45

DOI: 10.2478/udi-2020–0033

How to cite: Cienkosz E., 2020, Demograficzny aspekt kurczenia się polskich

miast, Urban Development Issues, volume 67, 45–56.

URBAN ISSUES

Demograficzny aspekt kurczenia się polskich miast

Abstrakt

Depopulacja stanowi jeden z podstawowych czynników warunkujących proces kurczenia się miast (shrinking cities). Impulsem inicjującym zmiany w wielkości, gęstości zaludnienia lub w innych cechach populacji miasta są przeobrażenia demograficzne mierzone za pomocą przyrostu naturalnego, ruchów ludnościowych (migracje), struktury wieku. Specyfikę przemian de-mograficznych wpływających na proces wyludniania się miast w Polsce można porównać do przebiegu tych zjawisk w innych krajach Europy Środkowo–Wschodniej. Pomimo ogólnych podobieństw transformacji demograficznej, poszczególne elementy tego procesu w polskich warunkach różniły się od po-wszechnie przyjętego modelu drugiego przejścia demograficznego. Niniejszy artykuł podejmuje kwestię kurczenia się miast ze szczególnym uwzględnie-niem aspektu demograficznego. Jego celem jest próba wyjaśnienia przyczyn wyludniania się polskich miast, a także określenia konsekwencji jakie niesie ze sobą zjawisko depopulacji.

©2020 Ewelina Cienkosz. This is an open access article licensed under the Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs License (http://creativecommons.org/licenses/ by-nc-nd/3.0/).

#demografia #depopulacja

#ubytek ludności

#kurczenie się miast

Ewelina Cienkosz Instytut Rozwoju Miast i Regionów Zespół Planowania Przestrzennego

i Komunikacji S2 email: ecienkosz@irmir.pl ORCID https://orcid.org/

0000–0002–0347–8603

BY NC ND

46

Ew

elin

a C

ien

kosz

D

emogr

aficz

ny a

spek

t ku

rcze

nia

się

pols

kich

mia

st

Wprowadzenie

Funkcjonowanie miast opiera się w główniej mierze na relacji miasto–mieszkaniec. Obydwa elementy muszą być ze sobą silnie powiązane, tak aby mógł zaistnieć pra-widłowo funkcjonujący organizm miejski. Jakakolwiek zmiana jednego elementu tego systemu generuje reakcje w drugim. Na rozwój miasta składają się uwarunko-wania endogeniczne (wewnętrzne), w tym kontekście rozumiane jako powiązania społeczno-ekonomiczne (przestrzeń) oraz egzogeniczne (zewnętrzne) – szeroko pojmowane (regionalne, krajowe, globalne) powiązania społeczno-ekonomiczne (Runge i in. 2019). Czynniki te oddziałując na miasto, wywołują w nim zmiany społeczno-demograficzne oraz funkcjonalno-prze-strzenne powodując nieustającą reorientację, niekiedy o gwałtownym charakterze destabilizacji ekonomicz-nej. Niektóre miasta przechodzą podobne perturbacje stosunkowo łagodnie, próbując dostosować się do no-wej sytuacji oraz upatrując w niej szansę wzmocnienia swojej pozycji w systemach regionalnych lub krajowych. Dla innych natomiast przeobrażenia stanowią barierę nie do pokonania, przez co wkraczają one na ścieżkę tzw. powolnego wygaszania (slow burn development). Zjawisko to przybierać może formę stopniowego wyga-szania wzrostu lub powolnej regresji i zostało opisane dla miast Europy Środkowo-Wschodniej jako konse-kwencja szeregu zjawisk społecznych i przestrzennych jakimi zostały dotknięte w latach 1980. i 1990. (Banica, Istrate, Muntele 2017).

W zależności od indywidualnych uwarunkowań, mia-sta doświadczały i nadal doświadczają długofalowego, a zarazem dokonującego się stopniowo lub nagle zjawi-ska wyludniania. Proces ten dotyczy wszystkich typów miast niezależnie od ich wielkości (Kantor-Pietraga, Krzysztofik, Runge 2012). Zarówno powolne, jak i nagłe wyludnianie się rozpatrywane jest jako zjawisko nega-tywne, niemniej bardziej odczuwalny w skutkach staje się nagły odpływ mieszkańców. Z punktu widzenia istoty badań, kwestią podstawową jest przyczyna, jak i później-sze skutki omawianego zjawiska. Literatura przedmiotu klasyfikuje uwarunkowania w podziale na cztery grupy: demograficzne, ekonomiczne, przestrzenne i politycz-ne (Kantor-Pietraga 2014; Čengić, Emirhafizović 2014; Jaroszewska, Stryjakiewicz 2014).

Termin depopulacji wielokrotnie błędnie rozumiany jest jako proces kurczenia się miast. Umiejętność po-prawnego rozróżnienia tych terminów stanowi podstawę prawidłowej interpretacji zjawisk. Proces kurczenia się miast posiada szeroki wymiar uwzględniający zarówno aspekt przestrzenny, społeczny, gospodarczy, finansowy, infrastrukturalny, jak i administracyjny. Depopulacja natomiast odnosi się wyłącznie do trendów demogra-

ficznych i dotyczy zagadnień przyrostu naturalnego, przyrostu rzeczywistego, migracji, struktury wieku. Niemniej jednak to właśnie depopulację uznaje się za podstawowe kryterium kurczenia się miast (Mykhnenko, Turok 2007; Wiechmann 2008; Wiechmann, Wolff 2014; Musiał-Malago 2018; Jaroszewska 2019). Ubytek ludności określany jest także mianem „demograficznego kurcze-nia się miast” (Kantor-Pietraga 2014: 25).

