ku sii kordhaysaa magaalooyinka iyo dadka qurbo joogta ah ee gudaha Soomaaliya ku soo noqonaya oo quuta ayaa keenay in baahida isticmaalka kalluunka ee gudaha wadanka ay sii kororto. Bulshooyinka xeebaha dhaqan ahan waa
kuwo ku tiirsan kalluumaysiga iyagoo ka dhigto cunno iyo iyagoo ay noloshooda ku
tiirsan tahay, dhoofinta wax soo saarka kalluunka wuxuu inta badan aadaa koonfurta
wadamda Kenya iyo Tansaaniya iyo qayb aadda gacanka carabta. Jiilal soo jiray oo ku
nool meelaha gendiga leh waa meelaha ay ku yar yihiin ama aan laga quudan xoolaha,
waxaase meelahaas qiimo ku leh kaluumaysiga gaar ahaa waa meelaha webiyada ku
teedsan ee koonfurta Soomaaliya oo leh khayraad wanaagsan. Kaluumaysiga gudaha iyo
quudashadiisa waa mid ka yar intii laga rabi lahaa.
Maqnaanshaha ama tamar darida maamul iyo marnaanshaha maamul kalluumaysi oo wax tar leh oo jiray sodonkii sano ee la soo dhaafay ayaa sababay kaluumaysi sharci iyo sharci daraba ah oo ay geysanayaan maraakiib jariif ah oo shisheeya waana mid sii balaranaya oo aan ilaalin lahayn. Waxaan arrintaan ka dhashay dhibaato khatar badan
oo ku timid badda iyo deegaanka xeebaha, iyadoo in badan oo bulshooyinka xeebuhu
ay sheegayaan inuu hoos u dhacay kalluunkii ay soo saari jireen. Waxaa kale oo jira heer
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 35
kulka badda oo ku kacay oo saamayn xun ku yeeshay soo jilaabashadii kaluunka iyo
meelihii uu ku gabanayey; wxaa kaloo badan dhibaatoyin soo noq noqday iyo daadad ku
yimaadda dhulka hoose ku dheraran badda, marintada, gacamada iyo kanaalada milixda
laga beero.
Aqoonta kalluumaysatada Soomaaliya waa mid aad u kooban, maxaa yeelay biyaheedu waa kuwo aan la calamadin, anna laga shaqyn iyo kuwo aan la ilaalin. Ma jirto wax xog
ah oo la isku lahayn karo oo ka hadlaysa hawlahay qabtaan, dhulka, suuq geynta iyo
xaaladaha deegaanka ee la ururiyey xilligii dagaalka sokeeyo iyo ka horba. Kalluumaysiga
badweynta mid noociisu yahay cabir casri ah, iyadoo hawsha kalluumaysiga inta badan
ay fuliyaan raggu (qiyaasta 9,500 oo wakhti buuxa iyo qyab ahaan kala bar wakhti ayaa ka
shaqeeya, iyagoo ku hawl gala 1300 oo doonyood oo noocoodu yar yar yahay) ganacsiga
iyo hawlaha kale ee taageeraya sida habaynta kalluunka waa kuwo aad u liita tan iyo
1980, laakiin waxay muujiyeen koror. Heerka wakhtigaan la joogo waxaa lagu qiyaasay
wax soo saarka kalluun ee sanadkii inuu yahay qiyaasta 835 kun oo tan. Sahan la isku
halayn karo xogta ku jirta ayaa sheegaysa in 17 nooc oo kalluun kala duwan ah, 8 ka mid
ah qaybahaas waa afdhuubyada, kalluunka rida, libaxyada, cansaanyada iyo qaybo kale
oo ah kuwa la soo jilaabto 40% kalluunka la soo saaro, mana ahan wax joogto ah.
Maamulka badda iyo kalluumaysiga ee Soomaaliya waa mid weli aan hana qaadin, habka rasmiga ah ee bixinta sharciyada kallumaysiga qayb ahaan waa mid cusub oo dawladda federaalku ay meel marisay 2016, kaasoo weli aan si hagaagsan u dhaqan gelin, qayb ahaan kuwo ka mid ah sharciyada iyo nidaamyada gobollada. Wadaagista
dhaqaalaha ee u dhexeeya dawladda federaalka iyo maamul goboleedyada sharcigeedu
waa mid mar dhow la unkay welina aan la fulin. Inkastoo la xusay waxa la rabo, haddana
dawladda federaalka iyo maamul goboleedyada wasaaradhooda kaluumaysi waxay
ahayaan kuwo isla arka sharciyada ay bixiyaan, mana lahan awood ay kula socdaan ama
ku ilaaliyaan kalluumaysiga khaas ahaan kan bad weynta.
Hawlaha wakhtiyadii dambe ee burcad badeedda oo keenay weeraro dheeraad ah oo inta badan ka dhacayey bulshooyinka xeebaha badweynta hindiya ee Galmudug iyo Puntland intii u dhaxaysay 2007 iyo 2011 ayaa iyana carqalad keenay, waayo maraakiibta caalamiga ah ee ilaalinta badaha ayaa keenay faa’iido daro. Inkastoo
weeraro bur cad badeed oo yar la isku tayey tan iyo 2015, inkastoo ay jireen isku dayo
kooban oo weeraro burcad badeed geysteen haddana kumay guulaysan inay afduubtaan
maraakiibta ganacsiga (waxaa jiray hal mid bilowgii 2017, laakiin waxaa si degdeg ah u
xalisay oo soo fara gelisay maamulka puntland iyo odayaasha qabaa’ilka) (eeg shaxda
0.3). sidoo kale waxaa jiray cadada yar oo ay ku lug leeyihiin maraakiiba shisheeye ee
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya36
jariifka (sanadkii 2015, tusaale ahaa laba markab oo iraaniyeiin ah ayaa la weeraray, mid
wuu cararay, kii kalena waa la qabtay, waana lala wareegay), waxaa kale oo jirta in la
haystayaashii horay loo soo qabsaday weli loo haysto madax furasho.
Fiditaankii burcad badeeddu waxay yaraysay kalluumaysigii sharci darada ahaa, maritaankii aan la ogayn iyo hawlihii kale ee aan sharciga ahayn ee biyaha Soomaaliya iyo badweynta hindiya, tani waxay keentay in noocyada kalluunka qaar dib ay u soo kabtaan. Hoos u dhaca ku yimid dhowanahaan burcad badeeda, waxaa la soo sheegayaa
in hawlihii sharci darada ahaa ee ka socday biyaha Soomaaliya ay sii kordheen. Siday
sheegyso kooxda kormeerka qaramadda midoobay ee Soomaaliya iyo Ereteriya, shirkado
amaan oo Soomali leedahay ayaa mar marka qaarkood ku lug yeesha hawlahaan, qaar
badan oo ka mid ah waxaa suuro gal inay xiriir horay ula lahaayeen burcad badeedda.
Caqabadaha ugu waweyn ee kallumaysiga haysta waa (a) waxaa yar adeegyada dhulka
ee kalluumaysiga ee yaal dhamaan dekedaha waaweyn, (b) waxaan jirin ama aad u yar
adeegyadii isku xirnaa ee qaboojinayey kalluunka, (c) waxaa yar hawlaha habaynta, iyo
(d) waxaan jirin ama aad u liita isku xirka gaadiidka iyo wadooyinka ee isku xira suuqyada
waaweyn iyo bulshooyinka kalluumaysatada ah ee go’doonsan ee ku nool xeebaha, qaar
badan oo ka mid ahina waxay wax soo saarkooda inay u iib geeyaan ku xiran yahay Yaman
oo ay ka helaan dhaqaale.
Tixgelinta muhiimdaha jiray ee lagu joogtaynayo balaarinta kalluumaysiga, khaas ahaan tuunada iyo noocyada kale ee tuunada badweynt. Kalluunka xumaaday ayaa sidoo kale
loo isticmaali karaa noocyo kala duwan oo ay ka mid yihiin in dadku quutaan, xoolaha
la siiyo iyo in tamar laga dhaliyo. Maarayn wax tar leh, isku duwid iyo kormeer iyo
maal gelin dawladda ah iyo qorshayaal taageero farsamo oo ay ka mid yihiin taageero
qorshayaasha balaarinta shirkadaha kalluumaysiga, waxaana lagu hor marin karaa (a)
suuq geynta iyo qiimaynta qabashada iyo (b) qiimayn dhaqaalaha iyo meel marinta
sharciyadii horay u jiray.
Shaxda 0.5: Falalka burcad badeed ee Soomaaliya intii u dhaxaysa 2008 ilaa 2016
Pirate Activities 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Suspicious events 8 59 99 166 74 20 5 1 2
Total attacks 24 163 174 176 34 7 2 0 1
Of which pirated 14 46 47 25 4 0 0 0 0
Isha xogta: EU Navfor (http://eunavfor.eu/).
