DEMOGRAFIJA

PAGE

DEMOGRAFIJA

Stanovnitvo je objekat multidisciplinarnog istraivanja. Specijalizirana geografska disciplina koja se bavi prouavanjem stanovnitva pojavljuje se tek u novije vrijeme (geografija stanovnitva- a kod nas se 70-tih pojavljuje naziv demogeografija).

Geografija je znanstvena disciplina koja s aspekta meusobnog uticaja prirodne osnove i stanovnitva prouva i objanjava funkcionalno-prostorne odnose i fizionomska obiljeja Zemljine povrine.

Demogeografija je znanstvena disciplina u sklopu druvene geografije koja prouava stanovnitvo kao subjekt vrlo sloenih prostornih odnosa i obiljeja radi razumjevanja i objanjavanja geopovrinske stvarnosti te njezine transformcije i valorizacije.

U demodeografskom prouavanju stanovnitva, posebice u razumijevanju prostornih razlika , kartograski prikaz je vano sredstvo analize i zakljuivanja.

Demogeografiji je najblia demografija- samostalna disciplina u sklopu drutvenih znanosti koja prouava stanovnitvo s kvantitativnog i kvalitativnog aspekta. Pomou statistikih metoda razmatra broj, razvoj, sastav stanovnitva, prirodno i mehaniko kretanje.

Bitan teorijski pojam savremene demografije jeste demografski razvoj- on oznaava sloen proces razvoja sanovnitva koji implicira istraivanje: a) meuzavisnosti kretanja stanovnitva i promjene struktura b) meuuticaje pojedinih komponenti kretanja stanovnitva i promjene njegovih struktura, s jedne, te promjene u ekonomskim, socijalnim, politikim i ostalim faktorima, s druge strane.

RAZVOJ DEMOGEOGRAFIJE

Demogeografija se pojavljuje izmeu dva svjetska rata u njemakoj geografiji. O. Schluter je ve 1919. godine u svom djelu najavio disciplinu koja e se baviti razmjetajem stanovnitva. Meutim u veini zemalja ova disciplina osamostaljuje se poslije Drugoga svjetskog rata.

A. Jagielski izdvaja etri pristupa geografskom objektu istraivanja:

a) hronoloki (regionalni) polazi od pretpostavke da svi geografski sadraji imaju smjetaj koji se moe poloajem oznaiti prema drugim smjetajima i podrujima. Svi geog. Objekti imaju svoju kvalitetu kao i apsolutni i relativni poloaj (dominiraju prostorne promjene)

b) ekoloki pristup- proistjee iz veze izmeu prirode i drutva , objekat istraivanja je odnos stanovnitva i prirode (u irem smislu okolia)

c) prostorno-analitiki- vezan je uz kvalitativne promjene u istraivanju, nastale poetkom 70-tih primjenom kvalitativnih metoda i raunala. Veliku vanost ima razmjetaj razliitih objekata i stanovnitva. JAGIELSKI istie da se stanovnitvo u geogr. Istraivanjima razmatra dvojako: statiki i dinamiki.

d) Eklektiki pristup- zapravo i nije pristup u prvom smislu rijei, jer obuhvaa radove s nejasnom metodoogijom i radove s djelovima drugih navedenih pristupa; te teti potvrivanju demogeografije kao znanstvene discipline.

Tri razdoblja razvoja demogeografijeI je faza osamostaljivanja , koja traje do 50-tih god. Pozornost se davala povjesnom razvoju, prostornim razlikama u razmjeatju, gustoi i strukturi, ali i biolokim i socio-ekonomskim obiljejima stanovnitva.

II- obuhvaa 60 i 70-te, demogeografija usmjerila se posbeno u SAD i V.Britaniji, prema kvalitativnim metodatama analize, prema socijalnoj fizici i prostornim aspektima

III- odnosi se na 80-te i 90-te , kad nastaju nove tendencije u razvoju geografije stanovnitva. Najvie su uvjetovane uvoenjem humanistikih pristupa i drugim promjenama u konceptu gografije u cjelini

STANOVNITVO

Pojam i znaajke

Stanovnitvo je skup osoba koje ive i rade na nekom dijelu Zemljine povrine , skup u kojem svaka jedinka sudjeluje sa svojim posebnim obiljejima. Moe se gvoriti o stanovnitvu svijeta, kontinenta, zemalja, regija i naselja. Stanovnitvo oznaava ukupan broj osoba, ali i samo dio tog skupa, npr. stanovnitvo kolske dobi. No treba istai da stanovnitvo nije samo jednostavan broj pojedinaca, ono je to tek pri odreenju brojnosti, a u svemu ostalome stanovnitvo je posebna, nova kvaliteta nastala udruivanjem osobina pojedinaca koje ga ine.

Pojedinac nuno bioloki stari, a stanovnitvo se moe i podmlaivati.

Znaajke stanovnitva se neprestano mijenjaju, vremenski i prostorno i to na razliitim razinama populacijskog sustava.

Sa svojim temeljnim znaajkama, kao to su broj, brzina brojanog porasta ili smanjenja, stastav prema razliitim obiljejima, prostorna pokretljivost i razmjetaj stanovnitva ima veliku vanost u svim podrujima drutvenog ivota. Demografski resursi vaan su dio ukupnog razvoja.

Razvijene zemlje, mahom s niskim natalitetom, zahvaene su demografskim starenjem, tj. imaju veliki udio starog stanovnitva. Stanovnitvo (njegov broj, sastav i dinamika) vrlo je bitno u domeni potronje dobara i usluga. Odereuje ukupna sredstva potrebna za ivot i sve vrste usluga (zdravstvene, obrazovne idr.)

Osnovne jedinice u istraivanju stanovnitva

Osnovne jedinice i istraivanju stanovnitva posbno s gledita upotrebe statistikih podataka (popisa i vitalne statistike) su: osoba (stanovnik), obitelj, kuanstvo i naselje kao najmanja teritorijalna jedinica.

Osoba ili stanovnik jeste osoba nastanjena u odreenom mjestu (naselju). Ta se jedinica podrobnije oznaava prema obiljeju podskupa kome pripada npr. ivoroeno djete, umrla osoba, udana ena, visokoobrazovana osoba...

Obitelj- se temelji na odnosima koji su u drutvu priznati pravnim propisima ili obiajima. U drutvima evropskog tipa obitelj se poglavito temelji na vezi suprunika s jedne strane i na srodstvu roditelja i djece s druge strane.

Kuanstvo- srodstvo je znaajka koja razlikuje obitelj od kuanstva. Kuanstvo je sloena jedinica drutveno-ekonomskog obiljeja koje se, prema meunarodnoj preporuci, definira kao skup osoba koje ive u istom stanu i koje se zajedniki hrane, ali ne moraju biti u rodu.

Naselje- (naseljeno mjesto) je ovjekovo obitavalite. Pojam se primjenjuje za svaki vie-manje kompaktan skup kua (zgrada) bez obzira na njihov broj i veliinu- od zaselaka do najveih gradova.. u demografskoj statistici se pod naseljem najee razumijeva samostalno naselje koje ima svoje stanovnike, teritorij i ime- dakle nije dio drugog naselje. Podaci o glavnim obiljejima stanovnitva obrauju se na razini naselja.