Przedmiotem niniejszego artkułu jest kwestia wy-ludniania się polskich miast. Jest to zagadnienie rela-tywnie mało rozpoznane. Z uwagi na fakt rejestrowanej do lat 1990. tendencji wzrostowej liczby ludności w pol-skich miastach, zjawisko to obserwuje się stosunkowo od niedawna. W efekcie problem ten według I. Kantor-Pietragi (2014) jest niemalże nieobecny w krajowej lite-raturze. Pomimo podjęcia w ostatniej dekadzie przez gros badaczy (Kantor-Pietraga, Krzysztofik, Runge 2012; Bieńkowska 2013; Kowalewski 2013; Kantor-Pietraga 2014; Jaroszewska, Stryjakiewicz 2014; Wiechmann, Wolff 2014; Musiał-Malago 2018; Krzysztofik, Szmytkie 2018; Jaroszewska 2019; Trzepacz, Janas, Piech 2019; Runge i in. 2019) prób określenia przyczyn i konsekwencji zjawiska kurczenia się polskich miast, w opinii autorki w kontekście demograficznym pozostaje ono nadal nie-wystarczająco zbadane. Celem artykułu jest więc próba określenia specyfiki miast, w których nastąpił proces depopulacji poprzez analizę zróżnicowanych uwarun-kowań tego zjawiska. Zakres czasowy analizy obejmuje II połowę XX w., ze szczególnym uwzględnieniem prze-łomu lat 1980. i 1990.

Przemiany demograficzne miast to obecnie jed-no z najważniejszych zagadnień znajdujących swoje odbicie w procesie kształtowania polityki miejskiej. Obserwowane trendy (migracje ludności, starzenie się społeczeństwa, ujemny przyrost naturalny) powodują, że problem ubytku ludności narasta. Rodzi się zatem pytanie jakie czynniki wpływają na rozwój depopulacji w miastach? Oraz, co ważniejsze – skoro miasto wkro-czyło już na ścieżkę demograficznego kurczenia się, jakie to niesie ze sobą konsekwencje?

Metoda oraz zakres czasowy

i przestrzenny opracowania

W niniejszej pracy zastosowano metodę opisową. Dokonano przeglądu literatury krajowej i zagranicznej ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień kurczenia się miast w kontekście demograficznym. Z uwagi na wy-mienność stosowania w dyskursie naukowym definicji kurczenia się miast i depopulacji, za celową uznano ich systematyzację. Tłem do przedstawienia polskich uwa-runkowań wyludniania się miast były trajektorie depo-pulacji zaobserwowane w latach 1950. (USA) oraz w latach

47

Ew

elina C

ienko

sz D

emografi

czny asp

ekt kurczen

ia się polskich

miast

1980. i 1990. na świecie (Europa Środkowo-Wschodnia i Europa Wschodnia). Szczególną uwagę zwrócono na literaturę wyjaśniającą procesy depopulacji w takich krajach jak Niemcy, Czechy, Łotwa, Stany Zjednoczone. W dalszej kolejności zaprezentowana została obecna sy-tuacja demograficzna Polski wraz z prognozą demogra-ficzną do 2050 r. Z uwagi na podobieństwo konsekwencji jakie niesie ze sobą wyludnianie się miast, skutki zostały omówione łącznie. Badania literatury realizowane były metodą przeglądu systematycznego, która obejmowała literaturę anglojęzyczną uzupełnioną o literaturę krajo-wą. Zestawienie to pozwoliło nakreślić przyczyny de-populacji polskich miast w kontekście uwarunkowań globalnych. Trajektoria procesu wykazała pewną roz-bieżność pod względem uwarunkowań depopulacji pol-skich miast, na tle miast europejskich, jednak z uwagi na konsekwencje zjawiska zauważa się podobieństwo (Hospers 2014). Dokonano także przeglądu opracowań kartograficznych zawartych w atlasie miast kurczących się (Oswalt, Rieniets 2006).

Kurczenie się miast a depopulacja

Wspomniany już wcześniej proces kurczenia się miast rozpatrywany jest znacznie szerzej niż samo zjawisko de-populacji. Literatura przedmiotu wskazuje na złożoność i wieloaspektowość zjawisk, które mu towarzyszą. Po raz pierwszy próbę sformułowania definicji miasta kur-czącego się dokonali H. Häußermann i W. Siebel (1987, 1988). Schrumpfende stadt (z niem. miasto kurczące się) definiowali oni jako nieodwracalny proces upadku, wy-rażony poprzez spadek liczby mieszkańców oraz ogólną deindustrializację. Jak wskazują C. Martinez-Fernandez i in. (2012), zjawisko kurczenia się miast wychodzi jed-nak poza klasyczne ujęcie upadku, dlatego winno być osadzone w szerszym kontekście rozwoju obszaru funk-cjonalnego (Oswalt, Rieniets 2006). Procesy urbanizacyj-ne przedmieść wywołane między innymi ruchami lud-ności miejskiej prowadzą do wyludniania się ośrodków miejskich. Obecnie najpowszechniej stosowaną definicją miasta kurczącego się jest ta wypracowana przez między-narodową sieć badawczą Shrinking Cities International Research Network w ramach projektu CIRES: „miasto, w którym z jednej strony występuje znaczny ubytek lud-ności (przez okres co najmniej 5 lat, więcej niż 0,15% rocznie), a z drugiej strony zachodzi w nim proces trans-formacji gospodarczej z oznakami strukturalnego kry-zysu” (Cities Regrowing Smaller: Fostering Knowledge on Regeneration Strategies in Shrinking Cities across Europe 2013 za: Jaroszewska 2019: 41).

Termin depopulacji stosowany jest często zamiennie jako synonim kurczenia się, co w przekonaniu wielu autorów jest praktyką niewłaściwą (Kantor-Pieraga

2014; Jaroszewska 2019). Niemniej jednak to właśnie spadek liczby ludności uznaje się za jedną z głównych determinant procesu kurczenia się miasta (Mykhenko, Turok 2007), czego dowodem jest obszerny opis zagad-nienia w literaturze przedmiotu (Wiechmann 2008; Hollander i in. 2009; Stryjakiewicz i in. 2014; Haase i in. 2016). Zgodnie z definicją zaproponowaną przez I. Kantor-Pietragę (2014: 22), depopulacja to „spadek liczby ludności na ściśle wyznaczonym obszarze (jak: państwo, region, miasto) w określonym przedziale czasu”. Autorka z definicji kurczenia się miasta rozu-mianego jako „(…) wieloaspektowy (między innymi: demograficzny, społeczny, gospodarczy, przestrzenny, infrastrukturalny, polityczny, administracyjny) proces, którego głównym zewnętrznym przejawem jest ubytek liczby ludności” (Kantor-Pietraga 2014: 25), wyszcze-gólniła odrębny termin – kurczenie się demograficz-ne miasta, określając go jako synonim depopulacji. Najczęściej w opracowaniach popularnych i popular-nonaukowych. Pojęcie „ubytek” jest tutaj swobodnie zastępowane określeniem „kurczenie się”. Poprawne jest natomiast określenie „demograficzny aspekt kur-czenia się miast” (Kantor-Pietraga 2014: 25).