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 37
Hay’ado xoogan oo maamul, maaraynta, adeegyada fidinta iyo kaabayaasha dhaqaalaha ayaa looga baahan yahay in lagu taageero maal gelinta gaarka loo leeyahay ee wax soo saarka iyo suuq geynta Wakhtiga dhow iyo kan dhexe (hal sano ilaa shan sano), soo kabashada wax soo saarka beeraha, khaas ahaan dalagyada, oo la gaarsiiyo heer wanaagsan waxay ku xiran tahay amaan wanaagsan; hay’addo dawladeed iyo bulsho oo xoogan, iyo ugu yaraan in dib loo dhiso hanaankii ilaalinta daadka, waraabka iyo kaabayaasha wadooyinka iyo gaadiidka. Wakhtiga dheerna, waxaa la xaqiijin karaa muhiimada kororka qaybtaan
oo lagu hormarin karo keliya iyo in la fuliyo istiratijiyada horumarineed oo lagu fahmo
qaybtaan, taageeris la siiyo hay’adda maamul iyo wax ka qabashada sidii qaybaha gaarka
loo leeyahay ay ugu lug lahaan lahaayeen wax soo saarka guud iyo kan gudaha iyo
ganacsiga dibadda oo lagu lug yeesho, sidoo kale habaynta wax soo saarka yaa muhiim
ah. Istiraatijiyaddu waxay ujeedkeedu noqon doonaa in laga guul gaaro muhiimadda ay
leeyihiin qodobadaan muhiimka ah ee soo socda:
• Kordhinta wax soo saarka dalagga la gaarsiiyo heer wanaagsan, iyadoo dib u habayn
lagu samaynayo hababka ilaalinta daadadka, waraabka iyo kaabayaasha jidadka iyo
gaadiidka, balaarinta kaabayaasha dhaqaalaha iyo farsamada casriga ah ee kaydinta
biyaha iyo qabashada biyaha iyo dib u awoodaynta cilmi barista iyo fidinta si kor
loogu qaado mel marinta hab blaaran oo wax looga qabto dhibaatooyinka beeraha
uga imaanaya cimilada.
• Ilaalinta iyo hormarinta deegaanka, fududaynta dhamaan waxyaabaha u dayacaya
beeraha ee ka imanaya isbedelka cimilada.
• Dibu qaabaynta qaybaha gaarka loo leeyahay ee nidaamka wax soo saar dhamaan
qaybaha oo loo qaabeeyo hab casriya, ganacsi leh iyo inuu noqdo mid tar tan lah oo
qiimo u kordhinayo habaynta wax soo saarka.
• Xoojinta adkaysiga wax haysiga qoyska iyo yaraynta nafaqadarada, waxaana ka mid
ah iyadoo la fulinayo hab wanaagsan oo casriya oo ah farsamada kaydinta dalagyada
soo go’a iyo talaabooyin looga hor tegayo khataraha abaarta.
Qaybaha lagu tala bixiye ee ah istiraatijiyadda wax looga qabanayo waxaa lagu soo
kooban qodobadaan hoose.
Tala bixinno ku aadan xalinta isbedelka cimilada Soomaaliya oo si buuxda u fulisa figradda rasmiga ah ee barnaamijyada qaran ee wax looga qabanayo isbedelka cimilada loona soo gaabiyo (NAPA) iyo ka qayb galka Qaran ee lagu xaqiijinayo wax ka qabashada (iNDC) waxaa loo baahan yahay qorshe wax qabad oo lagu fidiyo nidaamka beeraha si ay u noqdaan kuwo u adkaysta cimilada. Fulinta iyadoo xoogga la saarayo taageero la siiyo la qabsiga iyo heerarka cimilada
waxyeeladay u geysnaayaan beeraha iyo dibu habayntooda (shaxda 0.5).
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya38
Tala bixinno ku aadan maamulka khayraadka dabiiciga ah iyo dhul daaqsinkawaxaa jirta baahi ku aadan in laka cadeey qorshaynta kiraynta dhulka, gaaritaanka siyaasado arrimahaan lagu fulinayo iyo fulinteeda iyadoo ay ka qayb yihiin bulshooyinka gudaha, horumarinta tayada bulshooyinka si ay maareeyaan khayraadkooda dabiiciga ah hab ay ku joogtayn karaan lahaanshaha iyo taageerada dib u habaynta dhul
Shaxda 0.5: Muhimadaha Soomaaliya eek u aadan wax ka qabashada isbedelka cimilada
Goobaha barnaamijyada hawlaha
Joogtaynta maamulka dhulka
• Horumarinta siyaasado qorsheyaal qaran oo lagu ilaalinayo kaymaha, dhaqaalaha dhulka iyo noolaha deegaanka.
• Ilaalinta kaymaha iyadoo la shaqaalaynayo dadka degan agagaarkooda.
• Kor u qaadista wacyiga ku aadan deegaanka, xoog saarista dhaqaalaha iyo adeegyada si kor loogu qaado ilo kale oo tamar laga heli karo.
• Horumaritna iyo dhaqan gelinta qorshayaasha isticmaalka dhulka ee degmo kasta.
• Horumarinta maamulka dhul daaqsimeedka, iyadoo la hor marinayo iyo in la dhaqan geliyo kala xayndaab daaqsinka ah
• Bilaabista heer balaaran oo olole dhirayn ah, waxaana ka mid ah in la qaybiyo abuurka lana siiyo bulshooyinka u dayacan xaalufka.
• Joojinta soo saarka dhuxusha, joojinta dhoofkeeda, houmarinta qorshayaal kale oo tamar lagu helayo, taageeridda samaynta iyo isticmaalka shooladaha shidaalka ku shaqeeya iyo taageeridda waxyaalo kale oo dhinaca nolosha ah oo la siiyo dadka soo saara dhuxusha.
Horumarinta iyo maaraynta biyaha
• Dhismaha kaabayaal heerka dhexe ilaa kan balaaran, sida biyo xidheenno, ilimo waraab, goobo xooluhu biyaha ka cabaan iyo ceelasha gunta dheer. Aas aasidda dhamaan mashaariic cusub oo la xiriirta qiimayn lagu sameeyo saamaynta deegaanka.
• Dhisidda ama dib u dayac tirka kaabayaasha dhaqaale ee heer bulsho oo ay ka mid yihiin berkedaha, ceelasha gunta dhaadheer, waraha iyo farsamooyinka kale ee casriga ah, si loo xaqiijiyo habka lagu joogtaynayo farsamooyinka.
• Dhismaha qararka/xanibaadaha iyo qararka biyo xidheenada si looga hor tago daadadka.
Maaraynta masiibooyinka
• Xoojinta hay’adda qaran eemaarayntamasiibooyinka, horumarintanidaamkaka siidigista iyodiyaarintaqorshayaashadiyaargarowga,maarayntaiyokajawaabistadegdeggaah.
• Abuuristasanduuqdhaqaaleoogargaarkaah.
• Dhismahaadeegyadakaydintacuntadaiyodaaqa,ooaykamidyihiinkayda loogu tala galay agabyada gurmadka loogu tala galay.
Isha xogta: Somalia 2013a, 2015.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 39
daaqsimeedka. Dhulka fidsan ee daaqsinka dibu habayntiisa waxaa lgu gaari karaa in la
isla xaqiijiyo ciidda iyo maaraynta biyaha, dib u dhiraynta iyo dhiraynta, dib u abuurista
daaqa, beerista dhirta u adkaysata abaaraha iyo cawsaska sida degdegga ah u baxa iyo
bahaha digirta iyo isticmaalka habab balaaran oo ah qabashada biyaha iyo farsamooyin
casriya oo kala duwan oo lagu ilaalinayo daadadka.
kaynta Soomaaliya waxaa laga soo saara laba shay oo waweyn oo kala ah dhuxusha iyo beeyada iyo xabagta. Balaarinta barnaamijka loo qaadayo si loo yareeyo dhuxusha,
khaas ahaan jarista geedaha qudhaca oo muhiim u ah nolosha waxay ku dhismi karaan
saddex tiir: (a) in abuuro hab isku xiran oo sharciyeed iyo horumaritna tayada hay’addaha
ku shaqada leh; (b) kor u qaadista farsamooyin casri ah oo ka soo baxa wax soo saarka
beeraha iyo farsamo wax lagu karsado oo ay ka mid tahay bed qabka iyo tamar joogto
ah oo la isku halayn karo; iyo (c) in si balaaran loo kordhiyo isticmaalka gedaha la dhaho
Prosopis Juliflora Soomaalidana u taqaan Garanwaaga ama Cali Garoobka, oo loo
adeegsado dhuxusha iyo ganacsi ka soo baxa oo xoolaha lagu quudiyo.
kor u qaadista iyo dhaqan gelinta habab joogto ah oo lagu wanaajinayo maydiga, beyada iyo xabag carbeedda ayna ahaato muhiimadda koowaad maamulada Puntland iyo Somalilnd iyo inay deeq bixiyaaashu ku taageeraan. Muhiimadda labaad waa in la
kordhiyo qiimaha dheeraadka ee lagu taageerayo maalgelin cusub ee gaarka loo leeyahay
ee dhinaca habaynta ah.
Tallo bixinno ku aadan kordhinta soo saarka nacfiga xoolaha iyo wax soo saarkoodaDawladdu waxay gacan ka geysan karaa kordhinta wax dhalista xoolaha iyadoo u maraysa (a) balaarinta gaaritaanka hab dhaqameedka iyo suuqyo cusub oo dhoof iyo (b)
dhismaha tayada hababka hadda jira ee isku xiran si loo xaliyo cudurada khatarta ku ah
xoolaha, talaabooyinkaan waxaa ay u mari kartaa wada hadallo joogto ah oo ay la yeelato
wadamada soo dhoofsada xoolaha si la isula eego iyo in wax kastoo cusub oo la xiriira
heerka faya qab iyo waxyaalaha kale ee muhiimka ah ee loo bahan yahay la isula ogaado.