Izvori podataka o stanovnitvu:

1. popisi stanovnitva- su glavni izvor podataka o stanovnitvu, provodili su se i u davnoj prolosti (najstatriji Kina 2000 g. P.n.e) a znanstvena naela i metodologija savremenih popisa prvi put su primjenjeni prilikom popisa u Belgiji 1865. god.. svi savremeni popisi imaju nekojilo zajednikih obiljeja: provode se periodino, svakih 10-tak godna

po pravilu obuhvataju ukupno stanovnitvo odreenog teritorija

podaci se prikuplaju neposredno od stanovnika

podaci popisa odnose se na odreeni trenutak- kritini trenutak (to je obino kad je prstorna pokretljivost najmanja, iako popis moe trajati i nekoliko dana pa i sedmica)

prilikom upotrebe podataka razliitih popisa treba voditi rauna o:

usporedivosti teritorija (o granicama naselja i administrativno-teitorijalnih jedinica u vrijeme popisa)

koncepciji popisivanja ( stalno stanovnitvo, prisutno, uobiajno boravite)

usporedivosti definicija i klasifikacija (modaliteta) za pojedina obiljeja)

2. demografska (vitalna statistika) na njoj se temelji prouavanje prirodnog kretanja stanovnitva. Vitalni dogaaji (roenja, smrti, vjenanja) prate se danomice, biljee u matinim knjigama i obrauju u statistikim slubama.3. registar stanovnitva u registar se upisuju svi stanovnici neke opine. Registar se redovno vodi i u svakom trenutku prua sliku stavrnog stanja stanovnitva. Podaci se redovno dopunjuju, posebice mjesta boravka.4. posebne slubene statistike o pojedinim skupinama stanovnitva- statistike sube prikupljaju podatke koji se odnose na odreene skupine stanovnitva, ili slue za posebne potrebe (statistika zaposlenih, statistika poljoprivrede, kolska, zdravstvena itd.)5. ankete o stanovnitvu koje provode statistike slube- razliite ankete provode se npr. O ivotnom standardu, o fertilitetu, profesionalnoj orjentaciji kolaraa..)6. razliiti upravni i dr. registri (baze podataka) pri pojedinim upravnim i drutvenim slubama- vaan su izvor podataka npr., matine knjige,vojni registri, registri biraa..7. terenska sondiranja i istraivanja nuna su za podrobnije prouavanje stanovnitva8. ostali izvori (katastar/karte i operati/ literatura i sl) meu ostalim istraivanjima vano mjesto zauzima katastar i struna literatura ( iz svih znanstvenih disciplina koje se bave prouavanjem stanovnitva.RAZMJETAJ STANOVNITVA NA ZEMLJI

Opa obiljeja

Prostorni razmjetaj stanovnitva na Zemlji je neravnomjeran. Premda dananja tehnologija omoguava ljudima da ive na gotovo svakom dijelu Zemljine povrine, odreena podruja nisu privlana za naseljavanje, djelomice zbog tekih pa i surovih uvjeta za ivot (krajnje suni krajevi, visoki planinski predjeli, vrlo hladni krajevi). Prostorni razmjeataj stanovnitva je odreen samo prirodnim faktorima (prirodni determinizam), meutim priroda je dala temelj dananjem razmjetaju stanovnitva svijeta, a drutveno-povjesna zbivanja ssu nadgradnja. Unutar irokog prirodno-geografskog okvira znaajke razmjetaja stanovnitva snano su uvjetovane drutveno-ekonomskim faktorima.

Kontinentalne i regionalne razlike.

Na Zemlji ivi oko 6,5 mild., satanovnika. Prosjena gustoa naseljenosti Zemlje iznosi 13 stanovnika na 1 km, ali je primjetniji podatak o naseljenosti njenog kopneno dijela-prosjena gustoa je 43,4 na 1km, a naseljenog kopna 47,4 stanovnika na 1km. Na razini kontinenata uoavamo izrazito neravnomjeran razmjetaj; tri petine svjetskog stanovnitva ivi u Aziji i to na neto manje od treine naseljenog svjetskog kopna. Afrika je druga po udjelu u ukupnoj populaciji, a Evropa trea.

Azija i Evropa ostae jo dugo najgue naseljeni kontinenti.

GUSTOA NASELJENOSTI

Pod gustoom naseljenosti podrazumijevamo broj stanovnika koji ive u nekom podruju (na jedinici povrine), izraava se dakle relativnom vrijednou (stanovnitvo/povrina). Osim toga razumijeva razmatranje vodoravne udaljenosti stanovnika od stanovnika, naseobine od naseobine, kao i optereenje nekog prostora stalnim i/ili privremenim stanovnitvom..

Kategorizacija gustoe naseljenosti

Ovisno o tome s kojom se povrinom stavlja broj stanovnika u odnos, razlikujemo:

Aritmetika ili opa relativna gustoa pokazuje ukupan broj stanovnika na jedinici povrine, najee na 1 km . Taj pokazatelj oznaava prosjek i ima sve nedostatke prosjenih vrijednosti. Analitika upotrebljivost mu je vea ako se rauna za vie postornih jedinica (opina), te ako se analiziraju odstupanja od prosjeka za veu regiju ili cijelu zemlju.

Radi potpunije spoznaje primjenjuju se i posebne gustoe naseljenosti:

fizioloka- pokazuje br. Stanovnika na jedinici povrine pogodne za obradu

poljoprivredna- broj poljoprivrednika (ukljuuje i uzdravane lanove obitelji) na jedinici poljoprivredne povrine (km, ha)

agrarna- broj poljodjelaca na jedinici oraninih povrina. Poljoprivredna i agrarna gustoa uporebljavaju se kao temelji pokazatelji agrarne prenapuenosti

ruralna gustoa- broj stanovnika na jedinici povrine seoskog podruja neke zemlje ili regije

urbana- broj gradskog stanovnitva na jedinici urbane povrine

nenaseljeni prostori (anekumene) obuhvataju uglavnom klimatski surove, ogoljele i neplodne prostore (Arktik,Antartik, planinska podruja srednje Azije, SI Sibira, SZ

Angloamerike, S Europe i krajnjeg juga J Amerike.

Kategorije gustoe naseljeosti:

a) rijetko naseljeni, s manje od 15 stanovnina na 1km,

b) srednje naseljeni, sa 16 do 64 stanovnika na 1 km,

c) gusto naseljeni sa 65 do 115 stanovnika na 1 km

d) prenaseljeni sa vise od 115 stanovnika a 1km

1. rijetko naseljeni prostori obuhvataju 60% kopna, ali u njima ivi samo oko 13% ovjeanstava. Obiljeavaju sve kontinente, a posebno Aziju, S Afriku i Australiju. Prosjena gustoa naseljenosti 7 stanovnika na 1km pokazuje da su gotovo 2/3 kopna na Zemlji zapravo populacijska pusto (anekumena) i polupusto (subekumena).

2. srednje naseljeni prostori ine etvrtinu naseljenog kopna i u njima ivi petina ovjeanstava. Mnogi od tih djelova bogati su prirodnim resursima i u njima se kriju stvarne mogunosti daljeg populacijskog razvoja.

3. gusto naseljeni prostori zahvataju 5% naseljenog kopna i u njima ivi 14% ovjeanstva. Najzastupljeniji su u Aziji i Evropi, a pripadaju i SI dijelovi SAD-a i JI dio brazilskog primorja.

4. prenaseljeni prostori obhvataju oko 8% naseljenog kopna,a u njima ivi gotovo polvica ovjeanstva. Najzastupljeniji su u Aziji i Evropi. U uvjetima nedovoljne razvijenosti ti su krajevi arita populacijskih i drutveno-ekonomskih tekoa savremenog svijeta.

Problem prenaseljenosti- snano pritie savremeno ovjeanstvo, a tekoe proistjeu iz neuskalenoh odnosa stanovnitva i proizvedenih dobara. On je vezan uz paraurbanizaciju, rairenu pojavu koja zaotrava drutvene odnose i zagorava ivot stanovnitvu nedovoljno razvijenih zemalja.

Najvanije je odrediti optimalnu naseljenost jer je prenaseljenost sve to prelazi tu vrijednost., a sve to je manje smatra se rijetkom naseljenou.

Optimalna naseljenost

Optimalni broj stanovnika je teko odrediti da bude opeprihvatljiv - nije preporuljivo promatrati optimalnu naseljenost kao statino obiljeje.

U ekonomskom smislu optimalna naseljenost smatra onaj broj stanovnika koji u odreenim razvojnim uvjetima, tehniko-tehnolokim, prirodnim, kuturnim i socijalnim proizvodi najvei dohodak per capita. Slino istie i Petersen, on definira kao broj stanovnika koji u odreenim prirodnim, kulturnim i socijalnim uvjetima proizvodi najveu moguu ekonomsku dobit.URBANIZACIJA

Najvea promjena u razmjetaju stanovnitva svijeta u posljednja dva stoljea, uz interkontinentalne migracije, odnosi se na brzi porast urbane populacije. Proces je zapoeo u Evropi u dananjim industrijaliziranim (razvijenim) zemljama, a zatim se sukcesivno irio i na zemlje u razvoju, gdje se urbana populacija neprestano poveava.

Urbanizacija je najmasovniji proces savremenog ovjeanstva. Taj proces regionalno gledano vodi neminovnom smanjenju seoskog i porastu gradskog stanovnitva, tj, sve veem okupljanju ljudi u velikim gradovima.