Uwarunkowania miast demograficznie

kurczących się

Trajektoria uwarunkowań, przebiegu i konsekwencji miast demograficznie kurczących się nie jest łatwa do określania, a ich ścieżka uzależniona jest każdorazowo od indywidualnej sytuacji miasta. Długotrwały ubytek ludności stanowi motor uruchamiający kolejne zjawi-ska demograficzne takie jak starzenie się społeczeństwa, migracje, ujemny przyrost naturalny. Problem utraty liczby ludności dotyka wszystkie typy miast niezależ-nie od ich wielkości. Gros badaczy uważa, że zjawisko częściej występuje w miastach małych i średnich o sto-sunkowo niewielkiej gęstości zaludnienia (Bruneckiene, Sinkiene 2015). Inni naukowcy podkreślają, że jest to pro-blem w większości miast dużych z liczbą ludności prze-kraczającą 100 tys. mieszkańców (Adamski 2013; Janas, Piech, Trzepacz 2019). J. Bruneckiene i J. Sinkiene (2015) zwracają uwagę na fakt, że impulsem warunkującym proces przemian gęstości zaludnienia i wielkości miast są czynniki lokalne (ujemny przyrost naturalny, migra-cje, niekorzystna koniunktura gospodarcza). Literatura przedmiotu wyróżnia trzy grupy teorii związane z ubyt-kiem ludności miejskiej. W pierwszej, ubytek opiera się o zasady ewolucji i cykliczności rozwoju miast, na skutek zmian zachodzących pomiędzy centrum a strefą pod-miejską (van den Berg i in. 1982 za: Stryjakiewicz i in. 2014), lub ze zmianami postmodernistycznymi (cen-trum-peryferie) i przejściu ze struktury koncentrycznej

48

Ew

elin

a C

ien

kosz

D

emogr

aficz

ny a

spek

t ku

rcze

nia

się

pols

kich

mia

st

do fragmentarycznej (Soja 1989 za: Stryjakiewicz i in. 2014). W drugiej grupie, utratę liczby ludności wiąże się z nierównomiernym rozwojem gospodarczym regionu (Harvey 1982; Amin, Thrift 1994 za: Stryjakiewicz i in. 2014). W trzecim ujęciu wyróżnia się przemiany demo-graficzne, szczególnie drugie przejście demograficzne (van de Kaa 1987), zestawia się z następstwami kryzysu ekonomicznego (Rychtaříková 2000, Rabušic 2001, za: Stryjakiewicz i in. 2014).

Przemiany demograficzne Europy warunkowane są reorientacją wzorców społeczno-kulturowych. Od lat 1960. obserwuje się zmianę kanonu zachowań mieszkań-ców Europy Zachodniej przejawiające się: odejściem od tradycyjnego modelu rodziny, spadkiem współczynnika dzietności, późnym zawieraniem małżeństw, wydłużo-nym okresem edukacji, potrzebą samorealizacji i stabili-zacji ekonomicznej, zmianą roli społecznej kobiety [nie-zależnej finansowo, aktywnej zawodowo], przesunięciem granicy wieku, w której pary decydują się na pierwsze dziecko, wzrostem liczby rozwodów, upowszechnieniem się środków antykoncepcyjnych, aborcji, życiem w nie-formalnych związkach.

W dyskursie naukowym zjawisko to określone zo-stało drugim przejściem demograficznym (van de Kaa 1987). Generalna zmiana postaw i wartości w stosunku do pierwszego przejścia demograficznego (koniec XIX i I połowa XX w.), wzmocniły i tak już ujemny przy-rost naturalny. Wzrastający proces suburbanizacji wraz z malejącym wskaźnikiem urodzeń stał się przyczy-ną spadającej liczby ludności w miastach centralnych Republiki Federalnej Niemiec. Obserwowane zmiany demograficzne były konsekwencją nałożenia się na sie-bie kilku wydarzeń. Zmiany polityczne spowodowane zjednoczeniem się wschodnich i zachodnich Niemiec wzbudziły w społeczeństwie poczucie niepewności, wyrazem czego był gwałtowny spadek wskaźnika uro-dzeń. Równocześnie wspomniana już transformacja społeczno-kulturowa zahamowała przyrost naturalny. Ubytek populacji będący następstwem nagłego spad-ku wskaźnika urodzeń był przyczyną niskiego przy-rostu naturalnego w latach 1990. także w przypadku Ostrawy (Republika Czeska). Jednakże największa regresja pod względem spadku liczby mieszkańców wystąpiła w miastach Europy Wschodniej. Nałożenie się negatywnych zjawisk wraz z niekorzystną sytuacją ekonomiczną zainicjowało depopulację. „Szok demo-graficzny” tłumaczono kryzysem postsocjalistycz-nym lub efektem transformacji demograficznej (Fol, Cunningham-Sabot 2010).