Meelaha kale ee muhiimadda laeh waxaa ka mid ah kor u qaadista talaboyinka wax
dhalista iyo wax qabadka xanaanadda xoolaha ee wanaagsan iyo xoojinta siyaasadaha
isticmaala dhul daaqsimeedka, qorshayna iyo dhaqan gelinta iyadoo ay bulshadu ka
qayb qaadanayso. Wax badan oo la qabdo waxay siinaysaa taageero sidii loo xoojin lahaa
nidaamyada isku dhafka wax soo saarka, waxayna isu keenaysa hawlaha isku xirka ee ka
dhexeeya dalagyada iyo nidaamyada magaalooyinka si loo balaariyo iyo in la helo hab isku
xiran oo ah nidaam lagu quudinayo xoolaha iyo kor u qaadista waxyaalaha dheeraadka
ah iyo heerarka isku xir, khaas ahaan arrimaha quseeya dhul xirashada iyo baahiyaha loo
qabo xoojinta.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya40
kordhinta waxa ka soo baxaya iyo qiimaha wax soo saarka xoolaha waa in loo maraa kor u qaadista iyadoo la dhiiri gelinayo iyo fulinta hab wax tar leh oo ku aadan dadaalada maal gelinta gaarka ah si loo habeeyo wax soo saarka xoolaha. Waxaa intaas dheer
in maal gelinta dawladda ay noqoto wadooyinka iyo gaadiida iyo kaabayaasha tamarta
koranmtada si loo yareeyo qarashaadka suuq geynta wax soo saarka, waxaana lagu tala
bixinayaa in dawladdu fuliso waxyaabahaan soo socda:
• Fulinta hab muuqda oo dibu habayn ah iyo barnaamijyo maal gelin si dib loogu
habeeyo qaybaha rasmiga aan ahayn ee caanaha iyo kor u qaadista hababka isku
xiran ee hadda jira ee caanaha lagu keeno, kuwaasoo ah (dhayda iyo dhanaanka),
si loox aqiijiyo bed qabka dadka quuta, loo yareeyo xilligooda, loo tir tiro wax tar
xumadooda, loo xaliyo soo saaristooda oo yar iyo qiimaha habaynta ee koreeya iyo
balaarinta qiimo are oo soo saaristooda ah, ooa y ka mid yihiin warshadaynta, in
yoogad laga sameeyo iyo burcad.
• Xalinta xaaladaha heerka faya dhowr ee suuqyada hilibka iyo adeegyada gawraca,
si labada ba loogu xaqiijiyo bedqabka dadka quudana iyo ka gacan siinta gaarista
suuqyada goboleed, khaas ahaan bariga dhexe.
• Wax barista qaybaha hargaha iyo saamaha oo ku aadan sida wanaagsan ee loo
megdin karo iyo hab casri ah oo lagu diyaariyo si loo kordhiyo waxa ka soo baxaya
iyo qiimaha ay yeelanayaan, sidoo kale si loo dhaqan geliyo sharciyada la xiriira
hagaajinta deegaan, si looga hor tago dhibaatada deegaan iyo duruufaha samaynta
xun ku yeesha wax soo saarka
• Fududaynta haba wanaagsan oo gaaris oo wax looga qabto, caafimaadka, hawlaha
fidinta iyo maaliyadda qoyska ee digaagga iyo hab xaafadaha ay ku soo saarayaan
digaag; xaqiijinta nidaam ku filan oo lagu gaarsiinayo adeegyada iyo kormeerka
caafimaad oo heer balaaran ah, soo saarista ukun ganacsi iyo taageero heerkeedu
balaaran yahay oo la siiyo soo saarista iyo ka ganacsiga hilibka digaagga, waxayna
arrimahaan keliya qiimo yeelanayaan marka isku xirka iyo qiimaynta lagu sameeyo
sida ay wax tar u leedahay qaybtaan.
Talo bixinno ku saabsan kordhinta wax soo saarka dalaggaDhamaystirka barnaamijyada wakhtiga dhexe waxay u bahan yihiin in loo fuliyo degdeg, la balaariyo iyo in la joogteeyo wax soo saarka iyo waxsoo saaridda la helayo laga dhigo alaab joogto loo helayo iyo kala duwanaanshaha wax beersita iyo dalagyada kale ee qiimaha sare leh. Qaybaha ugu waaweyn waxaa ka mid ah (a) dhismaha hay’adihii
maamul iyo tayada dadka; (b) dib dayac tirka hababkii ilaalinta daadak iyo kaabayaasha
waraabka ee saarnaa labada webi ee mara koonfurta Soomaaliya; (c) balaarinta biyo
qabatinada roobka iyo celinta qoyaanka iyo soo saarista talaabooyin lagu ilaalinayo
nabaad guurka cidda iyo helitaanka warbixinaha ee gobollada bartamaha iyo waqooyiga;
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 41
(d) dib u dayac tirka wixii horay u jiray iyo jidadka dhulka miyiga ah si loo hormariyo
gaadiidka si wax loo geliyo beeraha iyo in waxa soo baxa la keeno suuqyada; iyo (e)
horumarinta helista iyo la qabsiga habab wanaagsan oo wax ku beerashada cimilada ah.
Afarta qaybood ee ugu horeeya waxaa lagu fulin karaa haba wada jir ah, halkii laga soo
celin lahaa, dhismaha hay’addaha dawladda oo aan lahayn maal gelin kaabayaasha ah
waxba soo kordhinayaan, iyo talaabooyinka loo qaado wax soo saarka iyo wax dhalista
oo ka yimaadda maal gelinta kaabayasha dhaqaalaha waxay noqon doonaan kuwo aan
joogto ahayn haddii aysan jirin sharci fulinaya iyo dhismaha tayada.
Talaob bixin qaabka wax looga qabanayo waxaa ka mid ah kuwaan soo socda: • Firalayda: Maal gelin lagu sameeyo horumaritna ilaalinta daadka, waraabka iyo
kaabayaasha biyaha looga qabanayo roobka iyo hababka wax qabad ee maamulka
beeaha sida kuwaan kor ku soo xusnay waxay u bahan yihiin inay kordhiyaan
maxsuulka saddex jeer ama afar jeer, in laban lab uu kordho dhulka waraabku, iyo in
la balaariyo dhulka roobka wax lagu beerto intii la badin karo. Dawladu waa inay si fir
fricoon u dhiiri gelisaa habka wanaagsan ee la adeegsan karo marka dalagyadu soo
go’aan iyo fududaynta habab qalalan oo lagu kaydiyo miraha beeraha iyo farsamooyin
bixin kara adeegyo si loo iibiyo marka qiimaha uu noqdo mid wanaagsan, xaqiijinta
hagainta miro tayo wanaagsan leh iyo yaraynta khataraha ku imanaya ee qurmidda
iyo xaddiga khasaaraha miraha ku imanaya marka la goosto ka dib (Taasoo lagu
qiyaasay inay tahay 20 ilaa 30% cel celis).
• Sisinta: taasoo ahayd mid qaan gaartay horaantii iyo iyadoo aan u baahnayn xoog
badan iyo waraab badan marka loo eego miraha firalayda, wax tarkeeda dhoof iyo
wax soo saarkeeda xoogga badan wakhtiyadaan danbe oo ay ka mid yihiin meelaha
lagu beero dhul beereedka roobka ku baxa, sidoo kale maalin gelino gaar loo leeyahay
ayaa ka shiida saliid, waxaana arrimahaan lagu joogtayn karaa haddii dawladdu ku
hawl gasho waxyaabaha aan kor ku soo sheegnay.
• Qaybta qodaalka: khaas ahaan dalagyada baabi’I kara, waxay faa’iido weyn ka heli
karaan dawladda oo maal gelin ku samaysa dayac tirka iyo horumarinta isku xirka
dekedaha, beeraha iyo suuqyada magaalooyinka iyo maal gelinta gaarka loo leeyahay
oo iyana fulisa adeegyada kaydinta qaboojiyayaasha. Soo saarista nudoyaasha isku
xiran ee farsamada casirga kuwaas bixin kara hab isku mid ah oo biqlin kana fayo
cayayaan iyo cuduro waxay guul la taaban karo u yihiin horumarinta muuska iyo
barnaamijyada dhoofka.
Talo bixin ku socda horumarinta kalluumaysiga Qaninimada ugu xoog badan ee keenaysa kororka ku saabsan qayb hoosaadkaan kalluumaysiga Soomaaliya waxaa sal unoqonaya wadanka oo leh badweyn wax soo saarkeedu aad u sareeyo. Dhamaan noocyada tuunada iyo noocayda kale waa kuwo
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya42
wadanka isaga kala guur guura xilliyada dabaylaha maansuunka koonfur galbeed dhacayaan.
Xaqiiinta muhiimadda kalluumaysigaani leeyahayna waxay u bahan doontaa maal gelin gaar
ah oo ah (a) balaarinta kalluumaysiga aan weli la daah rogin ee badweynta; (b) horumarinta
kalluumaysiga xeebaha iyo berriga, oo ay ka mid tahay isku xirka qaboojiyayaasha suuqyada
gudaha iyo horumarinta nafaqada; iyo (c) kor u qaadista habaynta.
Dhamaan heerarka dawladda, la hawl galka hay’addaha caalamiga ah ee kalluuamysiga iyo hay’addaha horuamrinta, goobaha tacliinta iyo bulshada deeq bixiyayaasha, waxay
dhamaan leeyihiin door ay kor ugu qaadi karaan, kuna joogtayn karaan kalluumaysiga.
Meelaha loo baahan yahay in laga taageerana waa kuwaan soo socda:
• Ururinta xog ka timadda goobaha: qiyaasaha tilmaamaha iyo dhisidda wax
barista, cilmi baaris iyo awoodaha aqooneed ee looga baahan yahay in lagu fuliyo
siyaasadaha, sharciyada iyo go’aamada maalgashiga ee dhamaan heerarka iyo
dadka masuulka ka ah.
