?^^:V

1

(^a^:^. ^- ^ ^^"-^-)

LL

M. TVLLII CICEROMS

DE RE PVBLICA

LIBRORVM RELIQVIAE

E PALIMPSESTO

AB ANGELO MAIO

NVPER ERVTAE

AD EDITIONEM ROMANAM DILIGENTISSIME EXPRESSAE.

roiTIO PRIMA AMERICANA.

BOSTONIAE : O. EVEIVETI

MDCCCXXIII

(

&

")

h -'^ i

L. S.

Habes, Benevole Lector, Ciceronis cle re

publica libroriun haud exiguam partem, An-

geli Maii, Viri Celeberrimi, soiertia e palinip-

sesto nuper erutam, ct ad principem illam edi-

tionem, quae prodiit Romae MDCCCXXII,

summa fide expressam. De signis autem

typographicis, in hac editione adhibitis, paucis

praemonendus videbaris. Eae huius operis

partes, quae aUunde innotuerunt, in Vaticano

autem codice non leguntur, asteriscis utrinque

inchiduntur; contra, quae, ahunde nota, codex

iterum exhibet, hneoHs margini adpositis dis-

tinguuntur. Denique, quae hic ilUc obhquo

Hterarum ductu exarata videbis, ea scias, in

codice desiderata, Angehun Maium de suo

supplevisse. Vale et fave.

M. TVLLI CICERONIS

DE RE PVBLICA

LIBER I.

Desitleraritur hactenus paginae XXXIV.

1 . . . . Im^eiu liberauissent ; nec G. Daeliu?, Aulus

Atilius, L. Metellus terrore Karthaginis ; non duo

Scipiones oriens incendium belli punici secundi san-

guine suo restinxisserit ; nec id excitatum maioribus

copiis aut Quintus Maximus encruauisset, aut M. jMar-

cellus contudisset, aut a portis huius urbis auolsum

P. Ah-icanus compulisset intra hostium moenia. -M.

uero Catoni homini ignoto et nouo quo omnes, qui

isdem rebus studemus, quasi exemplari ad industriam

uirtutemque ducimur, ccrte licuit Tuscuh se in otio

delectare, salubri et propinquo loco. Sed homo dc-

mens, ut isti putant, cum cogeret eum necessitas nul-

la, in his undis et tempestatibus ad summam sencctu-

tem maluit iactari, quam in illa tranquillitate atque

1*

O DE RE PVBLICA

otio iucundissime uiuere. Omitto innumerabilis uiros,

([uorum siiiguli saluti huic ciuitati fuerunt : et qui sunt

haiul procul ab aetatis huius memoria, commemorareeos desino, ne quis se aut suorum ahquem praeter-

missum queratur. Unum hoc definio, tantam esse

necessitatem uirlutis generi hominum a natura, tan-

turnque amorem ad communem sakilem defendendam

datum, ut ea uis omnia blandimenta uoluptatis otiique

uicerif.

II. Ncc ucro habere uirtutem satis est, quasi ar-

tem aliquam, nisi utare. Etsi ars quidem, cum ea

non utare, scientia tamen ipsa teneri potest ; uirtus

in usu sui tota posita est ; usus autum eius est maxi-

mus ciuitatis gubernatio, et earum ipsarum rerum,

quas isti in angulis personant, reapse, non oratione,

perfectio. Nihil enim dicitur a philosophis, quod

quideni recte honesteque dicatur, quod non ab his

partum confirmatumque sit, a quibus ciuitatibus iura

descripta sunt. Unde enim pietas ^ aut a quibus re-

ligio ^ unde ius aut gentium, aut hoc ipsum ciuile quod

dicitur f unde iustitia, fides, aequitas ."* unde pudor,

continentia, fuga turpidinis, adpetentia laudis et hone-

statis f unde in laboribus el periculis fortitudo ? nem-

{)e ab his, qui liaec discipHnis informata, alia moribus

confirmarunt, sanxerunt autem alia legibus. Quin

otiam Xenocraten ferunt, nobilem in primis philoso-

phum, cum quacrcretur ex eo qnid adscquerentur

c-ius {Hscipuli, respondisse, ut id sua sponte facerenl

LIBER I. 7

quod cogerentur facere legibus. Ergo illc ciuis qui

id cogit omnis imperio legumque poena, quod uix

paucis persuadere oratione philosophi possunt, etiam

liis, qui illa disputant, ipsis est praeferendus doctori-

bus. Quae etenim istorum oratio tam exquisita, quae

sit anteponcnda bene constitutae ciuitati, pubHco iuri,

et moribus ? Equidem quemadmodum urbes magnas

atque inperiosas, ut appellat Ennius, uicuhs et castel-

lis praeferendas puto, sic eos qui his urbibus consilio

atque auctoritate praesunt, his qui omnis " negotii

pubHci expertes" sint, longe duco sapientia ipsa esse

anteponendos. Et quoniam maxime rapimur ad opes

augendas generis humani, studemusque nostris consi-

liis et laboribus tutiorem et opulentiorem uitam homi-

num reddere, et ad hanc uoluptatem ipsius naturae

stimulis incitamur ; teneamus eum cui*sum, qui sem-

per fuit optimi cuiusque ; neque ea signa audiamus,

quae receptui canunt, ut eos etiam reuocent, qui iam

processerint.

III. His rationibus tam certis tamque inlustribus

opponuntur ab his, qui contra disputant, primum la-

borcs qui sint re pubhca defendenda sustinendi : leue

sane inpedimentum uigilanti et industrio ; neque so-

lum in tantis rebus, set etiam in mediocribus uel stu-

diis uel officiis uel uero etiam negotiis contemnendum.

Adiunguntur pericula uitae, turpisque ab his formido

mortis fortibus uiris opponltur : quibus magis id mi-

serum uideri solet, natura se consumi et senectute,

8 DE RE PVBLICA

quam sibi daii tempus, ut possint cam uitam, quae ta-

men essct reddcnda naturae, pro patria potissimum

reddere. Illo ucro se loco copiosos et disertos pu-

tant, cum calamitates clarissimorum uirorum, iniu-

riasque iis ab ingratis impositas ciuibus colligunt. Hinc

enim illa et apud Graccos exempla, INIiliiadem uicto-

rem domitoremque Persarum, nondum sanatis uolne-

ribus iis, quae corpore aduerso in clarissima uictoria

accepisset, uitam ex hostium telis seruatam, in ciuium

uinclis profudisse : ct Themistoclem patria, quam

liberauisset, pulsum atque proterritum, non in Grae-

ciae portus per se seruatos, sed in barbariae sinus

confugisse, quam adflixerat. Nec uero leuitatis Atlic-

niensium crudelitatisque in amplissimos ciuis exempla

deficiunt : quae nata et frequentata apud illos, etiam

in grauissimam ciuitatem nostram dicuntur redun-

dasse. Nam uel exihum CamiUi, uel ofFensio com-

memoralur Ahalae, uel inuidia Nasicae, uel expulsio

Laenatis, uel Opimi damnatio, vel fuga Metelh, uel

acerbissima C. Mari clades, principum caedes, uel

eorum mukorum pcstes, quae paulo post secutae

sunt. " Nec uero iam meo nomine abstinent." Et

credo quia nostro consiho ac periculo sese in ilha vita

atque otio conseruatos putant, grauius etiam de nobis

queruntur et amantius. Sed haud facile dixerim,

cm- cum ipsi disccndi aut uisendi causa maria tra-

mittant * * * *

LIBER I.

Desidcrantur paginac duae.

IV ... . saluam esse consulatu abiens in contione P.

R. idem iurante iurauissem, facile iniuriarum omnium

compensarem curam et molestiam. Quamquam no--

stri casus plus honoris habuerunt quam laboris , neque

tantum molestiae, quantum gloriae ; maioremque lae-

titiam ex desiderio bonorum percepimus, quam ex

laetitia improborum dolorem. Sed si aliter, ut dixii

accidisset, qui possem queri ? cum mihi nihil impro-

uiso, nec grauius quam expectauissem pro tantis meis

factis euenisset. Is enim fueram, cui cum Hceret aut

maiores ex otio fructus capere, quam ceteris, propter

uariam suauitatem studiorum, in quibus a pueritia ui-

xeram ; aut siquid accideret acerbius uniuersis, non

praecipuam sed parem cum ceteris fortunae condicio-

nem subire ; non dubitauerim me grauissimis tempe-

statibus ac paene fluminibus ipsis obuium ferre, con-

seruandorum ciuium causa, meisque propriis pericu-

lis parere commune reliquis otium. Neque enim hac

nos patria lege genuit aut educauit ; ut nulla quasi ali-

menta expectaret a nobis, ac tantummodo nostris ipsa

commodis seruiens, tutum perfugium otio nostro sup-

peditaret, et tranquillum ad quietem locum, " sed ul

pkn-imas et maximas nostri animi, ingenii, consilii

partis ipsa sibi ad utilitatem suam pigneraretur;"

tantumque nobis in nostrum priuatum usum, quantum

ipsi superesse posset, remiteret.

10 DE RE PVBLICA

V. lam illa pcifiigia, quae sumunt sibi ad excu-

sationem, quo facilius otio perfruantur, certe minime

•sUnt audienda ; cum ita dicunt, accedere ad rem pu-

blicam plerumquc homines nulla ro bona dignos, cumquibus comparari sordidum, confligere autem, multi-

tudine praesertim incitata, miserum et pcriculosunl

sit, Quarn ob rem nequc sapientis esse accipere ha-

benas, cum insanos atque indomitos impetus uolgi

cohibere non possit, neque hberahs, cum impuris at-

que inmanibus aduersariis decertantem, uel contu-

meharlim uerbcra subire, uel expectare sapienti non

ferendas iniurias : proinde quasi bonis et fortibus et

magno animo praeditis uha sit ad rem pubhcam ade-

undi causa iustior, quam ne pareant inprobis, neuc ab

isdem lacerari rem publicam patiantur, cum ipsi au-

xihum ferre si cupiant, non queant.

VI. Iha autem exceptio cui prolniri tandem pot-

est, quod negant, sapientem suscepturum uham rei

pubhcae partem, extra quam si eum tempus et neces-

sitas coegerit ? quasi uero maior cuiquam necessitas

accidere possit, quam accidit nobis ; in qua quid fa-

cere potuissem, nisi tum consul fuisscm ? consul au-

tem esse qui potui, nisi eum uitae cursum lenuissem

a pueritia, per quem equestri loco natus peruenirem

ad honorem amphssimum ? Non igitur potestas est

ex tempore, aut cum uehs, opitulandi rei pubhcae,

quamuis ea prematur pericuhs, nisi eo loco sis, ut tibi

id facere hceat. Maximcque hoc in hominum doclo-

LIBER I. 11

rum oratione mihi mirum uideri solet, quod qui tran-

quillo mari gubernare se negent posse, quod nec

didicerint nec umquam scire curauerint, iidem ad gu-

bernacula se accessuros profiteantur excitatis maximis

fluctibus. Isti enim palam dicere, atque in eo mul-

tum etiam gloriari solent, se de rationibus rerum pu-

blicarum aut constituendarum aut tuendarum, nihil

nec didicisse umquam nec docere ; earumque rerum

seientiam non doctis hominibus ac sapientibus, sed

in illo genere exercitatis concedendam putant. Quare

qui conuenit polliceri operam suam rei publicae tum

denique, si necessitate cogantur ? cum, quod est multo

procliuius, nulla necessitate premente rem publicam

regere nesciant. Equidem, ut uerum esset sua

uolunlate sapientem descendere ad rationes ciuitatis

non solere ; sin autem temporibus cogeretur, tum it

munus denique non recusare ; tamen arbitrarer hanc

rerum ciuilium minime neglegendam scientiam sa-

pienti, propterea quod omnia essent ei praeparanda,

quibus nesciret an aliquando uti necesse esset.

VII. Haec plurimis a me uerbis dicta sunt ob

eam causani, quod his libris erat instituta et suscepta

mihi de re publica disputatio;quae ne frustra habe-

retur, dubitationem ad rem publicam adeundi in primis

debui toUere. Ac tamen siqui sunt, quf philosopho-

rum auctoritate moueantur, dent operam parumper

adque audiant eos, quorum summa est auctoritas aput

doctissimos homines et gloria : quos ego existimo,

12 DE RE PVBLICA

etam si qui ipsi rem publicam non gesserint ; tamenquoniam de re publica multa quaesierint et scripserint,

functos esse aliquo rei publicae munere. Eos uero

septem, quos Graeci sapientis nominauerunt, omnis

paene uideo in media re publica esse uersatos. Nequeenim est ulla res, in qua propius ad deorum numenuirtus accedat humana, quam ciuitatis aut condere

nouas aut conseruare iam conditas.

VIII. Quibus de rebus, quoniam nobis contigit,

ut idem et in gerenda re pubbca aliquid essemus me-

moria dignum consecuti et in explicandis rationibus

rerum ciuilium quandam facultatem non modo usu

sed etiam studio discendi et docendi essemus aucto-

res ; cum superiores ali fuissent in disputalionibus

perpoliti, quorum res gestae nullae inuenirentur ; ali

in gerendo probabiles, in disserendo rudes : nec uero

nostra quaedam est instituenda noua et a nobis inuen-

ta ratio, sed unius aetatis clarissimorum ac sapientis-

simorum nostrae ciuitatis uirorum disputatio repeten-

da memoria est, quae mihi tibique quondam adule-

scentulo est a P. Rutilio Rufo Zmyrnae cum simul

essemus compluris dies exposita, in qua nihil fere

quod magno opere ad rationes omnium rerum perti-

neret praetermissum puto.

IX. Nam cum P. Africanus hic Pauli filius feriis

latinis Tuditano cons. et Aquiho constituisset in

hortis esse ; familiarissimique eius ad eum frequenter

per eos dies uentitaturos se esse dixissent ; latinis

LIBER r. 13

ipsis mane ad eum primus sororis filius uenit Q. Tu-

bero, quem cum comjter Scipio appellauisset liben-

terque uidisset;quid tu, inquid, tam mane Tubero ?

Dabant enim hae feriae tibi opportunam sane faculta-

tem ad explicandas tuas litteras. Tuni ille : mihi

uero omne tempus est ad meos libros uacuum ; num-

quam enim sunt ilH occupati ; te autem permagnum

«st nancisci otiosum, hoc praesertim motu rei publi-

cae. Tum Scipio, adqui nactus es, sed mehercule

otiosiorem opera quam animo. Et ille, at tu vero

animum quoque relaxes oportet ; sumus enim multi,

ut constituimus, parati, si tuo commoiio fieri potest,

abuti tecum hoc otio.—Libenter me vero, ut aliquid

aliquando de doctrinae studiis admoneamur.

X. Tum ille, uis ne igitur, quoniam et me quo-

dammodo inuitas, et tui spem das, hoc primum,

Africane, uideamus, ante quam ueniunt aH, quid-

nam sit de isto ahero sole quod nuntiatum est in se-

natu .'* neque enim pauci neque leues sunt qui se duo

soles uidisse dicant ; ut non tam fides non habenda,

quam ratio quaerenda sit. Hic Scipio, quam uellem

Panaetium nostrum nobiscum haberemus, qui cum

cetera tum haec caelestia uel studiosissime solet quae-

rere. Sed ego, Tubero, nam tecum aperte quod

sentio loquar, non nimis adsentior in omni isto genere

nostro iUi famiHari, qui quae uix coniectura quaHa sint

possumus suspicari, sic adfirmat, ut ocuHs ea cernere

uideatur aut tractare plane manu. Quo etiam sapi-

2

14 DE RE PVBLICA

enllorem Socratein soleo iudicarc, qui omnem eiusmodi

curam dG]iosuerit ; eaque quac de natura quaereren-

tur, aul maiora quam liominum ratio consequi possit,

aut nihil onmino ad uitam liominum adtinere dixerit.

Dein Tubero, nescio, Africane, cur ita memoriae

proditum sil, Socratem omnem istam disputationem

reiecisse, et tantum de uita et de moribus solitum esse

quaerere. Quem enim auctorem de illo locupletiorem

Platone laudare possumus ? cuius in libris multis locis

ita loquitur Socrates, ut etiam cum de moribus, de

uirtutibus, denique de re publica disputet, numeros

tamen et geometriam et harmoniam studeat Pytha-

gorae more coniungere. Tum Scipio, sunt ista, ut

dicis ; " set audisse te credo, Tubero, Platonem,

Socrate mortuo, primum in Aegyptum discendi

causa, post in Italiam et in Siciliam contendisse" ut,

Pythagorac inuenta perdisceret ; eumque et cum

Archyta larenlino, et cum Timaeo locro multum

fuisse ; et Philolai commentarios esse nanctum : cum-

que co tcmpore in liis locis Pytliagorae nomen uigeret,

illum se et hominibus pythagoreis et studiis illis

dedisse. Itaque cum Socratem unice dilexisset

;

eique omnia tribuere uoluisset, leporem socraticum

suptilitatemque sermonis cum obscuritate Pylhagorae

et cum iha plurimarum artiinn grauitate contexuit.

XI. Haec Scipio cum dixisset, L. Furium repente

vcnienlum aspcxit ; eumque ut salutauit amicissime

adprehcndit ct in lecto suo conlocauit. Et cum simul

LIBER I. 15

P. Rutilius uenisset, qui est nobis lautus sermonis au-

ctor " eum quoque ut salutauit, propter Tuberonem

iussit adsidere." Tum Furius, quid uos agitis .'' num

sermonem vestrum aliquem diremit noster interuen-

tus ^ Minime uero, Africanus ; soles enim tu haec

studiose inuestigare quae sunt in hoc gencre, de quo

instituerat paulo ante Tubero quaerere. Rutilius qui-

dem noster etiam sub ipsis Numantiae moenibus sole-

bat mecum interdum eiusmodi aliquid conquirere.

Quae res tandem inciderat, inquid Philus .'' Tumille, de solibus istis duobus, de quo studeo, Phile, ex

te audire quid sentias.

XII. Dixerat hoc ille, cum puer " nuntiauit uenire

ad eum Laelium, domoque iam exisse." Tum Sci-

plo, calceis et uestimentis sumtis, e cubiculo est egres-

sus ; et cum paukdum inambulauisset in poriicu, Lae-

hum advenientem sakitavit, et eos, qui una uenerant,

Spurium Mummium, quem in primis dihgebat, et C.

Fannium, et Quintum Scaeuolam, generos Laeli, doc-

tos advdescentes, iam aetate quaestorios : quos cumomnis salutauisset, conuertit se in porticu et coniecit

in medium Laehum : fuit enim hoc in amicitia quasi

quoddam ius inter illos, ut militiae propter eximiam

belH gloriam Africanum ut deum coleret LaeHus ; do-

mi uicissim Laekum, quod aetate antecedebat, obser-

uaret in parentis loco Scipio. Dein cum essent per-

pauca inter se uno an akero spatio conlocuti, Scipioni

quo eorum aduentus periucundus et pergratus fuisset

16 DE RE PVBLICA

placitum est ut in aprico maxime pratuli loco, quod

erat hibernum tempus anni, considerent : quod cum

facere uellent, interuenit uir prudens omnibusque illis

ct iucundus et carus M. Manilius, qui a Scipione cete-

risque amicissimc consalutatus, adsedit proximus

Laelio.

XIII. Tum Pliikis, non mihi uidetur, inqiiit, quod

hi uenerunt, ahus nobis sermo esse quaercndus, set

agendum accuratius, ct dicendum dignum aliquid ho-

rum auribus. Hic Laelius, quid tandcm agebatis, aut

cui scrmoni nos interucnimus f PH. Quaesierat ex

me Scipio quidnam scntirem de hoc quod duo soles

uisos csse conslaret. L. Ain uero, Phile, iam explo-

rata nobis sunt ca quae ad dornos nostras quaeque ad

rem pubhcam pcrtineant, siquidem quid agatur ift cae-

lo quaerimus ? Et ille, an tu ad domos nostras non

censes pertinere scire quid agatnr et quid fiat domi^

quac non ca est, quam parietes-nostri cirvgunt, sed

mundus hic totus, quod domicilium quamque patrianj

di nobis communem secum dederunt ? cum pracsei'-

tim, si haec ignoremus, multa nobis ct magna igno-

randa sint, Ac me quidem, ut hercule ctiam te ipsum,

Laeli, omnisque auidos sapientiae, " cognitio ipsa,

rerum considcratioque delectat." Tum Laelius, non

Inpedio, praesertim q jniam feriali sumus ; sed pos-

sumus audire aliquid, an scrius uenimus ? PH. Nihil

est adhuc disputatum : et quoniam est integrum " li-

])enter tibi, Laeli, ut de eo disseras equidcm cQnces-

LIBER I. 17

sero." L. Immo uero te audiamiis ; nisi forte Mani-

lius interdictum aliquod inter duos soles putat esse

componendum, ut ita caelum possideant ut uterque

possederit. Tum Manilius, pergisne eam, Laeli, ar-

tem inludere, in qua primum excello ipse ; deinde

sine qua scire nemo potest quid sit suum, quid alienum?

Sed ista mox : nunc audiamus Philum, quem uideo

maioribus iam de rebus, quam me aut quam P. Mu-

cium consuli.

XIV. Tum Philus, nihil noui uobis adleram, neque

quod a me sit cogitatum aut inuentum : nam memo-

ria teneo C. Sulpicium Gallum, doctissimum ut scitis

hominem, cum idem hoc uisum diceretur, et esset ca-

su apud M. Marcelknn, qui cum eo consul fuerat,

sfaeram, quam M. Marcelh auus captis Syracusis ex

urbe locupletissima atque ornatissima sustulJsset " cum

ahud nihil ex tanta praeda domum suam deportauis-

set" lussisse proferri : cuius ego sfaerae cum persaepe

propter Archimedi gloriam nomen audissem, spe-

ciem ipsam non sum tanto opere admiratus : erat enini

illa uenustior et nobihor in uolgus, quam ab eodem

Archimede factam posuerat in templo Uirtutis Mar-

celkis idem. Sed postea quam coepit rationcm huius

operis scientissime Galkis exponere, pkis in illo sicu-

lo ingenii, quam uideretur natura humana ferre po-

tuisse, iudicabam fuisse. Dicebat enim Gallus, sfaerae

ilhus akerius solidae atque plenae uetus esse inuen-

lum, et eam a Thalete milesio primum esse tornatam

:

2*

II DE RE PVBLICA

posl auteni ab Eiidoxo cnidio discipulo, ut ferebat,

Platonis eandem illam astris caelo inhaerentibus es-

se descriptam ; cuius omnem ornatum et descriptio-

nem, sumptam ab Eudoxo, multis annis post non

astrologiae scientia sed poetica quadam facultate uer-

sibus Aratum cxtulisse. Hoc autem sphaerae genus,

in quo solis et lunae motus inessent, et earum quinque

stellarum, quae errantes et quasi uagae nominarenlur,

in illa sphaera soHda non potuisse finiri. Atque in ea

admirandum essc inuentum Archimedi, quod excogi-

tasset quemadmodum in dissimilUmis motibus inae-

quabiles et uarios cursus seruaret una conuersio.

Hanc sphaeram Galhis cum moueret, fiebat ut soU knia

totidem conuersionibus in aere illo quot diebus in ipso

caelo succederct ; ex quo et in caelo sphaera sohs fie-

ret eadcm illa defectio, et incideret luna tum in cam

metam, quac csset umbra terrae, cum sol e regio-

nc

Dosldcrantur scxti huius quatcrnionis paginae dcccm.

XV fuit quod et ipse hominem dihgebam, et

in primis patri meo Paulo probatum et carum fuisse

cognovcram. IMcmini, me admodum adulescentulo,

cum pater in Macedonia consul esset, et essemus in

castris;

perturbari exercitum nostrum rehgione ct

mctu, quod sercna nocte subito candens ct plena hma

dofecisset. Tum ille, cum lcgalus nostcr esset anno

fcro anto quani consul cst dcclaratus, baud dubitauit

LIBER I. 19

postridie palam in castris docere nullum esse prodi-

gium ; idque et tum factum esse, et certis temporibus

semper futurum, cum sol ita locatus fuisset, ut lunam

suo lumine non posset attingere. Ain tandem, inquid

Tubero, docere hoc poterat ille homines paene agres-

tes, et aput imperitos audebat haec dicere ? S. Ille

vero, et magna quidem cum

Desiderantur paginae saltem diiae.

.... neque insolens ostentatio, neque oratio abhorrens

a persona hominis grauissimi ; rem enim magnam ad-

secutus, quod hominibus perturbatis inanem religio-

nem timoremque deiecerat.

XVI. Adque eiusmodi quiddam etiam bello illo

maximo, quod Athenienses et Lacaedemonii summa

inter se contentione gesserunt, Pericles ille et aucto-

ritate et eloquentia et consilio princeps ciuitatis suae,

cum obscurato sole tenebrae factae essent repente,

Atheniensiumque animos summus timor occupauisset,

docuisse ciuis suos dicitur id quod ipse ab Anaxagora,

cuius auditor fuerat, acceperat, certo illut tempore

fieri et necessario, cum tota se luna sub orbem solis

subiecisset : itaque etsi non omni intermenstruo, ta-

men id fieri non posse, nisi certo intermenstruo tem-

pore. Quod cum disputando rationibusque docuisset,

populum liberauit metu : erat enim tunc haec noua

et ignota ratio, solem lunae oppositum solere defi-

cere;quod Thaletem milesium primum uidisse di-

20 DE RK PVBLICA

cunt. Id autem postea ne nostrum quidem Ennium

fugit, qui ut sciibit anno quinquagesimo ccc ferc post

Romam conditam non. iunis— soli linia obstitit et

nox— . Adque hac in re tanta inest ratio adque sol-

lertia, ut ex hoc die, quem aput Ennium et in maxi-

mis annalibus consignatum uidemus, superiores sohs

defectiones reputatae sint, usque ad illam quae nonis

quinctihbus fuit regnante Romulo : quibus quidem

Romulum tenebris etiamsi natura ad humanum exi-

tum abripuit, uirtus tamen in caelum dicitur sustu-

hsse.