Proces wyludniania się miast znacząco pogłębiany jest przez proces starzenia się społeczeństwa, będący pochodną niskiego wskaźnika urodzeń przy równo-

cześnie nasilonej emigracji osób w wieku produkcyj-nym (Mileris 2017). Niewielki wskaźnik urodzeń sta-nowi podłoże względnego starzenia się społeczeństwa, z kolei tendencja wzrostowa przeciętnej długości życia jest podłożem tego zjawiska w wymiarze bezwzględ-nym. Starzenie się społeczeństwa jest problemem wielu państw Europy. Przemiany zachowań i wzorców spo-łecznych będące konsekwencją drugiego przejścia de-mograficznego zintensyfikowały ten proces. W przypad-ku Łotwy połączenie dwóch czynników: opóźnionego okresu narodzin pierwszego dziecka, oraz masowej emigracji sprawiły, że w latach 2000–2010 wskaźnik osób w wieku poprodukcyjnym wzrósł z 14,8% do 17,4% (Mileris 2017: 277). Problem starzejącego się społeczeń-stwa uwidacznia się szczególnie w dzielnicach central-nych miast, gdzie na skutek suburbanizacji, grupa osób starszych pozostaje w śródmieściu. Bywa też tak, że z uwagi na dużą atrakcyjność obszarów śródmiejskich (dostępność zasobu mieszkaniowego, szeroki wybór usług opieki medycznej, korzystne połączenia komu-nikacyjne) osoby, które wcześniej zamieszkiwały strefę podmiejską, powracają na starsze lata do miast. Proces ten można rozpatrywać zarówno w wąskiej skali, w któ-rej decyzje migracyjne dotyczą pojedynczych grup, a także szerzej jako ostatnie stadium cyklu życiowego miasta – reurbanizację (Degórska 2017).

Przychylić się należy do twierdzenia, że procesy mi-gracyjne stanowią jeden z ważniejszych czynników wpły-wających na demograficzne kurczenie się miast. Ruchy ludnościowe odbywają się najczęściej w kierunku korzyst-niejszych warunków bytowych od dotychczasowych. Liczne opracowania (Bieńkowska 2013; Jaroszewska 2013; Kowalewski 2013) jako jedną z głównych przyczyn odpływu liczby ludności wskazują sytuację ekonomicz-ną miast. Zjawisko to zostało dodatkowo wzmocnione wzrastającą mobilnością społeczeństwa. Niestabilna sy-tuacja ekonomiczna wywołana transformacją systemową w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, zainicjowała ruchy ludnościowe na masową skalę. Obserwowany w la-tach 1990. proces adaptacji wschodnich miast Republiki Federalnej Niemiec do „nowej” rzeczywistości, wyekspo-nował zacofanie technologiczne i dysproporcje rozwojo-we pomiędzy landami wschodnimi a zachodnimi. Wiele młodych, dobrze wykształconych osób, ze względów eko-nomicznych zmuszonych było migrować w zachodnie części Niemiec. Dodatkowo, upadek systemu gospodarki centralnie sterowanej zapoczątkował ruchy migracyjne z ośrodków centralnych na przedmieścia (suburbaniza-cja) (Scurrell, Brückner 2014). Podobnie w przypadku Ostrawy perspektywa korzystniejszych warunków życia skłoniła mieszkańców do migracji w inne części regionu morawsko-śląskiego (Rumpel i in. 2010). Niemniej jednak

49

Ew

elina C

ienko

sz D

emografi

czny asp

ekt kurczen

ia się polskich

miast

zjawisko migracji najwyraźniej zaznaczyło się w Europie Wschodniej (Wiechmann, Wolff 2014).

Specyfika uwarunkowań wpływających na proces de-mograficznego kurczenia się polskich miast jest porów-nywalna do przebiegu obserwowanego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (Krzysztofik, Szmytkie 2018). Pomimo ogólnego podobieństwa procesu transformacji demograficznej do krajów Europy Zachodniej, Europa Środkowo-Wschodnia doświadczyła go zdecydowanie później. Poszczególne elementy różniły się – przebieg był wysoce intensywny, a skutki szczególnie odczuwalne (Kurkiewicz 1998; 2010, za: Jaroszewska 2019). W wyni-ku transformacji systemowej (przełom lat 1980. i 1990.), na polski rynek pracy dotknięty wysokim bezrobociem wkroczyło pokolenie wyżu demograficznego. Główną bolączką ludności był problemem w znalezieniu zatrud-

nienia, a zła sytuacja ekonomiczna zrodziła destabilizację i niepokój. Próba dostosowania się społeczeństwa do no-wych warunków spowodowała ograniczenie liczby uro-dzeń i zmianę modelu rodziny.

Wraz z upadkiem reżimu komunistycznego wzorce społeczno-kulturowe Europy Zachodniej przenikały dalej, w głąb kontynentu. Spopularyzowanie zachod-nich zachowań prokreacyjnych zaowocowało spad-kiem współczynnika dzietności wśród kobiet. Jak za-znaczają autorzy, wzorce te wyraźnie szybciej przejęli mieszkańcy dużych miast i obszarów mocno zurbani-zowanych, w których dyfuzja przepływu informacji jest zdecydowanie szybsza niż w obszarach wiejskich (Trzepacz, Janas, Piech 2019). Zjawisko to pogłębiło się wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Aby zagwarantować zastępowalność pokoleń, współ-

Tab. 1. Liczba miast, w których odnotowano spadek liczby ludności od końca XIX po pierwszą dekadę XXI w., w obecnych granicach Polski wg aktualnie obowiązującego podziału na województwa