• Nidaam maamul kalluumaysi oo nadiif ah, wax tarnleh oo ka ymaadda heer federal iyo
heer maamul goboleed, waa mid loo baahan yahay. Wakhtiga dhow, in muhiimadda
la saaro aasaaska fahamka, abuurista deegaan amaan ah, dejinta isku xirka nidaamka
sharci iyo hal gelinta sharciga ee maal gelinta gaarka loo leeyahay oo ay ka mid yihiin
bixinta sharciyada.
• Dejinta iyo qiimaynta qarashaadka looga bahan yahay dibu dayac tirka iyo
horumarinta goobaha kaluumaysiga ee berriga ee ku yaal dhamaan shanta dekedood
ee waaweyn iyo horumarinta la xiriirta kaabayaasha wadooyinka iyo gaadiidka, oo ay
ku jiraan jidadka miyiga ee ku xiraya bulshooyinka kalluumaysiga jidadka waaweyn
iyo suuqyada magaalooyinka, waxaana loo bahan yahay in la dhamays tiro. Markii ay
jiraan, qorshaha wuxuu bahan yahay in la hir geliyo.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 43
TixrAAcyoAbdullahi, A., and H. Jahnke. 1990. “Some Aspects of Pastoral Supply Behaviour and Rural Livestock Marketing in Africa: The Case of Central Somalia.” Quarterly Journal of International Agriculture 29 (4): 341–59. https://geoscience.net/research/002/224/002224487.php.Adam Smith International. 2013. Private Sector Investment and Barriers to Growth Analysis in South Central Somalia and Puntland. London: Department for International Development.Adeso. 2015. Illegal, Unreported and Unregulated (IUU) Fishing in the Territorial Water of Somalia. Report prepared by the University of Rhodes Island and Trans Africa Consultancy Services (TACS).AfDB (African Development Bank). 2012. African Economic Outlook: Promoting Youth Employment. Abidjan.———. 2016a. Bank Group Strategy for Jobs for Youth in Africa. 2016–2025. Abidjan.———. 2016b. Feed Africa: Strategy for Agricultural Transformation in Africa 2016-2025. bidjan.———. 2016c. Agricultural Value Chain Financing (AVCF) and Development for Enhanced Export Competitiveness. Abidjan.African Union. 2010. Policy Framework for Pastoralism in Africa. https://au.int/sites/default/files/documents/30240-doc-policy_framework_for_pastoralism.pdf.Ahmed, A. F. 2015. Somalia Country Report. Support to Capacity Building to Promote Formal Marketing and Trade of Fish and Fish Products from the Horn of Africa. TCP/RAF/3308). Food and Agricultural Organization, Sub-Regional Office for Eastern Africa. Al-Najim, M.N. 1991. Changes in the Species Composition of Pastoral Herds in the Bay Region of Somalia. Pastoral Development Network Paper 31b, Overseas Development Institute, London.Antoine-Moussiaux, N., V. Chevalier, M. Peyre, S. Abdo-Salem, P. Bonnet, and F. Roger. 2012. “Economic Impact of RVF Outbreaks on Trade within and between East Africa and Middle East.” Presentation at the OIE Inter-Regional Conference on Rift Valley Fever Challenge, Prevention and Control, Mombasa, Kenya, November 13–15. http://www.rr-africa.oie.int/docspdf/en/2012/RVF/ANTOINE-MOUSSIAUX.pdf.ASCLME (Agulhas and Somali Current Large Marine Ecosystems Project). 2010. Coastal Livelihoods in the Republic of Somalia. iwlearn.net/resolveuid/4f52e06607cc4cdc3761040cada6dc81.Awale, A. I. and Ahmed Jama Sugule. 2006. Proliferation of Honey Mesquite (Prosopis juliflora) in Somaliland: Opportunities and Challenges. Case Study. Candlelight for Health, Education & Environment, Abu Dhabi. http://www.candlelightsomal.org/?p=390.Baars, Edward, and A. Riediger. 2007a. “A Market Analysis of the Somali Banana Sector and Its Potential for Export Revival. Support to Agricultural Marketing Services and Access to Markets (SAMSAM) Project.” CEFA Somalia, Nairobi (European Committee for Training and Agriculture (Comitato Europeo per la Formazione el’Agricoltura).
———. 2007b. “Building the Banana Chain in Somalia: Support to Agricultural Marketing Services and Access to Markets (SAMSAM) Project.” CEFA Somalia, Nairobi (European Committee for Training and Agriculture (ComitatoEuropeoperlaFormazioneel’Agricoltura).http://www.new-ag.info/pdf/SAMSAM-report.pdf.Basnyat, D.B. 2007. Water Resources of Somalia. Technical Report W-11. Food and Agricultural Organization and Somalia Water and Land Information Management (SWALIM). Nairobi. Bird, N.M., and G. Shepherd. 1989. Charcoal in Somalia: A Woodfuel Inventory in the Bay Region of Somalia. Final report of the Energy Planning Study ODA. Prepared by the Overseas Development Natural Resources Institute., Chatham, United Kingdom for the Somalia National Range Agency, Somalia Ministry of Livestock, Forestry and Range, Mogadishu. http://agris.fao.org/agris-search/search.do?recordID=GB9490002. Bolognesi, M., A. Vrieling, F. Rembold, and H. Gadain. 2015. “Rapid Mapping and Impact Estimation of Illegal Charcoal Production in Southern Somalia Based on WorldView-1 Imagery.” Energy for Sustainable Development 25: 40–49. Burman, J., A. Bowden, and A. Gole. 2014. Land Tenure in Somalia: A Potential Foundation for Security and Prosperity. Shuraaka, Puntland. Cagnolati, V., S. Tempia, and A.M. Abdi. 2006. “Economic Impact of Rift Valley Fever on the Somali Livestock Industry and a Novel Surveillance Approach in Nomadic Pastoral Systems.” Paper presented at the 11th International Symposium on Veterinary Epidemiology and Economics, Cairns, Australia, August. Carr, J.L., and J.T. Landa. 1983. “The Economics of Symbols, Clan Names and Religion.” Journal of Legal Studies 12 (1): 135–56.Cashion T., Sarah M. Glaser, L. Persson, P.M. Roberts, and D. Zeller. 2018. “Fisheries in Somali Waters: Reconstruction of Domestic and Foreign Catches for 1950–2015.” Marine Policy 87: 275–83. Centre for Development Innovation. 2013. Toward a Stakeholder-Owned Innovation Network for Improved Value Chain Performance and Farmer Benefits. Wageningen, the Netherlands. Christensen, J.H., B. Hewitson, A. Busuioc, A. Chen, X. Gao, I. Held, R. Jones, R.K. Kolli, W.-T. Kwon, R.Laprise, V. Magaña Rueda, L. Mearns, C.G. Menéndez, J. Räisänen, A. Rinke, A. Sarr, and P. Whetton. 2007. “Regional Climate Projections.” In Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, ed. S.Solomon,D.Qin,M.Manning,Z.Chen,M.Marquis,K.B. Averyt, M. Tignor, and H.L. Miller. Cambridge: Cambridge University Press. https://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter11.pdf.Dahl, Gudrun. 1981. “Production in Pastoral Societies.” In The Future of Pastoral People, Proceedings of a conference held in Nairobi August 4–8 by IDRC, Canada. https://idl-bnc-idrc.dspacedirect.org/bitstream/handle/10625/20094/IDL-20094.pdf?sequence=1.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya44
De Carlo, A., and S.H. Ali. 2004. Sustainable Sourcing of Phytochemicals as a Development Tool: The Case of Somaliland’s Frankincense Industry. Institute for Environmental Diplomacy & Security, University of Vermont. http://www.uvm.edu/ieds/sites/default/files/Somaliland_3_27_14.PDFEid, A. 2014. “Jostling for Trade: The Politics of Livestock Marketing on the Ethiopia–Somaliland Border.” Working Paper 075, Future Agricultures Consortium (Secretariat at the Institute of Development Studies at the University of Sussex, Brighton, United Kingdom). https://assets.publishing.service.gov.uk/media/57a089c6ed915d3cfd00040e/FAC_Working_Paper_075.pdf.EU (European Union). 2010. Review and Identification of the Agriculture Programme for Somalia. Brussels.Farah Z., S. Kappeler, A. Bruntse, and L. Mertz. 2004. “Milk Products.” In Milk and Meat from the Camel: Handbook on Products and Processing, ed. Z. Farah and A. Fischer, 29–50. Zurich: Swiss Federal Insitute of Technology.FAO (Food and Agricultural Organization). 1990. Olibanum (Frankinscense), Myrrh and Opopanax Resins and Oils. Rome.———. 