XVII. Tum Tubero, uides nc, Africane, quod

paulo ante secus tibi uidebatur, doc

Dcsiderantur paginae dnae.

. . . . lis quae uideant ceteri. Quid porro aut prae-

clarum putet in rebus humanis qui liaec deorum regna

perspexerit .'* aut diuturnum, qui cognouerit quid sit

aeternum ? aut gloriosum qui uiderit quam parua sit

terra, primum uniuersa, deinde ea pars eius quam

liomines incolant;quamque nos in exigua eius parte

adfixi, plurimis ignotissimi gentibus, speremus tamen

nostrum nomen uohtare et uagari latissime ? Agros

uero et aedificia et pecudes et inmensum argenti

pondus adque auri qui bona ncc putarc ncc appellare

soleat, quod carum rerum uideatur ei leuis fructus,

exiguus usus, inccrtus dominatus, saepe etiam teterri-

niorum iiominum inmensa possessio. Quam est hic

tlBER I. 21

fortunatus putandus, cni soli ucre liceat omnia non

Quiritium set sapientium iure pro suis uindicare ! nec

ciuili nexo, sed communi lege naturae quae uetat ui-

lam rem esse cuiusquam nisi eius qui tractare et uti

sciat : qui inperia coiisulatusque nostros in neces-

«^ariis non in expetendis rebus, muneris fungendi

gralia subeundos, non praemiorum airt gloriae causa

adpetendos putet : qui denique ut Africanum auum

meum scribit Cato solitum esse dicere, possit idem

de se praedicare, numquam se plus agere, quam nihil

cum ageret ; numquam minus solum esse, quam cum

Solus esset. Quis enim putare uere potest plus egisse

Dionysium tum cum omnia moliendo eripuerit ciuibus

suis libertatem, quam eius ciuem Archimedem cum

istam ipsam sphaeram, nihil cum agere uideretur, de

qua mcdo dicebaturj effecerit ? Quis autem non magis

solos esse qui in foro turbaque quicum conloqui Hbeat

non habeant, quam qui nulio arbitro uel secum ipsi

loquantur, uel quasi doctissimorum hominum in con^

cilio atsint, cum eorum inuentis scribtisque se oblec-

lent ? Quis uero diuitiorem quemquam putet, quam

eum cui nihil desit, quod quidem natura desideret ?

aut potentiorem quam illum, qui omnia quae expetat,

consequatur ? aut beatiorem quam qui sit omni per-

turbatione animi liberatus f aut firmiore fortuna, quara

qui ea possideat, quae secum, ut aiunt, vel e naufra-

gio possit ecferre. Quod autem imperium, qui ma-

gislratus, quod regnum potest esse praestantius, quarn

22 D£ RE PVBLICA

despicientem omnia humana, et inferiora sapientia

ducentem, nihil umquam nisi sempiternum et diuinum

animo uokitare ? cui persuasum sit, appellari ceteros

homines, esse solos eos qui essent politi propris lui-

manitatis artibus f Ut mihi Platonis iUut, seu quis

dixil ahus, perelegans csse uideatur;quem cum ex

alto ignotas ad terras tempestas et in desertum htus

detuhsset, timentibus ceteris propter ignorationem lo-

corum, animaduertisse dicunt in arena geometricas

formas quasdam esse descriptas;

quas ut uidisset,

exclamauisse ut bono essent animo ; uidcrc enim se

hominum uestigia :" quae uidehcct ihe non ex agri

COnsitura, quam cernebat, sed ex doctrinae indiciis

interpretabatur." Quam ob rem, Tubero, semper

mihi et doclrina et eruditi homines et tua ista studia

placuerunt.

XVIII. Tum LaeHus, non audeo quidem, inquid,

ad ista, Scipio, dicere ; neque tam te aut Philum aut

Manihum

Desiderantur paginae diiac.

. . . . in ipsius paterno genere fuit noster iUe amicus,

diainus huic ad imitandumO

Egregie cordatus homo catus Achus Sextus

;

qui egregie cordatus et catus fuit et ab Ennio dictus

est, non quod ea quaerebat quae numquam inueniret,

sed quod ea respondebat, quae eos, qui quaesissent,

et cura et negotio sokierent : cuique contra GaUi

LIBER I. 23

studia disputanti in ore semper erat illa de Iphigenia

Achillis

:

Astrologorum signa in caelo quid sit obseruat : louis

Cuni capra aut nepa aut exoritur nomen ahquod be-

luarum.

Quod est ante pedes nemo spectat ; caeh scrutantur

plagas.

Atque idem, multum enim illum audiebara et Hben-

ter, Zethum illum Pacuui nimis inimicum doctrinae

esse dicebat : magis eum delectabat Neoptolemus En-

ni, qui se ait-filosofari uelle set paucis ; nam omnino

haud placere— . Quod si studia Graecorum uos tan-

to opere delectant, sunt alia Hberiora et transfusa la-

tius, quae uel ad usum uitae uel etiam ad ipsam rem

pubUcam conferre possumus. Istae quidem artes, si

modo ahquid, ualent ut paulum acuant et tamquam

inritent ingenia puerorum, quo facihus possint maiora

discere.

XIX. Tum Tubero, non dissentio a te, LaeH ; set,

quaero, quae tu esse raaiora intellegis ? L. Dicara

raehercule, et contemnar a te fortasse, cum tu ista

caelestia de Scipigne quaesieris ; ego autem haec,

quae uidentur ante oculos, esse magis putem quae-

renda. Quid enira raihi L. PauH nepos, hoc auun-

culo nobihssiraa in famiHa atque in hac tam clara re

pubHca natus, quaerit quoraodo duo soles uisi sint,

non quaerit cur in una re pubHca duo senatus, et duo

paene iam popuH sint ^ Nam, ut uidetis, raors Tibe-

124 DE RE PVBLICA

rii Gracclii, et iam ante tota illius ratio tribunatus

diuisit populum unum in duas partis : obtrectatores

autem et inuidi Scipionis, initiis factis a P. Crasso et

Appio Claudio, tenent nihilo minus illis mortuis sena-

tus alteram partem dissidentem a uobis, auctore Me-

tello et P. Mucio : neque hunc, qui unus potest, con-

citatis socis et nomine latino, foederibus uiolatis,

triumuiris seditiosissimis aUquid cotitie noui mouenti-

bus, bonis uiris locupletibus perturbatis, his tam peri-

culosis rebus subuenire patiuntur. Quam ob rem, si

me audietis, adulescentes, solem alterum ne metueri-

tis : aut enimnullus esse potest ; aut sit sane, ut uisus

est, modo ne sit molestus ; aut scire istarum x-erum

nihil ; aut etiamsi maxime sciemus, nec meliores ob

eam scientiam nec beatiores esse possumus : senatum

uero et populum ut unum habeamus, et fieri potest,

et permolestum est nisi fit ; et secus esse scimus : et

uidemus, si id effectum sit, et mehus nos esse uicturos

et beautius.

XX. Tum Mucius, quid esse igitur censes, Laeli,

discendum nobis, ut istut eflicere possimus ipsum

quod postulas .'' L. Eas artis quae efficiant ut usui ci-

uitati simus : id enim esse praeclarissimum sapientiae

munus maximumque uirtutis uel documentum uel of-

ficium puto. Quam ob rem ut hae feriae nobis ad

utiUssimos rei pubHcae sermones potissimum confe-

rantur, Scipionem rogcmus ut exphcet quem existi-

met esse optimum statuni ciuitatis. Deinde aha quae-

LIBER I. 25

remus : quibus cognitis, spero nos ad haec ipsa uia

peruenturos ; earumque rerum rationem, quae nunc

instant, explicaturos.

XXI. Cum id et Philus et Manihus et Mummius

admodum adprobawissen^

Desiderantur paginae duae.

* * Nullum est exemplum;quasi aHus assimulare rem

publicam. Diomedes lib. /. * *

" * Quare, si placet, deduc orationem tuani de caelo

ad haec cituma. JVonius uoc. cituma et uoc. deduc-

ium. **.... non solum ob eam causam fieri uolui,

quod erat aecum de re publica potissimum principem

rei publicae dicere ; sed etiam quod memineram,

persaepe te cum Panaetio disserere solitum coram

Polybio duobus graecis uel peritissimis rerum ciui-

lium ; multaque colhgere ac docere, optimum longe

statum ciuitatis esse eum quem maiores nostri nobis

reliquissent. Qua in disputatione quoniam tu paratior

es ; feceris, ut etiam pro his dicam, si de re publica

quid sentias explicaris, nobis gratum omnibus.

XXII. Tum ille, non possum equidem dicere meulla in cogitatione acrius aut diligenlius solere uersari

quam in ista ipsa quae mihi, Laeh, a te proponitur.

Etenim cum in suo quemque opere artificem, qui qui-

dem excellat, nihil aUut cogitare, meditari, curare

uideam, nisi quo sit in illo genere mehor, ego cum

mihi sit imum opus hoc a parentibus maioribusque

3

26 DE RE PVBLICA

meis relictum, procuratio adque administratio rei

publicae, nou me iuertiorem esse confitear quam opi-

ficem quemquam, si minus in maxima arte, quam illi

in minimis, operae colisumserim ? Set neque liis

contenlus sum, quae de ista consultatione scripta nobis

summi ex Graecia sapientissimique homines relique-

runt, iieque ca quae miiii uidentur, anteferre illis

audeo. Quam ob rem peto a uobis, ut me sic audia-

lis neque ut omnino expertem graecarum rerum,

neque ut eas nostris in hoc praesertim genere antepo-

nentem ; sed ut unum e togatis patris diHgentia non

inliberahter institutum, studioque discendi a pueritia

incensum, usu tamen et domesticis praeceptis muho

magis eruditum quam litteris.

XXIII. Hic Phihis, non hercule inquit, Scipio,

dubito quin tibi ingenio praestiterit ncnio, usu quidem

in re pubhca rerum maximarum facile omnis uiceris :

quibus autem studiis semper fueris tenemus. Quamob rem si, ut dicis animum quoque contuhsti in istam

rationem et quasi artem, habeo maximam gratiam

LaeUo : spero cnim muho uberiora fore quae a tc di-

centur, quam iha quae a Graecis nobis scripta sunt

omnia. Tum ille, permagnam tu quidem expecta-

tionem, quod onus est ei qui magnis de rebus dicturus

est grauissimum, imponis orationi meae. Et Philus,

quamuis sit magna, tamen eam uinces, ut soles : neque

eiiim est pericuUmi, ne te de re pubhca disserentem

doficiat oratio.

I.IliKR I. 27

XXIV. Hic Scipio, faciam quod uultis, ut potcro,

ot ingrediar in disputationem ea fege, qua credo

omnibus in rebus disserendi^ utendum qsse, si errorem

uelis tollere, ut eius rei de qua quaeretur si nomen

quod sit conueniat, explicetur quid dcclaretur eo

nomine : quod si conucnerit, tuni dcnium decebit in-

gredi in sermonem : numquam enim quale git illut, dc

quo disputabitur, intellegi poterit, nisi quod sit fuerit

intellectum prius. Quare quoniam de re publica

quaerimus, hoc primum uideamus quid sit id ipsum

quod quaerimus. Cum adprobauisset Laelius ; nec

uero, inquit Africanus, ita disseram de re tam inlustri

tamque nota, ut ad illa elementa reuoluar, quibus uti

docli homines his in rebus solent, ut a prima congres-

sione maris et feminae, deinde a progenie et cogna-

tione ordiar ; uerbisque quid sit et quot modis quid-

que dicatur definiam saepius : aput prudentes enim

homines et in maxima re pubhca summa cum gloria

belh domique uersatos cum loquar, non committam

ut sit inkistrior illa ipsa res, de qua disputem, quam

oratio mea : nec enim hoc suscepi ut tamquam ma-

gister persequerer omnia : neque hoc polhceor meefFecturum, ut ne qua particula in hoc sermone prae-

termissa sit. Tum Laehus, ego uero istut ipsum ge-

nus orationes quod polhceris expecto.

XXV. " Est igitur, inquit Africanus, res publica

res popuH ;" populus autem non omnis liominum coe-

tus quoquo modo congregatus, sed coetus muhitudiiiis

28 DE RE PVBLICA

iuris consensu et utilitatis communione sociatus.

Eius autem prima causa coeundi est non tam inbe-

cillitas quam naturalis quaedam hominum quasi con-

gregatio : non est enim singulare nec soliuagum genus

hoc, set ita gencratum, ut ne in omnium quidera

rerum aflucn^m ....

Dcsidcrantur pag^inae duac.

* * Quid est rcs publica, nisi res populi ? Res ergd

communis, res utique ciuitatis. Quid est autem ciui-

tas, nisi muhitudo hominum in quoddam uincuhim

redacta concordiae ? Apud cos enim ita legitur

" Breui muhitudo dispersa atque uaga, concordia ciu-

itas facta erat." Augustinus cpist. CXXXVIIL10. **

XXVI. . . . ^'uacdam quasi semina ; neque rch-

quarum uirtutum, nec ipsius rei pubhcae repperiatur

ulki institutio. Hi coctus igitur hac, de qua exposui,

causa instituti sedem primum certo loco domicihorum

causa constituerunt ; " quam cum locis manuque

saepsissent, eiusmodi coniunctionem tectorum oppi-

dum uel urbem appehauerunt, dehibris distinctam

spatiisque communibus. Omnis ergo popuhis, qui

est tahs coetus muhitudinis qualem exposui^ omnis

ciuitas, qiiae est constitutio })opuh ;" onmis res pu-

bhca, quac ut dixi populi res est, consilio quodam

regenda est, ut diuturna sit. Id autem consihum pri-

inum semper ad eam causam referendum est, quae

LIBER I. 29

causa genuit ciultatem. Deinde aut uni tribuendum

est ; aut delectis quibusdam ; aut suscipiendum est

multitudini atque omnibus. Quaie cum penes unum

est omnium summa rerum, regem illum unum uoca-

mus, et regnum eius rei publicae statum. Cum au-

tem est penes delectos, tum illa ciuitas optimatium

arbitrio regi dicitur. lUa autem est ciuitas popularis,

sic enim appellant, in qua in populo sunt omnia. At-

que horum trium generum quoduis, si teneat illut

uinclum, quod primum homines inter se rei pubUcae

causa societate deuinxit ; non perfectum ilkit quidem

neque mea sententia oplimum, sed tolerabile tamen,

et ahut alio possit esse praestantius. Nam uel rex ae-

cus ac sapiens ; uel delecii ac principes ciucs ; uel

ipse populus, quamquam id est minime probandum,

tamen nuUis interiectis iniquitalibus aut cupiditatibus,

posse uidetur ahquo esse non incerto statu.

XXVII. Set et in regnis nimis expertes sunt ce-

teri communis iuris et consihi : et in optimalium do-

minatu uix particeps hbertatis potcst esse muhitudo,

cum omni consiho communi ac potestate careat : et

cum omnia per populum geruntui-, quamuis iustum

atque moderatum, tamen ipsa aequabiUtas est iniqua,

cum habet nullos gradus dignitatis. Itaque si Cyrus

ille perses iustissimus fuit sapientissimusque rex, ta-

men mibi popuU res ; ea enim est, ut dixi antea, pu-

bUca ; non maxime expetenda fuisse iUa uidetur, cura

regeretur unius nutu. Ac modo si MassiUenses no-

3*

3{) DE RE PVBLICA

stri clientcs per delectos et principes ciues sinnma lu-

stitia reguntur, inest tamen in ea condicione populi

similitudo quaedam seruitutis : si Athenienses quibus-

dam temporibus, sublato areopago, nihil nisi populL

scitis ac decretis agebant;quoniam distinctos dignita-

tis gradus non habebant, non tenebat ornatum suum

ciuitas.

XXVIII. Atque hoc loquor de tribus his generi-

bus rerum pubHcarum non turbatis atque permixtis,

set suum statum tenentibus. Quae genera primum

sunt in iis singula uitiis, quae ante dixi : deinde ha-

bent perniciosa aha uitia : nullum est enim genus il-

larum rerum pubhcarum, quod non habeat iter ad

finitimum quoddam makmi praeceps ac kibricum.

Nam ilH regi, ut eum potissimum nominem, tolera-

bili, aut si uohis, etiam amabih Cyro, subest ad in-

mutandi animi licentiam crudehssimus ille Phalaris,

cuius in simihtudinem dominatus unius prochui cursu

et facile delabitur. Ihi autem Massihensium pau-

corum et principum administrationi ciuitatis finiTi-

mus est qui fuit guodam tempore aput Athenienses

triginta consensus et factio. lam Atheniensium po-

puh potestatem omnium rerum ipsi, ne ahos requi-

ramus, ad furorem mukitudinis hcentiamque con-

uersam pesti /

Desiderantur paginac diiae.

XXIX. . . . tcterrimus, et ex hac uel optimatium,

uol factiosa tyrannica iha, uel regia, uel etiam per-

LIBER I. 31

saepe popularis : itemque ex ea genus aliquod ecflo-

rescere ex illis, quae ante dixi, solet : mirique sunt

orbes et quasi circuitus in rebus publicis commutatio-

num et uicissitudinum : quos cum cognosse sapientls

est, tum uero prospicere inpendentis, in gubernanda

re publica, moderantem cursum atque in sua pote-

state retinentem, magni cuiusdam ciuis et diuini pae-

ne est uiri. Itaque quartum quoddam gcnus rei pu-

blicae maxime probandum esse sentio, quod est ex

his, quae prima dixi, moderatum et permixtum tribus.

XXX. Hic Laelius, scio tibi ita placere, Africa-

ne ; saepe enim ex te audiui ; set tamen, nisi mole-

stum est, ex tribus istis modis rerum publicarum ue-

lim scire quod optimum iudices. Nam uel profuerit

aliquid ad cog

Dcsiderantur paglnae duae.

XXXI. . . . et talis est quaeque res publica, qua-

lis eius aut natura aut uoluntas qui illam regit. Itaque

nulla alia in ciuitate, nisi in qua populi potestas sum-

ma est, ullum domicilium libertas habet : qua qui-

dem certe nihil potest esse dulcius ; et quae si aequa

non est, ne Hbertas quidem est. Qui autem aequa

potest esse ; omitto dicere in regno j ubi ne obscura

quidem est aut dubia seruitus ; set in istis ciuitatibus,

in quibus uerbo sunt liberi omnes ; ferunt enim suf-

fragia, mandant imperia, magistratus ambiuntur, ro-

gantur ; set ea dant magis, quae etiamsi nolint, dan-

32 DE RE PVBLICA

da sint ; et quae ipsi non habent, imdc ali petunt

:

sunt enim expertes imperii, consilii publici, iudicii

deleclorum iudicum;quae familiarum uetustatibus

aut pecunis ponderantur. In libero autem populo, ut

Rhodi, ut Athcnis, nemo est ciuium qui

Desidcraatur paginae duae.

XXXII. . . . ^opulo ahquis unus pkn'esue diuitio-

res opulentioresque exlitissent, tum ex eorum fasti-

dio et superbia nata esse commemorant, cedentibus

ignauis et inbecilHs, et adrogantiae diuitum succum-

bentibus. Si uero ius suum popuh tencant, negant

quicquam esse praestantius, hberius, beatius : quippe

qui domini ^sint legum, iudiciorum, belh, pacis, foe-

derum, capitis uniuscuiusque, pecuniae. Hanc unam

rite rem pubhcam, id est rem populi, appellari putant.

Itaque et a regum et a patrum dominatione solere in

hbertatem rem popuh uindicari, non ex hberis popu-

hs reges requiri, aut potestatem atque opes optimar

tium. Et uero negant oportere indomiti popuh uitio

genus hoc totum hberi popuh rcpudiari : concordi

populo, et omnia referenti ad incolumitatem ct ad h-

bertatem suam, nihil esse immutabihus, nihil firmius.

" Facihimam autem in ea re pubhca esse concordiam,

In qua idem couducat onmibus :" ex utihtatis uarie-

tatibus, cum alis ahut expediat, nasci discordias. Ita-

que cum patres rerum polirentur, numquam consti-

lisse ciuitatis statum. Muka iam id in regnis minus,

quorum, ut ait Ennius,

LlBER I. 33

]\uUa regni sancta socictas nec fides est.

Quare cum lex sit ciuilis societatis uinculum, ius au-

teni legis aequale, quo iure societas ciuium teneri

potest, cum par non sit condicio ciuium ? Si enim

pecunias aequari non placet ; si ingenia omnium paria

esse non possunt ; iura certe paria debent esse eorum

inter se, qui sunt ciues in eadem re publica. Quid

est enim ciuitas, nisi iuris societas ?

Desiderantur pnginae cluae.

XXXIII. Ceteras uero res publicas ne appellandas

quidem putant iis nominibus quibus illae sese appel-

lari uelint. Cur enim regem appellem louis optimi

nomine hominem dominandi cupidum aut imperii sin-

gularis, populo oppresso dominantem, non tyrannum

potius ? tam enim esse clemens tyrannus quam rex

^mportunus potest ; ut hoc populorum intersit, utrum

comi domino an aspero seruiant;

quin seruiant qui-

d^m fieri non potest. Quo autem modo adsequi po-

terat liacaedemon illa tum cum praestare putabatur

disciphna rei publicae, ut bonis uteretur iustisque re-

gibus, cum ess'et habendus rex quicumque genere re-

gio natus esset ? Nam optimatis quidem quis ferat,

qui non populi concessu, set suis comitiis hoc

sibi nomen adrogauerunt ? " Qui enim iudicatur

iste optimus doctrina, artibus, studiis .'' Audio quan-

do"

•34 1)E RK rVBLlCA

Desiderautur pag^inac quatuor.

XXXIV. . . . si fortuito id faciet, tam cito eiierte-

tur, quam nauis, si e ucctoribus sorte ductus ad guber-

nacula accesscrit, Quod si liber populus deliget qui-

bus se committat j deligetque, si modo saluus esse uult,

optimum quemque } certe in optimorum consiliis po-

sita est ciuitatium salus : praesertim cum hoc natura

tulcrit, non solum ut summi uirtute et animo praees-

sent inbecillioribus, set ut hi etiam parere summis

uelint. Uerum hunc optimum statum prauis homi-

num opinionibus euersum esse dicunt, qui ignoratione

uirtutis, quae cum in paucis est, tum in paucis iudi-

catur et cernitur, opulentos homines et copiosos, tum

genere nobih natos, esse optimos putant. lioc errore

uulgi cum rem pubhcam opcs paucorum, non «irtu-

tes, lenere coeperunt, nomen ilh principcs ojjtima-

tium mordicus tenent, rc autem carent eo nominc.

Nam diuitiae, nomen, opes uacuae consiho et uiuendi

atque ahis impcrandi modo, dedecoris plenae sunt et

insolentis superbiae : nec uha deformior species est ci-

uitatis, quam iha in qua opuleniissimi optimi putantur.

Uirtute ucro gubernante rem pubhcam, quid potest

esse pracckirius ? Cum is qui imperat ahs, seruit

ipse nuhi cu})iditiUi ; cum quas ad res ciuis instituit et

uocat, eas omnis conplexus est ipsc ; nec leges inponii

populo, quibus ipse non pareat ; set suam uitam ut le-

gcm praefert suis ciuibus. Qui si unus satis omnia

consequi posset, nihil opus esset phu-ibus ; si uniuersi

LIBER I. 35

uidere optimum et in eo consentire possent, nemo

delectos principes quaereret. DifRcuItas ineundi con-

silii rem a rege ad plures j error et temeritas populo-

rum a multitudine ad paucos transtulit. Sic inter in-

firmitatem unius temeritatemque multorum medium

optimates possederunt locum, quo nihil potest esse

moderatius : quibus rem publicam tuentibus, beatissi-

mos esse populos necesse est, uacuos omni cura et

cogitatione ; alis permisso otio suo, quibus id tuen-

dum est neque committendum ut sua commoda popu-

lus neglegi a principibus putet. Nam aequabilitas

quidem iuris, quam amplexantur liberi populi, neque

seruari potest : ipsi enim populi, quamuis soluti ecfre-

natique sint, praecipue multis multa tribuunt, et est in

ipsis magnus dilectus hominum et dignitatum ; eaque

quae ajipellatur aequabihtas iniquissima est. Cumenim par habetur honos summis et infimis qui sint in

omni populo necesse est, ipsa aequitas iniquissinaa sit

:

quod in iis ciuitatibus, quae ab optimis reguntur, ac-

cidere non potest. Haec fere, Laeh, et quaedam

eiusdem generis ab iis, qui eam formam rei publicae

maxime laudant, disputari solent.

XXXV. Tum Laehus, quid .'' tu inquit, Scipio, e

tribus istis, quid maxime probas ? S. Recte quaeris

quod maxime e tribus;quoniam eorum nuhum ipsum

per se separatim probo ; antcponoque singuhs illut,

quod conflatum fuerit ex omnibus. Set si unum ac

simplex probandum st^, regium probem atque in pri-

36 DE RE PVBLICA

mis laudem. In primo genere tamen quod iioc lo-

co appellatur, occurrit nomien quasi patrium regis, ut

ex se natis ita consulentis suis ciuibus, et eos conser-

uantis stuc?iosius quam rediz^euVxs in seruiUiXem : ut

sane uiilius sit fncultaiihus et mente exis^uos su-

stentari unius optimi et summi uiri diligentia. Adsunt

optimates, qui se melius hoc idem facere profiteantur;

plusque fore dicant in pluribus consilii quam in uno,

et eandem tamen aequitatem et fidem. Ecce autem

maxima uoce clamat populus neque se uni neque pau-

cis uelle parere ; libertate ne feris quidem quicquam

esse dulcius ; hac omncs carere siue regi siue opti-

matibus seruiant. Ita caritate nos capiunt reges, con-

silio optimates, libertate populi : ut in conparando dif-

ficile ad eligendum sit quid maxime uelis. L. Credo,

inquit, sed expediri quae restant uix poterunt, si hoc

incohatum rehqueris.