WOJEWÓDZTWO

LATA

18

97

/19

00

-19

10

19

10

-19

21

/25

19

21

/25

-19

31

/33

19

31

/33

-19

39

19

39

-19

46

19

46

-19

50

19

50

-19

60

19

60

-19

70

19

70

-19

80

19

80

-19

90

19

90

-20

00

20

00

-20

10

Dolnośląskie 25 29 12 15 45 30 0 5 20 8 36 78

Kujawsko- -pomorskie

4 33 2 2 47 18 3 8 10 4 9 38

Lubelskie 23 15 1 1 24 16 3 0 4 1 5 38

Lubuskie 6 18 13 17 30 1 0 5 6 1 12 31

Łódzkie 1 13 1 0 35 13 1 2 2 3 14 31

Małopolskie 7 35 3 0 37 8 0 1 0 4 11 32

Mazowieckie 9 23 1 3 57 24 7 4 12 9 8 46

Opolskie 10 12 3 4 27 9 2 2 8 1 12 34

Podkarpackie 19 38 5 1 31 23 1 1 6 1 6 28

Podlaskie 6 27 2 3 35 10 2 5 4 1 8 25

Pomorskie 5 8 0 3 29 5 1 2 2 3 8 29

Śląskie 3 10 1 2 34 3 0 3 7 6 37 65

Świętokrzyskie 1 7 2 2 15 8 1 1 5 3 9 29

Warmińsko- -mazurskie

12 19 1 5 38 3 0 2 1 1 7 43

Wielkopolskie 16 77 21 5 91 41 10 21 12 4 14 54

Zachodnio- -pomorskie

27 11 4 19 57 16 0 2 9 3 11 49

Polska – ogółem 174 375 72 82 632 228 31 64 108 53 207 650

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Kantor-Pietraga 2014

50

Ew

elin

a C

ien

kosz

D

emogr

aficz

ny a

spek

t ku

rcze

nia

się

pols

kich

mia

st

czynnik dzietności powinien mieścić się w przedziale 2,10–2,15. W Polsce współczynnik ten charakteryzuje się tendencją spadkową – na przełomie ostatnich 26 lat średnia wartość spadła o 0,63 (1990 r.: 1,99; 2016 r.: 1,36). W przypadku wyłącznie miast, sytuacja jest zdecydo-wanie gorsza, ponieważ współczynnik dzietności spadł z 1,77 (1990 r.) do 1,33 (2016 r.). Pogłębiająca się tenden-cja ubytku przy wzrastającym procesie migracyjnym Polaków zrodziła kolejny czynnik determinujący dal-sze wyludnianie miast jakim był proces starzenia się społeczeństwa. Na zjawisko to, nałożyły się dodatkowo skutki związane z transformacją systemową oraz niżem demograficznym z lat 1980. Rozbieżność pomiędzy ma-lejącą liczbą urodzeń, a wzrastającą średnią długością życia przy niższym wskaźniku umieralności spowo-dowała przyrost ludności w wieku poprodukcyjnym. Dodatkowym czynnikiem nasilającym proces starzenia się społeczeństwa były wspomniane już zmiany pro-kreacyjne – opóźnianie wieku, w którym kobieta ro-dzi pierwsze dziecko, świadoma kontrola rozrodczości (antykoncepcja, aborcja).

Uwolnienie Polski spod żelaznej kurtyny i zde-rzenie jej z procesami globalizacji uwydatniło zaco-fanie gospodarcze. Restrukturyzacja gospodarcza pociągnęła za sobą skutki w produkcji przemysło-wej i wydobywczej. Ograniczone zostało wydobycie węgla kamiennego (szczególnie na Górnym Śląsku), wiele fabryk postanowiono w stan likwidacji przez co tysiące osób w stosunkowo krótkim czasie utraciło pracę. Nakładające się na siebie zjawiska powodowa-ły zapętlanie się kolejnych problemów. Jednym z na-stępstw transformacji systemowej była perspektywa uzyskania prawa do wyjazdu poza granice kraju, co wielu osobom zdawało się jedyną szansą na poprawę warunków bytowych. Wzmocnienie przepływu osób nastąpiło ponownie w 2007 r. na skutek rozszerzenia strefy Schengen o kolejne dziewięć państw członkow-skich Unii Europejskiej (w tym Polskę), co umożliwiło podjęcie zatrudnienia na zagranicznych rynkach pra-cy. Powszechnym również zjawiskiem obserwowanym na mniejszą skalę już od lat 1990., a zintensyfikowany od początku XXI w. jest proces przemieszczania się ludności z ośrodków miejskich w kierunku terenów podmiejskich (suburbanizacja). Migrację tę należy wiązać głównie ze zmianą wzorców społeczno-kul-turowych charakterystycznych dla drugiego przejścia demograficznego: podniesieniem standardów życia – chęcią posiadania większego mieszkania, życiem bliżej środowiska naturalnego, możliwością szybkiego prze-mieszczania się (zwiększona mobilność). Okoliczności te były determinantą procesu wyludniania się miast na rzecz rozrostu terenów podmiejskich.

Sytuacja obecna

Obecnie 60% mieszkańców Polski zamieszkuje obszary miejskie, w tym 47% w miastach dużych powyżej 100 ty-sięcy mieszkańców, a 1/3 w miastach średnich liczących od 20 do 100 tysięcy mieszkańców (Janas, Piech, Trzepacz 2019: 23–24). Z przeprowadzonych przez autorów badań wyni-ka, że od roku 2006 do 2016 „liczba mieszkańców miast średnich zmalała o blisko 85 tys. (spadek w grupie o 1,4%), a w grupie miast dużych aż o 214,5 tys. (1,9%)” (Janas, Piech, Trzepacz 2019: 25–26). Jak pokazuje Ryc. 1., większość miast w Polsce można zakwalifikować do grupy miast demogra-ficznie kurczących się lub wyludniających się.

W kompleksowej ocenie sytuacji demograficznej miast należy brać pod uwagę zarówno obserwowane ten-dencje, jak i proponowane prognozy. Depopulacja jest zjawiskiem podwójnie zdeterminowanym przez przyrost naturalny i saldo migracji. Współzależności pomiędzy tymi czynnikami oddaje typologia J. Webba (Ryc. 2.), która po dostosowaniu do polskiej specyfiki miast zo-stała przez badaczy nieznacznie zmodyfikowana. Istotą rozwoju demograficznego jest umiejętność pozyskiwania potencjalnych mieszkańców. W wielu przypadkach, to właśnie możliwości gospodarcze miast determinują ich przemiany demograficzne (Kantor-Pietraga, Krzysztofik 2019). W Polsce, aż 82% miast posiada ujemne saldo mi-gracji, co może świadczyć o słabej atrakcyjności i braku perspektyw rozwoju. Jak podkreślają autorzy, co trzecie miasto charakteryzuje względnie zła sytuacja, przez któ-rą rozumie się ujemny przyrost naturalny, ujemne saldo migracji oraz ponad 20% udział osób w wieku 65 lat i wię-cej (Janas, Piech, Trzepacz 2019). Zgodnie z przedstawio-ną typologią miast w Polsce (Ryc. 1.), największa liczba mieszkańców (38,9%) zamieszkuje miasta mało żywotne, wypychające i stare. W badaniach przeprowadzonych przez K. Janasa, K. Piech i P. Trzepacza (2019), potwier-dzenie znajduje także teza wysunięta przez niektórych badaczy, iż kryzys demograficzny obejmuje wszystkie miasta niezależnie od ich wielkości, niemniej jednak naj-bardziej zauważalny jest on w większości dużych miast (Oswalt i in. 2005 za: Adamski 2013).