1999. The Dr. Fridtjof Nansen Programme 1975–199: Investigations of Fishery Resources in Developing Regions. History of the Programme and Review of Results. FAO Fisheries Technical Paper. 391, Rome. http://www.fao.org/docrep/004/x3950e/X3950E00.htm.———. 2006. The State of World Fisheries and Aquaculture 2006. Rome.———. 2013a. Enhance Sustainable Livestock Production to Contribute to Livelihood Resilience of Pastoral and Agro-Pastoral Communities in SOMALIA. World Bank/FAO Policy Note (Draft). Rome.———. 2013b. Fishery Sector Support Program in Somalia. Rome.———. 2014a. The State of the World Fisheries and Aquaculture: Opportunities and Challenges. Rome.———. 2014b. Milk Value Chain Study, Maroodi Jex Region, Somaliland. Rome.———. 2014c. Somali fisheries: Investing in a Sustainable Future. Rome.———. 2015. Crop Yield Assessment Analysis Report: Gu 2015. Rome.———. 2016a. Peace and Conflict Impact Assessment Study in Gedo Region of Somalia. Rome.———. 2016b. FAO Somalia Resilience Sub-programme Progress Report. January–June 2016. Rome.———. 2016c. Somalia Agricultural Production and Marketing Assessment: The Basis for Developing the Proposal on Value Chain Development in Somalia. Rome.———. 2016d. Draft Project Concept Document, Middle Shabelle Sub-River Basin, Study and Master Plan Project. Anticipated Programme 2016–2021. Rome.FAO, and FSNAU (Food Security and Nutrition Analysis Unit). 2011. Somali Knowledge Attitude and Practices Study. Fish Consumption in Somalia. Nairobi.FAO (Food and Agriculture Organization), World Bank, and EU (European Union). 2004. Toward a Livestock Sector Strategy. Report 04/001 IC-SOM. FAO/World Bank Cooperative Program. Rome
———. 2010. Global Forest Resources Assessment (FRA). Rome———. 2005a. Somalia Fishery Country Profile. Rome. ———. 2005b. Field Report: Second Assessment Mission. Project OSRO/SOM/501/NOR, OSRO/SOM/503/ITA, OSRO/SOM/505/CHECTARES, May 18–-June 6. FAO Somalia Programme ftp://ftp.fao.org/fi/document/tsunamis_05/somalia/cons_miss_rep/Tello_oct_05.pdf.FEWS NET/Somalia. 2002. The Socio-Economic Implications of the Livestock Ban in Somaliland. USAID. Nairobi. http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNADJ083.pdf.Fielding, P.J., and B.Q. Mann. 1999. The Somalia Inshore Lobster Resource: A Survey of the Lobster Fishery of the North Eastern Region (Puntland) between Foar and Eyl during November 1998. Somali Natural Resources Management Programme (SNRMP) (implemented by the World Conservation Union’s Eastern AfricaRegional Office [IUCN-EARO]). https://portals.iucn.org/library/efiles/documents/1999-088.pdf.Filmer, Deon, and Louise Fox. 2014. Youth Employment in Sub-Saharan Africa. Africa Development Forum. Washington, DC: World Bank and Agence Française de Développement. https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/16608.FSNAU (Food Security and Nutrition Analysis Unit). 2011. State of Somaliland Crop Production Assessment Mission Using the PET Approach and Manual. Final Report. Nairobi.———. 2012. Gender in Emergency Food Security, Livelihoods and Nutrition in Somalia: A Compendium of What We Know and Recommendations on What We Need to Know for Enhanced Gender Analysis. Baseline report. Nairobi. http://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/Gender-Report-Emergency-Food-Security-Livelihoods-and-Nutrition_1.pdf.———. 2013. Somalia Family Ties: Remittances and Livelihoods Support in Puntland and Somaliland. Nairobi.———. 2015. Assessment of External Remittances in Selected Urban Areas and Among Displaced Populations across Somalia. Nairobi. http://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/FSNAU-Assessment-of-Remittance-Flows-in-Selected-Urban-Areas-of-Somalia-October-2015.pdf.FSNAU (Food Security and Nutrition Analysis Unit), and FAO (Food and Agriculture Organization). 2009. Livelihood Baseline Analysis Bay and Bakool. May.———. 2011. Northwest Agro-Pastoral Livelihood Zone Baseline. September. Nairobi.———. 2013. Subsistence Farming in Lower Shabelle Riverine Zone. Nairobi.———. 2016. Draft Project Concept Document, Middle Shabelle Sub-River Basin, Study and Master Plan Project. Anticipated Programme 2016–2021. Nairobi.FSNAU (Food Security and Nutrition Analysis Unit), FAO Food and Agriculture Organization), and FSNAU-FEWS NET. 2015. Somalia-Livelihood-Zones-Map. Nairobi.Funk, C., M.D. Dettinger, J.C. Michaelsen, J.P. Verdin, M.E. Brown, M. Barlow, and A. Hoell. 2008. “Warming of the Indian Ocean Threatens Eastern and Southern African Food Security but Could be Mitigated by Agricultural Development.” In Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 105 (32): 11081–86.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 45
Funk, C., G. Eilerts, F. Davenport, and J.C. Michaelsen. 2010. “A Climate Trend Analysis of Kenya.” Fact sheet. U.S. Geological Survey, Washington, DC.Funk, C., and J. P. Verdin. 2010. “Real-Time Decision Support Systems: The Famine Early Warning System Network.” In Satellite Rainfall Applications for Surface Hydrology, ed. M. Gebremichael, and F. Hossain, 295–320. Amsterdam: Springer.Gadain H.M. 2012. Climate Change Impacts on Water Resources of Somaliland and Puntland. Somalia Water and Land Information Management (SWALIM), Nairobi.Gardner, Judith. 2004. “Changing Roles and Responsibilities in the Family.” In Somalia: The Untold Story: The War through the Eyes of Somali Women, ed. Judith Gardner and Judy El Bushra, 99-106. London: CIIR and Pluto Press.Gillespie, Stuart, Jody Harris, and Suneethectares Kadiyala. 2012 The Agriculture-Nutrition Disconnect in India, What Do We Know? IFPRI Discussion Paper 01187, International Food Policy Research Institute, Washington, DC.Glaser, S.M., P.M. Roberts, R.H. Mazurek, K.J. Hurlburt, and L. Kane-Hartnett. 2015. Securing Somali Fisheries. Denver: One Earth Future Foundation. DOI: 10.18289/OEF.2015.001. http://securefisheries.org/sites/default/files/SecuringSomaliFisheries-FullReport.pdf.
Godiah, L.M., D. Baker, I.I. Elmi, R. Costagli, I. Gulaid, and F. Wanyoike. 2015. Enhancing the Provision of Livestock Marketing Information in Somaliland. ILRI Research Brief 44, International Livestock Research Institute, Nairobi. Haddad, L. 2013. “How Should Nutrition Be Positioned in the Post-2015 Agenda?” Food Policy 43: 341–52. Haibe, Ismail Aden, and James Miller. 2014. Somalia: Technical Assistance for the Development of Gum/Resin and Fisheries Value Chains (2012–2014). Unpublished assessment report. SOFRECO, Clichy-Cedex, France.Hammond, L., I. Dagan Ali, and M. Hendrick. 2012. Cash and Compassion: The Role of the Somali Diaspora in Relief, Development and Peace-Building. Chatham House, London. http://ussfs.org/sfs/wp-content/uploads/2012/07/somalidiaspora.pdf.Hassan, Khadija. 2011. A Review of Somalia’s (and Semi-Autonomous Regions) Fisheries Legislation and Management. SmartFish SF/2011/11. Indian Ocean Commission, Mauritius. http://www.fao.org/3/a-az381e.pdf.Hassan, Musse Gabobe, and Mahamud Hassan Tako. 1999. “Current Status of Marine Fisheries in Somalia.” In Assessment & Monitoring of Marine System, ed. S. Lokman, M.S.N. Azhar, M.S. Nasir, and M.A. Borowitzka, 255–64. Universiti Putra Malaysia Terengganu, Kuala Terengganu, Malaysia. http://www.environmentservices.com/projects/programs/RedSeaCD/DATA/PDF/Current_status_marine_fisheries_Somalia.pdf.Headey, D.D. 2013. “Developmental Drivers of Nutritional Change: A Cross-Country Analysis.” World Development 42: 76–88. Herforth, Anna, and Jody Harris. 2014. “Understanding and Applying Primary Pathways and Principles.” Brief #1. Improving Nutrition through Agriculture Technical Brief Series. USAID/Strengthening Partnerships, Results, and Innovations in Nutrition Globally(SPRING)Project,Arlington,VA.