XXXVI. S. Imitemur ergo Aratum, qui magnis de

rebus dicere exordiens, a loue incipiendum putat. JL.

Quo loue ? aut quid hal)et ilHus carminis simile hacc

oratio .'' iS. Tantum, inquil, ut rite ab eo dicendi prin-

cipia capiamus, quem unum omnium deorum et ho-

minum rcgem esse omnes docti indoctique uno ore

consentiunt. Quid ? inquid Laehus. Et ille, quid

censes nisi quod cst ante oculos ? Siue haec ad utih-

tatem uitae constituta sint a principibus rerum pubU-

carum, ut rex putaretur unus essc in caelo, qui nutu,

iit ait totum olympum Homerus, conuerterct ; idem-

LIBER I. O/

que et rex et pater haberetur omnium ; magna aucto-

ritas est multique testes ; siquidem . omnis multos ap-

pellari placet ; ita consensisse gentcs, decretis uideli-

cet principum, niliil esse rege melius, quoniam deos

omnis censet unius regi numine. Siue iiaec in errore

imperitorum posita esse et fabularum similia didici-

mus ; audiamus communis quasi doctores eruditorum

hominum, qui tamquam ocuUs illa uiderunt, quae nos

uix audiendo cognoscimus. Quinam, inquit Lae-

lius, isti sunt .'* Et ille, qui ^natura omnium re-

rum peruestiganda senserunt omnem hunc mundum

mente

Desiderantur paginae quatuor.

XXXVII. . . . Set si uis, Laeli, dabo tibi testes

nec nimis antiquos nec ullo modo barbaros. L. Istos,

inquid, uolo. S. Uides ne igitur minus quadringento-

rum annorum esse hanc urbem ut sine regibus sit ^ L.

Uero minus. S. Quid ergo haec quadringentorum an-

norum aetas ut urbis et ciuitatis, num ualde longa est.''

L. Ista uero, inquid, adulta uix. iS. Ergo his annis

quadringentis Romae rex erat. L. Et superbus qui-

dem. (S. Quid supra.'' L. lustissimus ; et deinceps

retro usque ad Romulum, qui ab hoc tempore anno

sescentesimo rex erat. S. Ergo ne iste quidem per-

uetus. L. Minime, ac prope senescente iam Graecia.

S. Cedo, num, Scipio barbarorum Romulus rex fuit ?

L. Si ut Graeci dicunt omnis aut Graios esse aut bar-

4

38 DE RE PVBLICA

baros, uereor ne barbarorum rex fuit ; sin id nomeii

moribus dandum est non linguis, non Graecos minusbarbaros quam Romanos puto. Et Scipio, adqui adhoc, de quo agitur, non quaerimus gentem, ingenia

quaerimus. Si enim et prudentes homines et non ue-

teres, reges habere uoluerunt, utor neque perantiquis

neque inhumanis ac feris testibus.

XXXVIII. Tum LaeHus, uideo te, Scipio, testi-

moniis satis instructum : set apud me, ut aput bonum

iudicem, argumenta phis quam testes ualent. TumScipio, utere igitur argumento, Laeh, tute ipse sensus

tui. Cuius, inquitille, sensus .'' S. Si quando si forte

tibi uisus es irasci ahcui. L. Ego uero saepius quam

uellem. S. " Quid ? tum cum tu es iratus, permittis

ilh iracundiae dominatum animi tui .^" L. Non me-

hercule, inquit :" sed imitor Archytam ihum taren-

tinum, qui cum ad uiham uenisset, et omnia ahter

offendisset ac iusserat" te te infehcem, inquid uihco,

quem necassem iam uerberibus, nisi iratus essem.

Optime, inquid Scipio. Ergo Archytas iracundiam,

uidehcet dissidentem a ratione, seditionem quandam,

animi mouere ducebat, eam consiho sedari uolebat.

JV.dde auarhiam, adde imperii, addc gloriae cupidita-

tem, adde hbidines ; et ihud uidere st, in animis ho-

minum regale si imperium sit unius fore dominatum,

consihi scihcet : ca est enim animi pars optima : con-

siho autem dominante, nuUum esse hbidinibus, nul-

lum temeritati locum. L. Sic, inquid, est. S. Pro-

LIBER I. 39

bas igitur animum ita adfectum ? L. Nihil uero, in-

fjuit, magis. S. "Ergonon profecto probares, si con-

silio pulso libidines, quae sunt innumerabiles, ira-

cundiaeue tenerent omnia. L. Ego uero nihil isto

animo, nihil ita animato liomine miserius ducerem."

S. Sub regno igitur tibi esse placet omnis animi par-

tes, et eas regi consiho. L. Mihi uero sic placet. S.

Cur igitur dubitas quid de rc pubhca sentias ^ in qua,

si in plures translata res sit, intellegi iam licet, nullum

fore quod praesit imperiumjquod quldem, nisi unum

sit, esse nullum potest.

XXXIX. Tum Laehus, quid quaeso interest in-

ter unam et plures, si iustitia est in pluribus ^ Et Sci-

pio, quoniam testibus meis intellexi, Laeh, te non ual-

de moucri, non desinam te uti teste, ut hoc quod dico

probem. jMe, inquit ille, quonam modo ? S. Quia

animum aduerti nuper cum essemus in Formiano, te

famihae ualde interdicere ut uni dicto audiens esset.

L. Quippe uihco. iS. Quid domi ^ plures ne prae-

sunt negotiis tuis .'' i>. Immo uero unus, inquit. .S".

'

Quid ^ totam domum num quis aUer, praeter te re-

git ^ L. Minime uero. S. Quin tu igitur concedis

idem in re pubhca, singulorum dcminatus, si modo

iusti sint, esse optimos ? //. Adducor igitur et prope-

modum adsentior.

XL. Et Scipio, tum magis adsentiare, Laeh, si ut

omittam simiUtudinis, uni gubernatori, uni medico, si

digni modo sint iis artibus, rcctius' esse aheri nauem

40 DE RE PVBLICA

committere, aegrum alteri, quam multis, ad maiora

peruenero. L. Quaenam ista sunt ? S. Quid ? tu

non uides unius inportunitale ct superbia Tarquinii,

nomen huic populo in odium uenisse regium ? L. Ui-

deo uero, inquid. S. Ergo etiam illut uides, de quo

progrediente oratione uentura me dicturum puto,-

Tarquinio exacto, mira quadam cxultasse populum

insolentia libertatis : tum exacti in exilium innocentes,

tum bona dircpta multorum " tum annui consules,

tum demissi populo fasces" tum prouocationes om-

nium rerum, tum secessio plebei, tura prorsus ita

acta pleraque ut in populo essent omnia. L. Est, in-

quit, ut dicis. Est uero, inquit Scipio, in pace et

otio : licet enim lasciuire dumnihil metuas, ut in naui

ac saepe etiam in morbo leui. " Sed utille qui naui-

gat, cum subito mare coepit horrescere," ct illc

aeger ingrauescente morbo, unius opem implorat ; sic

noster populus in pace et domi imperat et ipsls magi-

stratibus minatur, recusat, appellat, prouocat ; in bel-

lo sic paret ut regi : ualet enim salus plus quam libi-

do. Grauioribus uero bcUis etiam sine collega omne

imperium nostri pencs singulos esse uoluerunt, quo-

rum ipsum nomen uim suae potestatis indicat. Nam(lictator quidem ab eo appellatur quia dicitur : sed in

nostris libris uidcs eum, Laeli, magistrum populi

appellari. L. Uideo, inquit. Et Scipio, sapientcr

igitur illi ucte-res

Desidorantiir paguiae duac.

LIBER t. 41

XLl. . . . iusto quidem rege cum est populus orba-

tus, sicut ait Ennius, post optimi regis obitum

Pectora dia tenet desiderium ; simul inter

Sese sic memorant, o Romule Romule die

Qualem te patriae custodem di genuerunt

!

O pater ! o genitor ! o sanguen dis oriundum !

Non eros nec dominos appellabant eos quibus iuste

paruerunt : denique ne reges quidem ; set patriae cu-

stodes, set patres et deos. Nec sine causa. Quid

enim adiungunt.''

Tu produxisti nos intra luminis oras.

Uitam, honorem, decus sibi datum esse iustitia regis

existimabant. Mansisset eadem uoluntas in eorum

posteris, si regum similitudo permansisset : sed uides

unius iniustitia concidisse genus illut totum rei publi-

cae. L. Uideo uero, inquit et studeo cursus istos

mutationum non magis in nostra quam in omni re pu-

blica noscere.

XLII. Et Scipio, est omnino cum de illo genere

rei publicae, quod maxime probo, quae sentio dixero,

accuratius tibi dicendum de commutationibus rerum

publicarum ; esti minime facile eas in ea re publica

futuras puto. Sed huius regiae prima et certissima

est illa mutatio. Cum rex iniustus esse coeperit, pe-

rit illut ilico genus, et est idem ille tyranniis, deterri-

mum genus et finitimum optimo : quem si optimates

oppresserunt, quod ferme euenit, habet statum res

publica de tribus secundarium : est enim quasi regium

4*

42 DE RE PVBLICA

id est paliium consilium populo bene consulenliuiii

principuni. Sin per se populus interfecit aut eiecit

Jyrannum, est moderatior quoad sentit et sapit, et

sua re gesta laetatur, tuerique uult per se constitutam

rem publicam. Si quando aut regi iusto uim populus

attulerit regnoue eum spoliauit ; aut etiam, id quod

euenit saepius, optimatium sanguinem gustauit, ac

totam rem publicam substrauit libidini suae ; cAufi

putes autem mare uUum aut flamam esse tantam,

quam non facilius sit sedare, quam efFrenatam inso-

lentia multitudinem.

XLIII. Tum fit illut, quod aput Platonem est lu-

culente dictum, si modo id exprimere latine potuero

nam difficile faclu est ; sed conabor. Cum enim, in-

quit, inexplebiles populi fauces exaruerunt libertatis

siti, malisque usus ille ministris, non modice tem-

peratam sed nimis meracam libertalem sitiens hause-

rit ; tum magistratus et principes, nisi ualde lenes

et remissi sint et large sibi libertatem ministrent, in-

sequitur, insimulat, arguit;praepotentes, reges tyran-

nos uocat. Puto enim tibi haec esse nota. L. Uero

mihi, inquit ille, notissima. <S. Ergo illa secuntur : eos

qui pareant principibus agitari ab eo populo et seruos

uoluntarios appellari, eos autem, qui in magistratu

priuatorum similes esse uelint ; eofcque priuatos, qui

efficiant nequid inter priuatum et magistratum differat

" ferunt laudibus et mactant honoribus" ut necesse sit

in eiusmodi re publica plena iibertatis esse orania ; ut

LIBER I. 43

ul piiuata domus omnis uacet dominatione ; et hoc

malum usque ad bestias perueniat. Denique ut pater

filium metuat ; filius patrem ncglegat : absit omnis

pudor, ut plane liberi sint : nihil intersit ciuis sit an

peregrinus : magister ut discipulos metuat et iis blan-

diatur, spernantque discipuli raagistros : adulescentes

ut senum sibi pondus adsumant, senes autem ad lu-

dum adulescentium descendant ne sint iis odiosi et

graues. Ex quo fit ut etiam serui se Uberius gerant

;

uxores eodem iure sint quo uiri. Quin tanta hbertate

canes etiam et equi, aselh denique, hberi sint, sic

incurrant " ut is de uia decendendum sit." Ergo ex

hac infinita, inquit, hcentia haec summa cogitur, ut ita

fastidiosae mollesque mentes euadant ciuium, ut si

minima uis adhibeatur imperii, irascantur et perferre

nequeant : ex quo leges quoque incipiunt neglegere,

ut plane sine uUo domino sint.

XLIV. Tum Laehus, prorsus, inquid, expressa

sunt a te quae dicta sunt ab iho. (S. Atque ut iam ad

sermonis mei morem reuertar : ex hac nimia hcentia,

quam ihi solam hbertatem putarent, ait iUe, ut e

stirpe quadarn existere et quasi nasci tyrannum. Namut ex nimia potentia principum, oritur interitus prin-

cipum, sic hunc nimis hberum popuhnn hbertas ipsa

seruitute adficit. Sic omnia nimia, cum uel in ten -

pestate uel in agris uel in corporibus laetiora fuerunt,

in contraria fere conuertuntur, maximeque in rebus

pubhcis euenit : nimiaque iha hbertas et popuhs et

44 DE RE PVBLICA

priuatis in nimiam seruitutem caclit. Itaque ex hac

maxima libertate tyrannus gignitur, et illa iniustissi-

ma et durissima seruitus. Ex lioc enim populo indo-

mito uel potius immani deligitur aliqui plerumque

dux contra illos principes adilictos iam et depulsos lo-

co, audax, inpurus, consectans proterue bene saepe

de re publica meritos, " populo gratificans et^alieria et

sua :" cui quia priuato sunt oppositi timores, dantur

imperia et ea continuantur, praesidiis etiam, ut Athe-

nis Pisistratus, saepiuntur : postremo a quibus pro-

ducti sunt, existunt eorum ipsorum tyranni : quos si

boni oppresserunt, ut saepe fit, recreatur ciuitas ; sin

audaces, fit illa factio, genus aliut tyrannorum : ea-

demque oritur etiam ex illo saepe optimatium prae-

claro statu, cum ipsos principes aHqua prauitas de

uia deflexit. Sic lanquam pilam rapiunt inter se rei

publicae statum, tyranni ab rcglbus 5 ab iis autem

principes aut popuU ; a quibus aut factiones aut ty-

ranni : nec diutius unquam tenetur idem rei publi-

cae modus.

XLV. Quod ita cum sit, tribus primis generibus

longe praestat mea sententia rcgium ; regio autem

ipsi praestabit id quod erit aequaturn et temperatum

ex tribus optimis rcrum pnbHcarum modis. Placet

enim esse quiddam in re pubhca praestans et regale

;

esse aliut auctoritate principum partum ac tributum

;

esse quasdara res seruatas iudicio uohmtatique muhi-

tudinis. Haec consthutio primum " habet aequabili-

LIBER I. 45

tatem quandam magnam, qua carere diutius uix possunt

llbcri ; deinde firmitudineni" quod et illa prima facile

in contraria uitia conuertuntur, ut exsistat ex rege

dominus, ex optimatibus factio, ex populo turba et

confusio;quodque ipsa genera generibus saepe con-

mutantur nouis. Hoc in hac iuncta moderateque

permixta conformatione rei publicae non ferme sine

magnis principum uitiis euenit. Non est enim causa

conuersionis, ubi in suo quisque est gradu firmiter col-

locatus, et non subest quo praecipitet ac decidat.

XLVI. Sed uereor, Laeli, uosque homines ami-

cissimi ac prudentissimi, ne si diutius in hoc genere

uerser, quasi praecipientis cuiusdam et docentis, et

non uobiscum simul considerantis esse uideatur oratio

mea. Quam ob rem ingrediar in ea, quae nota sunt

omnibus, quaesita autem a nobis iamdiu. Sic enim

decerno, sic sentio, sic adfirmo, nullam omnium rerum

publicarum aut constiiutione aut discriptione aut disci-

plina conferendam esse cum ea quam patres nostri

nobis acceptam iam inde a maioribus reliquerunt.

Quam, si placet, quoniam ea, quae tenebatis ipsi,

etiam ex me audire uoluistis, simul et qualis sit et

optimam esse ostendam : " expositaque ad exemplum

nostra re publica, accomodabo ad eam, si potuero,

omnem illam orationem, quae est mihi habenda de

optimo ciuitatis statu." Quod si tenere et consequi

potuero, cumulate munus hoc, cui me Laelius prae-

posuit, ut opinio mea fert, efFecero.

46 DE RE rVBLlCA

XLVII. Tum Laelius, tuum uero, inquh, Scipio,

ac tuum quiclem munus. Quis enim te potius aut de

inaiorum dixerit institutis ? cum sis clarissimis ipse

maioribus : aut de optimo statu ciuitatis ? qucm si

habemus, etsi ne nunc quidem, tum uero quis te pos-

sit esse florentior ? aut de coasiliis in posterum proui-

dendis .'' cum tu, duobus huius urbis terroribus depul-

sis, in omne tempus prosp€xeris.

FRAGMENTA INCERTAE SEDIS APVD NOMVM ET LAC-

TANTIVM EXTANTIA.

* * XLVIII. Sed quoniam plurima beneficia con-

tinet patria, et est antiquior parens, quam siqui cu-

rauerit ; maior ei profecto, quam parenti debetur

gratia. JVonius uoc. antiquus. * *

* * Nec tantum Karthago habuisset opum sescentos

fere annos sine consiHis et discipUna. Idem cap. de

doct. indag. * *

* * Cognoscere me hercle, inquit, consuetudincm

istam ct studium sermouis. Idem uoc. cognosccre. * *

* * Profecto (inquit Ciccro) omnis istorum dispu-

tatio, quamquam uberrimos fontes uirtutis et scien-

tiae contineat ; tamen collata cum horum actis per-

fectisque rebus, uereor ne non tantum uideatur attu-

hsse negotiis hominum utilitatis, quantum oblecta-

tioncm quandam otii. Laciantius insf. III. 10. * ^

M. TVLLI CICERONIS

DE RE PVBLICA

INCIPIT LIBER 11.

I. Ut omnis igltur uidet incensos cupidka.te au-

Uiendi, ingressus est sic loqui Scipio. Catonis hoc

senis est, quem, ut scitis, unice dilexi, maximeque

sum admiratus, cuique uel patris utriusque iudicio,

uel etiam meo studio me totum ab adulescentia dedi-

di ; cuius me numquam satiare potuit oratio : tantus

erat in homine usus rei publicae, quam et domi et

militiae cum optime tum etiam diutissime gesserat ; et

modus in dicendo, et grauitate mixtus lepos, et sum-

mum uel discendi studium uel docendi, et orationi

uita admodum congruens. Is dicere solebat, ob hanc

causam praestare nostrae ciuitatis statum ceteris ciui-

tatibus, quod in illis singuli fuissent fere, quorum

suam quisque rem publicam constituissent legibus at-

que institutis suis ; ut Cretum Minos ; Lacaedemoni-

48 DE RE PVBLICA

orum Lycurgus ; Atheniensium, quae persaepe com-

mutate esset, tum Theseus, tum Draco, tum Solo,

tum Chsthenes, tum multi ahi : postremo exsanguem

iam et iacentem doctus uir phalereus sustentasset

Demetrius ; nostra autem res pubhca non unius esset

ingenio sed multorum ; nec una hominis uita, sed

ahquot constituta saecuhs et aetatibus. Nam neque

ullum ingenium tantum extitisse dicebat, ut quem

res nuUa fugeret quisquam ahquando fuisset ; neque

cuncta ingenia conlata in unum tantum posse uno

tempore prouidere, ut omnia complecterentur sine

rerum usu ac ueiustate. Quam ob rem, ut iUe sole-

bat, ita nunc mea repetet oratio popuh originem ; h-

benter enim etiam uerbo utor Catonis. Facihus au-

tem quod est propositum consequar, si nostram rem

pubhcam uobis et nascentem et crescentem et adul-

tam et iam firmam atque robustam ostendero;quam

si mihi ahquam, ut aput Platonem Socrates, ipse

finxero.

11. Hoc cum omnes adprobauissent;quod habe-

mus igitur institutae rei pubhcae tam clarum ac tam

omnibus notum exordium, quam huius urbis con-

dendae principium profectum a Romulo ? qui patre

Marte natus ; concedamus enim famae hominum,

praesertim non inueteratae solum sed etiam s?pienter

a maioribus proditae, bene meriti de rebus conimuni-

biis ut genere etiam putarentur non solum esse inge-

nio diuino. Is igitur, ut natus sit cum Remo fratre,

LIBER II.' 49

dicitur ab Amulio rege albano ob labefactandi regni

limorem ad Tiberim exponi iussus esse : quo in loco

cum esset siluestris beluae sustentatus uberibus, pas-

toresque eum sustulissent et in agresti cultu labore-

que aluissent;perbibetur, ut adoleuerit, et corporis

uiribus et animi ferocitate tantum ceteris praestitisse,

ut omnes qui tum eos agros, ubi hodie est haec urbs,

incolebant, aequo animo illi hbenterque parerent.

Quorum copiis cura se ducem praebuisset, ut et iam

a fabulis ad facta ueniamus, oppressisse Longam Al-

bam ualidam urbem et potentem temporibus illis,

Amuliumque regem interemisse fertur.

III. Qua gloria parta, urbem auspicato condere,

et firmare dicitur primum cogitauisse rem pubUcam,

Urbi autem locum, quod est ei qui diuturnam rem

publicam serere conatur diligentissime prouidendum,

incredibili opportunitate delegit :" Neque enim ad

niare admouit, quod ei fuit illa manu copiisque fa-

cillimum" ut in agrum Rutulorum Aboriginumue

procederet ; aut in ostio tiberino, quem in locum

multis post annis rex Ancus coloniam deduxit, urbem

ipse conderet ; sed lioc uir excellenti prouidentia sen-

sit ac uidit, non esse opportunissimos situs mariti-

mos urbibus eis quae ad spem diuturnitatis conderen-

tur adque inperii. Priraum quod essent urbes mari-

timae non solum multis periculis oppositae, sed etiam

caecis. Nam terra continens aduentus hostiura non

modo expectatos, sed etiam repentinos, multis indiciis

5

50 DE RE PVBLICA

et quasi fragore quodam et sonitu ipso ante denuntiat.

Neque uero quisquam potest hostis aduolare terra,

quin eum non modo esse, sed etiam quis et unde sit

scire possimus. Maritimus uero ille et naualis hostis

ante adesse potest, quam quisquam uenturum esse

suspicari queat. Nec uero cum uenit prae se fert aut

qui sit, aut unde ueniat, aut etiam quid uelit ; denique

ne nota quidem ulla pacatus an hostis sit discerni ac

iudicari potest.

IV. Est autem maritimis uribibus etiam quaedam

corruptela ac mutatio morum : admiscentur enim

nouis sermonibus ac disciplinis, et inportantur non

merces solum aduenticiae sed etiam mores, ut nihil

possit in patriis instltutis manere integrum. lam qui

incolunt eas urbes, non haerent in suis sedibus, sed

uolucri seniper spe et cogitatione rapiuntur a domo

longius : adque etiam cum manent corpore, animo

tamen excurrunt et uagantur. Nec uero ulla res ma-

gis labefactatam diu et Carthaginem et Corinthum

peruertit aliquando, quam hic error ac dissipatio ci-

uium, quod mercandi cupiditate et nauigandi et agro-

rum et armorum cultum reliquerant. Multa etiam ad

kixuriam inuilanienta perniciosa ciuitatibus subpedi-

tantur mari, quae uel capiuntur uel inportantur : at-

que habet etiam amoenitas ipsa uel suuiptuosas uel

desidiosas iniecebras multas cupiditatum. Et quod

de Corintho dixi, id haud scio an hceat de cuncta

Graecia uerissime dicerc. Nam et ipsa Peloponnesus

LIBER 11. 51

fere tota m mari est : nec praeter Phliuntios ulli sunt,

quorum agri non contingant mare : et extra Pelopon-

iiesum Enianes et Doris et Dolopes soli absunt a mari.

Quid dicam insulas Graeciae ? quae fluctibus cinctae

natant paene ipsae simul cum ciuitatium institutis et

moribus. Atque haec quidem, ut supra dixi, ueteris

.sunt Graeciae. " Coloniarum uero, quae est deducta

a Grais in Asiam, Thraciani, Italiam," SiciHam, Afri-

cam, praeter unam Magnesiam, quam unda non adlu-

at ? Ita barbarorum agris quasi adtexta quaedam

uidetur ora esse Graecia. Nam e barbaris quidem

ipsis nulh erant antea maritumi, praeter Etruscos et

Poenos ; alteri mercandi causa, latrocinandi alteri.

Quae causa perspicua est malorum commutationum-

que Graeciae, propter ea uitia maritimarum urbium,

quae ante paulo perbreuiter adtigi. Sed tamen in hiis

uitiis inest illa magna commoditas, et quod ubique

gentium est " ut ad eam urbem quam incolas possit

adnare :" et rursus, ut id quod agri eiferant sui, quas-

cumque uehnt in terras portare possint ac mittere.

V. Qui potuit igitur diuinitus et utihtates com-

plecti marhimas Romulus et uitia uitare ? quam quod

urbem perennis amnis et aequabihs et in mare late

influentis posuit in ripa, quo posset urps et accipere

ex mari quo egeret, et reddere quo redundaret : eo-

demque ut flumine res ad uictum cuhumque maxime

necessarias non solum mari absorberet ; sed etiam in-

uecta? acciperet ex terra : ut mihi iam tum diuinasse

52 DE RE PVBLICA

ille uideatur, hanc urbem sedem aliquando et domumsummo esse imperio praebituram : nam hanc rerum

tantam potentiam non ferme facilius alia in parte Ita-

jiae posita urps tenere potuisset.

VI. Urbis autem ipsius natiua praesidia quis est

tam neglegens, qui non habeat animo notata planeque

cognita ? cuius is est tractatus ductusque muri, cum

Romuli tum etiam reliquorum regum sapientia defini-

tus ex omni parte arduis praeruptisque montibu' , ut

unus aditus pui esset inter Esquihnum Quirinalemque

montem maximo aggcre obiecto fossa cingeretur uas-

tissima : atque ut ita munita arx circumiectu arduo et

quasi circumciso saxo niteretur, ut etiam in illa tem-

pestate horribili gallici aduentus incolumis adque in-

tacta permanserit. Locumque delegit et fontibus

abundantem, et in regione pestilenti sahibrem : colles

enim sunt, qui cum perflantur ipsi, tum adferunt um-

bram ualUbus.