Prognozy dotyczące sytuacji demograficznej Polski na lata 2014–2050 także nie są optymistyczne. W dokumencie podkreśla się, że „długotrwały spadek urodzeń zapoczątko-wany po 1983 r. i utrzymujące się niskie natężenie urodzeń spowodowały, że w wiek prokreacji wchodzą coraz mniej liczne roczniki. Polska znalazła się w takim momencie roz-woju demograficznego, że nawet wzrost współczynnika dzietności do poziomu gwarantującego prostą zastępowal-ność pokoleń (2,1–2,15) nie spowoduje – w krótkim okresie – odwrócenia tych procesów i nie powstrzyma zmniejsza-nia się liczby ludności kraju i postępującego starzenia się jej struktury” (Główny Urząd Statystyczny 2014: 33).

51

Ew

elina C

ienko

sz D

emografi

czny asp

ekt kurczen

ia się polskich

miast

Ryc. 1. Typologia miast z uwagi na długookresowe trendy zmiany liczby ludności Źródło: Janas, Piech, Trzepacz 2019: 31

52

Ew

elin

a C

ien

kosz

D

emogr

aficz

ny a

spek

t ku

rcze

nia

się

pols

kich

mia

st

Ryc. 2. Typy demograficzne miast Polski Źródło: Janas, Piech, Trzepacz 2019: 36

53

Ew

elina C

ienko

sz D

emografi

czny asp

ekt kurczen

ia się polskich

miast

Konsekwencje demograficznego ubytku

Proces depopulacji uzależniony jest zawsze od indywi-dualnych uwarunkowań miasta. Różne są determinan-ty jego rozpoczęcia, niemniej jednak jego konsekwen-cje pociągają za sobą zbliżone skutki (Hospers 2014). Ubytek ludnościowy obszarów miejskich niesie ze sobą szereg negatywnych konsekwencji w wymiarze prze-strzennym, gospodarczym i społeczno-demograficznym (Jaroszewska 2019). W kontekście demograficznym, po-stępująca depopulacja wywołana migracjami wiąże się nie tylko z ilościowym, co z jakościowym odpływem ludności. Jednostki zmotywowane chęcią wyjazdu to naj-częściej osoby młode, przedsiębiorcze, stosunkowo do-brze wykształcone. Odpływ tej części populacji powoduje utratę cennego kapitału ludzkiego, a jego skutki odczu-walne są w dłuższej perspektywie czasowej i są trudne do oszacowania. Ze stricte ekonomicznego punktu widzenia taką konsekwencją jest chociażby utrata potencjalnych podatników. Osoby młode, dobrze wykształcone należą do grupy stabilnej ekonomicznie o często wysokich do-chodach. Wyższy standard życia generuje popyt na różne usługi, które w sposób pośredni zasilają budżet miast.

Ubytek demograficzny spowodowany migracją miesz-kańców z ośrodków centralnych do terenów podmiej-skich rozpatrywany jest także w wymiarze przestrzen-nym. Osiedlanie się ludności poza rdzennym ośrodkiem prowadzi do rozlewania się miast (ang. urban sprawl). Konsumpcja terenów rolnych generowana popytem na nową zabudowę, konieczność wyposażenia nowych ob-szarów w podstawową infrastrukturę techniczną, komu-nikacyjną – to jedne z podstawowych konsekwencji mie-rzonych w aspekcie przestrzennym. Nie zawsze jednak odpływ mieszkańców z miast do stref podmiejskich jest niekorzystny. W dyskursie naukowym zjawisko to okre-śla się jako wyludnianie pozorne miast (Kantor-Pietraga 2014). W wąskim rozumieniu miasto w granicach admi-nistracyjnych traci mieszkańców, lecz w szerszym ujęciu obszaru funkcjonalnego, ludność nadal pozostaje w od-działywaniu jednego rynku pracy.

Niski wskaźnik urodzeń, nasilona emigracja, wydłu-żający się czas trwania życia determinują kolejny skutek demograficznego kurczenia się jakim jest proces starze-nia się społeczeństwa. Nadpodaż osób starszych powo-duje obciążenie systemu emerytalnego w skali całego kraju. Sytuacja ta jest szczególnie niekorzystna w mia-stach dotkniętych problemem depopulacji. Dodatkowe obciążenie finansowe w postaci konieczności zaadapto-wania obiektów do potrzeb osób starszych (często nie-pełnosprawnych) pociąga za sobą szereg konsekwencji. Wzrastający udział osób w tej grupie wiekowej generuje konieczność wyspecjalizowania usług dostosowanych do ich potrzeb (tzw. srebrna gospodarka), a reorientacja

dotychczasowego rynku pracy powoduje zwiększenie kosztów dla miasta. Z ekonomicznego punktu widzenia, zmiana struktury demograficznej powoduje zmniejsze-nie potencjału gospodarczego (ograniczona zostaje siła robocza), przez co spada także atrakcyjność miasta pod względem inwestycyjnym.

Konsekwencje demograficznego kurczenia się działają na zasadzie „kuli śnieżnej” – pierwszy skutek napędza ko-lejny. Postępujące wyludnianie się miast wywołuje wzrost podziałów społecznych. Osoby zamożne opuszczają rdzeń miejski i przenoszą się poza miasto, pozostawiając w cen-trum osoby mniej zamożne. Tworzy się fizyczny podział na bogate przedmieścia i biedne centrum. Niekorzystna sytuacja śródmieść – brak inwestycji, postępujące kur-czenie się dochodów miejskich będących wynikiem wy-ludniania, spadek wartości nieruchomości wzmacniają ubóstwo oraz przyczyniają się do wzrostu przestępczo-ści. Przykładem takiego miasta na skalę globalną było amerykańskie Detroit, w którym zapoczątkowana w la-tach 1950. deindustrializacja wraz z niepoprawnie pro-wadzoną polityką fiskalną i przestrzenną doprowadziła do gettoizacji rasowej społeczności afroamerykańskiej (Atkinson, McGarrigle 2009). W przypadku miast polski najbardziej dotknięte problemami społecznymi były mia-sta monofunkcyjne, szczególnie miasta górnicze. Upadek przemysłu wydobywczego wywołał wzrost bezrobocia, a niska kwalifikacja zawodowa w połączeniu z małą mo-bilnością tej grupy zawodowej zrodziła kolejne problemy jakim były trudności w znalezieniu innej pracy, alkoho-lizm i bezdomność (Jaroszewska 2019).