Heritage Institute for Policy Studies. 2013. The State of Higher Education in Somalia: Privatization, Rapid Growth, and the Need for Regulation. Mogadishu. http://www.heritageinstitute.org/wp-content/uploads/2013/08/HIPS_Higher_Education_ENGLISH.pdf.Holleman, C.F. 2002. “The Socio-Economic Implications of the Livestock Ban in Somaliland.” Unpublished report. FEWS NET/Somalia, Nairobi.Horn Gums General Trading. http://horngums.com/about-us/.Ibrahim, Rhoda M. 2004. “Women’s Role in the Pastoral Economy.” In Somalia: The Untold Story: The War through the Eyes of Somali Women, ed. Judith Gardner and Judy El Bushra, 24–50. London: CIIR and Pluto Press.IFAD (International Fund for Agricultural Development). 2014. Improving Nutrition through Agriculture. Rome. IFPRI (International Food Policy Research Institute). 2014. Global Nutrition Report 2014: Actions and Accountability to Accelerate the World’s Progress on Nutrition. Washington, DC. ILO (International Labour Organization). 2014. Market Opportunity Mapping in Somalia: A Value-Chain Analysis and Rapid Market Assessment in Baidoa and Beletweyne Provinces. Geneva. http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---africa/---ro-addis_ababa/---sro-addis_ababa/documents/publication/wcms_316337.pdf.———. 2014. Labour Force Survey. Geneva.IMF (International Monetary Fund). 2016. Somalia. Staff Monitored Program. IMF Country Report 16/136. Washington, DC.Immigration and Refugee Board of Canada. 2015. Somalia: Prevalence of Cell Phones and Internet Cafes in Mogadishu, Including the Ability to Use Cell Phones for Financial Transfers (2012–February 2015). http://www.refworld.org/docid/550c35904.html.IOTC (Indian Ocean Tuna Commission). 2017. Report of the 20th Session of the IOTC Scientific Committee. Report No. IOTC–2017–SC20–R[E]. Seychelles. IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change). 2007. Climate Change 2007: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II, and III to the Fourth Intergovernmental Panel on Climate Change, ed. R.K. Pauchauri and A. Reisinge. Geneva.Ismail, Said. 2011. Charcoal Trade Stripping Somalia of Trees. Somalia Report. http://piracyreport.com/index.php/post/1426/Charcoal_Trade_Stripping_Somalia_of_Trees.ISTI (International Science and Technology Institute). 1986. An Evaluation of the Somali Kismayo Meat Factory. Washington, DC. IUCN (International Union for Conservation of Nature). 2006. Country Environmental Profile of Somalia. https://europa.eu/capacity4dev/public-environment-climate/document/country-environmental-profile-somalia.Janvry, A., and E. Sadoulet. 2010. “World Poverty and the Role of Agricultural Technology: Direct and Indirect Effects.” Journal of Developmental Studies 1–26. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00220380412331322401.Johnsen, T. 1985. Commercial Trawling for Fish and Deep Sea Spiny Lobster (Puerulus spp.) off Somalia.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya46
Food and Agriculture Organization, Rome. http://www.fao.org/docrep/field/255099.htm.Juba Sugar Project. https://www.youtube.com/watch?v=17UegyhR9cE. Kay, G., and R. Washington. 2008. “Future Southern African Summer Rainfall Variability Related to a Southwest Indian Ocean Dipole in HadCM3.” Geophysical Research Letters 35 (12). doi:10.1029/2008GL034180.Kelleher, Kieran. 2016. “Somalia: Sustainable Fisheries Development Note.” In Somalia: Support to the Fisheries Sector and Reconstructing Coastal Livelihoods. Policy Note. World Bank Report AUS13836, Washington, DC.Khadijah, K., and J. Kabue. 2012. Strengthening the Quality Infrastructure in Somaliland. A Strategy for the Livestock Industry. Report prepared for DANIDA IV Project,TerraNuovaE.A.,Nairobi.Kinyanjui W., C. Massimo, M.S.J. Muchina, M.H.Abdulle, and A.A. Mohamoud. 2012. “PPP: An Appraisal of Efficiency, Effectiveness and Success in the Meat Sector in States Recovering from Civil Instability: A Case Study of North Western Somalia.” Journal of Food Processing Technology 3: 139. doi:10.4172/2157-7110.1000139Koppl-Turyna, M., and S. Koppl. 2013. “Real Options for Agriculture Investments.” Quantitative Methods in Economics 24 (1): 253–64. Legese G., H. Teklewold, D. Alemu, and A. Negassa. 2008. Live Animal and Meat Export Value Chains for Selected Areas in Ethiopia. Constraints and Opportunities for Enhancing Meat Exports. Improving Market Opportunities. Discussion Paper 12, International Livestock Research Institute, Nairobi.Lind, J., R. Sebates-Wheeler, and S. Kohnstamm. Changes in the Drylands of Eastern Africa: A Review of Evidence and Data and Their Implications for Efforts to Strengthening Resilience. Department of International Development, London. https : //w w w.gov.uk/df id-research- outputs/changes-in-the-drylands-of-eastern-africa-a-review-of-evidence-and-data-and-their-implications-for-efforts-to-strengthening-resilience.Lindley, Anna. 2005. Somalia Country Study. ESRC Centre on Migration, Policy and Society (COMPAS). University of Oxford, United Kingdom. https://assets.publishing.service.gov.uk/media/57a08c59ed915d622c0012b3/InformalRemittanceSomaliaStudy.pdf.Little, Peter D. 2003. Somalia: Economy without State. Bloomington: Indiana University Press.Lovatelli, Alessandro. 1996. EC Rehabilitation Program for Somalia: Artisanal Fisheries. Final Report. European Commission Somalia Unit, Nairobi. Lyon, B. 2014. “Seasonal Drought in the Greater Horn of Africa and Its Recent Increase during the March–May Long Rains.” Journal of Climate 27: 7953–75.Lyon, B., and D.G. DeWitt. 2012. “A Recent and Abrupt Decline in the East African Long Rains.” Geophysical Research Letters 39 (2). http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1029/2011GL050337/full. Mahmoud, H. A. 2013. “Pastoralists' Innovative Responses to New Camel Export Market Opportunities on the Kenya/Ethiopia Borderlands.” In Pastoralism and Development in Africa: Dynamic Change at the Margins, ed. A. Catley, 98–107. London: Routledge.Mahmoud, H.A., C.T. Omuto, and Y.M. Said. 2012.
Toward Sustainable Pastoralism in Sool and Sanaag. Draft report submitted to CARE Somalia.Mann, K.H., and J.R.N. Lazier. 2006. Dynamics of Marine Ecosystems: Biological-Physical Interactions in the Oceans. Oxford: Blackwell. Maystadt, J., and O. Ecker. 2014. “Extreme Weather and Civil War: Does Drought Fuel Conflict in Somalia through Livestock Price Shocks?” American Journal of Agricultural Economics 96 (4): 1157–82. http://ajae.oxfordjournals.org/content/96/4/1157.full.Mbugua, E., and R. Basil. 2015. Beekeeping in Somaliland to Reduce the Risk of Economic Shocks. FAO Resilience Good Practices. www.fao.org/resilience/hom/en. [AU: Give specific URL]]McClanahan, T.R. 1988. Seasonality in East Africa’s Coastal Waters. Marine Ecology Progress Series 44, 191–99. doi:10.3354/meps044191.McKilligan, Hector. 2010. Agricultural Development and Diversification Strategy in Lower Shabelle. 2009. European Union Rural & Agriculture Temporary Association (Eurata). https://www.scribd.com/document/220393320/Agricultural-Development-Diversification-Strategy-Lower-ShabelleMosley, Jason. 2015. Somalia’s Federal Future Layered Agendas: Risks and Opportunities. Chatham House, London. Negassa, A.D. Baker, L. Mugunieri, R. Costagli, F. Wanyoike, M.H. Abdulle, and A. Omore. 2012. The Somali Chilled Meat Value Chain: Structure, Operation, Profitability and Opportunities to Improve the Competitiveness of Somalia’s Chilled Meat Export Trade. ILRI Research Report 32, International Livestock Research Institute, Nairobi.Neven, David. 2014. Developing Sustainable Food Value Chains: Guiding Principles. Food and Agriculture Organization, Rome. NRC (Norwegian Refugee Council), UN-HABITAT (United Nations Human Settlements Programme), and UNHCR (United Nations High Commissioner for Refugees). 2008. Land, Property, and Housing in Somalia. https://unhabitat.org/books/land-property-and-housing-in-somalia.Oduori, S.M., F. Rembold, O.H. Abdulle, and R. Vargas. 2011. “Assessment of Charcoal Driven Deforestation Rates in a Fragile Rangeland Environment in North Eastern Somalia Using Very High Resolution Imagery.” Journal of Arid Environments 75: 1175–81.OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development). 2010. Development Aid at a Glance. Paris. www.oecd.org/dac/stats/recipientcharts.htm.Ombui, J.N., G.E. Mogoa, and G.E. Matete. 2014. “Assessment of Performance and Competitiveness of Somaliland Livestock Sector Using Value Chain Analysis.” International Journal of Agriculture Science and Veterinary Medicine 2 (1): 1–17. http://erepository.uonbi.ac.ke/bitstream/handle/11295/70587/Ombui_Assessment%20of%20performance%20and%20competitiveness%20of%20Somaliland%20l i ve s to c k % 2 0 s e c to r % 2 0 u s i n g % 2 0 v a l u e % 2 0chain%20analysis.pdf?sequence=1&isAllowed=y.Openshaw, Keith. 1982. Somalia: The Forest Sector, Problems and Possible Solutions. Energy/Development International, Mogadishu. Report prepared under a contract from the Ministry of Mineral and Water Resources.Orozco, Manuel, and Julia Yansura. 2015. Keeping the Lifeline Open: Remittances and Markets in Somalia.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 47
Oxfam, Oxford, United Kingdom. https://www.oxfam.org/sites/www.oxfam.org/files/file_attachments/bp-keeping-lifeline-open-somalia-remittances-310713-en_0.pdf.PENHA (Pastoral and Environmental Network in the Horn of Africa) Somaliland. 2016. Turning Invasive Garaanwa (Prosopis) Trees into a New Resource for Feed, Fuel and Food Security in Somaliland. Hargeisa. http://www.penhanetwork.org/sites/default/files/uploads/manual/documents/Somaliland%20prosopis%20info-brief%20-%20FINAL.pdf.Persson L., A. Lindop, S. Harper, K. Zylich, and D. Zeller. 2015. “Failed State: Reconstruction of Domestic Fisheries Catches in Somalia 1950–2010.” In Fisheries Catch Reconstructions in the Western Indian Ocean, 1950–2010, ed. F. Le Manach and D. Pauly, 111–127. Fisheries Centre Research Report 23 (2). Fisheries Centre, University of British Columbia, Vancouver. http://www.seaaroundus.org/doc/publications/chapters/2015/Persson-et-al-Somalia.pdf.Petersen, G., and H.M. Gadain. 2012. Climate Change Impacts on Water Resources of Somaliland and Puntland. Technical Report W-2. Food and Agriculture Organization and Somalia Water and Land Information Management, Nairobi.Pilcher, N., and F. Krupp. 2000. The Status of Coral Reefs in Somalia–2000. Global Coral Reef Monitoring Network. Powell, B., R. Ford, and A. Nowrasteh. 2008. “Somalia after State Collapse.” Journal of Economic Behavior and Organization657–70.http://www.benjaminwpowell.com/scholarly-publications/journal-articles/somalia-after-state-collapse.pdf.Prasanna Kumar, S., M. Madhupratap, M. Dileep Kumar, M. Gaus, P.M. Muraleedharan, V.V.S.S. Sarma, and S.N. De Souza. 2000. “Physical Control of Primary Productivity on a Seasonal Scale in Central and Eastern Arabian Sea.” Proceedings of the Indian Academy of Sciences, 433–41.Prasanna Kumar, S. and J. Narvekar. 2002. Seasonal Variability of Mixed Layer in the Central Arabian Sea and Its Implication on Nutrients and Primary Productivity. National Institute of Oceanography, Goa, India.Quisumbing, A.R., and L. Pandolfelli. 2010. “Promising Approaches to Address the Needs of Poor Female Farmers: Resources, Constraints, and Interventions.” World Development 38: 581–92.Rembold F., U. Leonardi, W.-T. Ng, H. Gadain, M. Meroni, and C. Atzberger. 2015. Mapping Areas Invaded by Prosopis juliflora in Somaliland with Landsat 8 Imagery. Joint Research Center of the European Commission Mars Unit, SWALIM-FAO, and Universität für Bodenkultur (BOKU).Rosenberg, A.A., M.J. Fogarty, A.B. Cooper, M. Dickey-Collas, E.A. Fulton, N.L. Gutiérrez, K.J.W. Hyde, K.M. Kleisner, T. Kristiansen, C. Longo, C. Minte-Vera, C. Minto, I.Mosqueira, G. ChatoOsio, D. Ovando, E.R.Selig, J.T. Thorson, and Y. Ye. 2014. Developing New Approaches to Global Stock Status Assessment and Fishery Production Potential of the Seas. FAO Fisheries andAquacultureCircular1086.FoodandAgricultureOrganization, Rome. Roth, Michael. 1988. Somalia Land Policies and Tenure Impacts: The Case of Lower Shabelle. http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNABB822.pdfRoxy, M.K. 2016. “A Reduction in Marine Primary Productivity Driven by Rapid Warming over the Tropical Indian Ocean.” Geophysical Research Letters 43 (2). doi:10.1002/2015GL066979.