VII. Atque haec quidem perceleriter, confecit

:

nam et urbem constituit, quam e suo nomine Romamiussit nominari : et ad firmandam nouam ciuitatem no-

uum quoddam et subagreste consihum, sed ad mu-

niendas opes regni ac popuh sui magni hominis et iam

tum longe prouidentis secutus est, cum Sabinas ho-

nesto ortas loco uirgines, quae Romam ludorum gra-

tia uenissent, quos tum primum anniuersarios in circo

facere instituisset, consuahbus rapi iussit, easque in

famiharum ampHssimarum matrimoniis coUocauit.

LIBER II. 53

Qua ex causa cum bellum Romanis Sabini intulissent,

proeliique certamen uarium atque anceps fuisset, cum

T. Tatio rege Sabinorum foedus icit, matronis ipsis,

quae raptae erant, orantibus : quo foedere et Sabinos

in ciuitatem adsciuit, sacris conmunicatis, et regnum

suum cum illorum rege sociauit.

VIII. Post interitum autem Tatii cum ad eum po-

tentatus omnis reccidisset, quamquam cum Tatio in

regium consilium delegerat principes, qui appellati

sunt propter caritatem patres;populumque et suo et

Tati nomine et Lucumonis, qui Romuli socius in sa-

bino proelio occiderat, in tribus tris curiasque triginta

descripserat, quas curias earum nominibus nuncupa-

uit, quae ex Sabinis uirgines raptae, postea fuerant

oratrices pacis et foederis : set quamquam ea Tatio sic

erant descripta uiuo, tamen eo interfecto, multo etiam

magis Romulus patrum auctoritate consilioque reg-

nauit.

IX. Quo facto primum uidit iudicauitque idem

quod Spartae Lycurgus paulo ante uiderat, singulari

imperio et potestate regia tum melius gubernari et re-

gi ciuitates, si esset optimi cuiusque ad illam uim do-

minationis adiuncta auctoritas. Itaque hoc consilio et

quasi senatu fultus et munitus, et bella cum finitimis

felicissime multa gessit : et cum ipse nihil ex praeda

domum suam reportaret, locupletare ciuis non destitit.

Tunc, id quod retinemus hodie magna cum s?lute rei

publicae, auspiciis plurimum obsecutus est Romulus.

5*

54 DE RE PVBLICA

Nam et ipsCj quod principium rei publicae fuit, urbciu

condidit auspicato, et omnibus publicis rebus insti-

luendis, qui sibi essent in auspiciis ex singulis tribubus

singulos cooptauit augures : et habuit plebem in clien-

telas principum descriptam; quod quantae fuerit utili-

tati, post uidero :" multaeque dictione ouium et bouni,

quod tum erat res in pecore et locorum possessioni-

bus, ex quo pecuniosi et locupletes uocabantur ;" non

ui et suppliciis coercebat.

X. Ac Romulus cum septem et triginta regnauis-

set annos, et haec egregia duo firmamenta rei publicae

peperisset, " auspicia et senatum, tantum est consecu-

tus, ut cum subito sole obscurato non conparuisset,

deorum in numero conlocatus putaretur : quam opi-

nionem nemo umquam mortalis adsequi potuit sine

eximia uirtutis gloria." Atque lioc eo " magis est in

Romulo admirandum, quod ceteri qui dii ex homi-

nibus facti esse dicuntur, minns eruditis hominum

saeculis fuerunt, ut fingendi procliuis esset ratio, cum

imperiti facile ad credendum inpellerentur. Romuh

autem aetatem, minus his sescentis annis, iam inue-

teratis litteris atque dactrinis, omnique illo antiquo

cx inculta hominum uita errore sublato, fuisse cer-

' nimus." Nam si, id quod Graecorum inuestigatur

annahbus, Roma condita st secundo anno olympiadis

septumae, in id saeculum Romuli cecidit aetas cum

iam plena Graecia poetarum et musicorum esset ; mi-

norquc fabulis, nisi de ueteribus rebus, haberetur fides.

LIBER 11. OJ

Nam centum et octo annis postquam Lycurgus leges

scribere instituit, prima posita est olympias : quam

quidam nominis errore ab eodem Lycurgo consititu-

tam putant. Homerum autem, qui minimum dicunt,

Lycurgi aetati triginta annis anteponunt fere. " Exquo intellegi potest permultis annis ante Homerum

fuisse, quam Romulum : ut iam doctis hominibus ac

temporibus ipsis eruditis an fingendum uix cuiquam

esset locus. Antiquitas enim recepit fabulas fictas

etiam nonnumquam incondite ; haec aetas autem iam

exculta, praesertim ekidens omne quod fieri non po-

test, respuit"

Desidcrantur litterae pl. m. 230.

. . . eodem nomine alius nepos ems, ut dia:erMnt qui-

dara ex filia, quoniam ille moYtuus eodera est anno ;

na^Ms Simomdes olympia.de sexta et quing-wo^esima :

<^Moyacilius intehcgi ])ossit tum de Romuli immorta-

litate creditum, cum iara inueterata uita hominum ac

tractata esset et cognita. Sed profecto tanta fuit in

eo uis ingenii atque uirtutis, ut id de Romulo Proculo

lulio homini agresti crederetur, quod muhis iam ante

saecuHs nullo aho de mortah homines credidissent

:

qui inpulsu patrum, quo ilH a se inuidiam interitus

Romuh pellerent, in contione dixisse fertur, a se

uisum esse in eo colle Romukmi, qui nunc Quirinahs

uocatur : eum sibi mandasse ut popukim rogaret ut

sibi eo in coUe dekibrum fieret : se deum esse et

Quirinum uocari.

56 DE RE PVBLICA

XI. Uidetis ne igltur unius uiri consilio non soluin

ortum nouum populum, neque ut in cunabulis uagien-

tem relictum, set adultum iam et paene puberem ?

Tum Laelius, nos uero uidemus, et te quidem ingres-

sum ratione ad disputandum noua, quae nusquam est

in Graecorum libris. Nam princeps ille, quo nemo

in scribendo praestantior fuit, aream sibi sumsit in

qua ciuitatem extrueret arbitratu suo;praeclaram ille

quidem fortasse, set a uita hominum abhorrentem et

a moribus. Reliqui disseruerunt, sine ullo certo ex-

emplari formaque rei publicae, de generibus et de

rationibus ciuitatum. Tu mihi uideris utrumque

facturus ; es enim ita ingressus, ut quae ipse repperias

tribuere ahis malis, quam, ut facit aput Platonem

Socrates, ipse fingere ; et illa de urbis situ reuoces ad.

rationem, quae a Romulo casu aut necessitate facta

sunt ; et disputes non uaganti oratione, sed defixa in

una re publica. Quare perge, ut instituisti : prospi-

cere enim iam uideor te rehquos reges persequentem

quasi perfectam rem publicam.

XII. Ergo, inquit Scipio, cum ille Romuli senatus,

qui constabat ex optimalibus, quibi;s ipse rex tantum

tribuisset, ut eos patres uellet nominari, patriciosque

eorum liberos, tcmtaret post Romuli excessum ut ipse

gereret sine rege rem pubHcam, populus id non tulit

;

desiderioque Romuli posteaVegem flagitare non desti-

tit : c.un prudenter ilH principes nauam et inauditam

cetcris gentibus interregni incundi rationem excogita-

LIBER II. 57

uenint, ut quoad certus rex declaratus esset, ncc sine

rege ciuitas, nec diuturno rege esset uno, nec commit-

teretur ut quisquam inueterata potestate aut ad depo-

nendum imperium tardior esset, aut ad optinendum

munitior, Quo quidem tempore nouus ille populus

uidit tamen id quod fugit lacedaemonium Lycurgum,

qui regem non diligendum duxit ; si modo hoc in Ly-

curgi potestate potuit esse ; sed habendum qualiscum-

que is foret, qui modo esset Herculis stirpe genera-

tus. Nostri illi etiam tum agrestes uiderunt, uirtu-

tem et sapientiam regalem non progeniem quaeri

oportere.

XIII. Quibus cum esse praestantem Numam Pom-

pihum fama ferret, praetermissis suis ciuibus regem

alienigenam patribus auctoribus sibi ipse populus ad-

sciuit ; eumque ad regnandum sabinum hominem Ro-

mam Curibus acciuit. Qui ut huc uenit, quamquam

populus curiatis eum comitis regem esse iusserat, ta-

men ipse de suo imperio curiatam legem tuht : homi-

nesque romanos instituto RomuH beUicis studiis ut ui-

dit incensos, existimauit eos paulum ab illa consuetu-

dine esse reuocandos.

XIV. " Ac primum agros, quos bello Romukis

ceperat, diuisit uiritim ciuibus :" docuitque sine de-

populatione atque praeda posse eos colendis agris ab-

undare commodis omnibus : amoremque eis otii et

pacis iniecit,- quibus faciUime iustitia et fides conuales-

cit ; et quorum patrocinio raaxime cultus agrorum

DO DE RE PVBLICA

perceptioque frugum defenditur. Idemque Pompilius

et auspiciis maioribus inuenlis, ad pristinum nume-

rum duo augures addidit ; et sacris e principum nume-

ro pontifices quinque praefecit : et animos propositis

legibus his, quas in monumentis habemus, ardentis

consuetudine et cupiditate bellandi religionum caeri-

moniis mitigauit : adiunxitque praeterea flamines, sa-

lios, uirginesque uestales ; omnisque partis religionis

statuit sanctissime. Sacrorum autem ipsorum diligen-

tiam difficilem, apparatum perfacilem esse uoluit.

Nam quae perdiscenda quaeque obseruanda essent

multa constituit, sed ea sine inpensa. Sic religionibus

colendis operam addidit, sumtum remouit : idemque

mercatus, ludos, omnesque conueniundi causas et ce-

lebritates inuenit. Quibus rebus institutis, ad huma-

nitatem adque mansuetudinem reuocauit animos ho-

minum studiis bellandi iam immanis ac feros. Sic

ille cum undequadraginta annos summa in pacc con-

cordiaque regnauisset : sequamur enim potissimum

Polybium nostrum, quo nemo fuit in exquirendis tem-

poribus diligentior ; excessit e uita, duabus praecla-

rissimis ad diuturnitatem rei publicae rebus confirma-

tis, religione atque clementia.

XV. Quae cum Scipio dixisset, uere ne, inquit Ma-

nilius, hoc memoriac proditum est, Africane, regem

istum Numam Pythagorae ipsius discipulum, an certe

pythagoreum fuisse ? saepe enim hoc de maioribus

natu audiuimus, et ita intelleeimus uulso existimari :

LIBER 11. 59

neque uero satis id annalium publicorum auctoritate

declaratum uidemus. Tum Scipio, falsum est, Ma-

nili, inquit, id totum ; neque solum fictum sed etiam

imperite absurdeque fictum : ea sunt enim demum

non ferenda in mendacio, quae non' solum facta esse,

set ne fieri quidem potuisse cernimus. Nam quartum

iam annum regnante Lucio Tarquinio Superbo, Sy-

barim et Crotonem et in eas Italiae partis Pythagoras

uenisse repperitur. Olympias enim secunda et sexa-

gesima eadem Superbi regni initium et Pythagorae

declarat aduentum. Ex quo intellegi, regiis annis di-

numeratis, potest, anno fere centesimo et quadragesi-

mo post mortem Numae primum Italiam Pjlhagoram

attigisse : neque hoc inter eos, qui diligentissime per-

secuti sunt temporum annales, ulla st umquam in du-

bitatione uersatum. Di inmortales, inquit Manilius,

quantus iste est hominum et quam inueteratus error !

Ac tamen facile patior non esse nos transmarinis nec

importatis artibus eruditos, sed genuinis domesticisque

uirtutibus.

XVI, Adqui multo id facilius cognosces, inquit

Africanus, si progredientem rem pubhcam adque in

optimum statum naturali quodam itinere et cursu ue-

nientem uideris. Quin hoc ipso sapientiam maiorum

natu esse laudandum, quod multa intelleges etiam

aliunde sumta meliora aput nos multo esse facta, quam

ibi fuissent unde huc translata essent, adque ubi pri-

mum extitissent : intellegesque non fortuito populum

60 DE RE PVBLICA

romanum, sed consilio et disciplina confirmatum esse,

nec tamen aduersante fortuna.

XVII. Mortuo rege Pompilio, Tullum Hostilium

populus regem, interrege rogante, comitiis curiatis

creauit ; isque de imperio suo exemplo Pompili, po-

pulum consuluit curiatim. Cuius excellens in re mili-

tari gloria, magnaeque extiterunt res bellicae. Fecit-

que idem et saepsit de manubis comitium et curiam :

constituitque ius quo bella indicerentur;

quod per

se iustissime inuentum sanxit fetiali religione, ut omne

bellum quod denuntiatum indictumque non esset, id

iniustum esse adque inpium iudicaretur. Et ut ad-

uertatis animum, quam sapienter iam reges hoc nostri

uiderint, tribuenda quaedam esse populo ; multa enim

nobis de eo genere dicenda sunt ; ne insignibus qui-

dem regiis Tullus nisi iussu populi est ausus uti.

Nam ut sibi duodecim lictores cum fascibus anteire

liceret

Desidcrantur paginae duae.

(Aus^usiin. C. D. III. 15. Dc TuUo quippe etiam

Hostilio, qui tertius a Romulo rex fuit, qui ei ijjse

fulmine ahsumtus est, dicit in eisdem [^de rep.^ libris

Cicero :) **Propterea et istum non crediium inter

deos receptum tali morte, qiii fortasse quod erat in

Romulo probatum, Romani uulgare noluerunt, si hoc

et alteri facile tribueretur.

XVIII. . . . neque enim serpit sed uolat in opti-

raum statum instituta tuo sermone res publica. S.

LIBER II. 61

Post eum Numae Pompili nepos ex filia rex a populo

est Ancus Marcius constitutus : idemque de imperio

suo legem curiatam tulit. Qui cum Latinos bello db-uicisset, adsciuit eos in ciuitatem. Adque idem Au-entinum et Caelium montem adiunxit urbi : quosqueagros ceperat, diuisit : et siluas maritimas omnis pu-blicauit quas ceperat : et ad ostium Tiberis urbemcondidit, colonisque firmauit. Atque ita cum tres et

uiginti regnauisset annos, est mortus. Tum Laelius,

laudandus etiam iste rex ; sed obscura est historia

romana; siquidem istius regis matrem habemus, igno-

ramus patrem. S. Ita est, inquit : sed temporum il-

lorum tantum fere regum inlustrata sunt nomina.XIX. Sed hoc loco primum uidetur insitiua qua-

dam disciplina doctior facta esse ciuitas. Influxitenim non tenuis quidam e Graecia riuulus in hancurbem, sed abundantissimus amnis iUarum disciplina-rum et artium. Fuisse enim quendam ferunt Dema-ratum corinthium et honore et auctoritate et fortunis

'

facile ciuitatis suae principem; qui cum Corinthiorum

tyrannum Cypselum ferre non potuisset, fugisse cummagna pecunia dicitur, ac se contulisse Tarquinios inui^em Etruriae florentissimam. Cumque audiret do-minationem Cypseli confirmari, defugit patriam uirliber ac fot^tis, et adscitus est ciuis a Tarquiniensibus,atque in ea ciuitate domicilium et sedes collooauit.

Ubi cum de matrefamilias tarquiniensi duo filios pro-

6

G2 DE RE PVBLICA

creauisset, oinnibus eos artibus ad Graecorum disci-

plinani erudiit

Desiderantur paginiae dtiac.

XX. . . . facile in ciLiitatem rcceptus esset;propter

humanitatem atque doctrinam Anco regi familiaris est

factus, usque eo ut consiliorum omnium particeps, et

socius paene regni putaretur. Erat in eo praeterea

summa comitas, summa in omnis ciuis, opis, auxilii,

defensionis, largiendi etiam, benignitas. Itaque mor-

tuo INIarcio, cunctis populi sufFragiis rex est creatus L.

Tarquinius : sic enim suum nomen ex graeco nomine

inflexerat, ut in omni gencre huius populi consuetudi-

nem uideretur imitatus. Isque ut de suo imperio le-

gem tulit, principio duphcauit ihum pristinum patrum

numerum ; et antiquos patres maiorum gentium ap-

pellauit;quos priores sententiam rogabat ; a se adsci-

los, minorum. Deinde equitatum ad hunc morem

constituit, qui usque adhuc est rctentus : nec potuit

Titiensum et Rhamnensium et Lucerum mutare cum

cuperet nomina, quod auctor ei summa augur gloria

Attus Nauius non erat. Atque etiam Corinthios ui-

deo pubhcis equis adsignandis et alendis, orborum et

uiduarum tributis, fuisse quondam diligentis. Sed

tamen, prioribus cquitum partibus, secundis additis,

O) ac CC fecit equiles; numennnque duphcauit, post-

quam beho subegit Acquorum magnam gentem et fe-

roccm et rebus popuh romani innnincntcm. Idem-

LICER II. 63

(lue Sabinos cum a moenibus urbis reppulisset, cqui-

tatu fudit belloque deuicit. Atque eundem piinnuu

ludos maximos, qui romani dicti sunt, fecisse accepi-

mus : aedemque in Capitolio loui optimo maximo,

bello sabino, in ipsa pugna uouisse faciendam, mor-

tuunique esse cum duo dc quadraginta regnauisset

annos.

XXI. Tum Laelius, nunc fit illut Catonis certius,

nec temporis unius nec bominis esse constitutioncm

rei publicae : perspicuum est enim quanta in singulos

reges rerum bonarum et utilium fiat accessio. Sed

sequitur is qui mihi uidetur ex omnibus in re publica

uidisse plurimum. Ita st, inquit Scipio. Nam post

eum Seruius Sulpicius primus iniussu populi regna-

uisse traditur : quem ferunt ex serua tarquiniense na-

tum, cum esset ex quodam regis cliente conceptus.

Qui cum famulorum numero educatus ad epulas regis

adsisterct ; non latuit scintilla ingenii, quae iam tum

clucebat in puero : sic erat in omni uel ofFicio uel ser-

mone sollers. Itaque Tarquinius, qui admodum

paruos tum haberet hberos, sic Seruium diligebat, ut

is eius uulgo haberetur fihus : atque eum summo stu-

dio omnibus iis artibus, quas ipse didicerat, ad ex-

quisitissimam consuetudinem Graecorum erudiit. Sed

cum Tarquinius insidiis A-^^^i fihorum interisset, Ser-

uiusque, ut ante dixi, regnare coepisset non iussu sed

uoluntate adque concessu ciuium;quod, cum Tarqui-

nius ex uulnere aeger fuisse et uiuere falso diceretur,

64 DE RE PVBLICA

ille regio ornatu ius dixisset, obaeratosque pecunia sua

liberauisset ; multaque conaitate usus, iussu Tarquinii

se ius dicere probauisset ; non commisit se pairibus :

sed, Tarquinio sepulto, populura de se ipse consuluit

;

iussusque regnare, legem de imperio suo curiatam

tulit. Et primum Etruscorum iniurias bello est ultus;

ex quo cum ma

Desiderantur paginae diiae.

XXII. . . . scripsit centurias equiium duo de ui-

ginti censu maximo. Deinde equitum magno nu-

mero ex omni populi summa separato, relicum po-

pulum distribuit in quinque classis, senioresque a

lunJoribus diuisit : eosque ita disparauit, ut suffragia

iion in multitudinis sed in locupletium potestate es-

sent : curauitque, quod semper in re publica tenen-

dum est, ne plurirnum ualeant plurimi. Quae di-

scriptio si esset ignota uobis explicareiur a me. Nunc

rationem uidetis esse talem, ut equitum centuriae

cum sex suffragiis, et prima classis, addita centuria

(juae ad summum usum urbis fabris tignariis est data,

Lxxxix. centurias habeat : quibus ex cent. quattor

centuriis ; tot enim reliquae sunt, octo solae si acces-

serunt, confecta est uis populi uniuersa : reliquaque

rnulto maior multitudo sex et nonaginta centuriarum

ncque excluderetur suffragiis, ne superbum esset

;

nec ualeret nimis, ne esset periculosum. In quo etiam

uerbis ac norainibus ipsis fuit diligens, qui cum locu-

LIBER II. 05

pletis adsiduos appellasset ab aere dando ; eos qui aut

non plus mille quingentum aeris, aut omnino nihil iii

suum censum praeter caput attulissent,' proletarios

nominauit ; ut ex iis quasi proles, id est quasi proge-

nies ciuitatis expectari uideretur. Illarum autem sex

et nonaginta centuriarum in una centuria tum quidem

plures censebantur, quam paene in prima classc tota.

Ita nec prohibebatur quisquam iure suffragii : et is ua-

lebat in sufFragio plurimum, cuius plurimum intererat

esse in optimo statu ciuitatem. Quin etiam accensls,

uelatis, liticinibus, cornicinibus, proletariis

Desiderantur paginae quatuor.

* * XXIII. Statu esse optimo constitutam rem pu-

blicam quae ex tribus generibus illis, regali et optu-

mati et populari confusa modice, nec puniendo irritet

animum immanem ac ferum. * * A^onius uoc. mo-

dicum.

.... quinque et sexaginta annis antiquior, quod erat

xxxix. ante primam olympiadem condita. Et anti-

quissimus ille Lycurgus eadem uidet lere. Itaque

jsta aequabilitas atque hoc triplex rerum publicarum

genus uidetur mihi commune nobis cum illis populis

fuisse. Sed quod proprium sit in nostra re publica,

quo nihil possit esse praeclarius, id persequar si pote-

ro subtilius, quod erit eiusmodi, nihil ut tale ulla in re

publica repperiatur. Haec enim quae adhuc exposui,

ita mixta fuerunt et in hac ciuitate et in Lacaedemo-

6*

66 DE RE PVBLICA

niorum et in Karthaginiensium, ut temperata nuUo

fuerint modo. Nam in qua re publica est unus aliquis

perpetua potestate, praesertim regia, quamuis in ea sit

et senatus, ut tum fuit Romae cum erant reges ; ut

Spartae Lycurgi legibus et ut sit aliquod etiam po-

puli ius, ut fuit aput nostros reges ; tamen illut excel-

lit regium nomen ; neque potest eiusmodi res publica

non regnum et esse et uocari. Ea autem forma ciui-

tatis mutabilis maxime est hanc ob causam, quod unius

uitio praecipitata in perniciosissimam partem facillime

decidit. Nam ipsum regale genus ciuitatis non modo

non est reprehendendum, sed haud scio an reliquis

simplicibus longe anteponendum ; si ullum probarem

simplex rei publicae genus. Sed ita quoad statum

«uum retinet : is est autem status, ut unius perpetua

potestate et iustitia omnique sapientia regatur salus et

aequabilitas et otium ciuium. Desunt omnino ei po-

pulo multa qui sub rege est, in primisque libertas;

quae non in eo est ut iusto utamur domino, set ut nul-

lo

Desiderantur paginae duae.

XXIV. . . . ferebant. Etenim illi iniusto domi-

tio atque acerbo aliquamdiu in rebus gerundis prospe-

re fortuna comitata est. Nam et omne Latium bello

deuicit, et Suessam Pometiam urbem opulentam re-

fertamque cepit ; et maxima auri argentique praeda

locupletatus uotum patris Capitolii aedificatione per-

LIBER II. 67

soluit ; et colonias deduxit ; et institutis eorum, a qui-

bus ortus erat, dona magnifica, quasi libamenta prae-

darum, Delphos ad Apollinem misit.

XXV. Hic ille iam uertetur orbis, cuius naturalem

motum adque circuitum a primo discite agnoscere.

Id enim est caput ciuilis prudentiae, in qua omnis haec

nostra uersatur oratio, uidere itinera flexusque rerum

publicarum, ut cum sciatis quo quaeque res inclinet,

retinere aut ante possitis occurrere. Nam rex ille, de

quo loquor, primum optimi regis caede maculatus, in-

tegra mente non erat ; et cum metueret ipse poenam

sceleris sui summam, metui se uolebat. Deinde uic-

toriis diuitiisque subnixus exultabat insolentia, neque

suos mores regere poterat, neque suorum hbidines.

Itaque cum maior eius fihus Lucretiae, Tricipitini

fihae, Conlatini uxori, uim attuhsset, muherque pu-

dens et nobihs ob iham iniuriam sese ipsa morte mul-

tauisset : tum uir ingenio et uirtute praestans L. Bru-

tus depuht a ciuibus suis iniustum ihut durae seruitu-

tis iugum;

qui cum priuatus esset, totam rem pubh-

cam sustinuit;primusque in hac ciuitate docuit, in

conseruanda ciuium hbertate esse priuatum neminem." Quo auctore et principe concitata ciuitas" et hac

recenti quereha Lucretiae patris ac propinquorum,

et recordatione superbiae Tarquinu multarumque

iniuriarum et ipsius et fihorum, exulem et regem

ipsum et hberos eius et gentem Tarquiniorum esse

iussit.

68 DE RE PVBLICA

XXVI. Uidetis ne igitur, ut de rege dominus exti-

terit, uniusque uitio genus rei publicae cx bono in de-

terrumum conuersum sit ? Hic est enim dominus po-

puli, quem Graeci tyrannum uocant : nam rcgem il-

lum uolunt esse, qui consulit ut parens populo, con-

seruatque eos, quibus est praepositus, quam optima in

condicione uiuendi. Sane bonum, ut dixi, rei publi-

cae genus, sed tamen inclinatum ct quasi pronum ad

perniciosissimum statum. Simulatque enim se inflexit

hic rex in dominatum iniustiorem, fit continuo tyran-

nus, quo neque taetrius ncquc foedius nec dis homini-

busque inuisius animal ullum cogitari potest: qui quam-

quam figura est hominis, morum tamen inmanitate

uastissimas uincit beUuas. Quis enim hunc hominem

rite dixerit, qui sibi cum suis ciuibus, qui denique cum

omni hominum genere nullam iuris communionem,

nullam humanitatis societatem uelit t Sed erit hoc de

gencre nobis ahus aptior dicendi locus, cum res ipsa

admonuerit ut in eos dicamus, qui etiam hberata iam

ciuilate domlnationes adpetiuerunt.