Wnioski

Przedstawione w artykule uwarunkowania oraz przemia-ny społeczno-kulturowe zachodzące w latach 1980. i 1990., spowodowały przeobrażenia struktury polskich miast. W większości przypadków przyczyniły się do kryzysu de-mograficznego, w innym zaś stworzyły nowe możliwości rozwoju (jedne miasta tracą mieszkańców na rzecz innych miast). Próbując zatem odpowiedzieć na pytanie o spe-cyfikę miast, w których obserwuje się proces depopulacji można przyjąć, że w większości przypadków podłożem inicjującym proces były czynniki ekonomiczne. Regres demograficzny w dużym stopniu odbija się na wizerunku miast sprawiając, że inwestorzy stopniowo wycofują swoją działalność, a to z kolei prowadzi do migracji i jeszcze większego ubytku ludnościowego (Janas, Piech, Trzepacz 2019). Zważywszy na wieloaspektowość zjawiska, niepo-prawnym byłoby sprowadzanie problemu wyludniania się miast wyłącznie do czynników ekonomicznych. W wielu przypadkach decydowały o nim także czynniki społecz-ne, między innymi zmiana zachowań prokreacyjnych w ramach drugiego przejścia demograficznego.

54

Ew

elin

a C

ien

kosz

D

emogr

aficz

ny a

spek

t ku

rcze

nia

się

pols

kich

mia

stja

ko e

lem

ent

prz

estr

zeni m

iejs

kiej

na

prz

ykł

adzi

e K

rako

wa

Konsekwencje demograficznego kurczenia się miast tworzą reakcję łańcuchową, oddziałując na siebie wza-jemnie z odmiennym nasileniem. W literaturze przed-miotu zauważa się brak wypracowanej metody przeciw-działania skutkom wyludniania się (Jaroszewska 2013; Kantor-Pietraga 2014). Próby mające na celu zahamo-wanie zjawiska depopulacji realizowane są najczęściej poprzez strategie. W zależności od charakteru postrze-gania depopulacji mogą mieć charakter przystosowaw-

czy do panujących warunków lub zorientowany na po-nowy wzrost liczby ludności. Polityka miejska powinna przeciwdziałać negatywnym trendom, jednakże w wielu przypadkach kwestia ubytku ludnościowego bywa trak-towana drugorzędnie. Niejednokrotnie problem zostaje zmarginalizowany, podczas gdy ubytek ludności nie jest już wyłącznie konsekwencją poprzedzających go zjawisk lecz stanowi element destymulanty struktury funkcjo-nalno-przestrzennej miasta (Kantor-Pietraga 2014).

Literatura

Adamski J., 2013, Kierunki optymalizacji funkcjonowania usług i in-frastruktury kurczących się miast, [w:] Zarządzanie rozwojem miast o zmniejszającej się liczbie mieszkańców (w kontekście perspektywy finansowej 2014–2020), Senat Rzeczpospolitej Polskiej, 137–146.Atkinson R., McGarrigle J., 2009, Segregation, Urban, [w:] R. Kit-chin, N. Thrift (red.), International Encyclopedia od Human Geo-graphy, volume 1, 76–80.Banica A., Istrate M., Muntele I., 2017, Challenges for the Resilience Capacity of Romanian Shrinking Cities, Sustainability, 9(2289), 1–20, DOI:10.3390/su9122289.Bieńkowska E., 2013, Depopulacja jako wyzwanie dla polskiej po-lityki miejskiej, [w:] Zarządzanie rozwojem miast o zmniejszającej się liczbie mieszkańców (w kontekście perspektywy finansowej 2014–2020), Senat Rzeczpospolitej Polskiej, 11–17.Bruneckiene J., Sinkiene J., 2015, The Economic Competitiveness of Lithuanian-Polish Border Region’s Cities: the Specific of Urban Shrin-kage, Equilibrium, Quarterly Journal of Economics and Economic Policy, 10(4), 133–149.Čengić N.H., Emirhafizović M., 2014, Bośnia i Hercegowina, [w:] T. Stryjakiewicz (red.), Kurczenie się miast w Europie Środkowo--Wschodniej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 30–31.Degórska B., 2017, Urbanizacja przestrzenna terenów wiejskich na obszarze metropolitarnym Warszawy. Kontekst ekologiczno-kra-jobrazowy, Prace Geograficzne Nr 262, Instytut Geografii i Prze-strzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.Fol S., Cunningham-Sabot E., 2010, Urban Decline and Shrinking Cities: A Critical Assessment of Approaches to Urban Shrinkage, An-nales de Géographie, 4(674), 359–383.Główny Urząd Statystyczny, 2014, Sytuacja demograficzna osób star-szych i konsekwencje starzenia się ludności Polski w świetle prognozy na lata 2014–2050, GUS, Warszawa.Haase A., Bernt M., Großmann K., Mykhnenko V., Rink D., 2016, Varieties of shrinkage in European cities, European Urban and Re-gional Studies, 23(1), 86–102.Häußermann H., Siebel W., 1987, Neue Urbanität, Suhrkamp, Frankfurt am Main.Häußermann, H., Siebel, W., 1988, Die schrumpfende Stadt und Stadtsoziologie, Soziologische Stadtforschung, 29, 78–94.Hollander J., Pallagst K., Schwartz T., Popper F., 2009, Planning shrinking cities, progress in planning, 72(4), 223–232.Hospers G., 2014, Policy Responses to Urban Shrinkage: From Growth Thinking to Civic Engagement, European Planning Studies, 22(7), 1507–1523.Janas K., Piech K., Trzepacz P., 2019, Współczesne i prognozowane przemiany ludnościowe Polskich miast, [w:] R. Krzysztofik (red.), Przemiany demograficzne miast Polski. Wymiar krajowy, regionalny i lokalny, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków, 23–40.Jaroszewska E., 2013, Akcja CiRES „Cities Regrowing Smaller” orga-nizowana przez COST (European Cooperation in Science and Tech-