Oduori, S.M., F. Rembold, O.H. Abdulle, and R. Vargas. 2011. “Assessment of Charcoal Driven Deforestation Rates in a Fragile Rangeland Environment in North Eastern Somalia Using Very High Resolution Imagery.” Journal of Arid Environments 75: 1173–81.Sanders, M.J., P. Sparre, and S.C. Venema, eds. 1988. Proceedings of the Workshop on the Assessment of the Fishery Resources in the Southwest Indian Ocean. Food and Agriculture Organization and United Nations Development Programme. SATG (Somali Agriculture Technical Group). 2009. Post-Harvest and Grain Storage Losses. Training Module. Mogadishu and Nairobi.———. 2015. Sesame, Lemon, Banana and Fishery Value Chain Reports. Mogadishu and Nairobi. Shongwe, M.E., G.J. van Oldenborgh, B. van den Hurk, and M. van Aalst. 2011. “Projected Changes in Mean and Extreme Precipitation in Africa under Global Warming. Part II: East Africa.” Journal of Climate 24 (14): 3718–33.Sir McDonald and Partners Ltd. 1982. Mogambo Irrigation Project: Mogambo Rice Mill Feasibility Study. Preliminary Report. Somalia, Federal Government of. 2013a. National Adaptation Programme of Action on Climate Change (NAPA). Ministry of Natural Resources, Federal Government of Somalia. Mogadishu. http://unfccc.int/resource/docs/napa/som01.pdf.———. 2013b. Maritime Resource and Security Strategy. Final Version, September. Mogadishu http://www.somalilandlaw.com/SomaliMaritimeStrategyFINAL_1_2013.pdf.———. 2014. Banana Export to Middle East Countries. Federal Ministry of Agriculture, Mogadishu———. 2015. Somalia's Intended Nationally Determined Contributions (INDCs). State Minister for Environment, Office of the Prime Minister and Line Ministries and Ministry of Planning, Mogadishu.——. 2016a. Federal Government of Somalia and United Nations: Joint Programme for Sustainable Charcoal Production and Alternative Livelihoods (PROSCAL). Mogadishu. http://www.so.undp.org/content/somalia/en/home/operations/projects/hiv_aids/environment-and-natural-resources-mangement-project112.html.———. 2016b. National Development Plan 2017-2019. December, Mogadishu. http://mopic.gov.so/2016/12/16/final-version-of-somalia-national-development-plan.———. 2018. Somalia. Drought Impact Needs Assessment. With support from the World Bank and the United Nations.Somalia, Federal Government of, and UNDP (United Nations Development Programme). 2015. Joint Programme on Youth Employment. Mogadishu. https://info.undp.org/docs/pdc/Documents/SOM/PSG%204%20-%20Youth%20Employment%20J o i n t % 2 0 P r o g r a m m e % 2 0 ( F i n a l % 2 0 f o r % 2 0Signature%20Rev%202).pdf.Somalia, Government of. 1989. National Accounts Aggregates. 1977–1988. Central Statistical Department, Ministry of Planning and International Cooperation, Mogadishu. Somaliland, Republic of. 2012. National Development Plan 2012–2016. Ministry of National Planning and Development. Hargeisa. http://slministryofplanning.org/images/front-page/ndp-%20somali land-national-development-plan%20-%20final.pdf.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya48
———. 2017. National Development Plan 2017–2021. Ministry of National Planning and Development. Hargeisa. http://slministryofplanning.org/images/front-page/Somaliland_NDPII_Final.pdf.SWALIM (Somalia Water and Land Information Management), and FAO (Food and Agriculture Organization). 2003. Banana Sector Study: Preliminary Assessment and Strategic Options Report. Hargeisa.———. 2007a. Status of Medium to Large Irrigation Schemes in Southern Somalia. October. Nairobi.———. 2007b. Land use Characterisation of a Selected Study Area in Somaliland. February. Nairobi.———. 2007c. Land Use Characterisation of the Juba and the Shabelle Riverine Areas in Southern Somalia. Nairobi.———. 2007d. Banana Sector Study for Somalia. Preliminary Assessment and Strategic Options Report. Nairobi.———. 2007e. Soil survey of the Juba and Shabelle Riverine Areas of Somalia. Nairobi.———. 2009. Hydraulic Analysis of Rivers Juba and Shabelle in Somalia. Project Report W-13, Nairobi.August 2009———. 2010. Inventory of Irrigated Agricultural Areas in Puntland, Somalia. Technical Paper L-17 Nairobi.———. 2012a. Climate Change Impacts on Water Resources of Somaliland and Puntland. Report W-21. Nairobi.———. 2012b. Hydrogeological Survey and Assessment of Selected Areas in Somaliland and Puntland. Report W-20. Nairobi. ———. 2012c. Estimating Cultivable Areas in Central and Southern Somalia Using Remote Sensing. November. ———. 2013a. Water Demand Assessment for the Juba and Shabelle Rivers.ProjectReportW-22.Nairobi.———. 2013b. Atlas of the Juba and Shabelle River Basins. Nairobi.———. 2014. Estimating Cultivable Areas in Central and Southern Somalia Using Remote Sensing. Nairobi.———. 2016. Disaster Management Plan for the Juba and Shabelle Basins in Somalia. Nairobi.TACS (Trans Africa Consultancy Services), and the Coastal Resources Center, Graduate School of Oceanography, University of Rhode Island. 2014. Fisheries Legislative Framework for Somalia. Prepared for African Development Solutions (ADESO), Nairobi. http://www.crc.uri.edu/download/SOM14_fishframwrk.pdf.Tierney, J.E., C.C. Ummenhofer, and P.B. deMenocal. 2015. “Past and Future Rainfall in the Horn of Africa.” Science Advances 1. e1500682. Thornton, P., M. Herrero, A. Freeman, and O. Mwai. 2007. “Vulnerability, Climate and Livestock: Research Opportunities and Challenges for Poverty Alleviation.” SAT eJournal 4 (1). U.K. Government. 2015. “Somalia Remittance Factsheet.” https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/418690/15-03-11_UK-Somalia_Remittance_Factsheet.pdf.Ullah, Saleem. 2016. Territorial Diagnostic Report of the Land Resources of Somaliland. Food and Agriculture Organization (FAO) and Somalia Water and Land Information Management (SWALIM), Nairobi.