XXVII. Habetis igitur primum ortum t}Tanni

:

nam hoc nomen Graeci regis iniusti esse uoluerunt

;

nostri quidem omnes reges uocitanerunt qui soli inpo-

pulos perpetuam potestatem haberent. Itaque et Spu-

rius Cassius, et M. Manlius et Spurius Maelius reg-

num occupare uoluisse dicti sunt : et modo Ti.

Gracchus

Dcsiderantur paginae duae.

LIBER II. 69

XXVIII. Lycurgus yigovzag Lacaedemone appel-

lauit, nimis is quidem paucos XXVIIL, quos penes

summam consilii uoluit esse, cum imperi summam

rex teneret. Ex quo nostri idem illut secuti atque

interpretati, quos senes ille appellauit, nominauerunt

senalum ; ut etiam Romulum patribus lectis fecisse

diximus ; tamen excellit atque eminet uis potestas no-

menque regium. Inperti etiam populo potestatis ali-

quid ; ut et Lycurgus et Romulus ; non satiaris eum

libertate, sed incenderis cupiditate libertatis, cum tan-

tummodo potestatem gustandi feceris : ille quidem

semper inpendebit timor, ne rex quod plerumque

cuenit, exsistat iniustus. Est igitur fragilis ea fortuna

populi, quae posita st in unius, ut dixi antea, uolun-

tate uel moribus.

XXIX. Quare prima sit haec forma et species

et origo tyranni, inuenta nobis in ea re publica, quam

auspicato Romulus condiderit, non illa quam, ut per-

scripsit Plato, sibi ipse Socrates peripatetico illo in

sermone depinxerit. Ut quemadmodum Tarquinius,

non nouam potestatem nactus, sed quam habebal usus

iniuste, totum genus hoc regiae ciuitatis euerterit ; sit

huic oppositus alter, bonus et peritus utilitatis digni-

tatisque ciuihs, quasi tutor et procurator rei pubHcae;

sic enim appelletur quicumque erit rector et guberna-

tor ciuitatis. Quem uirum facite ut agnoscatis : est

enim qui consiho et opera ciuitatem tueri potest.

Quod quoniam nomen minus est adhuc tritum ser-

70 ^ DE RE PVBLICA

mone nostro, saepiusque genus eius hominis ciil in

reliqua nobis oratione ivdiCtaiidum

Dcsiclcrantur paginae duodeciin.

XXX Plato regionem sedcsque ciuium ae-

quis apprime partibus diuisas requisiuit ; ciuitatem-

que optandam magis quam sperandam quam mini-

rnam posuit ; non quae possit esse, scd in qua ratio

rerum ciuilium perspici posset, cfFecit. Ego autem

si quo modo consequi potuero, rationibus eisdcm quas

ille uidit, non in umbra et imagine ciuitatis, sed in

amplissima re publica enitar, ut cuiusque et boni pu-

blici et mali causam tamquam uirgula uidcar attin-

gere. Hiis enim regiis quadraginta annis et duccntis

paulo cum interregnis fere amplius praeteritis, expul-

soque Tarquinio, tantum odium populum romanum

regalis nominis tenuit, quantum tenuerat post obitum,

uel.potius excessum Rdmuli, desiderium. Itaque ut

tum carere rege, sic pulso Tarquinio nomen regis

audire non poterat. Hic facultatem cum

Desideratur quaternio uigcsimus primus seu paginae sexdecim.

**XXXI Itaque illa praeclara constitutio

Romuli cum ducentos annos et quadraginta fere firraa

mansisset. JVonius cap. de doct. indag.**

.... lex illa tota sublata st. Hac mente tum nostri

raaiores et Conlatinum innocentem suspicione cogna-

tionis expuleruat, et reliquos Tarquinios ofiensionc

LIBER II. 71

nominis. Eademque mente P. Ualerius et fasces

primus demitti iussit, cum dicere in contione coepis-

set, et aedis suas detulit sub Ueliam, postea quam

quod in excelsiore loco Ueliae coepisset aedificare,

eo ipso ubi rex TuUus habitauerat, suspicionem po-

puli sensit moueri. Idemque, in quo fuit Publicola"

maxime, legem ad populum tulit eam quae centuriatis

comidis prima lata est, nequis magistratus ciuem ro-

manum aduersus prouocationem necaret neue uerbe-

raret. " Prouocationem autem etiam a regibus fuisse

declarant pontifici libri," significant nostri etiam augu-

rales : itemque ab omni iudicio poenaque prouocari

licere, indicant XII. tabulae conpluribus legibus : ut

quod procjituni/memoria est X. uiros, qui leges scrib-

serint, sine prouocatione creatos, satis ostenderit, reli-

quos sine prouocatione magistratus non fuisse. Lu-

ciique Ualeri Potiti et M. Horati Barbati, hominum

concordiae causa sapienter popularium, consularis lex

sanxit, ne qui magistratus sine prouocatione crearetur.

Neque uero leges porciae, quae tres sunt trium Por-

ciorum, ut scitis, quicquam praeter sanctionem attu-

lerunt noui. Itaque Pubhcola lege illa de prouoca-

tione lata, statim securis de fascibus demi iussit

:

postridieque sibi collegam Sp. Lucretium subrogauit;

suosque ad eum, quod erat maior natu, lictores tran- ^

sire iussit : iustituitque primus, ut singuHs consulibus

alternis mensibus lictores praeirent, ne plura insignia

essent inperii in libero populo, quam in regno fuissent.

72 DE RE PVBLICA

Haud mediocris hic, ut ego quidem intellego, uir fuii,

qui modica libertate populo data, facilius tenuit aucto-

ritatem principum. Neque ego haec nunc sine causa

tam uetera uobis et tam obsoleta decanto ; sed inlus-

tribus in personis temporibusque exempla hominum

rerumque definio, ad quae rehqua oratio derigatur

mea.

XXXII. Tenuit igitur hoc in statu senatus rem

pubhcam temporibus iUis ; ut in populo hbero pauca

per populum, pleraque senatus auctoritate, et institu-

to a,c more gererentur : atque uti consules potestatem

haberent tempore dumtaxat annuam, genere ipso ac

iure regiam. Quodque erat ad optinendam poten-

tiam nobihum uel maximum, uehementer id retine-

batur, popuh comitia ne essent rata, nisi ea patrum

adprobauisset auctoritas. Atque his ipsis temporibus

dictator etiam est institutus decem fere annis post pri-

mos consules T. Larcius ; nouumque id genus impe-

rii uisum est et proximum simihtudini regiae. Sed

tamen omnia summa cum auctoritate a principibus,

cedente populo, tenebantur : magnaeque res tempo-

ribus ilhs a fortissimis uiris summo imperio praeditis

dictatoribus atque consuhbus belh gerebantur.

XXXIII. Sed id quod fieri natura rerum ipsa co-

gebat, ut phisculum sibi iuris populus adscisceret h-

beratus a regibus ; non longo interuaho, sexto decimo

fere anno, Postumo Cominio Sp. Cassio consuhbus

consecutus est : in quo defuit fortasse ratio, sed tamen

LIBER II. 73

uincit ipsa rerum publicarum natura saepe rationem.

Id enim tenetote, quod initio dixi, nisi aequabilis haec

in ciuitate compensatio sit et iuris et officii et muneris,

ut et potestatis satis in magistratibus, et auctoritatis

in principum consilio, et libertatis in populo sit, non

posse hunc incommutabilem rei publicae conseruari

statum. Nam cum esset ex aere alieno commota ci-

uitas, plebs montem sacrum prius, deinde Auentinum

occupauit. Ac ne Lycurgi quidem disciplina tenuit

illos in hominibus graecis frenos : nam etiam Spartae,

regnante Theopompo, sunt item quinque quos illi

ephoros appellant ; in Creta autem decem qui cosmoe

uocantur ; ut contra consulare imperium tribuni pl.,

sic illi contra uim regiam, constituti.

XXXIV. Fuerat fortasse aliqua ratio maioribus

nostris in illo aere alieno medendi, quae neque Solo-

nem atheniensem non longis temporibus ante fugerat

;

neque post aliquanto nostrum senatum, cum sunt

propter unius libidinem omnia nexa ciuium liberata,

nectierque postea desitum ; semperque huic generi

cum plebes publica calamitate inpendiis debilitata de-

ficeret, salutis omnium causa aliqua sublenatio et me-

dicina quaesita st. Quo tum consilio praetermisso,

causa populo nata st, duobus tribunis plebis per sedi-

tionem creatis, ut potentia senatus atque auctoritas

minueretur : quae tamen grauis et magna remanebat,

sapientissimis et fortissimis et armis et consilio ciuita-

tem tuentibus; quorum auctoritas maxime florebat,

7

74 DE RE PVBLICA

quod cum lionove longe antecellerent ceteris, uolupta-

tibus erant inferiores, nec pecuniis fermc superiores :

eoque erat cuiusque gratior in re publica uirtus, quod

in rebus priuatis diligentissime singulos ciues opera,

consilio, re luebantur.

XXXV. Quo in statu rei publicae Sp. Cassium de

occupando regno molicntem, summa aput populum

gratia florentem, quaestor accusauit : eumque, ut au-

distis, cum patcr in ea culpa esse conperisse se dixis-

set, cedente populo morte mactauit. Gratamque

etiam illam rem quarto circiter et quinquagesimo an-

no post primos consules de multae sacramento Sp.

Tarpeius et A. Aternius consules comitiis centuriatis

tulerunt. Annis post ea XX. ex eo quod L. Papirius,

P. Pinarjus censores multis dicendis uini armentorum

a priuatis in publicum auerterant, leuis aestumatio

pccudum in niulta lcge C. luli, P. Papirii consulum

constituta st.

XXXVI. Set aliquot ante annis, cum summa esset

auctoritas in senatu, populo patiente atque parente,

inita ratio st, ut et consules et tribuni pl. magistratu se

abdicarent, atque ut X. uiri maxima potestate sine

})rouocatione crearentur, qui et summum imperium ba-

berent, et leges scribcrent. Qui cum X. tabulas

suinma legum aeqnitate prudentiaque conscrij)sissent,

in annum postcrum deccmuiros alios subrogaucrunt,

quorum non similitcr fides ncc iustitia laudata. Quo

tamen e collegiolaus cst illa eximia C. luli, qui bomi-

LIBER 11. /5

nem nobilem L. Seslium, cuius in cubiculo cclbssum

esse, se praesente, mortuum diceret^ cum ipsc po-

testatem summam haberet, quod deccmuir sine pro-

uocatione esset, uades tamen poposcit : quod se

legem illam praeclaram neglecturum negaret, quae

de capite ciuis romani, nisi comitiis centuriatis, statui

uetaret.

XXXVII. Tertius est annus X. uiralis consecutus,

cum idem essent, nec alios subrogare uoluissent. In

hoc statu rei publicae, quem dixi iam saepe non posse

esse diuturnum, quod non esset in omnis ordines ciui-

tatis aequabilis ; erat penes principes tota res publica,

praepositis X. uiris nobilissimis, non oppositis tvibunis

pl., nullis aliis adiunctis magistratibus, non prouoca-

tione ad populum contra necem et uerbera relicta.

Ergo horum ex iniustitia subito exorta est maxima

perturbatio et totius commutatio rei publicae : qiii

duabus tabulis iniquarum legum additis, quibus, etiam

quae diiunctis populis tribui solent, conubia, haec illi

ut ne plebei cum patribus essent inhumanissima lege

sanx;erunt;quae postea plebeiscito Canuleio abrogata

st : libidinoseque omni imperio et acerbe et auare po-

pulo praefuerunt. Nota scihcet illa res et celebrata

monumentis plurimis Htterarum, cum Decimus qui-

dam Uerginius uirginem filiam propter unius ex illis

X. uiris intemperiem in foro sua manu interemisset,

ac maerens ad exercitum, qui tum erat in Algido, con-

fugisset ; milites bellum illut, quod erat in manibus,

76 DE RE PVBLICA

reliquisse : ct primum montem sacrum, sicut erat in

simili causa antea factum, deinde Auentinum ^rmatos

insedisse

Desiderantur pnginac octo.

* * Diclatore L. Quinctio dicto. Phllargyrius ad

Gcorg. ///. 125. * *

.... maiove?, nostros et probauisse maxime et reti-

nuisse sapientissime iudico.

XXXVIII. Cum ea Scipio dixisset, silentioque

omnium reliqua eius expectaretur oratio ; tum Tube-

ro, quoniam nihil ex te, Africane, hi maiores natu re-

quirunt, ex me audies quid in oratione tua desiderem.

Sane, inquit Scipio, et libenter quidem. Tum ille,

laudauisse mihi uideris nostram rem publieam, cumcx te non de ncstra, sed de omni re publica quaesisset

Laelius. Nec tamen didici ex oratione tua istam

ipsam rem pubiicam, quam laudas, qua disciplina,

quibus moribus aut legibus, constituere uel conseruare

possimus.

XXXIX. Hic Africanus, puto nobis mox de in-

stituendis et conseruandis ciuitatibus aptiorem, Tube-

ro, fore disserundi locum. De optimo autem statu

equidem arbitrabar me satis respondisse ad id quod

quaesierat Lachus. Primum enim numero defmieram

genera ciuitatum tria [^robabiha;perniciosa autem tri-

bus ilhs totidcm contraria ; nuhumque cx eis unum

esse optimum ; sed id praestarc singuhs, quod e tri-

LIBER II. 77

bils primis esset modice temperatum. Quod autem

exemplo nostrae ciuitatis usus sum, non ad definien-

dum optimum statum ualuit ; nam id fieri potuit sine

exemplo ; sed ut a ciuitate maxima reabse cerneretur

quale esset id quod ratio oratioque describeret. Sin

autem sine ullius populi exemplo genus ipsum exqui-

ris optimi status, naturae imagine utendum est no-

bis;quoniam tu hanc imaginem urbis et populi

ni

XL. . . . S. quem iandudum quaero et ad quem

cupio peruenire. L. Prudentem fortasse quaeris ?

Tum ille, istum ipsum. L. Est tibi ex eis ipsis qui

adsunt bella copia, uel ut a te ipso ordiare. Tum Sci-

pio, atque utinam ex omni senatu pro rata parte esset

!

Set tamen est ille prudens, qui, ut saepe in Afirica ui-

dimus, immani, et uastae insidens beluae, coercet et

regit beluam;quocumque uult leui admonitu non actu

inflectit illam feram. L. Noui, et tibi cum essem

legatus saepe uidi. S. Ergo ille indus aut poenus

unam coercet beluam et eam docilem et humanis mo-

ribus adsuetam : at uero ea quae latet in animis homi-

num quaeque pars animi mens uocatur, non unam aut

facilem ad subigcndum frenat et domat si quando id

efficit, quod perraro potest. Namque et illa tenenda

est ferox

Desiderantur paginae neque plus octo, neque niinus quatuor.

7*

78 Di: RE PVBLICA

* '^ XLI. Quae sanguine alitur, quac in omni

crudeliiate sic exsultat, ut uix liominum acerbis funeri-

bus satietur. JVoniiis uoc. exsultare. * *

^' * Cupido autem et expetenti et lubidinoso et uo-

lutabundo in uoluptatibus. Idem uoc. uolutabun-

dus. * *

'• * Quartaque anxitudo prona ad luctum et mae-

rens, semperque ipsa se sollicitans. Idem uoc. anx-

Itudo. * *

* " Esse autem angores, si miscria adfliclas atque

abiectas timiditate et ignauia. Idem uoc. timor. * *

* * Ut auriga indoctus e curru trahitur, operitur.

eliditur, laniatur. Idcm voc. elidere. * *

* * Concitationes animorum iuncto currui similes

sunt, in quo recte moderando summum rectoris offi-

cium cst, ut uiam nouerit : quam si tenebit, quamlibet

concilate ierit, non oftendet : si autem aberrauerit, li-

cet placide ac leniter eat ; aut per confragosa uexabi-

lur, uut })cr })raecipitia labctur, aut certe, quo non est

oj)us, deferetur. I.jactantius inst. VI. 17. * *

XLII. . . . dici possit. Tum Laelius, uideo iam

illum, qucm expectabam, uirum cui jiraeficias officio

et muneri. Huic scilicet, Africanus, uni paene : nam

in hoc fcre uno sunt cetera, ut numquam a se ipso in-

stltuendo contemplandoque discedat ; ut ad imitatio-

nem sui uocet ahos ; ut sese splendore animi et uitae

-uae sicut speculum praebeat ciuibus. " L^t enim in

LIBER II. 79

lidibus aut tibiis, atque ut in cantu ipso ac uocibus,

concentus est quidam tenendus ex distinctis sonis,

quem inmutatum aut discrepautem aures eruditae

ferre non possunt ; isque concentus ex dissimillima-

rum uocum moderatione concors tamen efficitur et

congruens ; sic ex summis et infimis et interiectis or-

dinibus, ut sonis, moderata ratione ciuitas con"-

* * sensu dissimillimorum concinit : et quae harmonia

a musicis dicitur in cantu, ea est in ciuitate concordia,

artissimum atque optimum in omni re publica uincu-

lum incolumitatis ; eaque sine iustitia nuUo pacto esse

potest.

XLIII. Ac deinde cum aliquanto latius et uberius

disseruisset (Scipio) quantum prodesset iustitia ciuita-

ti, quantumque obesset si afuisset ; suscepit deinde

Pilus unus eorum qui disputationi aderant, et po-

poscit ut haec ipsa quaestio diligentius tractaretur,

ac de iustitia plura dicerentur, propter ilkid quod

iam uulgo ferebatur, rem pubhcam geri sine iniuria

non posse.

XLIV. . . . plenam esse iustitiae. Tum Scipio,

adsentior uero ; renuntioque uobis ,nihil esse quod ad-

huc de re publica dictum putemus, aut quo possimus

longius progredi, nisi erit confirmatum non modo fal-

sum illud esse, sine iniuria non posse ; set hoc ueris-

simum esse, sine summa iustitia rem publicam geri

nuUo modo posse. Set, si placet, in hunc diem hac-

80 DE RE PVBLICA

tenus. Reliqua, satis enim multa restant, differa-

mus in crastinum. Cum ita placuisset, finis dispu-

tandi in eum diem factus est. * * Augustin. C. D.

II. 21.

M. TVLLI CICERONIS

DE RE PVBLICALIBER II EXPLICIT.

INCIPIT LIBER III.

81

LIBRI TERTII

DE RE PVBLICAEPITOME

ex Augiistlno de ciuitate Dei lib. II. 2l.

* * In tertio libro magna conflictatione rhs acta est.

Suscepit enira Pilus ipse disputationem eorum qui

senlirent sine iniustitia regi non posse rem publicam ;

purgans se praecipue, ne hoc ipse sentire crederetur:

egitque sedulo pro iniustitia contra iustitiam, ut hanc

csse utilem rei pubhcae, illam uero inutilem, ueri si-

mihbus rationibus et exemphs uelut conaretur osten-

dere. Tum LaeUus, rogantibus omnibus, iustitiam

defendere adgressus est, adseruitque quantum potuit,

nihil tam inimicum quam iniustitiam ciuitati, nec

omnino nisi magna iustitia geri aut stare posse rem

publicam. Qua quaestione quantum satis uisum est

pertractata, Scipio ad intermissa reuertitur ; recolit-

que suam atque commendat breuem rei pubUcae de-

finitionem, qua dixerat eam esse rem popuh;popu-

him autem non omnem coetum mukitudinis, sed coe-

tum iuris consensu et utihtatis comraunione sociatimi

82 DE RE PVBLICA

essc determinat. Docet deinde quanta sit in dispu-

tando definitionis utilitas : atque ex illis suis defiaitio-

nibus colligit, tunc.esse rem publicam, id est rem

populi, cum bene ac iuste geritur, siue ab uno rege,

siue a paucis optimatibus, siue ab uniuerso populo.

Cum uero iniustus est rex, quem tyrannum, more

graeco, appellauit : aut iniusti optimates, quorum

consensum dixit esse factionem ; aut iniustus i})se po-

pulus, cui nomen usitatum non reperit, nisi ut etiam

ipsum tyrannum uocaret ; non iam uitiosam, sicut

pridie fuerat disputatum, sed, sicut ratio ex illis defi-

nitionibus conexa docuisset, omnino nullam esse rem

publicam : quoniam non esset res populi, cum tyran-

nus eam factione capesseret 5 nec ipse populus iam

populus esset si esset iniustus, quoniam non esset

multitudo iuris consensu et utilitatis communione so-

^iata, sicut populus fiierat definitus. * *

M. TVLLI CICERONIS

DE RE PVBLICA

LIBER m.

* * I. ... In libro tertio de re publica Tullius ho-

minem dicit non ut a matre, sed ut a nouerca natura,

editum in uitam, corpore nudo fragili et infirmo ; ani-

mo autem anxio ad molestias, humili ad timores, molh

ad labores, prono ad hbidines : in quo tamen inesset

tamquam obrutus quidam diuinus ignis ingenii et

mentis. Augustinus contra lulianum pelag. IV^.

ff.60. * *

-* * Homo cum fragihs imbecihisque nascatur, ta-

men et a mutis omnibus tutus est ; et ea omnia quae

firmiora nascuntur, etiamsi uim caeh fortiter patiun-

tur, ab homine tamen tuta esse non possunt. Ita fit

ut pkis homini conferat ratio, quam natura mutis;

quoniam in iUis nec magnitudo uirium, neque firmitas

corporis efhcere potest, quo minus aut opprimantur a

84 DE RE PVBLICA

nobis, aut nostrae subiecta sint potestati etc. Plato

naturae gratias egit, quod homo natus esset etc. Lac-

tantius de opificio Dei cap. III. * *

Desiderantur paginae nec minus quatuor nec plus octo.

II. . . . et uehiculis tarditati : eademque cum acce-

pisset homines inconditis uocibus incohatum quiddam

et confusum sonantis, incidit has et distinxit in partis;

et ut signa quaedam, sic uerba rebus inpressit ; homi-

nesque antea dissociatos iucundissimo inter se sermo-

nis uinclo concligauit. A simih etiam mente, uocis

qui uidebantur infiniti soni, paucis notis inuentis, sunt

omnes signati et expressi, quibus et conloquia cum ab-

sentibus et indicia uokuitatum, et monumenta rerum

praeteritarum tenerentur. Accessit eo nuraerus, res

cum ad uitam necessaria, tum una inmutabilis et ae-

tema : quae prima impuht etiam ut suspiceremus in

caelum, nec frustra siderum motus intueremur, dinu-

merationibusque noctium ac ^ierum

Desiderari uidentiu- paginae nec minus octo nec plus decem.

III. . . . quorum animi akius se extulerunt, et ah-

quid dignum dono, ut ante dixi, deorum aut efficere

aut excogitare potuerunt. Quare sint nobis isti, qui

de ratione uiuendi disserunt, magni homines, ut sunt,

sint eruditi ; sint ueritatis et uirtutis magistri ; dum-

modo sit haec quaedam, siue a uiris in rerum pubh-

carum uarietate uersatis inuenta, siue etiam in istorum

LIBER Ili. 85

otio ac liiteris Iractata res, sicut est, minime quidem

contemnenda, ratio ciuilis et disciplina populorum;

quae perficit in bonis ingeniis, id quod iam persaepe

perfecit, ut incredibilis quaedam et diuina uirtus ex-

sisteret. Quod siquis ad ea insti'umenta animi, quae

natura, quaeque ciuilbus institutis habuit, adiungen-

dam sibi etiam doctrinam, et uberiorem rerum cog-

nitionem putauit, ut ii ipsi qui in horum librorum

disputatione uersantur, nemo est quin eos anteferre

omnibus debeat. Quid enim potest esse praeclarius,

quam qum rerura magnarum tractatio atque usus cum

illarum artiura studiis et cognitione coniungitur ^ Aut

quid P. Scipione, quid C. Laeho, quid L. Pilo perfec-

tius cogitari potest ? qui nequid praetermitterent,

quod ad summam laudera clarorum uirorum pertine-

ret, ad domesticorum maiorumque morem etiam

hanc a Socrate aduenticiam doctrinam adliibueruut.

Quare qui utrumque uoluit et potuit, id est ut qummaiorum institutis tum doctrina se instrueret, ad lau-

dem hunc omnia consecutum puto. Sin aliter sit

utra uia prudentiae deligenda, tamen etiam sicui ui-

debitur illa in optimis studiis et artibus quieta uitae

ratio beatior, haec ciuilis laudabilior est certe et inlu-

strior : ex qua uita sic summi uiri ornantur, ut uel M'Curius,

Quem nemo ferro potuit superare 'nec auro ; uel , . ,

Desiderari uidentur paginae sei.

8

8(3 Dt: RE F\BLICA

IV. . . . fuisse snpientiam : tamen Iioc iii ratione

utriusque generis interfuit, quod illi uerbis ct artibus

aluerunt naturae principia, hi autein institutis et legi-

bus. Pluris uero haec tulit una ciuitas, si minus sa-

picnlis;quoniani id nomen'illi tam restricte tenent

:

at certe summa laude dignos, quoniam sapientium

praecepta et inuenta coluerunt. Atque etiam quod et

sunt laudandae ciuitatcs et fuerunt;quoniam id est

In rerum natura longc maximi consiHi constituere eam

rem pul)licam, quae possit esse diuturna : si singulos

numeremus in singulas, quanta iam reperiatur uiro-

rum excellentium multitudo ? Quod si aut Italiae La-

lium, au.t eiusdem sabinam aut uolscam gentem, si

Samnium, si Etruriam, si magnam Illam Graeciam

conlustrare animo uoluerimus ; sl deinde Assurlos, si

Persas, sl Poenos, si haec

Dcsidcrantur paginac duodeciin.