Naziv urbanizacija potie od lat. Rijei urbs- grad, prema tome urbanizacija bi mogla znaiti razvoj gradova, no urbanizacija je danas iri pojam koji obuhvaa ne samo pojavu i razvoj gradova nego i sloene promjene u ruralnim sredinama, zahvaljujui kojima se smanjuju i uklanjaju razlike izmeu sela i grada, pa tako seoska naselja postaju urbanizirana.

S obzirom na nain kako se oituje u prostoru urbanizaciju moemo podijeliti na primarnu i sekundarnu.Pod primarnom podrazumijeva se postanak i razvoj formalnog grada tj. Okupljanje stanovnitva u granicama gradova ili u njihovim rubnim zonama. Primarnom urbanizacijom nastaju dakle kompaktno izgraene urbane tvorevine koje postaju arita sekundarne urbanizacije.

Pod sekundarnom urbanizacijom razumijevaju se demografske, drutveno-ekonomske, funkcionalne, fizionomske i druge promjene koje smanjuju agrarna obiljeja ruralnih sredina u korist urbanih obiljeja. Sekundarna urbanizacija se najjae oituje u okolici velikih gradova, oko koji nastaju prigradske urbanizirane zone, prostorno i funkcionalno povezane s gradom.

Svijet u cjelini i pojedine zemlje zasebno prolaze razliite faze urbanizacije, najee su to tri faze: predindustrijska (primarna), industrijska (sekundarna) i metropolitanska (tercijarna)

predindustrijska faza: stupanj urbanizacije je vrlo nizak, i udio gradskog stanovnitva ne prelazi estinu ukupnog stanovnitva. Veliki gradovi razvijaju se samo kao metropole carstva, tj. Glavna upravna sredita. Neke zemlje u razvoju su jo u toj fazi.

Industrijska faza: glavne poticaje urbanom razvoju daju sekundarne djelatnosti, prije svega industrija. Prevladava migracija selo-grad. Udio gradskog stanovnitva iznosi 2/3 ukupnog stanovnitva.

Metropolitska faza: obiljeava razvijene zemlje. Zbog visokog standarda, velikog broja automobila, i razvijene mree prometnica dolazi do metropolizacije. Sredinji garadovi postupno gube stanovnitvo, a rubne se zone naseljavaju i urbaniziraju (migracija grad-okolica).

Za urbanizaciju je karakteristino okupljanje stanovnitva, to rezultira visokom gustoom stanovnitva u urbanim podrujima.

Urbanizacija i razvijenostUrbanizacija u razvijenim zemljama usko je povezana s industrijalizacijom, s promjenama u poljoprivredi i s razvojem moderne prometne mree. Te drutveno-ekonomske promjene pojavljuju se najprije u Z. Evropi , gdje su praene prelazom radne snage iz poljoprivrede u industriju i uslune djelatnosti, to je pak rezultiralo migracijom ljudi iz ruralnih u urbana podruja. Sline promjene deavale su se i u Angloamerici i dr. Razvijenim zemljama: Japan, Australija; pa tako nastaje i nekoliko velikih metropolskih sredita: London, Tokyo, New York.

RAZVOJ SVJETSKOG STANOVNITVA

U pradavnim vremenima stanovnitvo je bilo malobrojno i na rubu opstanka. Prirodne nepogode i drutvene nedae (poplave, sue, bolesti, ratovi,glad) uzrokovale su visoku smrtnost, pa nije bilo porasta stavnovnitva unato vrlo viskoj rodnosti.. u takvim prilikama bila je vrlo slaba gustoa naseljenosti, na to upuuju primjeri dananjih ljudskih zajednica koje se jo bave lovom, ribolovom i sakupljanjem prirodnih plodova. Prijelaz s nomadskog stoarenja na poljodjelstvo i ivot u stalnim naseljima smatra se jednim od najveih koraka u razvoju ovjeka.Kamo ide ovjeanstvo-Budui razvoj

Prema prosjenoj godinjoj stopi porasta broja stanovnika u periodu od 1990-2000 godine koja za cijeli svijet iznosi 1,51% ovjeanstvo bi se udvostruilo u 46 godina, a stanovnitvo Afrike sa stopom od 2,85% za samo 24 godine. Strunjaci UN-a daju dugorone procjene na temelju tri pretpostavljenih stopa rodnosti: visoke, srednje i niske. Razlike izmeu rezultata su optimistine i pesimistine stope znatne. Raunano po visokoj stopi na Zemlji bi 2050 godine bilo 12,5 mild. Stanovnika, a 2150 godine bilo bi ak 28 mild. Od pojedinih kontinenata najvee smanjenje udjela stanovnitva u ukupnom stanovnitvu biti e u Europi. U drugoj skupini sva e podruja imati poveanje udjela samo e u Kini biti osjetno smanjenje. Najvee poveanje udjela e biti u Africi (potkraj stoljea e svaki etvrti stanovnik ivjeti na tom kontinentu. dok Azija e i dalje biti populacijsko teite svijeta.TEORIJE U RAZVOJU STANOVNITVA

Rane raspraveVe u uenju Konfucija i drugih starih kineskih filozofa nalazimo rasprave o odnosima broja stanovnika i obradivih povrina. Meu grkim filozofima posebice Platon i Aristotel razmatrali su optimalan broj stanovnika grke drave s gledita potrebe ouvanja blagostanja drave. U Rimskom carstvu je preovladavalo miljenje o potrebi brojnog stanovnitva radi ouvanja vojne moi. Arapski filozof Ibn Khalduh razradio je teoriju ciklinog kretanja stanovnitva ovisno o ekonomskim kolebanjima. Niccolo Makijaveli u svom Vladaru navodi da veliko stanovnitvo temelj vladareve moi. Giovani Botero dao je takoe veliki doprinos teoriji o stanovnitvu (Maltus preuzeo), tvrdio je da stanovnitvo tei rastu do krajnih granica plodnosti, a da su sredstava za ivot i mogunosti njihova poveanja ogranieni.Merkanitilistika shvatanja u ekonomiji zagovarala su porast stanovnitva, mlada buroazija je bila zainteresirana za veu ponudu jeftine radne snage. Prvi predstavnik je bio Wiliam Pety koji veu gustou stanovnitva smatra ekonomskom prednou. U 18 st rasprave obiljeavaju umjerenija i esto pesimistia stajalita glede mogunosti poveanja broja stanovnitva. Adam Smith i Francis Quesnay tvrdili su da mnoenje stanovnitva uvijek prelazi granice bogatstva.

Maltuzijanska teorija

Pesimistino stajalite glede porasta broja stanovnika nastavlja i Tomas Robert Maltus, sveenik, ekonomski teoretiar i demograf. Maltusova razmatranja temelje se na dvije osnovne postavke (zakona): a) na prirodnom zakonu stanovnitva ib) zakonu opadajuih prinosa u poljoprivredi.

On polazi od postavke da sve ivo tei mnoenju iznad mogunosti koje prua proizvodnja hrane. Prema tome stanovnitvo e se poveavati mnogo bre nego proizvodnja hrane. Oskudica hrane i glad nuno e postati glavni oblikovatelj veliine stanovnitva.

Bit Maltusove teorije je u tome da bijedu i siromatvo niih drutvenih stalea objanjava njihovim navodno prevelikim mnoenjem (prenaseljenou). Potpuno dakle zanemaruje drutvene nepravde ranoga kapitalizma. Zduno se zalae za preventivne mjere koje bi bile zapreka rastu stanovnitva, u to ubraja odgaanje ili odustajanje od braka te ustezanje od spolnog openja , ali je bio protiv umjetnih sredstava za spreavanje zaea. U tzv. Pozitivne ili sigurne zapreke ukljuuje svaki uzrok koji dovodi do poveanja smrtnosti, i skraenja ljudskog vijeka, kao epidemije, ratove, glad i druge poasti.

Najistaknutiji kritiar ove teorije je Richard Jones, koji napominje da svako drutvo svojim institucijama i ponaanjima utie na reprodukcijska obiljeja stanovnitva, pa je stoga i kretanje stanovnitva u svakom drutvu razliito.