nology), [w:] Zarządzanie rozwojem miast o zmniejszającej się liczbie mieszkańców (w kontekście perspektywy finansowej 2014–2020), Se-nat Rzeczpospolitej Polskiej, 57–69.Jaroszewska E., 2019, Kurczenie się (shrinkage) starych miast przemy-słowych i przeciwdziałanie jego negatywnym skutkom, Instytut Roz-woju Miast i Regionów i UAM Poznań, Warszawa-Kraków-Poznań.Jaroszewska E., Stryjakiewicz T., 2014, Kurczenie się miast w Polsce, [w:] T. Stryjakiewicz (red.), Kurczenie się miast w Europie Środkowo--Wschodniej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 67–77.Kantor-Pietraga I., 2014, Systematyka procesu depopulacji miast na obszarze Polski od XIX do XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.Kantor-Pietraga I., Krzysztofik R., 2019, Mechanizm korzyści aglo-meracji w rozwoju demograficznym miasta, [w:] R. Krzysztofik (red.), Przemiany demograficzne miast Polski. Wymiar krajowy, regionalny i lokalny, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków, 169–182.Kantor-Pietraga I., Krzysztofik R., Runge J., 2012, Kontekst geograficz-ny i funkcjonalny kurczenia się małych miast w Polsce południowej, [w:] K. Heffner, A. Halama (red.), Ewolucja funkcji małych miast w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, 9–24.Kowalewski A., 2013, Wykład wprowadzający, [w:] Zarządzanie roz-wojem miast o zmniejszającej się liczbie mieszkańców (w kontekście perspektywy finansowej 2014–2020), Senat Rzeczpospolitej Polskiej, 107–120.Krzysztofik R., Szmytkie R., 2018, Procesy depopulacji w Polsce w świetle zmian bazy ekonomicznej miast, Przegląd Geograficzny, 90(2), 309–329.Martinez-Fernandez C., Audirac I., Fol S., Cunningham-Sabot E., 2012, Shrinking Cities: Urban Challenges of Globalization, Interna-tional Journal of Urban and Regional Research, 36(2), 213–225.Mileris R., 2017, Depopulation phenomenon of Lithuania Upcoming challenges for the country’s economy, Ekonomicke Rozheady/Econo-mic Review ROCNiK, 46(3), 273–293.Musiał-Malago M., 2018, Wybrane aspekty kurczenia się miast w Pol-sce, Studia Miejskie, 29, 61–75.Mykhnenko V., Turok I., 2007, Cities in transition: East European urban trajectories 1960–2005, Centre for Public Policy for Regions (CPPR), University of Glasgow.Oswalt P., Rieniets T., 2006, Atlas of Shrinking Cities, Hatje Cantz Verlag, Niemcy.Rumpel P., Slach O., Tichá I., Bednář P., 2010, Urban shrinkage in Ostrava, Czech Republic, SHRiNK SMaRT WP2 D4 Comparable re-search report, Ostrava.Runge J., Kantor-Pietraga I., Runge A., Krzysztofik R., 2019, Demo-graficzny resize polskich miast – pomiędzy koniecznością a rzeczywi-stością, [w:] R. Krzysztofik (red.), Przemiany demograficzne miast polski. Wymiar krajowy, regionalny i lokalny, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków, 163–167.Scurrell B., Brückner H., 2014, Dessau – koncepcja przebudowy mia-sta związana z procesem kurczenia się: „centra miejskie – strefy krajo-

55

Ew

elina C

ienko

sz D

emografi

czny asp

ekt kurczen

ia się polskich

miast

jako elem

ent p

rzestrzeni m

iejskiej na p

rzykład

zie Krako

wa

brazowe”, [w:] T. Stryjakiewicz (red.), Kurczenie się miast w Europie Środkowo-Wschodniej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 51–60.Stryjakiewicz T., Jaroszewska E., Marcińczak Sz., Ogrodowczyk A.,  Rumpel P., Siwek T., Slach O., 2014, Współczesny kontekst i podstawowy teoretyczno-metodologiczne analizy procesu kur-czenia się miast, [w:] T. Stryjakiewicz (red.), Kurczenie się miast w Europie Środkowo-Wschodniej, Bogucki Wydawnictwo Nauko-we, Poznań, 9–14.Trzepacz P., Janas K., Piech K., 2019, Wprowadzenie, [w:] R. Krzysz-tofik (red.), Przemiany demograficzne miast Polski. Wymiar krajowy,

regionalny i lokalny, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków, 19–22.Van de Kaa D.J., 1987, Europe’s Second Demographic Transition, Po-pulation Bulletin, 42(1), 1–59.Wiechmann T., 2008, Errors Expected — Aligning Urban Strategy with Demographic Uncertainty in Shrinking Cities, International Planning Studies, 13(4), 431–446.Wiechmann T., Wolff M., 2014, Skala i przestrzenne zróżnicowanie procesu kurczenia się miast w Europie na przełomie XX i XXI w., [w:] T. Stryjakiewicz (red.), Kurczenie się miast w Europie Środkowo--Wschodniej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 15–28.

Abstract

The depopulation process is one of the conditioning factors of the urban shrinkage. The process of a demographic change is an impulse which triggers a change in the size of the city, its density, and features linked with a city population. The demographic structure, the natural movements (migrations), the rate of natural increase are common indicators of the population loss. The Polish specificity of the depopulation process is comparable with the one in the Central European countries. However, the national specificity of the phenomenon has own features and varies from van de Kaa’s model of the second demographic transition. The aim of the research is to examine the urban shrinkage in terms of the demographic transition. The author is seeking for the causes of the Polish cities depopulation process, and its consequences for their future development.

#demography #depopulation #population loss #shrinking cities

Demographic aspect of Polish shrinking cities