V. . . . aduocau. Et PIlus;praeclaram uero cau-

sam ad me defertis, qum me improbltatls patrocinium

suscipere uoltis. Atqul Id tibi, Inquit Laellus, ueren-

dum st, sl ea dlxeris quae conlra iustitiam dici solent,

ne sic ctlam senlire uldeare, qum et Ipse sls quasi

unicum exemplum antiquae probitatis et fidel ; ncque

sit ignota consuetudo tua contrarias in partis disseren-

di, (piod ita facillume uerum Inuenirl putes. Et Pilus,

heia uero, inquit, geram rnorem uobis, et me obllnam

sciens ; quod quoniam qul aurum quaerunt non pu-

LIBER 111. 87

lanl sibi recusanduin, nos qum iustiliam quaeramus,

reni multo omni auro cariorem, nullam profecto mo-

lestiam fugere dcbemus. Atque utinam quemadmo-

dum oratione sum usurus aliena, sic mihi ore uti li-

ceret alieno ! Nunc ea dicenda sunt L. Furio Pilo

quae Carneades, graecus homo ct consuetns quod

commodum esset uerbis

Dcsidcrari uidciitur pajinac quataor.

* * JVcque cgo hcrcle cx mea animi scnicntia lo-

quar, sed ut Carneadi respondeatis, qui saepc opti-

rnas causas ingenii calumnia ludificari solct. ^AFonius

uoc. columnia. " *

* * VI. Carneades academicae sectae philosophus,

cuius in disserendo quae uis fuerit, quae eloqucntia,

quod acumen, qui nescit, ipsum ex praedicatione Ci-

ceronis intelleget aut Lucilii, apud quem disserens

Neptunus de re difficillima, ostendit non posse id

explicari, nec si Carneadem ipsum orcus remittat. Is

cum legatus ab Atheniensibus Romam missus esset,

disputauit de iustitia copiose, audiente Galba et Catone

censorio, maximis tunc oratoribus. Sed idem dis-

putationem suam postridie contraria disputatione sub-

uertit ; et iustitiam quam pridie laudauerat sustulit

;

non quidem philosophi grauitate, cuius prudentia fir-

ma, et stabilis debet esse sententia ; sed quasi oratorio

exercitii genere, in utramque partem disserendi. Quodille facere solebat, ut alios quidlibet adserentes posset

t)8 DE. RE PVBLICA

refutpa-c. Eam clisputationem, (|ua iustitia euerliiui',

apud Ciceronem L. Furius recordatur : credo quoniam

de re publica disserebat, ut defensioneni laudationem-

fjue eius induceret, sine qua putabat regi non posse

rem publicam. Carneades autem, ut Aristotclcm

refejleret ac Platonem, iustitiae patronos, prinia illa

di.-.putatione collegit ea omnia quae pro iustitia dice-

bantur, ut posset illa, sicut fecit, euertere. Lacian-

tius inst. J^. 14. * *

* * \ II. Plurimi quidem philosopborum, se maxi-

me Piato et Aristoteles, de iustitia multa dixerunt,

adserentes et extollentes eam summa laude uirtutem,

quod suum cuique tribuat, quod acquitatem in oui-

nibus seruet, et qum ceterae uirtutes quasi tacitae sinf^

ct intus inclusae, solam esse iustitiam, quae nec sibi

tantum concilitata sit, nec occulta, sed foras tota pro-

mineat, et ad bene faciendum prona sit, ut quampiu-

rimis prosit. Quasi uero in iudicibus solis, atquc in

potestate aliqua constitutis iustitJa esse debeat, et non

in omnibus. Atquin nuUus est hominum, ne infir-

morum quidem ac mendicorum, in quem iustitia ca-

dere non possit. Sed quia ignorabant quid esset, unde

proflueret, quid operis haberet, summam illum uir-

lutem, id est comnnme omnium bonum, ])aucis tri-

buerunt, camque nullas utilitates proprias aucupari,

sed alienis tantum commodis studere dixerunt. Nec

immerito extitit Carneades, homo summo higenio et

acumine, qui refclleret istorum orationcm, et iusti-

LIBER III. 89

tiam, quae fundamentum stabile non habebat, euer-

teret ; non quia uituperandam esse iustitiam sentiebat,

sed ut illos defensores eius ostenderet niliil certi, niliil

firmi de iustitia disputare. Lactantius epitom. cap.

IV. *** * lustitia foras spectat, et projecta tota est atque

eminet. JVonius uoc. proiectuvi. * *

Quae uirtus, praeter ceteras, tota se ad alicnas

porrigit utilitates atque explicat. Idcm uoc. expli-

care. * *

VIII. . . . et reperiret et tueretur ; alter autem de

ipsa iustitia quattuor impleuit sane grandis libros.

Nam ab Chrysippo nihil magnum nec magnificum de-

sideraui, qui suo quodam more loquitur, ut omnia

uerborum momentis, non rerum ponderibus, exami-

net. IUorum fuit heroum eara uirtutem, quae est

una, si modo st, maxime munifica et hberahs, et quae

omnis magis quam sepse dihget, ahis nata potius quam

sibi, excitare iacentem, et in iho diuino soho non lon-

ge a sapientia conlocare. Nec uero ihis aut uoluntas

defuit;quae enim iis scribendi aha causa, aut quod

omnino consihum fuit? aut ingenium, quo omnibus

praestiterunt. Sed eorum et uoluntatem et copiam

causa uicit. lus enim de quo quaerimus, ciuile est

ahquod, naturale nuhum : nam si esset^ ^i cahda et

frigida, et amara et dulcia ; sic essent iusta et iniusta

eadem omnibus.

8*

90 Di: RE rVBLICA

IX. Nunc auleni, siquis illo pacuiano inuehen-,

alituiTL anguium curru multas et uarias gentis et urbes

(lespiccre et oculis conlustrare possit ; uideat primuni

in illa incorrupta maxume gente Aegyptiorum, quae

[)lurimorum saeculoi-um et euentorum memoriam lit-

teris continet, bouem quendam putari deum, quem

Apim Aegyptii nominent : multaque alia portenta

apud cosdem, et cuiusque generis beluas numero con-

secratas deornm. Deinde Graeciae, sicut apud nos,

delubra magnifica humanis consecrata simulacris, quae

Persae ncfaria putauerunt : eamque unam ob causam

Xerxes inflammari Atheniensium fana iussisse dicitur,

quod deos, quorum domus esset omnis hic mundus,

inchisos parietibus contineri nefas esse duceret. Post

autem cum Persis et PhiHppus qui cogitauit, et Alex-

ander qui gessit, lianc bellandi causam inferebat quod

uellet Graeciae fana poenire : quae ne reficienda qui-

dem Graii putauerunt, ut esset posteris ante os docu-

mcntum Persarum sceleris sempiternum. Quam

muUi, ut Tauri in Axino, ut rex Aegypti Busiris, ut

GaUi, ut Poeni, homines immolare et pium et diis

immortahbus gratissimum esse (hixerunt. Uitae uero

instituta sic distant, ut Cretes et Aetoh latrocinari ho-

nestunVputent : Lacaedemonii suos omnes agros esse

dictitarint quos sj)iculo possent attingere. Atheuicnses

im-are etiam publice solebant omnem suam esse ter-

ram, quae oleam frugesue ferret. Galli turpe esse

(lucunt frumentum manu quaercre : itaque armati

LIBER 111. 91

aiienos agros demetunt. Nos uero iuslissimi homi-

nes, qui transalpinas gentis oleam et uitem serere non

sinimus, quo pluris sint nostra oliueta nostraeque ui-

neae : quod qum faciamus, prudenter facere dicimur,

inste uon dicimur ; ut intellegatis discrepare ab aequi-

tate sapientiam. Lycurgus autem ille legum optu-

maruni et aequissumi iuris inuentor agros locupletiura

plebi ut seruitio colendos dedit.

X. Genera uero si uelim iuris, institutorum, mo-

rum consuetudinumque describere, non modo in tot

gentibus uaria, sed in una urbe, uel in hac ipsa, mil-

liens mutata demonstrem : ut hic iuris noster interpres

aha nunc Manihus iura dicat esse de muherum legatis

et hereditatibus, aha sohtus sit adulescens dicere,

nondum uoconia lege lata : quae quidem ipsa lex uti-

htatis uirorum gratia rogata in muheres plena st iniu-

riae. Cur enim pecuniam non habeat muher ? cur

uirgini uestah sit heres, non sit matri suae ? Cur au-

tem, si pecuniae modus statuendus fuit feminis, P.

Crassi fiha posset habere, si unica patri esset, aeris

miUiens, sakia lege ; mea triciens non posset

Desiderari uidciitur pagiuae duae.

XI. . . . sanxisset iura nobis ; et omnes iscfem et

idem non ahas ahis uterentur. Quaero autem ; si iusti

hominis et si boni st uiri parere legibus5 quibus ? an

quaecumque erunt ? at nec inconstantiam uirtus reci-

pit, nec uarietatem natura patitur ; legesque poena^

92 DE RE PVBLICa

non iiistitia nostra, comprobantur. Nihil habet igi-

tur naturale ius : ex quo illud efficitur, ne iustos qui-

dem esse natura. An uero in legibus uarietatem esse

dicunt ; natura autem uiros bonos eam iustitiam sequi

quae sit, non eam quae putetur .'' esse enim hoc boni .''

uiri et iusti, tribuere id quoique quod sit quoque dig-

num. Ecquid ergo primum mutis tribuemus beluis.^

non enim mediocres uiri, sed raaxumi et docti, Pytha-

goras et Empedocles, unam omnium animantlum

condicionem iuris esse denuntiant ; clamantque inex-

piabihs poenas impendere iis a quibus uiolatum sit

animal. Scelus est igitur nocere bestiae;quod scelus

qui ueht

Exiii supersunt duo tantum folia seu paginae octo usque ad initi-

um (iuaternionis quadragrsimi.

* * XII. Nam qum quaereretur ex eo, quo scelere

impulsus mare haberet infestum uno myoparone ; eo-

dem, inquit, quo tu orbem terrae. JVonius uoc. myo-

paro et uoc habere, e III. de rep. * *

.... omnibus quaeritote. " Sapientia iubet augere

opes, amplificare diuitias" proferre finis. Unde enim

potuisset [Alexander] summus ille imperator, qui in

Asia olim [armis] finis imperii propagauit ; nisi ali-

quid de aheno accessisset ; imperare, quam plurimis

frui uoluptatibus, poUere, regnare, dominari ^ lusti-

tia autem praecipif parcerc omnibus, consulere generi

hominum, suum cuique reddere, sacra, pubhca.

LlBER III. 9o

[aliena] noa [tangerc.] Quicl igitur efficitur^ Si sa-

j)ientiae pareas, diuitiae, potestates, opes, lionores, im-

peria, rcgna, uel priuatis uel populis. Sed quoniam

de re publica loquimur, sunt inlustriora quae publicc

fiunt : quoniamque eadem est ratio iuris in utroque,

de populi supieniia dicendum puto. Et iam omittam

alios. Noster iiic popuius, quem Africanus hesterno

sermone a stirpe repetiuit, cuius imperio iam orbis

terrae tenetur, iustitia an sapientia est e rniiiimo om-

nium

Dcsidertintur paginae neque p!us octo neque minus quatuor.

* " XIII. Quantum a iuslitia recedat utilitas, popu-

ius ipse romanus docet, qui per feciaies bella indi-

cendo, et legitime iniurias faciendo, semperque aliena

cupiendo atque rapiendo, possessionem sibi totius or-

bis comparauit. Lactantius inst. VI. 9. * *

" * Quae sunt patriae commoda, nisi alterius ciui-

tatis aut gentis incommoda ^ id est finis propagare

aliis uiolenter ereptos, augere imperium, uectigalia

facere meliora etc. Itaque haec bono quisquis patriae

adquisierit, hoc est euersis ciuitatibus gentibusque de-

letis aerarium pecunia referserit, agros ceperit, ciues

suos locupletiores fecerit ; hic laudibus fertur in cae-

lum ; in hoc putatur summa et perfecta esse uirtus :

qui error non modo popuH, et imperitorum, sed etiam

philosophorum est, qui praecepta quoque dant ad in-

iustitiam. Lactantius inst. VI. 6. * *

94 DE KE PVBLICA

XIV. . . . Siint cnim omncs, qui in populum uitac

necisque potestatem habcnt, tyranni ; sed se louis

optinii nomine malunt reges uocari. Qum autem

certi propter diuitias aut genus aut aliquas opes rem

publicam teneant, est faclio ; sed uocantur illi opti-

mates. Si uero populus plurimum potest, omniaque

cius arbitrio rcgnntur, dicitur illa libertas, est uero

licentia. Sed qum alius alium timet, et homo homi-

nem, et ordo ordinem ; tum quia sibi nemo confulit,

quasi pactio fii inter popukun ct potcntis : cx quo cxi-

stit id quod Scipio huidabat coniunctum ciuitatis ge-

nus. Etenim iustitiae non natura nec uoluntas, sed

imbecilhtas mater est. Nam qum de tribus unum cs-

set optandum, aut facere iniuriam nec acciperc ; aut et

facere et accipere ; aut neutrum : optimum cst faccrc

iinpune si possis ; secuncUun nec faccrc ncc })ati ; mi-

serrimum digladiari semper tum faciendis tum acci-

piendis iniuriis. Ita qni primum illud adsequi

Dosideratur iiidcfinitus pagiuaruiu minierus.

* * XV. Carneadis sumind disputationis haec fuit

:

lura sibi homines pro utihtate sanxisse, scihcet uaria

pro moribus ; et apud eosdcm pro tcmporibus saepe

mutata ; ius autem naturale esse nulham. Omnes et

homines et ahas animantes ad utihtates suas, natura

ducente ferri;proinde aut nuham esse iustitiam ; aut

si sit ahqua, summam essc stukitiam, quoniam sibi

noceret ahenis commodis consulens. Et inferebat

LIBER III. 95

haec argumenta : Omnibus populis qui florerent im-

perio, et Romanis quoque ipsis qui totius orbis poti-

rentur, si iusti uelint esse, hoc est si aliena restituant,

ad casas esse redeundum, et in egestate ac miseriis

iacendum. Lactantius inst. V. IG. **

.... praeter Arcadas et Atheniensis, qui, credo, ti-

mentes hoc interdictum iustitiae ne quando existeret,

commenti sunt se de terra, tamquam hos ex aruis

musculos, extitisse.

XVI. Ad haec illa dici solent primum ab iis, qui

minime sunt in disserendo mah;qui in hac causa eo

plus auctoritatis habent, quia cum de uiro bono quae-

vitur, quem apertum et simplicem uolumus esse, " non

sunt in disputando uafri, non ueteratores, non ma-

Htiosi." Negant enim, sapientem id circo uirum bo-

num esse quod eum sua sponte ac per se bonitas et

iustitia delectet ; sed quod uacua metu, cura, sollici-

tudine, periculo, uita bonorum uirorum sit : contra

autem improbis semper aliquis scrupus in animis hae-

reat, semper iis ante oculos iudicia et supphcia uer-

sentur. Nullum autem emolumentum esse, nullum

iniustitia partum praemium tantum, semper ut timeas,

semper ut adesse, semper ut impendere aUquam poe-

pam putes, damna

Desiderantur paginae neque plus ocfo neque minus quatuor.

XVII. Quaero, si duo sint, quorum alter optimus

uir, .aequissimus, summa iustitia, singulari fide ; al-

96 DE RE PVBLICA

ter insignis scelere et aiidacia ; et si in eo sit errore

ciuilas, ut bonum illum uirum, sceleratum, facinoro-

sum, nefarium putet ; contra autem qui sit improbis-

simus, existimet esse,summa probitate ac fide;pro-

que hac opinione omnium ciuium, bonus ille uir uex-

etur, rapiatur, manus ei denique auferantur, efFodian-

tur oculi, damnetur, uinciatur, uratur, extermi " netur,

egeat, postremo iure etiam optimo omnibus miserri-

mus esse uideatur : contra autem ille improbus lau-

detur, colatur, ab omnibus diligatur ; omnes ad eum

honores, omnia imperia, omnes opes, omnes undique

copiae conferantur ; uir denique optimus omnium exi-

stimatione et dignissimus omni fortuna optima iudi-

cetur;

quis tandem erit tam demens, qui dubitet

utrum se esse maht ?"

XVIII, Quod in singulis, id est in popuHs : nulla

est tam stulta ciuitas, quae non iniuste imperare maht

quam seruire iuste. Nec uero longius abibo. Con-

sul ego quaesiui, qum uos mihi cssetis in consilio, de

numantino foedere. Quis ignorabat Q. Pompeium

fecisse foedus, eadem in causa esse Mancinum .'* AI-

ter uir optimus etiam suasit rogationem me ex senatus

consulto ferente ; alter acerrime se defendit. Si pu-

dor quaeritur, si probitas, si fides, Mancinus haec at-

tuht ; si ratio, consihum, prudentia, Pompeius antistat.

Utrum

Desideratur incertus paginarum numerus.

'

LIBER iir. 97

* * XIX. Tum omissis communibus, ad propria

tieniehat. Bonus uir, inquit, si habeat seruum fugi-

tiuum uel domum insalubrem ac pestilentem, quae

uitia solus sciat, et ideo proscribat ut uendat, utrum

ne profitebitur fugitiuum seruum uel pestilentem do-

mum se uendere, an celabit emptorem ? Sic jirofite-

bitur, bonus quidem, quia non fallet ; sed tamen stul-

tus iudicabitur, quia uel paruo uendet, uel omnino

non uendet. Si celauerit, erit quidem sapiens, quia

rei consulet ; sed idem malus, quia fallet. Rursus, si

reperiat aliquem qui auricbalcum se putet uendere,

cum sit illud aurum ; aut plumbum, cum sit argen-

tum : tacebit ne, ut id paruo emat, an indicabit, ut

magno ? Stultum plane uidetur malle magno. Unde

inteUigi uolehat, et eum qui sit iustus ac bonus, stul-

tum esse ; et eum, qui sapiens, malum,

XX. Transcendehat ergo ad maiora, in quihus

nemo posset sine periculo uitae iustus esse. Dice-

lat enim : Nempe iustitia est hominem non occidere,

alienum prorsus non attingere. Quid ergo iustus fa-

ciet, si forte naufragium fecerit, et ahquis imbecillior

uiribus tabulam ceperit ? nonne illum tabula deturba-

bit, ut ipse conscendat, eaque nixus euadat, maxime

cum sit nullus medio mari testis ? Si sapiens est, fa-

ciet ; ipsi enim pereundum est, nisi fecerit. Si autera

mori maluerit, quarn manvis inferre alteri, iam uero

iustus illo, sed stultus est, qui ultae suae non parcat,

dum parcit alienae. Idem : si acie suorum fusa, hos-

9

98 DE RE PVBLICA

tes insequi coeperint, et iustus ille nactus fuerit ali-

quem saucium equo insidentem ; ei ne parcet, ut ipse

occidatur ; an deiciet ex equo, ut ipse possit hostem

efFugere ? quod si fecerit, sapiens, sed idem malus ; si

non fecerit, iustus, sed idem stultus sit nccesse est.

Ita ergo iustitiam cum in duas partis diuisissct, alte-

ram ciuilem esse dicens, alieram naturalem ; utramque

subuertit ; quod illa ciuilis sapieniia sit quidem, sed

iustitia non sit ; naturalis autem illa, iustitia sit qui-

dem, sed non sit sapicntia. Laciantius inst. V.

* * XXI. . . . Non grauarer, Laeli, nisi et hos uelle

putarem, et ipse cuperem te quoque aliquam partem

liuius nostri sermonis attingere : praesertim quum heri

ipse dfxeris, te nobis etiam superfuturum. Verum id

quidem fieri non potest ; ne desis omnes te rogamus.

Gellius /. 22. * *

* * Sed iuuentuti nostrae minime audiendus : quip-

pe si ita sensit, ut loquitur, est homo impurus ; sin ali-

ter, quod malo, oratio est tamen immanis. JVonius

uoc. immane, et uoc. impurus ex III. de rep. * *

* * XXII. Est quidem uera lex recta ratio, naturae

congruens, difFusa in omnes, constans, sempiterna;

quae uocet ad officium iubendo, uetando a fraude de-

terreat, quae tamon neque probos frustra iubet aut

uetat, nec improbos iubendo aut uetando mouet.

Huic legi nec obrogari fas est, neque derogari ex hac

aliquid licet, neque tota abrogari potest : nec uero aut

LIBER III. 99

})er senaium aut per populum solui hac lcge possu-

mus : neque est quaerendus explanator aul intcrprcs

eius alius : nec erit alia lex Romae, alia Athenis

;

alia nuno, alia posthac ; sed et 6mnes gentes et omni

tempore una lex et sempiterna et immutabihs contine-

bit ; unusque erit communis quasi magistcr et imperator

omnium Deus ; ille legis huius inuentor, disceptator,

lator ; cui qui non parebit, ipse se fugiet ac naturam

hominis aspernatus, hoc ipso luet maximas poenas,

etiam si cetera supplicia, quae putantur, cfFugerit.

Lactantius inst. VI. 8. * *

* * XXIII. Scio in Ubro Ciceronis tertio, nisi fallor,

de re nublica, disputari - nuUum bclkim suscipi a ci-

uitate optima, nisi aut pro fide aut pro salute -. Quid

autem dicat pro salute, uel intellegi quam salutem ue-

lit, alio loco, deraonstrans : - Sed his poenis, inquit,

quas etiam stultissimi sentiunt, egestate, exsilio, uin-

culis, uerberibus, elabuntur saepe priuati, oblata mor-

tis celeritate ; ciuitatibus autem mors ipsa poena est,

quae uidetur a poena singulos uindicare. Debet enim

constituta sic esse ciuitas ut aeterna sit. Itaque nul-

lus interitus est rei pubHcae naturahs, ut hominis ; in

quo mors non modo necessaria est, uerum etiam

optanda persaepe. Ciuitas autem cum toUitur, dele-

tur, exstinguitur. Simile est quodam modo, ut mag-

nis parua conferamus, ac si omnis hic mundus inte-

reat, et concidat. Augustinus de ciuit. D. XXIL6,**

100 DE RE PVBLICA

* * Iii re publica dicit Cicero : - Illa iniusta bella

sunt, quae sunt sine causa suscepta-. Idem Tullius,

paucis interiectis, subdidit : - Nulluni bellum iustum

babetur nisi denunciatum, nisi indictum, nisi de re-

petitis rebus. Isidorus orig. XVIII. 1.**

* * Noster autem populus sociis defendendis terra-

rura iam omnium potitus est. Ao?u'w5 cajp. IX. de

mim. et cas. e III. de rep. * *

* * XXIV. Disputatur certe acerrime, atque for-

tissime in eisdem ipsis de re publica libris advcrsus

iniustitiam pro iustitia. Et quoniam cum prius age-

vetur pro iniustitiae partibus contra iustitiam, et dice-

retur, nisi per iniustitiam rem publicain starc augeri-

que non posse ; hoc ueluti ualidissimum positum -erat,

jniustum esse, ut homines hominibus dominantibus

seruiant;quam tamen iniustitiam nisi sequatur im-

periosa ciuitas, cuius est magna res publica, non eam

posse prouinciis imperare : responsum est a parte iu-

stitiae, idco iustum esse, quod talibus hominibus sit

utilis seruitus, et pro utiUtate eorum fieri cum recte

lit, id est cum improbis aufertur iniuriarum Ucentia;

ot domiti se mehus habebunt, quia indomiti deterius

se habuerunt : subditumque est, ut ista i-atio firmare-

tur, uehiti a natura sumtum nobile exemphun, atque

dictum est : - Cur igitur Deus lioniini, animus impe-

rat cor[)oii, ratio libidini cetcrisque uitiosis animi par-

libus? Augusiinus C. D. XIX. 21.**

* * XXV. Audi manifestiora quac dicat (Tulhus.)

in hbro de re pubhca tertio, cum ageret dc causa im-

LIBER Iir. 101

perandi : - An non, inquit, cernimus optimo cuique

dominatum ab ipsa natura cum summa utilitatc infi-

morum datum ? Cur igitur Deus homini, animus im-

perat corpori, ratio libidini iracundiaeque et ceteris

uitiosis eiusdem animi partibus ? - Adhuc audi : paulo

post enim : — Sed et imperandi et servicndi, inquit,

sunt dissimilitudines cognoscendae. Nam ut animus

corpori dicitur imperare, dicitur etiam Hbidini : sed

corpori, ut rex ciuibus suis, aut parens Hberis ; libidini

autem ut seruis dominus, quod eam coercet ct fran-

git. Sic regum, sic imperatorum, sic magistratum,

sic patrum, sic populorum imperia ciuibus sociisque

praesunt, ut corporibus animus : domini autem seruos

ita fatigant, ut optima pars animi, idcst sapientia, eus-

dem animi uitiosas imbecillasque partes, ut libidines,

ut iracundias, ut perlurbationes ceteras. Augustiniis

contra lulianum pelag. IV. ff. 61. * *

* * Est enim genus iniustae seruitutis, cum hi sunt

aherius, qui sui possunt esse ; cum autem lii famulan-

tur qui sibi moderari nequeunt, nulla iniuria est.