Neomaltuzijanizam

Neomaltuzijanizam (novi, obnovljeni maltuzijanizam) je doktrina proistekla iz pokuaja primjene temeljnih zakljuaka izvedenih iz Maltusovih uenja. Zagovara ograniavanje raanja kao bitno sredstvo poboljanja drutvenog blagostanja i to primjenom suvremenijih metoda ograniavanja raanja (umjetnih za razliku od Maltusa). Rani neomaltuzijanizam obuhvata 19 stoljee te 20 do kraja tridesetih godina, a savremeni obuhvata razdoblje poslije Drugog svjetskog rata. Panja neomaltuzijanista je prije svega usmjerena na zemlje u razvoju. Neomaltuzijanska shvaanja se 80-tih i 90-tih osuvremenjuju i pojavljuju u novim varijantama. Njihovoj popularnosti pridonose teze o presudnom utjecaju porasta stanovnitva na oneienje okolia i opu ekonomsku krizu...Optimistini i drugi pristupiMarksistika teorija

K. Marks se kritiki odnosio prema Maltusovim stavovima, ali se nije posebno bavio analizom nekih opih aspekata kretanja stanovnitva. Prouavajui kapitalistiki nain proizvodnje Marks je tvrdio da svaki posebni povjesni nain proizvodnje ima svoje posebne zakone o stanovnitvu ija je vrijednost historijska. Njegovi sljedbenici socijalisti bili su optimisti glede rjeavanja problema uzdravanja poveanog broja stanovnika.Tehnoloki optimizam

Maltuzijanskoj doktrini budueg razvoja ovjeanstva suprotan je tzv. Tehnoloki optimizam. Vjeruje u ovjekovu uroenu domiljatost, sposobnost prilagoavanja, zamjenjivanja i recikliranja. Sve to daje priliku za predah dok zemlje u razvoju ne zavre demografsku tranziciju. Neoklasini ekonomisti imaju trajno povjerenje u sustav u kojem nevidljiva ruka trista regulira poremeaje koji proistjeu iz odnosa stanovnitvo- resursi- okoli.. prema tome ako se izvori iscrpljuju, tada sve via cijena smanjuje potronju, potie uvanje i recikliranje, te ubrzava potragu za alternativnim izvorima.Neutralizam-izmeu pesimizma i optimizma

Na ljestvici izmeu katastrofizma i samozadovoljstva smjeteno je nekoliko vrlo razliitih pogleda i ideologija. Meutim zajedniko im je uvjerenje kako je porast stanovnitva tek jedan od kljunih utjecaja na budue odranje i napredak ovjeanstva.

Teorija demografske tranzicije

Zaetnicima teorije smatraju se W.S. Thompson i F. W. Notestein, ali je sline ideje imao jo 1909. god. francuski demograf A. Landry.

Teorija demografske tranzicije prikazuje razvoj stanovnitva kao etapni proces (mijene pojedinih etapa i podetapa), a temelji se na etri bitne postavke:

1. da sadri promjene u rodnosti, smrtnosti i prirodnom prirastu, koje impliciraju i promjene u demografskim i drutveno-ekonomskim strukturama stanovnitva

2. da je to povjesni proces koji je pod neposrednim utjecajem faktora ekonomskog i drutvenog razvitka

3. da se demografska tranzicija zbiva pod uticajem ukupnog razvoja (modernizacije) i da ona povratno djeluje na taj razvoj

4. da se utjecaj faktora ukupnog razvoja na natalitet i mortalitet dogaa posedno, tj preko djelovanja tih imbenika na ekonomsko-socijalni sastav stanovnitva.

Demografska tranzicija openito oznaava razdoblje prijelaza sa tradicionalnog (primitivnog) reima reprodukcije stanovnitva, koji obiljeavaju visoke stope rodnosti i smrtnosti, na savremeni (humaniji) reim, koji oznaavaju niske stope.

Proces demografske tranzicije ili prijelaza oznaava korjenit probraaj reima reprodukcije stanovnitva. Oznaava, zapravo, populacijsku dinamiko-strukturnu racionalizaciju. Treba istai da se preobrazba prirodnog kretanja stanovnitva zbiva ovisno o drutveno-ekonomskim promjenama.

Etape razvoja stanovnitva:

1. predtranzicijska etapa to je razdoblje koje prethodi demografskom prijelazu (visokostzacionirana etapa). Odnosi se na dugo razdoblje ruralne ili agrarne civilizacije sve do prvih sluajeva ulaska u etapu demografske tranzicije (poetak 18 st). Stope rodnosti (broj ivoroene djece na 1000 stanovnika) bile su izmeu 40 i 50 promila (blizu bilokog maksimuma), te praene u prosjeku tek neto niim stopama smrtnosti. Visoka rodnost bila je usko povezana sa opim i ekonomskim znaajkama tradicionalnih ruralnih zajednica

2. etapa demografske tranzicije(-podetape: rana,sredinja i kasna) . Predstavlja razdoblje u kojemu pod uticajem snanog drutveno-ekonomskog i zdravstvenog napretka dolazi do tranzicije u podruju mortaliteta i tranzicije u podruju nataliteta, tj. Do njihova prijelaza s visoke na nisku razinu. Stoga dolazi do vidljivog poveanja stope prirodnog prirasta, tj do demografske tranzicije (rana tranzcijska podetapa). Smanjivanje smrtnosti nakon odreenog vremena za sobom povlai i smanjenje rodnosti. To rezultira razmjerno niskim stopama prirodnog prirasta oko 5 promila, uz tendenciju daljeg smanjenja

3. posttranzicijska etapa- kada stope rodnosti i smrtnosti su niske i uravnoteene na gotovo podjednakoj razini (niska stacioniranost). Stope rodnosti su niske, manje od 14 promila, a stope smrtnosti izmeu 10 i 12 promila, uz tendenciju blagog porasta; stopa prirodnog prirasta je niska i tendira nultoj stopi ili pak stopi negativne prirodne promjene stanovnistva. Te se ova etapa najprije pojavljuje u najrazvijenijim zemljama.

Demografska tranzicija u razvijenim zemljama i zemljama u razvoju

Demografska tranzicija nedvojbeno je svjetski proces. Vaan je i ritam demografske tranzicije: u nekim zemljama se zbiva bre u nekima sporije, meutim ondje gdje je poela kasnije zbiva se bre i trajat e krae Rana podetapa demografske tranzicije nastupa sa tranzicijom mortaliteta. Zapoela je najranije u Francuskoj (sredina 18 st) , a tokom 19 st, zahvatila je ostale zemlje zapadne i SZ Europe. U toj skupini zemalja ova etapa trajala je u prosjeku oko 150 godina. Rana tranzicijska podetapa u SAD-u nastupa nakon sredine 19 st., a u Japanu poetkom 20 st.

Demografska tranzicija u zemljama u razvoju u odnosu prema procesu tranzicije u dananjim razvijenim zemljama, ima brojne posebnosti:a) tranzicija je nastupila u drugaijim uvjetima unutarnjega drutveno-ekonomskog razvoja

b) uticaj vanjskih imbenika- svejtskoga ekonomskog razvoja, posebice primjene medicinsko-sanitarnih postignua

c) demografska ekspanzija tj poveanje stope pozitivne prirodne promjene (prirasta), u zemljama u razvoju mnogo je jaa.

d) Demografska tranzicija (kako u sferi mortaliteta tako i u sferi nataliteta) zbiva se u zemljama u razvoju mnogo bre.

KRETANJE STANOVNITVA

Ukupno (ope) kretanje stanovnitva je posljedica prirodnog kretanja i jednog oblika prostorne pokretljivoti (konane migracije) prema tome prirodno kretanje i migracija temeljne su odrednice razvitka neke zemlje ili kraja. D=(N-M) + (I-E)Postoji prirodno i mehaniko kretanje stanovnitva.Prirodno kretanje stanovnitvaPojam prirodnog kretanja implicira prisutnost biolokih prirodnih initelja i procesa u tom kretanju, meutim vanu ulogu imaju drutveno-ekonomski, kulturni, psiholoki idr faktori.

Osnovne sastavnice (komponente) prirodnog kretanja su rodnost ili natalitet i smrtnost ili mortalitet, a njihova rezultanta je prirodni prirast (inkrement), to uglavnom znai viak broja roenih nad brojem umrlih. No sve ee je obrnuto, to je negativni prirast, tj prirodno smanjenje ili prirodna depopulacija; ali pojavljuje se i nulti prirast ili prirodna stagnacija. to znai da prirodna promjena moe biti pozitivna, negativna i stagnacijska.