Umar, A., and B. Baulch. 2007. Risk Taking for a Living: Trade and Marketing in the Somali Region of Ethiopia. United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs (UN OCHA)-Pastoralist Communication Initiative (PCI).UNDP (United Nations Development Programme). 2005. Feasibility Report on the Fisheries Sector in Puntland. Nairobi.———. 2012. Somalia Human Development Report: Empowering Youth for Peace and Development. Nairobi.———. 2014. The Role of Somali Women in the Private Sector. Nairobi.———. 2015. Human Development Report 2015: Work for Human Development. Nairobi.UNDP (United Nations Development Programme), and SATG (Somali Agriculture Technical Group). 2016a. “Somalia Sector Profile: Dairy.” Unpublished working draft, Nairobi. ———. 2016b. “Somalia Sector Profile: Sesame.” Unpublished working draft, Nairobi.UNEP (United Nations Environment Programme). 2005. The State of the Environment in Somalia: A Desk Study. http://postconflict.unep.ch/publications/dmb_somalia.pdf.UNFPA (United Nations Population Fund). 2014. Population Estimation Survey for the 18 Pre-War Regions of Somalia. Nairobi.UNOCHA (United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs). 2017. Humanitarian Needs Overview. November. Nairobi. Unruh, J. 1995a. “The Relationship between Indigenous Pastoralist Resource Tenure and State Tenure in Somalia.” GeoJournal 19–26. http://link.springer.com/article/10.1007/BF00812523.———. 1995b. “The Role of ‘Critical Resource’ Tenure in the Post-Conflict Recovery of African Agriculture: The Case of Southern Somalia.” Ambio 343–50. UNSC (United Nations Security Council). 2011. Report of the Secretary-General on the Protection of Somali Natural Resources and Waters. Report S/2011/661. New York.———. 2014. Report of the Monitoring Group on Somalia and Eritrea. Report S/2014/726. New York. http://www.securitycouncilreport.org/at f /c f /%7B65BFCF9B -6D27-4E9C-8CD3-CF6E4FF96FF9%7D/S_2014_726.pdf.———. 2015. Report of the Monitoring Group on Somalia and Eritrea. Report S/2015/801. New York. http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=S/2015/801.———. 2016. Report of the Monitoring Group on Somalia and Eritrea. Report S/2016/919. http://www.securitycouncilreport.org/atf/cf/%7B65BFCF9B-6D27-4E9C-8CD3-CF6E4FF96FF9%7D/s_2016_919.pdf. USAID (U.S. Agency for International Development). 2013. Economic Growth Assessment of Southern Somalia. Washington, DC.———. 2014. Somalia Economic Growth Assessment. Washington, DC.Van Zalinge, N.P. 1988. Summary of Fisheries and Resources Information for Somalia. Rood and Agriculture Organization, Rome. http://www.fao.org/docrep/field/303859/3038590b.htm#3.%20the%20industrial%20trawl%20fishery.
Soomaaliya Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka • Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya 49
Vincent, L.A., E. Aguilar, M. Saindou, A.F. Hassane, G. Jumaux, D. Roy, P. Booneeady, R. Virasami, L.Y.A. Randriamarolaza, F.R. Faniriantsoa, V. Amelie, H. Seeward, and B. Montfraix. 2011. “Observed Trends in Indices of Daily and Extreme Temperature and Precipitation for the Countries of the Western Indian Ocean. 1961–2008.” Journal of Geophysical Research D: Atmospheres 116 (D10): D10108.Wanyoike, F., N. Mtimet, L.G. Mugunieri, N. Ndiwa, A. Warsame, and K. Marshall. 2015. Knowledge and Exploitation of Small Ruminant Grading and Pricing Systems among Somaliland Livestock Producers. ILRI Research Report 36, International Livestock Research Institute, Nairobi.Wheeler, David. 2011. “Quantifying Vulnerability to Climate Change: Implications for Adaptation Assistance.” Working Paper 240, Center for Global Development, Washington, DC. https://www.cgdev.org/publication/quantifying-vulnerability-climate-change-implications-adaptation-assistance-working.Williams, A., and C. Funk. 2011. “A Westward Extension of the Warm Pool Leads to a Westward Extension of the Walker circulation, Drying Eastern Africa.” Climate Dynamics 37: 2417–35.Williams, A. P., C. Funk, J. Michaelsen, S.A. Rauscher, I. Robertson, T.H.G. Wils, M. Koprowski, Z. Eshetu, and N. Loader. 2012. “Recent Summer Precipitation Trends in the Greater Horn of Africa and the Emerging Role of Indian Ocean Sea Surface Temperature.” Climate Dynamics 39: 2307–28. World Bank. 1991. Public Expenditure Review, vols. 1–3. Washington, DC. http://documents.worldbank.org/curated/en/docsearch/report/8727. ———. 1992. Project Completion Report: Fisheries Exploration/Pilot Project (Cr. 1465-SO). Report 10983, Washington, DC. ———. 2006. Somalia: From Resilience toward Recovery and Development. Country Economic Memorandum for Somalia. Washington, DC. http://documents.worldbank.org/curated/en/693021468112737015/Somalia-From-resilience-towards-recovery-and-development-a-Country-Economic-Memorandum-for-Somalia.World Bank, and UNDP (United Nations Development Programme). 2007. Somali Joint Needs Assessment: Productive Sectors and Environment Cluster Report. April. http://documents.worldbank.org/curated/en/932991468302976579/Somali-joint-needs-assessment-productive-sectors-and-environment-cluster-report.
———. 2011a. Somalia: Rapid Response Rehabilitation of Rural Livelihoods Project. Washington, DC. h t t p : / / d o c u m e n t s . w o r l d b a n k . o r g / c u r a t e d /en/955621468166460491/Somalia-Rapid-Response-Rehabilitation-of-Rural-Livelihoods-Project.———. 2011b. World Development Report: Conflict, Security, and Development, Washington, DC. ———. 2011c. Evaluative Lessons from World Bank Group Experience. Growth and Productivity in Agriculture and Agribusiness. Independent Evaluation Group. Washington, DC. http://ieg.worldbankgroup.org/sites/default/files/Data/reports/Agribusiness_eval.pdf ———. 2015. Somalia Economic Update: Transition Amid Risks with a Special Focus on Intergovernmental Fiscal Relations. October 2015. Nairobi. http://documents.worldbank.org/curated/en/247911468197970788/pdf/100964-WP-P151626-PUBLIC-Box393254B-1st-Edition-Somalia-Economic-Update-Report.pdf.———. 2016. Somalia - High Frequency Survey 2016, Wave I, World Bank, February 2016 http://microdata.worldbank.org/index.php/catalog/2738———. 2017. Somalia Economic Update: Mobilizing Domestic Revenue to Rebuild Somalia. July 2017. Nairobi.Worrall, John. 1980. “Somalia Tries to Develop a Sugar-Cane and Sugar-Export Industry.” Christian Science Monitor September 19. http://www.csmonitor.com/1980/0919/091903.htmlYahie, A.M. 2016. Fisheries Market Development in Jubaland: A study Conducted by HESPI for the ARC Country Office of Somalia. June 2016 (HESPI is the Horn Economic and Social Policy Institute; ARC is the American Refugee Committee).Zajonz, U., and S. Akester. 2005. Guidelines to Participatory Livelihood-Centered Fisheries Management of the Coastal Zone Management Project in the Gulf of Aden (WB-GEF EPA): The Pilot CZM Areas of Bir Ali-Burum and Sharma-Jethmun. https://www.researchgate.net/publication/294728315_The_Pilot_CZM_Areas_of_Bir_Ali_-_Burum_and_Sharma_-_Jethmun_Guidelines_to_Participatory_Livelihood-centred_Fisheries_Management_Delivery_C02_Report_to_the_Environment_Protection_Authority_Yemen_and_th
Dib u dhiska adkaysigaiyo Joogtaynta
Beeraha Soomaaliya
Qaybtii Koowaad
Wareegtada Rasmiga Ah ee Dhaqaalaha Wadanka
SOO
MAALIYA W
areegtada Rasmiga Ah ee D
haqaalaha Wadanka • D
ib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya
SOOMAALIYA
@fao.org/[email protected]/somalia
GUUD MAR
In kastoo ay wax ka badan 20 sano ay Soomaaliya ka socdeen dagaalo sokeeye, haddana waxaa wadanku horay u qaaday sanadihii danbe talaabooyin horumar leh oo ay ka mid yihiin dhismaha hay’ado siyaasadeed oo joogto ah, dhaqaale iyo hay’adihii amaanka. Qodobadaani waxay horay u wadayaan mustaqbalka Soomaaliya oo noqdo xasiloon oo nabad iyo dhaqaale leh iyo horumarinta bulshada. Waxaa xaqiiq ah horumarinta iyo shaqooyinku inay wax weyn ku kordhinayaan horumarinta xaaladaha amaan iyo abuurista hab balaaran oo lagu dejiyo siyaasadda.
muhiim u yihiin haqab beelka cuntada iyo kororka dhaqaalaha. Soomaaliya waxay leedahay dhul balaaran oo siman oo qaybo kaal duwan leh oo lagu fidin karo beeraha. Waxaa jira dhul balaaran oo ku haboon daaqsinka xoolaha, soo saarka nacfiga xoolaha si kor loogu qaado suuqa sii
haboon beerashada dalagyada firalayda, iniinyaha saliidda, bahda digirta iyo qodaalka dalagyada. Wuxuu leeyahay wadanku aymo soo saara
lago ku shuba qaybahooda badda.
Taagerista soo kabashada beeraha, xoojinta u adkaysigooda cimilada iyo horumarinta dhamaan wax qabad muuqda oo dhinacaan ahi keliya kor uma qaadayso qaninimada joogtaynta horumarinta dhaqaalaha ee sidoo kale waxay gacan ka geysanaysaa dhismaha nabadda, yaraynta saboolnimada iyo nafaqadarada iyo helitaanka caafimaad wanaagsan oo ay helaan dadka ku nool miyiga iyo magaalooyinka. Warbixintaani waxay bixinaysaa, oo falanqaynaysaa inay ka caawin doonto sheegista iyo hagista dawladda federaalka Soomaaliya iyo kuwa maamul goboleedyada iyo la hawl galayaasha caalamiga ah ee dhinaca horumarinta sidii ay xoogga u saari lahaayeen ka soo bixidda soo kabashada
Dib u dhiska adkaysiga iyo Joogtaynta Beeraha Soomaaliya