JVonius uoc. famulantur. * *

* * XXVI. Si scieris, inquit Carneades, aspidem

occulte latere uspiam, et uelle aliquem imprudentem

super eam adsidere, cuius mors tibi emohnnentum

futura sit ; improbe feceris, nisi monueris ne adsideat

;

sed impune tamen ; scisse enim de quis coarguere

possit ? sed nimis multa. Perspicuum est enim, ni-

si aequitas, fides, iustitia proficiscantur a natura ; et

9*

102 DE lU: PVBLICA

al omnia iiacc ad utilitatem referantur, uirum boiiuni

non posse reperiri. Deque his rebus satis multa in

uostris cle re publica libris sunt dicta a Laelio. Cice-

ro defin. II. 18.**

* * Si, ut nos a te admonemur, recte in illis libris

diximus, nihil esse bonum nisi quod honestum ; nihil

maknn nisi quod turpe sit. Cicero ad Att. X. 4. * *

* ' XXVII. Laetor probari tibi (f>v6LX7\v esse Tr[V

Tigdg zd 'cexra etenim si liaec non est, nuUa potest

homini esse ad hominem naturae adiunctio;qua sub-

lata, uitae societas toUitur. Bene eueniat, inquit Car-

neades : spurce ; sed tanicn prudentius quam Lucius

noster et Patro : qui cum omnia ad se referant, quid-

' quam alterius caiisa fieri putent ? et cum ea re bonum

uirum oportere esse dicant, ne mahmi habeat, non

quo id natura rectum sit, non intellegunt se de callido

homine loqui, non de bono uiro. Sed haec opinor

sunt in iis libris, quos tu laudando animos mihi addi-

cfisti. Cicero ad Att. VU. 2. * *

* * In quibus assentior, solhcitam et periculosam

iustitiam non esse sapientis. Priscianus lib. VIII.

p. 801.**

* * XXVIII. Apud Ciceronem idem ille iustitiae

defensor Laelius^ uult, inquit, plane uirtus hono-

rem ; nec est uirtutis uUa aha merces ;quam tamen

illa, inquit, accipit facile, exigit non acerbe. Et alio

loco idem Laelius : Huic tu uiro quas diuitias obi-

ries ? quae imperia .'' quae regna .'' qui ista putat hu-

I.IBER III. 103

inaiia, sua bona diuina iudicat. Sed si aut ingrati uni-

uersi, aut inuidi niulti, aut inimici potentes, suis uir-

tuteni praemiis spoliant : nae illa se multis solatiis ob-

lectat, maximeque suo decore se ipsa sustentat. Lac-

tantius inst. V. 18 ei 22. * *

* * In tertio dc re puhlica libro Cicero cum Her-

culem et Romulum ex hominibus deos esse fuctos

adseuerarct—Quorum non corpora, inquit, sunt in

caelum elata ; neque enim natura pateretur, ut id, quod

esset e terra, nisi in terra maneret. Augustinus C.

D. XXIL 4. * *

* * Numquam uiri fortissimi fortitudinis, impigrita-

tis, patientiae fricctu caruerunt. Konius uoc. impi-

gritas. * *

* * J^isi forte stuJte Pyrrhi ridetur largitas a con-

sule, aut Samnitium copiae Curio defuerunt. JYonius

uoc. largitas. * *

* * Cuius etiam focum Cato ille noster, cum uene-

rat ad se in Sabinos, ut ex ipso audiebamus, uisere so-

lebat ; apud quem ille sedens Samnitium, quondam

hostium, tum iam clientium suorum, dona relegaue-

rat. JVonius uoc. apud. * *

XXIX. . . . Asia Ti. Gracchus : perseuerauit in

ciuibus : sociorum nominisque latini iura neglexit ac

foedera. Quae si consuetudo ac Hcentia manare coe-

perit latius, imperiumque nostrum ad uim a iure tra-

duxerit, ut qui adhuc uoluntate nobis oboedinnt, ter-

rore teneantur ; etsi nobis, qui id aetatis sumus, eui-

104 DE RE PVBLICA

gilatum fere st ; tamen tle posteris nostris et de illa

iinraortalitate rei publicae sollicitor : quae poterat

esse perpetua si patris uiueretur institutis ct moribus.

XXX. Quae qum dixisset Laelius, etsi omnes, qui

aderant, significabant ab eo se esse admodum delecta-

tos ; tameti praeter ceteros Scipio, quasi quodam gau-

dio elatus ; multas tu quidem, inquit, Laeli, saepe cau-

sas ita defendisti, ut ego non modo tecum Seruium

Galbam collegam nostrum, quem tu quoad uixit omni-

bus anteponebas, uerum ne atticorum quidem orato-

rum quemquam aut sudiuitate

Desiderantur paginae duodecim.

Duas sibi res quominus in vulgus et in foro diceret,

confidentiam et uocem, defuisse. JVonius uoc. con-

jidentia.

XXXI. . . . reportare. Ergo illum rem populi, id

est rem publicam, quis diceret tum cum crudelitate

unius oppressi essent uniuersi ^ neque esset unum

uinculum iuris, nec consensus ac societas coetus, quod

est populus. Atque hoc idem Syracusis. Urps illa

praeclara, quam ait Timaeus graecarum maxumam,

omnium autem esse pulcherrimarn, arx uisenda, por-

tus usque in sinus oppidis et ad urbis crepidines infusi,

uiae latae, porticus, templa, muri, niliilo magis efficie-

bant, Dionysio tenente, ut esset illa res pubHca : nihil

enim populi, et unius erat populus ipse. Ergo ubi

tyrannus est, ibi uon uitiosam, ut heri dicebam, sed,

LIBER 111. 105

ut nunc ratio cogit, dicendum est plane nullam esse

rem publicam.

XXXII. Praeclare quidem dicis, Laelius ; etenim

uidco iam quo pergat oratio. S. Uides igitur ne illam

quidem quae tota sit in factionis potestate, posse uere

dici rem publicam. L. Sic plane iudico. '.S. Et rec-

tissime quidem iudicas : quae enim fuit tum Athenien-

sium res, qum post magnum illud peloponnesiacura

belium triginta uiri illi urbi iniustissime praefuerunt ^

num aut uetus gloria ciuitatis, aut species praeclara

oppidi, aut theatrum, gymnasia, porticus, aut propy-

laea nobilia, aut arx, aut admiranda opera Phidiae, aut

Piraeus ille magnificus rem publicam efficiebat ? Mi-

nime uero, Laelius;quoniam quidem populi res non

erat. S. Quid qum decem uiri Romae sine prouoca-

tione fuerunt, tertio iilo anno, cum uindicias amisisset

ipsa libertas ? L. Populi nulla res erat ; immo uero

Id popuius egit, ut rem suam recuperaret.

XXXIII. iS. Uenio nunc ad tertium genus illud in

quo esse uidebuntur fortasse angustiae, qum per po-

puium agi dicuntur et esse in popuii potestate omnia

;

qum de quoqumque uolt suppiicium sumit multitudo,

qum agunt, rapiunt, tenent, dissipant quae uoiunt

;

potesne tum, Laeii, negare rem esse iiiam pubiicam

qum populi sint omniii, quoniam quidem popuii esse

rem uoiumus rem pubiicam ? Tum Laeiius, ac nui-

iam quidem citius negawenV/i esse rem publicam quam

quac tota sit in midiitudinis potestate : plane ut nobis

106 DE RE PVBLICA

non placebat Syracusis fuisse rem publicam neque

Agrigenti, neque Athenis, qum essent tyranni ; neque

Romae qum decemuiri : nec uideo qui magis in multi-

tudinis dominatu rei publicae nomen appareat : quia

primum mihi popukis non est, ut tu optime definisti,

Scipio, nisi qui consensu iuris continetur : sed esttam

tyrannus iste conuentus quam si esset unus ; hoc etiam

taetrior, quia nihil ista, quae popuh speciem et nomen

imitatur, immanius belua st. Nec uero conuenit qumfurioisorum bona legibus in adgnatorum potestate sint,

quod eorum iam

Desiderantur paginae octo.

XXXIV. . . . dici possint, cur illa sit res pubhca

resque popuh, quae sunt dicta de regno ? Et muho

etiam magis, inquit Mummius : nam in regem potius

cadit domini simihtudo, quod est unus : phn'es uero

boni in qua re publica rerum potientur, niliil poterit

esse iha beatius. Sed tamen uel regnum malo, quam

liberum populum ; id enim tibi restat genus uitiosis-

sumae rei pubhcae tertium.

XXXV. Heic Scipio, adgnosco, inquit, tuum mo-

rem istum, Spuri, auersum a ratione populari : et

quamquam potest id lenius ferri, quam tu soles ferre,

tamen adsentior nuhum esse de tribus his generibus,

quod sit probandum minus. Ihud tamen non adsen-

tior tibi, praestarc rcgi optimates : si enim sapientia

est, quae gubcrnet rem pubhcam, quid tandcm inter-

LIBER III. 107

est haec in uno ne sit an in pluribus ? Sed errore quo-

dam fallimur ita disputando : cum enim optumates

appeilantur, nihil potest uideri praestabihus. Quid

enim optumo meUus cogitari potest ? Qum autem re-

gis est facta mentio, occurrit animis rex etiam iniustus

:

nos autem de iniusto rege nihil loquimur nunc qum.

de ipsa regah re pubhca quaerimus. Quare cogitato

Romulum aut Pompihum aut TuUum regem, fortan

non tam iUius te rei pubhcae paenitebit. M. Quamigitur rehnquis populari rei pubhcae laudem ? S. TumiUej quid tibi tandem, Spuri, Rhodiorum, apud quos

nuper fuimus una, nuUa ne uidetur esse res pubhca.'*

M. Mihi uero uidetur ; et minime quidem uituperan-

da. S. Recte dicis : sed si meministi, omnes erant

idem tum de plebe tum senatores, uicissitudinesque

habebant quibus mensibus populari munere funge-

rentur, quibus senatorio : utrobique autem conuenti-

cium accipiebant ; et in theatro et in curia res capita-

hs et reliquas omnis iudicabant idem : tantum poterat

tantique erat quanti mukitudo

lOB

LIBRI III

DE RE PVBLICAFRAGMENTA INCERTAE SEDIS APUD VARIOS AUCTO-

RES EXTANTIA.

* * XXXVI. Est igilur quiddam turbulentum in

liominibus singulis, quod uel exsultat uoluptate, uel

molestia frangitur. JVonius uoc. exsuliare. * *

* * Sed ut ipsi seu animum periclitantur seu uident

quid se putent esse facturos. JVonius uoc. periculum

et periclitari. * *

* * Phoenices primi mercaturis et mercibus suis

auaritiam et magnificentiam et inexplebiles cupiditates

omnium rerum exportauerunt in Graeciam. JYonius

uoc. merx. * *

* * Sardanapallus rex Assyriorum luxuriosus, de

quo TuUius in tertio de re publica sic ait : — Sarda-

napallus ille uitiis multo quam nomine ipso deformior.

Scholiasies luuenalis ad sai. X. 3G2. * *

* * Quid ergo illa sibi uult absurda acceptio, nisi

quis Athonem pro monumento uult funditus efficere ?

Quis enim est Athos aut Olympus tantus .'* Priscia-

nus lib. VI. p. 710. * *

LIBER III. 109

Sequentes Augustini locos idcirco in serie nonposui,

quia in his solus loquitur Augustinus. Eosdem ta-

men heic attexere iuuat, quia habent interstincta Cice~

ronis de rep. fragmenta, cursumque illius orationis

demonstrant, qua Scipio iertium lihrum conclusit.

* * XXXVII. Enitar suo loco, ut ostendam secun-

dum definitioncs ipsius Ciceronis, quibus quid sit res

publica, et quid sit populus, loquente Scipione, bre-

uiter posuit ; adtestantibus etiam multis, siue ipsius

siue eorum quos loqui fecit in eadem disputatione

sententiis ; numquam illam fuisse rem publicam, quia

numquam in ea fuit uera iustitia. Secundum proba-

biliores autem definitiones pro suo more quodam res

publica fuit : et melius ab antiquioribus Romanis

quam a posterioribus administrata est. Augustinus

C. D. II. 21. * *

* * Nunc est locus, ut quam potero breuiter ac di-

lucide expediam, quod in secundo huius operis libro

me demonstraturum esse promisi, secundum defini-

tiones, quibus apud Ciceronem utitur Scipio in libris

de re publica, numquam rem publicam fuisse roma-

nam.— Breuiter enim rem publicam definit esse rem

populi etc. populum esse coetum multitudinis, iuris

consensu et utilitatis communione sociatum. Quid

autem dicat iuris consensum, disputando explicat

;

per hoc ostendens geri sine iustitia non posse reni

publicam : ubi ergo iustitia uera non est, nec ius potest

esse. Quod enim iure fit, profecto iuste fit. Quod10

110 DE RE PVBLICA

autem fit iniuste, nec iure fieri potest. Non enim iura

dicenda sunt uel putanda iniqua hominum constituta :

cum illud etiam ipsi ius esse dicant, quod de iustitiae

fonte manauerit ; falsumque esse, quod a quibusdam

non recte sentientibus dici sdlet, id esse ius quod ei

qui plus potest utile est. Quocirca, ubi non est uera

iustitia, iuris consensu sociatus coetus hominum non

potest esse ; et ideo nec populus, iuxta illam Scipio-

nis uel Ciceronis definitionem : et si non populus, nec

res' populi ; sed qualiscumque multitudinis, quae

populi nomine digna non est. Ac per hoc, si res pu-

blica res populi est, et popuhjs non est qui consensu

non sociatus est iuris, non est autem ius ubi nuUa

iustitia est;procul dubio colligitur, ubi iustitia non est,

non esse rem publicam. lustitia porro ea uirtus est,

quae sua cuique distribuit. Augustinus. C. D.

XJX. 21. * *

M. TVLLI CICERONIS

DE RE PVBLICA

LIBER IV.

* * I. . . . Temptabo quoninm corporis et animi

facta mentio est, utriusque ratiouem, quautum pusilli-

tas intellegentlae meae peruidet, explicare. Quod

officium hac de causa maxime suscipiendum puto,

quod M. Tullius uir ingenii singularis, in quarto de re

publica libro, cum id lacere temptassct, materiam late

patentem angustis finibus terminauit, leuiter summa

quneque decerpens. Ac ne uUa esset excusatio, cur

euni locum non fuerit exsecutus, ipse testatus est,

nec uoluntatem sibi defuisse nec curam. In libro

enim de legibus primo, cum hoc idem summatim

stringeret, sic ait :— Hunc locum satis, ut mihi uide-

tur, in iis Ubris quos legistis, expressit Scipio. Lac-

tantius de opificio diuino caj). /. * *

* * Atque ipsa mens quae fiitura uidet, praeterita

jneminit. JYonius de num. et cas. " *

112 DE RE PVBLICA

* * Praeclare M. Tullius :— Etenim si ncmo esi.

inquit, quin cmori malit, quam conuciti in aliquam

figuram bestiae, quamuis liominis mentem sit habitu-

rus;quanto est miserius, in hominis figura, animo

esse efferato .'' mihi quidem tanto uidetur, quanto

praestabilior est animus corpore. Lactantius ijist. V.

11. * *

* * Ait quodam Joco TnUius, se non putare idcm

esse arietis et P. Africani bouum. Augustinus con-

tra lulian. IV. 60. * *

* * Eademque obiectu suo umbram noctemque ef-

ficiat, cum ad numerum dierum aptam tum ad labo-

rum quietem. JVoaius uoc. aptam. * *

* * Curaque autumno terras ad concipiendas fruges

patefecerit ; hieme ad conficiendas relaxarit; aestiua

maturitate aha mitigauerit, aha torruerit. JVonius

uoc. miiis. * *

* * Cum adhibent in pccuda pastores. JS^^onius

uoc. pFxuda. * *

* * Cicero in quarto de republica- Armentum-et

ab eo ai"mentarius. Frisciunus supcr XII. uer.

Virg. p. 1220. * *

II. . . .* gratiam. Quam commode ordines de-

scripti, aetotcs, classes, equitatus in quo suffragia sunt

ctiam senatiTs : nimis multis iam stuhe hanc utihtatem

tolli cupientibus, qui nouam largitionem quaerunt ali-

(pio plebischo reddendorum equorum.

III. Considerate nunc cetera quam sint prouisa

sapienter ad illam ciuium beate et honeste uiuendi so-

LIBER IV. 113

cietatem : ea est enim prima causa cocundi, et icl lio-

minibus effici ex re publica debet, partim institutis,

alia legibus. Principio disciplinam puerilem ingenuis,

de qua Graeci multum frustra laborarunt, et in qua

una Polybius noster bospes nostrdrum institutorum

neglegentiam accusat ; nuUam certam aut destinatam

legibus, aut publice expositam, aut unam omnium esse

uoluerunt. Nam

Desiderantur paginae neque plus octo neque minus quatuor.

* * Secundum TuUium qui dicit,— ad militiam

euntibus dari solitos esse custodes a qnibus primo an-

no regantur. Sendus aen. V. 546. * *

IV. . . . ri, nudari puberem. Ita sunt alte repe-

tita quasi fundamenta quaedam uerecundiae. luuen-

tutis uero exercitatio quam absurda in gymnasiis !

quam leuis epheborum illa railitia ! quam contrecta-

tiones etamores soluti et liberi ! Mitto apud Eleos et

Thebanos, aput quos in amore ingenuoruni libido

etiam permissam habet et solutam licentiam. Lacae-

demonii ipsi cuni omnia concedunt in amore iuue-

num, praeter stuprum, tenui sane rauro dissaepiunt

id quod excipiunt : conplexus enim concubitu.^ique

permittunt : pallas inter pecus. Hic Laelius, prae-

clare intellego, Scipio, te in is Graeciae discipiinis,

quas reprendis, cum populis nobilissimis malle quam

cum tuo Platone luctari, quem ne attingis quidem ;

praesertim cum .....10*

114 DE RE PVBLICA

** V. Adeo ut Cicero dicat in libris de re publica

opprobrio fuisse adulescentibus si amatores non ha-

berent. Seruius ad Aen. X. 325. * *

* * Non modo ut Spartae, rapere ubi pueri et cle-

pere discunt. JYonius uoc. clepere. * *

* * Et noster Plato magis etiam quam Lycurgus,

omnia qui prorsus iubet esse communia, nequis ciuis

propriam aut suam rem ullam queat dicere. JVonius

uoc. proprium. * *

* * Ego uero eodem quo ille Homerum redimitum

coronis et delibutum unguentis emittit ex ea urbe

quam sibi ipse fingit. JVonius uoc.Jingere. * *

* * VI. Censoris iudicium nihil fere damnato nisi

ruborem adfert. Itaque ut omnis ea iudicatio uersa-

tur tantummodo in nomine, animaduersio illa igno-

minia dicta est. JVonius uoc. ignominia. * *

* * Horum enim seueritatem dicitur inhorruisse

primum ciuitas. JVonius uoc. horrendum et horri-

dum. * *

* * Nec uero mulieribus praefectus praeponatur,

qui apud Graecos creari solet ; sed sit censor qui ui-

ros doceat moderari uxoribus. JVonius de num. et

cas. * *

* * Ita magnam habet uim discipUna uerecundiae :

carent temeto omnes muheres. JVonius uoce temu-

lienta. * *

* * Atque etiam si qua erat famosa, ei cognati os-

culum non ferebant. JVonius uoc. fama. * *

LIBER IV. 115

* *Itaque a petendo petulantia ; a procando, id est

poscendo, procacitas nominata est. JVonius uoc. pe-

tulantia. * *

* * VII. Nolo enim eundem populum imperatorem

et portitorum esse terrarum. Optimum autem et in

priuatis familiis et in re publica uectigal duco esse

parsimoniam. JVonius uoc. portitores. lo. saresbe-

riensis policrat. III. 12. * *

* * Fides enim nomen ipsum mihi uidetur habere,

cum fit quod dicitur. JVonius uoc. Jidei, * *

* * In ciue excelso atque homine nobili blanditiam,

ostentationem, ambitionem notam esse leuitatis. JVo-

nius uoc. blandimentum. * *

* * Intuere paululum ipsos de re publica librosj

quod nullus sit patriae consulendi modus aut firtis bo-

nis. Cerne quantis ibi laudibus frugalitas et continen-

tia praedicetur, et erga coniugale uinculum fides, .ca-

stique honesti ac probi mores. Augustinus epist.

XCL 3. * *

* * VIII. Admiror, nec rerum solum, sed uerbo-

rum etiam elegentiam. Si iurgant, inquit. Beniuo-

lorum concertatio, non lis inimicorum, iurgium dici-

tur. Et in sequenti : lurgare igitur lex putat inter se

uicinos, non litigare. J\'onius uoc. iurgium. * *

* * Eosdem terminos hominum curae atque uitae,

sic pontificio iure sanctitudo sepulturae. JVonius uoc.

sanctitudo. * *

116 DE RE PVBLICA

* * Quod insepultos reliquissent eos, quos e mari

propter uim teinpestatis excipere non potuissent, in-

nocentes necauerint. Idem uoc. excipere. * *

* * Nec in hac dissensione suscepi populi causara

sed bonorum. JYojiius de doct. indag. * *

* * Non enim facile ualenti popvilo resistitur, si aut

nihil impertias iuris, aut parum. Priscianus lib. XV^.

p. 1014.**

**Cuiquid8m utinam uere fideliter abunde ante

augurauerim. JVonius uoc. aziguro. * *

* * IX. Frustra hoc exclamanle Cicerone, qui cum

de poetis ageret — Ad quos cum accessit, inquit, cla-

mor et adprobatio populi quasi magni cuiusdam et

sapientis magistri^ quas illi obducunt tenebras ? quos

inuehunt metus .'' quas inflaminant cupiditates ? Au-gJiStinus C. D. II. 14, et lo. suresberiensis policr.

VII: 9. * *

* * Negat Cicero si duplicetur sibi aetas, habiturum

se tempus quo legat lyricos. Scneca ep. XLIX. * *

* * X. Sicut apud Ciceronem Scipio loquitur

:

Cum artem ludicram scenamque totam probo duce-

rent, genus id hominum non modo honore ciuium re-

Hquorum carere, sed etiam tribu moueri notatione

censoria uokierunt. Augustinus C. D. II. 13.**

* * Qxdd autem hinc senserint Romani ueteres Ci-

cero testatur in libris, quos de re publica scripsit, uhi

Scipio disputans ait : Numquam comoediae, nisi con-

LIBER IV. 117

suetudo uitae pateretur, probare sua theatris flagitia

potuissent. Et Graeci quidem antiquiores uitiosae

suae opinionis quandani conuenientiam seruauerunt,

apud quos fuit etiam lege concessum, ut quod uellet

comoedia, de quo uellet, nominatim, diceret. Itaque

sicut in eisdem libris loquitur Africanus : Quem illa

non adtigit ? uel potius quem non uexauit ? cui pe-

percit ? Esto, populares homines improbos in re

publica, seditiosos, Cleonem, Cleophontem, Hyper-

bolum laesit. Patiamur, inquit, etsi eiusmodi ciues a

censore mehus est quam a poeta notari ; sed Peri-

clem, cum iam suae ciuitati maxima auctoritate phui-

mos annos domi et belli praefuisset, uiolari uersibus

et eos agi in scena, non plus decuit, quam si Plautus,

inqiiit, noster uokiisset aut Naeuius Pubho et Cnaea

Scipioni, aut CaeciHus JMarco Catoni maledicere.

Deinde paulo post : Nostrae, inqvit, contra duodecim

tabulae cum perpaucas res capite sanxissent, in his

hanc quoque sanciendam putauerunt si quis occentau-

isset, siue carmen condidisset, quod infamiam faceret

flagitiumue aheri. Praeclare ; iudiciis enim magis^

tratuum, disceptationibus leghimis propositam uitam,

non poetarum ingeniis, habere debemus ; nec probrum

audire, nisi ea iege ut respondere hceat, et iudicio

defendere. Haec ex Ciceronis quarto de re jmblica

libro ad uerbum excerpenda arbitratus sum, nonnullis

propter faciliorem intellectum uel praetermissis uel

paululum commutatis. Dicit deinde alia, et sic con-

118 DE TIE PVBLICA

cludit hunc locum, ut osteyidat -ueievihns displicuisse

Roaianis uel laudaii quemquam in scena uiuum homi-

nem uel uituperari. Avgustinus C. D. II. 0. * *

**XI. Comoediam esse Cicero ait imitationem

uitae, speculum consuetudinis, imaginem ueritatis.

Donatus de trag. et comoed. * *

* * Siquldem, quod in eo quoque de re publica li-

bro coinmemoratur, et Acschines atheniensis uir elo-

quentissimus, qui cum adulescens tragoedias actitauis-

set, rem publicam capessiuit ; et Aristodemum, tragi-

cum item actovem, maximis de rebus pacis et belU le-

gatum ad Philippum Athenienses saepe miserunt.

Aiigustinus C. jD. 11.**

**X1I. Ovre ydg ana^a zlgipig ;U£«.T:rdr, ovrs Tij?

(iov6iy.7]? avrri Ttlos- dlV n fiey xpvxa)'wyia y.uTd t6

6vu3e^n%os- dy.oTTdg ds 6 Tigoxsiuerog v ngdg dgeznv

di^ileLa- oTieg jtqIIovs Te aUov; D.a-de, xai rCv iv TOtg

Kiyegmos tov gwuaiov JioXiTiy.ocs Td xard fiovGixris

'

gri&evca- ov ydg tyoif dv (painv exeivM rd TOiavTa ec-

gr,6{}aL- mos ydg dv tis avzdv i6xigi6aiT0 uov6ixt]v loi-

dooetv Te y.al m; mavltiv evOvvetv r£/r>;r, dgiiovi&v rc

xai gvOuav dgevuts ce xat xaxiais §iogit,ov6av, avSga^

os ye T7jvt'(avca gv.&i.iois fjorois xai tovcols dyevtCt xai

(pavlois imSeLxvvfxevov ' PK(iy.iov tov dgxr,6Tiqv, ovco)

6(p6Sgu i^jTtlnTceco, &6Te (pd6xBLV avTdv ngovoia Qeav

is dv^jQtiinovs nagelOetv. Kai ydg eUis avcdv <f)d6xoi,

zd (itv iv ^ 6vyyeygr«pe nohceia Uyeir ixov6ii»s' Td 5h

negi 'P(i)6xiov ngoxeLiievqs evexev vnoOi6eioc., dvci6cge-^

(psLV (.Ltv. xai r}uds ovdev y.o}).v6eL cdv avcdv Xoyov. 'AIX

oLnos y.cd ovcio IdOoL Tis dv djioSoxiud^oiV udUor.o^ov

LIBER IV. 119

eig rriv 7iagov6av 6xiipcv, i] 6vvi6Tdg rdv ^rizoga' dva^-

i6m6T0s ydg Jigdg dXr\&£t!ag £vgs6cv ij dcxacav xgc6tv 6

Tacg xaT ai;P.>;V, 77 xaTd ttjv avcov Jigoac'gt6tv^ dXXd

(iri Taig xaT ov6c'av dovXsvo^v V7i60e6cv. Oifiac di chg

ovd' dv avTrjv txpeya ^iqTogcxriv dcd Tovg Scxa^ofjthovs

Toh' ^r^Togm'. Ovtco 67} xac sl' Tcveg Tiov TexvcToiv Scd

zd Tocg TioXXotg dga6xsiv tu dyevri /usXcfiSov^cv., ov Trig

Ti}(vrjg t6 acTia^a- 'AXXd xat r\ naTgig avT^v To^dg

fisv ijii IVofid xai Tovg dXcyo) fieT' avcov, stc Tvy^dvov-

Tag dygccoTsgovg., fiov6cx7J viavSevofiivovg ec^e xaOd xai

avTog (prficv cdca Te sv ecojxiacg., xotvri ts sv uTidXmcg

TsXevacg 6<pc6c 6vvogycai^ov6r\. Aristides (^uintilianns de

mnsica lib. II. ed. Meibom. p. 69-71. **

M. TVLLI CICERONIS

DE RE PVBLICA

LIBER V.