Rodnost ili natalitet-je pozitivna stastavnica prirodnog kretanja stanovnitva koja utjee na porast stanovnitva. U uem smislu pojmovi natalitet i fertilitet razlikuju se u nainu izraunavanja pokazatelja. Natalitet je broj ivoroenih u odnosu prema ukupnom stanovnitvu, a fertilitet broj ivoroenih u odnosu prema enskom stanovnitvu u fertilnoj dobi (tj od 15-49 god.). pojam fertilno razdoblje ili razdoblje reprodukcije, oznaava razdoblje u kojem je osoba fizioloki zrela za sudjelovanje u reprodukciji.Fertilitet se povezuje i sa pojmom fekonditet tj. plodnosti. Pod tim pojmom podrazumijeva se potencijalna fizioloka plodnost, a pod fertilitetom ostvarena (efektivna) plodnost izraena stvarnim brojem djece.

Odrednice rodnosti- meu mnogobrojnim imbenicima koji odreuju razinu rodnosti nekog stanovnitva razlikuju se tri meusobno povezane skupine: 1. biloki imbenici, 2. ekonomski i drutveni i 3. psiholoki. Nadalje meu njima treba razlikovati neposredne i posredne te kratkorone i dugorone.

Bioloki imbeniciMeu biloke imbenike rodnosti valja uvrstiti potencijalnu fizioloku plodnost (fekonditet), dobni sastav stanovnitva i posebice dob enskog stanovnitva, sterilitet (neplodnost tj. Nesudjelovanje ena u reprodukciji), razdoblje izmeu susljednih trudnoa, razdoblje laktacije, nasljedne osobine i ostale bioloko-medicinske imbenike koji utiu na zaee, trudnou i poroaj. Treba naglasiti da je fekonditet usko vezan za dobni sastav stanovnitva. Lorimer je izraunao da prosjean fekonditet tijekom fertilnog razdoblja iznosi 8,32 djeteta. Prosjea dob stupanja u brak je vana bioloka odrednica rodnosti, a uvjetovana je tradicijom i stupnjem razvijenosti. Jedan od biolokih faktora koji smanjuje kontigent reproduktivnog stanovnitva jeste fizioloki sterilitet (mukarci i ene). Osim toga na djelu je i tzv. Socijalni sterilitet, a oznaava nesudjelovanje ena u reprodukciji zbog nekih socijalnih, sociopsiholokih ili individualnih psiholokih razloga . na kraju treba istai jedan bioloki fenomen, a to je da se raa vie muke nego enske djece, a razlika je u prosjeku 5-6 %

Ekonomski i drutveni imbeniciGlavne drutveno ekonomske odrednice rodnosti jesu : 1. postignuti stupanj ekonomskog razvoja, posebno razina industrijalizacije i urbanizacije.2.ekonomska uloga obitelji i materijalni uvjeti za osnivanje novih obitelji (pitanje stanovanja)

3. poloaj djece u obitelji i trokovi njihova uzdravanja.

4. poloaj ene u drutvu

5.supanj opeg obrazovanja, posebice ena

6.sociopsiholoki imbenici vezani uz obiajne i religijske norme.

7.razina smrtnosti posebice djece, tzv., kontrola raanja

Psiholoki imbeniciNjihov uticaj na razinu rodnosti je nedvojbeno velik jer je esto neposredan, ponderiran individualnim obiljejima i katkad teko dokuivim ponaanjem. Moemo razlikovati sociopsiholoke i individualne psiholoke imbenike. U sklopu drutvenih psiholokih imbenika vano je irenje ideja i ponaanja povezanih s planiranjem obitelji, tj., difuzija inovacija iz jednog drutva u drugo. Informacija se prenosi i iri javnim i neformalnim kanalima. S vremenom mali broj djece u obitelji postaje drutvena norma.Individualni ili osobni psiholoki imbenici su mnogobrojni npr.: strah od poroaja, strah od budunosti, nepostojanje elje za potomstvom itd..

Moe se izdvojiti i jedna zasebna podskupina politikih imbenika u irem smislu, koji se isprepliu sa drutvenim, psiholokim i drugim. Rat je jedan od njih,po pravilu se tijekom rata smanjuje rodnost, a poslije dolazi do poveanog poroda tzv. Baby boom, nadoknada rodnosti.

Pokazatelji rodnostiRodnost se moe prikazati na dva naina, tj na temelju dviju vrsta pokazatelja: periodnih stopa i kohortnih stopa. Periodne stope izraunavaju se za odreeni period, najee za jednu kalendarsku godinu. Kohortne stope izraunavaju se na temelju reprodukcijskog ponaanja pripadnika odreene dobne skupine ili odreenog narataja tijekom njihova fertilnog razdoblja. Uobiajan nain prikazivanja uestalosti roenja u nekoj populaciji jeste broj roenih na 1000 stanovnika u odreenom vremenu.

Najjednostavniji i najgrublji pokazatelj je opa stopa rodnosti ,a odnosi se na ukupan broj roenih u jednoj godini (ivoroeni i mrtvo roeni)-N- ukupna bruto stopa rodnosti, a ese se koristi efektivna neto stopa (samo broj ivoroenih),a nazivnik je ukupno stanovnitvo sredinom godine- P nu= N/P * 1000

Prvi pouzdani pokazatelj za analizu rodnosti, odnosno fertiliteta, jeste stopa ukupnog fertiliteta. Rauna se kao godinja stopa stavljanjem u odnos broja ivoroene djece (N) i ukupnog stanovnitva u fertilnoj dobi (zene Pf i mukarci Pm) Formula:

Egzaktnija mjera fertiliteta i ee upotrebljiva opa stopa fertiliteta ili enska stopa fertiliteta. Formula:

U demografskoj statistici najboljim pokazateljem fertiliteta smatra se ukupna (totalna) stopa fertiliteta (Fx ili TFR). Oznaava vjerovatan prosjean broj ivoroene djece koju bi rodila prosjena ena tijekom svog fertilnog razdoblja, uz pretpostavku da djeluju sadanje posebne stope fertiliteta prema dobi i uz izostanak utjecaja smrtnosti

TFR trebala bi iznositi prosjeno 2,1, tj. Toliko djece po jednoj eni u fertilnoj dobi

Diferencijalna rodnost

Bit prouavanja diferencijalne rodnosti jest da unutar odreenog drutva pokae jesu li i koliko se pojedine norme o veliini obitelji uvjetovane nekim od drutveno-ekonomskih varijabla.

Stupanj obrazovanja i obiteljski dohodak varijable koje uvelike odreuju i drutveni poloaj pojedinca i obitelji, veoma utjeu na diferencijalnu rodnost. Naime obrazovanije ene kasnije stupaju u brak imaju vee aspiracije glede karijere kao i vee elje u pogledu kvalitetnog odgoja i kolovanja djeteta. Meu najvanijim imbenicima diferencijalne rodnosti pripada urbanizacija. ivot u gradu djeluje na smanjenje fertiliteta prije svega na osnovi visokih izravnih i neizravnih i oekivanih trokova vezanih za djecu, odnosno veu obitelj. Uoeno je i da postoje razlike u fertilitetu izmeu pripadnika razliitih religija.

Smrtnost ili mortalitetOpe znaajke i odrednice

Negativna komponenta prirodnog i ukupnog kretanja koja djeluje na smanjivanje ukupnog broja stanovnika zove se smrtnost ili mortalitet, a oznaava uestalost umiranja, odnosno broj umrlih u nekom stanovnitvu u odreenom vremenu. Smrtnost je znakovit pokazatelj drutveno-ekonomskih zbivanja i procesa te stanja u sanitarno-zdravstvenoj zatiti stanovnitva. Posebno je smrtnost dojenadi vaan pokazatelj ivotnih uvjeta. Razina smrtnosti u nekoj zemlji izraz je sloenog djelovanja biolokih, ekonomskih i opedrutvenih imbenika. Kad se prouavaju razlike prema pojedinim obiljejima stanovnitva, to se naziva diferencijalna smrtnost. S mortalitetom je povezan pobol ili morbiditet koji oznaava uestalost obolijevanja u nekom stanovnitvu u odreenom razdoblju.Odrednice smrtnosti

Razinu ope smrtnosti u nekom stanovnitvu bitno odreuju dvije skupine imbenika: a) bioloki, b) ekonomski i drutveni

Zbog nedvojbenog utjecaja organskih i anorganskih sastavnica prirodne osnove na razinu smrtnosti mogla bi se izvojiti i trea skupina koje moemo nazvati ekolokim.

Meu biolokim imbenicima na prvom je mjestu dobni sastav stanovnitva

U bioloku skupinu ulaze brojni vanjski (okruenje) i unutranji (individualni) faktori koji utjeu na stupanj otpornosti pojednica prema odreenoj bolesti.to su bioloko-medicinski imbenici koji imaju posebno znaenje za razinu smrtnosti nekog stanovnitva u odreenom razdoblju. Ovamo pripadaju razliite nasljedne, genetske osobine koje pojedince ili skupine ini sklonima, a druge otpornima prema odreenim bolestima.U skupinu drutveno-ekonomskih imbenika ulaze:

a) stupanj ivotnog standarda

b) obrazovna razina stanovnitva

c) stupanj razvijenosti javnog zdravstva i openito zdravstveni uvjeti ivota

neki od navedenih imbenika imbenika u odreenim uvjetima poveavaju razinu smrtnosti, a u drugaijim pak smanjuju uestalost umiranja.Pokazatelji smrtnosti

Smrtnost se izraava apsolutnim i relativnim vrijednostima koje su vremenski i prostorno pomjeljive. Najjednostavniji pokazatelj je opa (sirova) stopa smrtnosti-M- koja pokazuje broj umrlih na hiljadu stanovnika u jedinici vremena, gdje je M broj umrlih tijekom godine, a P ukupan broj stanovnika sredinom godine na koju se odnosi stopa. Izraunati koeficijent mnoi se sa 1000 (i iskazuje u promilima).

Standardizirane stope smrtnosti- da bi se pomou opih stopa smrtnosti mogla usporeivati smrtnost razliitih populacija , pribjegava se izraunavanju tzv. Standardizirane ope stope mortaliteta (proiena ili korigirana stopa).Diferencijalna smrtnost prema spolu i dobi.

Rije je o diferencijalnoj smrtnosti pojedninih skupina stanovnitva s obzirom na neku njihovu znaajku.

PROSTORNA POKRETLJIVOST: MIGRACIJA I CIRKULACIJA

esto se izjednaavaju prostorna pokretljivost i migracija u irem smislu. Prostorna pokretljivost dijeli se na dvije ire kategorije: migraciju ili seljenje i cirkulaciju ili njihajno/kruno kretanje. Pod prostornom pokretljivou razumijevaju se sve vrste teritorijalne mobilnosti stanovnitva u odreenom vremenu i prostoru. Pod migracijom ili seljenjem razumijevaju se sve promjene mjesta stalnog boravka, bilo da je rije o preseljenju trajne, bilo privremene naravi na manju ili veu udaljenost ili preko dravnih i administrativnih granica.

Cirkulacija razumijeva razliite oblike pokretljivosti, uglavnom kratkotrajne. Uestale ili cikline, kojima je zajedniko obiljeje izostanak bilo kakve namjere za stalnom ili dugotrajnom promjenom boravita (od nekoliko sati do nekoliko mjeseci)

Tipologija prostorne pokretljivosti

Za klasifikaciju prostorne pokretljivosti najprikladnije mjerilo je trajanje i uestalost prostornog kretanja, a drugo vano mjerilo je udaljenost.

Migracije mogu biti konane i privremene.

Konana migracija razumijeva preseljenje u drugo mjesto s namjerom konanog ostankka u mjestu doseljenja (trajno, pa i doivotno preseljenje)

Privremena migracija implicira promjenu mjesta stalnog boravka s namjerom migranta da se zadri neko odreeno vrijeme u mjestu doseljenja, a moe biti kratkotrajna (nekoliko mjeseci ili godina), dugotrajna (npr. Cijeli radni vijek). Svaka od podkategorija privremene migracije moe biti ponovna (migrant se nakon nekog vremena seli u drugo mjesto) i povratna ( nakon nekog vremena se vraa u mjesto prethodnog stalnog stanovanja ili u mjesto roenja).Prema teritorijalnom domenu migracije mogu biti unutranje i vanjske.

Unutranja migracija moe biti podruna (lokalna iz jednog mjesta u drugo iste optine), unutarregionalna (iz jedne opine u drugu opinu iste regije ili upanije) i meuregionalna (iz jedne regije u drugu regiju, upaniju i sl.).

Vanjske migracije su meunarodne, dakle zbivaju se preko dravnih granica. Imaju dva oblika: kraa udaljenost ( izmeu susjednih prostorno-administrativnih jedinica ili drava) i vea udaljenost(kad se dogaa izmeu prostornih jedinica ili drava koje ne granie).

Prema kriteriju glavnog uzroka (motiva) razlikuju ekonomska i neekonomska migracija, zatim mogu biti dragovoljna i prisilna migracija, organizirana i neorganizirana. Razmjerno nagli odlazak velikog broja ljudi iz nekog kraja uvjetovan razliitim nedaama naziva se bijeg ili egzodus.

Odrednice prostorne pokretljivosti.

etri su odrednice(imbenika) prostorne pokretljivosti:

1. ekonomski

2. socijalni i pisholoski

3. demografski

4. ostali

ekonomski faktori: proistjeu iz prostorne neusklaenosti ekonomske i populacijske stope rasta. To dovodi do pokretljivosti stanovnitva mahom iz krajeva sa slabim mogunostima rada i zarade krajeve gdje je lake doci do posla i vieg dohotka.

Socijalni faktori: mogu biti presudni jer zajedno sa ekonomskim ine sloen skup politikih faktora u irem smislu. Ovdje pripadaju socijalni faktori u uem smislu (stupanj urbaniziranosti, veliina kuanstva..) zatim tzv. Socijalno-psiholoki (privlanost velikih gradova), individualni psiholoki( kad ide on, mogu i ja), etniki, kulturoloki idr. Odluke o migriranju mogu biti rezultat paljivog promiljanja te vaganja trokova i koristi ali gotovo sve ukljuuju osjeaje, strahove, elje i matanje.Demografski: utiu na obim i smjer prostorne pokretljivosti. Glavni su faktori prostorno razliite stope rodnosti, smrtnosti prirodne promjene kao i razliita gustoa naseljenosti izmeu polazita i odredita.

Ostali faktori: politiki (prisilni, diskriminacija), prirodne nedae, faktori osobne prorode ( elja za pustolovinom, bijeg od nesnoljive ue ili ire okoline..), geografski (klima, nadmorska visina, geografski poloaj, prometna dostupnost itd)

Lanana migracija je pojava kad migrant poziva lanove obitelji, rodbine ili lokalne zajednice, povezujui time pojedinanu i obiteljsku migraciju u longitudinalnoj perspektivi.Migracije

Ope znaajke

Tipologija koja se temelji na osnovnim uzrocima i vremenu nastajanja, izdvaja 6 tipova migracije:

1. prvi tip- velika seljenja uzrokovana osvajakim pohodima i irenjem starih carstava.ovaj tip je uvelike imao prisilno obiljeje.

2. drugi tip- seljenje stanovnitva koje je spontano slijedilo osvajake pohode ili je seljenje bilo potaknuto prirodnim nedaama. Odlazilo su u krajeve koji su pruali bolje izglede za odranje ivota.

3. treci tip- je sustavno naseljavanje (kolonizacija). Provodili su ga osvajai u populacijski ispranjene krajeve. Doseljenici (kolonisti) imali su odreene olakice, posebice u graninim krajevima

4. etvrti tip- preseljavanje etnikih manjina. Pa i itavih naroda, zbog geopolitikih promjena (okipljanja nacija, raspadanja vienacionalnih drava, promjena granica)

5. peti tip-migracija politikih emigranata i prebjega. Pojavljuje se u veem obimu nakon Oktobarske revolucije.

6. esti tip- slobodna ekonomska migracija stanovnitva. Glavni motiv seljenja je potraga za poslom, veom zaradom i openito boljim uvjetima ivotaSvaki oblik migracije implicira dva podruja: podruje porijekla i podruje doseljenja, koriste se izrazi polazite i odredite, a izmeu njih protjee migracijska struja ili tok.

Osnovne sastavnice migracije su imigracija ili useljavanje (doseljavanje) i emigracija ili iseljavanje (odseljavanje). Razlika izmeu iseljavanja i doseljavanja u odreeno podruje u nekom razdoblju naziva se migracijski saldo, neto migracija ili migracijska bilanca. I-E

Bruto migracija je ukupan broj selilaca dakle iseljenika i doselilaca u odreenom podruju I+E.

Uticaj migracije na ukupno kretanje stanovnitva:

a) na veliinu ukupnog stanovnitva i na njegov prostorni razmjetaj

b) na sastavnice prirodnog kretanja (rodnost i smrtnost)

c) na sastav stanovnitva (demografski, drutveno-ekonomski i kulturno-antropoloki)

migracija ima dva vremenska uinka:

a) trenutani koji odmah mjenja broj stanovnika

b) i dugoroni koji proistjee iz trenutanog a oituje se iz toga da stanovnitvo koje naputa rodni kraj, istovremeno odnosi sa sobom budua roenja, smrti, sklapanja i razvode brakova koje bi to stanovnitvo doivjelo u svom vijeku u mjestu roenja da se nije selilo.Selektivnost migracije

Osobe s odreenim obiljejima sustavno pokazuju veu skolonost migraciji nego ostalo stanovnitvo. Selektivnost prema dobi-odnosi se na veu sklonost migriranju starijih adolescenata, dvadesetogodinjaka i mlaih tridesetogodinjaka. Ipak su dvadesetogodinjaci najpokretljiviji- to se objanjava veom sposobnou i fleksibilnou mladih ljudi da se prilagode novim pravilima. Takoe pribliavajui se ili ulazei u radnu dob, mladi su spremniji koristiti prednosti novih prilika koje se otvaraju migracijom. Dob je jedino obiljeje koje je pokazalo postojanost u razliitim okolnostima i tijekom dueg razdoblja.

Slektivnost prema spolu- se ne moe pivesti pod opeprihvatljivu generalizaciju, no spol gotovo uvijek ima odreeni diferencirajui znaaj. Ope uvjerenje da su mukarci skloniji migraciji nego ene mnoga su istraivanja osporila, jer ovo obiljeje ovisi o posebnim sociokulturnim i drugim uvjetima, to moe rezultirati veom ili manjom pokretljivou ena. Vanu ulogu ima tradicija, odnosno drutvene norme koje mogu ograniavati zapoljavanje ene, a time i njihovu pokretljivost. U prvom razdoblju ruralnog egzodusa na rad odlaze mukarci, u sezonsku ili definitivnu migraciju, a ene tada nemaju razloga za odlazak van sela jer ne nalaze posla. meutim kad je pokret ruralnog egzodusa dovoljno uznapredovao, ene odlaze bre i u veem broju, jer su u tom trenutku mukarci vie vezani za svoje zanimanje i ekonomiju, a ene vie privlae tercijarna zanimanja.Selektivnost prema branom stanju.- u literaturi se moe esto pronai da su mlai samci i mlae neudate ene, te mladi parovi bez djece skloniji migraciji, no i ta se pravila mijenjaju.

Selektivnost prema obrazovanju- je takoe jedno od najee testiranih obiljeja. Openito se smatra da veu sklonost migraciji imaju osobe s viom razinom obrazovanja ( to je obrazovaniji, vjerovatno je svjesniji mogunosti koje postoje u alternativnim prebivalitima.

Odljev strunjaka (odljev mozgova)- eng. brain drain, ovdje se misli na migraciju strunjaka iz nedovoljno razvijenih zemalja u razvijene dijelove svijeta, prije svega S. Ameriku, Austarliju i zapadnu Evropu. Za nerazvijene zemlje odljev mozgova predstavlja veliki gubitak ljudskog kapitala (bez obzira to im ne mogu pruiti zadovoljavajuu ivotnu i radnu perspektivu- ipak je gubitak), jedina potencijalna prednost je da donekle ostvare transfer tehnologije. Budui da samo nekoliko zemalja registrira razinu kvalifikacije imigranata te je tokove teko kvanitficirati.

Razlozi za odljev mozgova:

1. ekonomski faktori (zarade i sve u vezi s njima)

2. faktori vezani uz posao i struku (radni i profesionalni)

3. sociokulturni (ukljuuju i politike)

4. osobni faktori

Izvori podataka, pokazatelji i metode analize migracijeetri su osnovna izvora podataka o obliku, veliini i smjeru migracije, te o obiljejima migracijskog kontingenta. To su: registar stanovnitva (ili migranata), popis stanovnitva, anketa (istraivanje) o migraciji i ostali izvori.Registar stanovnitva- je najtaniji izvor o migraciji, jer je meu ostalim tekua baza podataka o preseljivanju stanovnitva (temeljem prijave i odjave boravka). U svakom trenutku prua obavjest o broju i obiljejima stanovnika odreenog podruja. Vaan je i za unutranju i vanjsku migraciju, a mnoge zemlje nemaju registar stanovnitva.

Popisi stanovnitva uglavnom su relevantniji izvor podataka za unutranju nego za vanjsku migraciju. Popis je vaan jer prua podatke za usporedbu pojedinih obiljeja migrantskog i nemigrantskog stanovnitva. Glavni nedostatak je to se provodi svakih deset godina, pa registrira migrante koji su ivi u trenutku popisa, a ne obuhvata sve one koji su migrirali , ali su umrli ili su se iselili prije samog popisa.

Ankete- su vane za podrobniju spoznaju pojedinih obiljeja migrantskog kontingenta, motiva migriranja i migracijske prolosti. Temelje se na ogranienom uzoru pa je u istom istaraivanju nemogue postici reprezentativnost za cijeli dravni teritorij.

Ostali izvori- ukljuuju isprave o vjerskoj pripadnosti, roenju, smrti; vjenane listove i sline isprave u kojima je navedeno mjesto roenja, kolske svjedobe, registre socijalnog ili zdravstvenog osiguranja, popise biraa, porezne registre, podatke komunalnih slubi, telefonski imenik, registra vojnih obveznika i sl.

Unutranja migracija

Pod unutranjom migracijom razumijeva se oblik prostorne pokretljivosti ije se polazite i odredite nalazi unutar granica jedne drave, pri emu migrant mijenja mjesto stalnog boravka. S obzirom na kriterij tip naselja (polazita i odredita) pri unutranoj migraciji moe se razlikovati migracija selo-grad, selo-selo i grad-grad. Najvanija migracija je selo-grad, iz ruralnih u urbana podruja. Ova migracija poela je jaati u 19 st. S razvojem kapitalizma (Engleska, Francuska, Njemaka itd.) u razvijenim zemljama migracija selo-grad, ustupila je mjesto, drugim oblicima grad-grad i grad-selo.Vanjska migracija

Oblik prostorne pokretljivosti kojima je polazite unutar granica a odredite izvan granica jedne zemlje i koji razumijeva promjenu stalnog mjesta boravka- vanjska ili meunarodna miigracija. Vanjska migracija prema teritorijalnom dometu moe biti meususjedska, kontinentalna i interkontinentalna. A ve je reeno da moe biti konana i privremena, kratkotrajna i dugotrajna, te ponovna i povratna.

Tipologija Apleyarda:

a) stalni migranti- ukljuuje i osobe koje su migrirale radi spajanja obitelji

b) privremeni radnici na ugovor- preteno slabije obrazovani

c) privremeni profesionalni transitanti-strunjaci i menaeri koji sele od jedne zemlje do druge (zaposlenici multinacionalnih komapnija)

d) prikriveni ili ilegalni radnici

e) traitelji azila

f) izbjeglice

pod vanjskom migracijom radne snage razumijeva se migracija ekonomski aktivnog stanovnitva, preteno iz slabije razvijenih zemalja u razvijene i preteno zbog ekonomskih razloga.

POPULACIJSKA POLITIKA Populacijska politika u osnovi znai nadziranje demografskih procesa prirodnog kretanja i migracije. Politika stanovnitva razumijeva sustav mjera i djelovanja koji putem prirodnog kretanja i migracije usmjeren prema eljenom demografskom razvitku. Time se odreeno ope kretanje, sastav i razmjetaj stanovnitva nastoji uskladiti sa drutveno-ekonomskim, politikim i drugim razvojnim ciljevima. Populacijsku politiku po pravilu provodi drava (vlada), a vezana je za ope prihvaene vrijednosti i norme u dotinoj drutvenoj zajednici.Ui pojam populacijske politike odnosi se na skup mjera koje utiu jednu ili vie varijabli, kao to je rodnost, smrtnost ili migracija, premda i takvo djelovanje utie na ukupni razvoj stanovnitva, ponajprije na njegov broj. Najee se uticaj na stopu porasta stanovnitva postie djelovanjem na razinu rodnosti-to bi bila eksplicitna populacijska politika.

U irem smislu- populacijska politika dobiva drutveno ekonomsku i politiku podlogu: ona je implicitna, tj. Obuhvata sve drutvene pore i u meuzavisnosti je s drutvom u cijelini. Stoga je populacijska politika u irem smislu prihvatljivija i svrsishodnija, posebno ako je voena eljom za opim blagostanjem (program planiranja obitelji)

Tipovi populacijske politike:

1. poticajna ili ekspanzivna (s pronatalitetom i imigracijskom varijantom)-potie porast stanovnitva

2. restriktivna (s antinatalitetom i emigracijskom varijantom)- cilj zaustavljanje ili usporavanje daljeg porasta

3. redistributivna (ili migracijska) potie ovoljnu prostornu (pre)raspodjelu stanovnitva i naseljenosti4. eugenika (kvalitativna) tei opem poboljanju prirodnih (biolokih) obiljeja stanovnitva

ostvarivanje ciljeva moe biti kratkorono (taktika) te srednjoroni i dugorono (strategija). U prostornom pogledu moe biti opa, regionalna i posebna npr, urbano-ruralna.

Poticajna (ekspanzivna) populacijska politika- usmjerena je na poveanje stope brojanog porasta stanovnitva, ili na njeno odranje na istoj razini, ako su se prethodno pojavili znaci njezina usporavanja. Dvije su varijante te politike: pronatalitetna (dominantnija) i imigracijska.

Restriktivna- ima takoe dvije varijante: antinatalitetnu i emigracijsku. U antinatalitetnoj se primjenjuju mjere koje u kraem roku djeluju na smanjenje razine rodnosti (liberalizacija pobaaja, sterilizacija, poticanje kontracepcije, zabrana sklapanja brakova prije odreene dobi..); emigracijsku varijantu ini sustav mjera i djelovanja za poticanje iseljavanja radi smanjivanja stope porasta stanovnitva, ona obino prati antinatalitetnu.

Redistributivna potie povoljniju prostornu (pre)raspodjelu stanovnitva i naseljenosti radi postizanja novih odnosa glede stopa rodnosti i prirodne promjene (prirasta) meu pojedinim krajevima unutar jedne zemlje. Uglavnom se pojvljuje kao sastavni dio drugih tipova populacijske politike, poticajne i restriktivne i to onoliko koliko je u njima zastupljena imigracijska ili emigracijska varijanta

Eugenika- djeluje na poboljanje kakvoe prirodnih (biolokih) a u irem smislu i drutvenih obiljeja stanovnitva. Katkad se iza nekih mjera te politike kriju ciljevi oplemenjivanja stanovnitva, tj. Spreavanja roenja djeteta zbog zdravstvenih razloga, u mentalno zaostalih osoba, hereditarno optereenih i sl. Ta je populacijska politika imala i tamnu stranu medalje ozloglaenu politiku obavezne sterilizacije i socijalnog darvinizma (selekcija).SASTAV STANOVNITVA Stanovnitvo se moe dijeliti i grupirati prema razliitim obiljejima. ini se relevantnom podjela na tri skupine:

a) bioloki (demografski) sastav u kojemu je najvaniji sastav prema spolu i dobi

b)drutveno-ekonomski (sastav prema djelatnosti, aktivnosti, zanimanju, obrazovanju, branom stanju..)

c) kulturno-antropoloki (sastav prema rasi, narodnoti, jeziku, vjeri i sl.)

Bioloki sastav: prema spolu i dobi

Sastav prema spolu

Pokazuje brojani odnos mukog i enskog stanovnitva. Sastav prema spolu razlikuje se od zemlje do zemlje , a po pravilu i unutar jedne zemlje. Razlike su uglavnom povezane s drutveno-ekonomskim i opim kulturolokim znaajkama pojedinih zemalja i regija. Velika neravnotea sastava prema spolu po pravilu je posljedica nenormalnih drutvenih zbivanja, npr. Rata, selektivne migracije prema spolu itd. Utvreno je da se raa vie muke nego enske djece, meutim tokom ljudskog vijeka pojavljuje se niz faktora i okolnosti koje mijenjaju neravnoteu prema spolu nastalu roenjem.Pokazatelj sastava prema spolu jeste koeficijent maskuliniteta km koji oznaava broj mukih na sto (ili hiljadu) enskih stanovnika, ili koeficijent feminiteta kf koji oznaava broj enskih na sto (ili hiljadu) mukih stanovnika. No za demografska istraivanja vani su i posebni koeficijenti maskuliniteta i feminiteta, posebno prema pojedinim dobnim skupinama. Drugu skupinu pokazatelja ine postotni udjeli mukog ili enskog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu ili prema pojedinim obiljejima.

Neravnotea prema spolu utie na poremeaj branog trista a to lanano izaziva smanjenje rodnosti

Sastav prema dobi

Je jedan od najvanijih pokazatelja potencijalne ivosti i biodinamike stanovnitva nekog podruja, posebno je vaan zbog svojih drutvenih i ekonomskih implikacija. Sastav prema dobi je temelj istraivanja stanovnitva. Dob (starost) stanovnitva kao statistika kategorija odreuje se po pravilu prema navrenim godinama ivota. Dobno-spolni funkcionalni kontingenti:

a) za oitovanje mladosti, zrelosti ili starosti po tzv. Velikim dobnim skupinama (mlada 0-19, zrela 20-59, stara 60 i vie

b) za istraivanje bioreprodukcije: predfertilna dob 0-14, fertilna kod ena 15-49, mukarci 15-64, postfertila 50 i vie, za mukarce 65 i vie.

c) Za ocjenu radnog potencijala: predradna dob 0-14, radna 15-59 ili 64 za mukarce, postradna 60 ili 65 i vie, zbog produenja kolovanja koristi se trihotomna podjela 0-19, 20-64 i 65 i vie.

d) Za planiranje kolstav: predkolsko 0-6, kolsko- obavezno 7-14, srednjokolosko 15-18 redovna studentska 19-24

e) Za politoloka i socioloka istraivanja punoljetna dob sa 18 i vie godina

Tipovi i analitiki pokazatelji sastava prema dobi

Preporuljivo je saeti dobne razrede u ti glavne dobne skupine: mlado (0-14 ili 0-19 god), zrelo (odraslo 15-64 ili 19-59) i staro (60 i vie ili 65 i vie). Grafiki prikaz dobno-spolnog sastava stanovnitva obino ima oblik koji podsjea na obris piramide, pa odatle naziv dobno-spolna piramida.Jedna od tipizacija koja uzima u obzir savremene prilike, razlikuje tipove stanovnitva prema obiljejima dobnog sastava: 1. A) izrazito mlado ili izrazito ekspanzivno

B) mlado ili ekspanzivno

2. zrelo ili stacionarno

3. staro ili kontraktivno stanovnitvo

1.a. izrazito mlado ili izrazito ekspanzivno stanovnitvo ima dobnu piramidu vrlo iroke osnovice tj. Visok udjel djece, kao plod vrlo visoke rodnosti. Udjel stanovnitva u dobi od 65 godina i vie iznosi 2,5 %. Primjer Niger koji ima vrlo visoku rodnost te 49,9% stanovnitva u dobi do 14 godina, ali i nizak oekivani ivotni vijek, samo je 2,0% stanovnitva u dobnoj skupinu 65 i vie godina.

1.b. mlado ili ekspanzivno stanovnitvo ima pravilnu dobnu piramidu iroke osnovice; rodnost je visoka. Udjel stanovnitva u dobi od 65 i vie god iznosi os 2,6% do 4,0%. Primjer banglade koji ima u ukupnom stanovnitvu 39,2% mladih i 3,1% starih.2. zrelo ili stacionirano stanovnitvo: strane piramide povijaju se tako da poprimaju oblik plasta sijena ili konice- stope rodnosti i smrtnosi niske i stabilne, stopa prirodne promjene tei nultoj vrijednosti. Osnovica se piramide suava, a raste udjel zrele dobi udjel staril iznosi 4,1% do 8%. Primjer je Argenitina u kojoj je 27,7% mladih i 7,1% starih.3. staro ili kontraktivno stanovnitvo: osnovica piramide je znatno suena, a srednji dio ispupen, pa piramida poprima oblik urne. Obiljeava ga niska stopa rodnosti i smrtnosti, pojavljuje se i negativna prirodna promjena. Udjel starijih dobnih skupina je vii od 8%. Primjer je Francuska sa 18,8% mladih i 16% starih i s visokim oekivanim trajanjem ivota.

Stari tip stanovnitva moemo podjeliti na: staro stanovnitvo od 8,1% do 12% i izrazito staro stanovnitvo sa vie od 12% udjela osoba starijih od 65 godinaTipovi prema Friganoviu:1. mladost (udjel mladih >35%, udjel starih