* * I. Quando res piiblica romana non iam pessima

ac flagitiosissima sed omnino nulla erat, secundum is-

tam rationem quam disputatio de re publica inter

magnos eius tum principes habita patefecit. Sicut

etiam ipse Tullius non Scipionis nec cuiusquam alte-

rius, sed suo sermone loquens in principio quinti libri

demonstrauit, commemorato prius Ennii poetae uersu

quo dixerat,

Moribus antiquis res stat romana Tiirisque :

quem quidem ille uersum, inquit, uel breuitate uel

ueritate tamquam ex oraculo mihi quodam esse efFa-

tus uidetur. Nam neque uiii, nisi ila morata ciuitas

fuisset, neque mores nisi bi uiri prat*ruissent, aut fun-

dare aut tamdiu tenere potuissent tantam et tam iuste

lateque imperantem rem pubhcam. Itaque ante nos-

tram memoriam, et mos ipse patrius praestantes uiros

LIBER V. 121

adhibebat, ei ueterem moiem ac maiorum institu.ta

retinebant excellentes uiri. Nostra uero aetas cum

reni publicam sicut picturam accepisset egregiam, sed

iam euanescentem uetustate non modo eam coloribus

iisdem quibus fuerat, renouare neglexit sed ne id qui-

dem curauit, ut Ibrmam saltem eius et extrema tam-

quam lineamenta seruaret. Quid enim manet ex

antiquis moribus, quibus ille dixit rem stare roma-

nam .'* quos ita obliuione obsoletos uidemus, ut non

modo non colantur sed etiam ignorentur. Nam de

uiris quid dicam ? Mores enim ipsi interierunt uiro-

rum penuria, cuius tanti mali non modo reddenda

ratio nobis, sed etiam tamquam reis capitis quodam

modo dicenda causa est. Nostris enim uitiis, non

casu aliquo, rem publicam uerbo retinemus, re ipsa

uero iam pridem amisimus. - Haec Cicero fatebatur

longe quidem post mortem Africani, quem in suis

libris fecit de re publica disputare. Augustinus C. D.

II. 21. Confer etiam II. 25. 2. * *

II. . . . JVihil esse tam regale quam explanationem

aequitatis : in qua iuris erat interpretatio : quod ius

priuati petere solebant a regibus : ob easque causas

agri, arui et arbusti et pascui lati atque uberes definie-

bantur, qui essent regi, qui colerenturque sine regum

opera et labore, ut eos nulla priuati negotii cura a po-

pulorum rebus abduceret. Nec uero quisquam priua-

tus erat disceptator, aut arbiter litis ; sed omnia con-

ficiebantur iudiciis regiis. Et mihi quidem uidetur

U

122 DE RE PVBLICA

Nuina noster maxime tenuissc hunc morem ueterem

Graeciae regum. Nam ceteri, etsi hoc quoque mu-

ncre fungebantur, magnam tamen partem bella gesse-

runt, et eorum iura coluerunt. Illa autem diuturna

pax Numae mater huic urbi iuris et rehgionis fuit :

qui legum etiam scriptor fuisset quas scitis extare :

quod quidem huius ciuis proprium, de quo agi-

mus* III. Sed tamen ut bono patrifamilias colcndi,

acdificandi, ratiocinandi quidam usus opus est. jYo-

nius de num. et cos. * *

. . . . S. rodicum seminumque cognoscere, num te of-

fcndet ? M. Nihil, si modo opus extabit. S. Num id

studium censes esse uilici f J\I. Minime;quippe cum

agri cultura saepissime opera deficiat. S. Ergo ut

uilicus naturam agri nouit, dispensator litteras scit

;

uterque autem se a scientiae delectatione ad efRcIen-

di utilitatem refert ; sic noster hic rector studucrit

sanc iuri et legibus cognoscendis ; fontis quidem

earum utique perspexerit ; sed se responsitando et

lectitando et scriptitando ne impediat, ut quasi dis-

pensare rem publicam et in ea quodam modo uilicare

possit : summi iuris peritisslmus, sine quo iustus essc

nemo potest ; ciuilis non imperitus : sed ita ut as-

trorum gubernator, physicorum medicus ; uterque cnim

iilis ad artem suam utitur, sed se a suo munere non

impedit. Illut autem uidebit hic uir

IV. cmitatibus, in quibus cxpetunt laudem optumi

et docus, iguominiam fugiunt ac dcdecus. Nec uero

LIBER V. 123

tciin melii pocnaque terrentur, quac est constituta le-

gibus, quain uerccundia;quani natura hoaiini dedit

quasi qucndam uituperationis non iniustae timorein.

Hanc ille rector rerum publicarum auxit opinionibus

perfecitque inslitutis ct disciplinis, ut pudor ciuis non

minus a delictis arceret quam metus. Atque haec

quidem ad laudem pertineut, quae dici latius uberius-

que })Otucrunt.

V. Ad uitam autcm usumque uiuendi ca dcscrijUa

ratio st iustis nuptiis, legitimis liberis, sanctis Pcna-

lium deorum Larumque familiarum sedibus, ut omncs

et communibus commodis et suis uterentur : ncc bene

ului sine bona re publica posset : ncc csse quicquatn

ciultate bene constituta beatius. Quocirca j^ciniirum

mihi uideri solet, quae sit tanta doc^' * VI. Consumo igituromne ternpus consideriuis

quanta uis sit iUius uiri, quem nostris hbris satis dili-

genter, ut tibi quidem uidemur, ex{:)ressimus. Tencs

ne igitur moderatorem illum rei pubhcae, quo referre

ueUmus omnia f Nam sic quinto, ut opinor, in libro

loquitur Scipio — Ut enim gubernatori cursus secundus,

medico salus, impcratori uictoria, sic huic moderatori

rei publicae beata ciuium uita proposita est ; ut opibus

firma, copiis locuplcs, gloria ampla, uirtute honesta

sit : huius enim operis maximi inter homines atque

optimi ihum esse perfectorem uolo. Cicero ad ^Jtt.

VIII. 11. * *

124 Dt: RE PVI5J.ICA

* * Et ubi cst, quod et uestrae litterae illnia lau-

dant patriae rectoiein, cjui populi utilitati ma£;is con-

sulat quam uoluntati ? Augusiiniis ep. CIF. 7. * *

VII. Tullius dissiniulare non potuit in iisdeni li-

bris quos de re publica scripsit, ubi loquitur de insti-

tuendo principe ciuitatis, quem dicit alendum esse

gloria ; at coiisequenter commemorat rnaiores suos

multa mira atque praeclara gloriae cupiditate lecisse.

.lugustinus C. D. p^. 13 ; lo. Sarcsheriensis policr.

VIII. 5. * *

* * TuIIius in libris de re publica scripsit : scilicet

principem ciuitatis gloria esse alendum, et tamdiu stare

rem publicaili, quamdiu ab omnibus honor ]n-incipi

exbiberetur. Peirus pictauiensis cpisf. ud culumn.

Bibl. FP. lugd. t. XXILjyctg. 824. * *

* * Tum uirtute, labore, industria quacreretur sum-

mi uiri indolem ; nisi nimis animose ferox natura il-

lara nescio quo. JS^onius uoc. anima. * *

* * Quae uirtus fortitudo uocatur, in qua cst mag-

nitudo aniaii, mortis dolorisque magna contemptio.

JYonius uoc. contemtus. * *

* * VIIJ. IMarcellus ut acer et pugnax ; Maximus

ut consideratus et lentus. JVonius uoc. lentum. * *

^ * Qui comperit eius uim et ecfrenatam illam fe-

rociam. JVonius uoc. fcrocia. * *

* * Quod non modo singulis hominibus sed poten-

lissimis populis saepe contingit. JVonius uoc. con-

tingere. * *

LIBER V. 125

* * Orbi terrarum comprehensos. Charisius lib.

I.p. 112. * *

* * Quod molestias senectutis suae uestris iamiliis

impertire posset. JYonius uoc. impertire. * *

* * VIII. Cicero in libris de re publica-Ut Me-

nelao laconi quaedam fuit suauiloquens iucunditas. -

Et alio loco - Breviloquentiam in dicendo colat.

Seneca apud Gellium XII. 2. * *

* * Quarum artium scaeuitate, ut Tullius adseue-

rat, nefas est religionem decipi iudicantis. Ait enim

:

-Cumque nihil tam incorruptum esse debeat ia re

pubUca quam sufFragium, quam sententia ; non intel-

lego cur qui ea pecunia corruperit, poena dignus sit

;

qui eloquentia, laudem etiam ferat. Mihi quidem

hoc plus mah facere uidetur qui oratione, quam qui

pretio iudicem corrumpit : quod pecunia corrumpere

prudentem nemo potest, dicendo potest. Jlmmianus

Marcellinus XXX. 4. * *

* * Quae cum Scipio dixisset, admodum probans

Mummius ; erat enim nimis odio quodara rhetorum

imbutus. JYonius uoc. imbuere. * *

H^

M. TVLLI CICERONIS

DE RE PVLBICA

LIBER VI.

**.... Totam igitur expectas prudentiam huius

rectoris, quae ipsum nomen hoc nacta estex prouiden-

do. JS^onius uoc. pi-vdentia. * *

* * Quam ob rem se comparet hic ciuis ita necesse

est, ut sit contra haec quae statum ciuitatis permo-

ucnt, semper armatus. JVonius uoc. comparare. * *

* * Enque dissensio ciuium, quod seorsimi eunt

alii ad alios, seditio dicitur. JS^onius uoc. seditio, et

Seruius cid aen. I. 149. * *

* * Et uero in dissensione ciuili, cum boni pkis

qunm muhi ualent, expendendos ciuls non numeran-

dos pulo. JVonius de doct. indag. * *

* * Graues enim dciininae cogitationum hbidines

infinita qunodam co^unt atcpic iinperant : quae quia

ncc expleri, nec satiari uUo modo possunt, ad omne

LIBER VI. 127

facinus impellunt eos, quos illecebris suis incenderunt.

JVonius uoc. expleri. * *

* * II. Quod quidem eo fuit maius, quia quum

causa pari collegae essent, non niodo inuidia pari non

erant, sed etiam Claudii inuidiam Gracchi caritas de-

precabatur. JVonius uoc. deprecor, et Gellius VI.

16.**

* * Qui numero optimatum et principum obtulit

his uocibus ; et grauitatis suae hquit illum tristem et

plenum dignitatis sonum. JVonius uoc. triste. * *

* * Ut, quemadmodum scribit ille, cotidiano in fo-

rum mille hominum cum paUiis conchylio tinctis de-

scenderent. JVonius de num. et cas. * *

* * In his, ut meminitis, concursu leuissimae mul-

titudinis et aere congesto funus de subito esset orna-

tum. JVoni^s uoc. de suhito. * *

* * Firmiter enim maiores nostri stabilita matrimo-

hia esse uohierunt. JVotiius uoc. Jlrmiter, et Priscia-

nus lib. XV. p. 1010. * *

* * Oratio extat LaeH, quam omnes habemus, in

ihanibus, quam simpuuia pontificum diis immortah-

bus grata sint samiaeque, ut ibi scribit, capedines.

JVonius uoc. samium. * *

* * III. Imhatione Platonis Cicero de re pub^ca

«cribens, locum etiam de Eris pamphyh reditu m ui-

tam, qui, ut ait, rogo impositus reuixisse:, mukaque

de inferis secreta narrasset, non fabulosa, ut ille, a^ si-

milatione commentus est, sed sollertis somnii rationa-

liiy DE RE PVBLICA

bili quadam imaginatione composuit, uidelicet scite

significans, haec quae de animae immortalitate dice-

rentur caeloque, somminantium philosophorum non

esse commenta nec fabulas incredibiles, quas epicurei

derident, sed prudentium coniecturas. Insinuat Sci-

pionem illum, qui Karthagine subiugata cognomen

familiae peperit Africanum, huic Scipioni Pauli filio

futuras a propinquis insidias et fatahs metae denun-

liare curricukmi, quod necessitate numerorum in ui-

tae perfcctae tempora coartetur;ponitque ilkim aeta-

lis suae quinquagesimo ac sexto anno etc. Fauonius

Eulogius comm. ad somn. Scip. * *

* * IV. NonnulH nostri, propter quoddam praecla-

rissimum loquendi genus et propter nonnuUa quae

ueraciter sensit, amantes Pkitonem, dicunt eum ak-

quid simile nobis etiam de mortuorum resurrectione

sensisse. Quod quidem sic tangit in libris de re pu-

bkca TulHus, ut eum kisisse potius, quam id quod

uerum esset, adfirmet dicere uokiisse. Inducit enim

hominem reuixisse, et narrasse quaedam quae pkito-

nicis disputationibus congruebant. Augustinus C. D.

XXII. 28. * *

* * V. In hoc uel maxime operis simihtudinem ser-

uauit Imitatio, quod cum Plato in uokmiinis {de rep.)

conclusione a quodam uitae reddilo, quam rekquisse

uidebatur, indicari faciat qui sit exutarum corporibus

status animarum, adiecta qua(hmi sphacrarum uel si-

deium non ociosa descriptione ; rerum facies non dis-

L1I5ER VI. 129

timilia significans a tulliano Scipione pcr quiclem sibi

ingcsla narratur. Macrohius in somn. Scip. I. 1. * *

**V1. Hunc ordinem Tullius non niinore iudicio

rcscruans quam ingenio repertus cst. Postquam in

omni rcip olio ac negolio palmam iustiiiac disputan-

do dcdjt, sacras immortalium animarum scdes, et cae-

lestium arcana regionum in ipso consummati operis

fastigio locauit ; indicans quo liis perucniendum uel

polius rcucrtcndum sit, qui rem publicam cum pru-

dentia, iustitia, fortitudine ac moderatione tractaucrint.

Sed ille platonicus sccrctorum relator Er quidam no-

rnine fuit, nationc pampb.ykis, milcs oflicio, qui cum

auhieribus in proclio accepiis uitam effudisse ulsus,

duodecimo dic demum inter ceteros una peremptcs

ultimo csset honorandus igne, subito seu recepta

anima scu rctenta, quidquid emcnsis intcr utramque

uitam diebus egerat uideratue, tamquam publicum

profcssus iudicium, humano gcneri enuntiauit. Hanc

fabulam Ciccro hcet ab indoctis, quasi ipse ueri con-

scius, doleat irrisam, exemplum tamen stohdae repre-

hensionis uitans, excitari narraturum, quam reuiui-

sccre makiit. Ideyn ibidem. * *

* * VII. Ac prius quam somnii uerba consulamus,

enodandum nobis cst, a quo genere hominum Tullius

memoret uel irrisam Platonis fabulam, uel ne sibi

idem cueniat non uereri. Nec enim his uerbis uuh

imperitum uulgus intellegi, sed genus hominum ueri

ignarum, sub peritiae ostentatione philosophum : quip-

130 1)E RL PVJ5LICA

pe quos et legisse talia, et ad rcprehcnucnduin ani-

nialos constaret. Dicemus igitur ct quos in tantuni

pliilosophum referat quandam censurae exercuisse

leuitatem, quisqne corum etiam scriptam reliquerit

accusationem etc. Epicureorum tota factio aequo

scrnper crrore a uero dcuia, ct i!la existimans ridcn-

da quae nesciat, sacrum uokmien et augustissima irri-

sit naturae scria. Colotes uero inter E})icuri audi-

tores faraosior ct loquacitate notabilior, ctiam in H-

brum retulit quae de hoc amarius reprehcndit. Scd

cetera, quae iniuria notauit, siquidem ad somnium, de

quo hic procedit sermo, non attinent, lioc loco nobis

omittenda sunt : ilh\m calumniam pcrscqucmur, quae

nisi supplodatur, mancbit Ciceroni cum Platone com-

munis. Ait a philosopho fabulam non oportuisse con-

fingi : quoniam nullum figmenti genus ueri professori-

bus conueniret. Cur enim, inquit, si rerum caelestium

notionera, si iiabitum nos animarum docere uoluisti,

non simplici et absoluta lioc insinuatione curatum est,

scd quacsita pcrsona casusque excogitata nouitas, ct

composita aduocati scena figmenti, ipsam quaercndi

ueri ianuara mendacio polluerunt ^ Haec quoniam,

cum de platonico Ere iactantur, etiara quietera Afri-

cani nostri somniantls incusant etc. Idem cap. II. * *

* * VIII. Scipionem haec occasio ad narrandum

somnium prouocauit, quod longo tempore se testatus

cst silentio condidisse. Cum enim Ijaclius querere-

tur nullas Nasicae statuas In publico in iiiterfecti t^-

LTBER VI. 131

vanni remunerationem localas ; respondit Scipio post

alia in luiec uerba :— Sed quamquam sapientibus

conscientia ipsa factorum egregiorum amplissimum

uirtutis est praemium ; tamen illa diuina uirtus non

statuas plumbo inhaerentes, nec triumphos arescenti-

bus laureis, sed stabiliora quaedam et uiridiora prae-

miorum genera desiderat. Quae tandem ista sunt,

inquit Laelius ? Tum Scipio, patimini me, inquit,

quoniam tertium diem iam feriati sumus— et cetera,

quibus ad narrationem somnii uenit, docens illa esse

stabiliora et uiridiora praemiorum genera, quae ipse

uidisset in caelo bonis rerum publicarum seruata rec-

toribus. Idem cap. IV^. * *

SOMNIVM* * IX. Cum in Africam uenissem M' ManiHo con-

suH ad quartam legionem tribunus, ut scitis, militum j

nihil mihi potius fuit quam ut Masinissam conuenirem,

regem famihae nostrae iustis de causis amicissimum.

Ad quem ut ueni, complexus me senex conlacrimauit,

ahquantoque post suspexit in caelum : et grates, in-

quit, tibi ago, summe sol, uobisque rehqui caelites,

quod ante quam ex hac uita migro, conspicio in meoregno et his tectis P. Cornehum Scipionem, cuius

ego nomine ipso recreor : ita numquam ex anime

meo discedit ihius optimi atque inuictissimi uiri me-

moria. Deinde ego illum de suo regno, ihe me de

132 DE RE PVBLICA

nostra re publica percontatus est : multisque uerbis

ultro citroquc habitis, ille nobis consumtus est dies.

X. Post autem regio apparatu accepti " sermonem

in multam noctem produximus," cum senex nihil nisi

de Africano loqueretur, omniaque eius non facta so-

lum, sed etiam dicta meminisset. Deinde, ut cubi-

tura discessimus, rae et fessum de uia, et qui ad mul-

tani nocteni uigilassem, artior quam solebat soranus

conplexus est. Hic mihi (crcdo equidem ex hoc

quod eramus locuti : fit enim fere ut cogitationes

sermonesque nostri pariant ahquid in somno tale,

quale de Homero scribit Ennius, de quo uidehcet

saepissime uigilans solebat cogitare et loqui) Africa-

nus se ostendit illa forma, quae mihi ex imagine eius,

quam ex ipso erat notior : quem ut agnoui, equidem

cohorrui : sed ille, ades, inquit, animo, et omitte ti-

morem, Scipio, et quae dicara, trade memoriae.

XI. Uidesne illam urbem, quae parere populo ro-

mano coacta per me, renouat pristina bella, nec po-

test quiescere .'' (ostendebat autem Karthaginem de

excelso, et pleno stellarum, inlustri, et claro quodam

loco) ad quam tu oppugnandara nunc uenis paene

miles ? hanc hoc biennio consul euertes, eritque cog-

noraen id tibi per te partuni quod habes adhuc a

nobis hereditariura. Cuni autera Karthaginem dele-

ueris, triumphum egeris, censorque fueris, et obieris

legatus Aegyptum, Syriam, Asiam, Graeciam, deh-

2;ere itcrum cos. absens, bellumquc maximum confi-

LIBER VI. 133

cies, Numantiam exscindes. Sed cum cris curru

Capitolium inuectus, ofFendes rem publicam pertur-

batam consiliis nepotis mei.

XII. Hic tu, Africane, ostendas oportebit patriae

lumen animi, ingenii, consiliique tui, Sed eius tem-

poris ancipitem uideo quasi fatorum uiam. Nam cum

aetas tua septenos octiens solis anfractus reditusque

conuerterit, duoque hi numeri, quorum uterque ple-

nus, alter altera de causa, habetur, circuitu naturah

summam tibi fatalem confecerint ; in te unum atque

in tuum nomen se tota conuertet ciuitas : te senatus,

te omnes boni, te socii, te Latini intuebuntur : tu eris

unus, in quo nitatur ciuitatis salus ; ac ne muka, dic-

tator rem pubhcam constituas oportet, si impias pro-

pinquorum manus elFugeris. Hic cum exclamasset

Laehus, ingemuissentque ceteri uehementius ; leniter

arridens Scipio, quaeso, inquit, ne me e somno ex-

citetis, et pax sit rebus ; audite cetera.

XIII. Sed quo sis, Africane, alacrior ad tutandum

rem pubhcam, sic habeto : omnibus, qui patriam con-

seruarint, adiuuerint, auxerint, certum esse in caelo

definitum locum, ubi beati aeuo sempiterno fruantur :

nihil est enim ihi principi Deo, qui omnem hunc mun-dum regit, quod quidem in terris fiat, acceptius, quamconciha coetusque hominum iure sociati, quae ciuita-

tes appellantur : harum rectores et conseruatores hinc

profecti, huc reuertuntur.

12

134 DE RE PVBLICA

XrV". Hic cgo, etsi eram perterritus non tam metu

niortis quam insidiarum a meis, quaesiui tamen, ui-

ucretnc ipse et Paulus pater et alii, quos nos extinctos

arbitraremur. Immo uero, inquit, ii uiuunt, qui ex

corporum uinculis, tamquam e carcere euolauerunt

:

uestra uero quae dicitur uita, mors est : quin tu aspi-

cias ad te uenientem Paulum patrem. Quem ubi

uidi, equidcm uim lacrimarum profudi : ille autem meeonplexus atque osculans flere prohibebat.

XV. Atque ego ut primum, fletu represso, loqui

posse coepi, quaeso, inquam, pater sanctissime atque

optime, quoniam haec est uita, ut Africanum audio di-

f:cre, quid moror in terris quin hinc ad uos uenire pro-

pero ? Non est ita, inquit ille : nisi Deus is, cuius hoc

templum est omne quod conspicis istis te corporis cu-

stodiis liberauerit, huc tibi aditus patere non potest

:

Homines enim sunt hac lege generati, qui tuerentur

iUum globum, quem in hoc lemplo medium uides,

quae terra dicitur : hisque animus datus est ex iUis

sempitcrnis ignibus, quae sidera et stellas uocatis

:

quae globosae et rolundae, diuinis animatae mentibus,

circos suos orbcsque conficiunt celeritate mirabili.

Quarc et tibi, Publi, et piis omnibus retinendus est

animus in custodia corporis : nec iniussu eius, a quo

ille cst uobis datus, ex hominum uita migrandum est,

iic mHP.us humunum adsignatum a Deo defugisse

.nideaniini. Sed sic, Scipio, ut auus hic tuus, ut ego,

qui te genui, institiam colc et pietatem : quae cuni sit

LIBER VI. 135

magna in parentibus et propinquis, tum in patna

maxima est : ea uita uia est in caelum, et in hunc

coetum eorum, qui iam uixerunt, et corpore laxati

illum incolunt locum, quem uides.

XVI. Erat autem is splendidissimo candore inter

flammas circus elucens, quem uos, ut a Graiis accepi-

stis, orbem lacteum nuncupatis : ex quo omnia mihi

contemplanti praeclara cetera et mirabilia uidebantur.

Erant autem eae stellae, quas numquam ex hoc loco

uidimus : et eae magnitudines omnium, quas esse

numquam suspicati sumus : ex quibus erat illa mi-

nima, quae uhima caelo, citima terris, luce lucebat

ahena. Stellarura autem globi terrae magnitudinera

facile uincebant. lam ipsa terra ita mihi parua uisa

est, ut me imperii nostri, quo quasi punctum eius at-

tingimus, paeniteret.

XVII. Quam cum magis intuerer, quaeso, inquit

Africanus, quousque humi defixa tua mens erit ? non-

ne adspicis, quae in templa ueneris ? nouem tibi orbi-

bus uel potius globis connexa sunt omnia : quorum

unus est caelestis, extimus, qui rehquos omnis con-

plectitur, summus ipse Deus, arcens et continens cete-

ros : in quo infixi sunt ihi, qui uokumtur, stellarum

cursus sempiterni : cui subiecti sunt septem, qui uer-

santur retro contrario motu atque caekmi ; ex quibus

unum globum possidet illa, quam in terris Saturniam

nominant. " Deinde est hominum generi prosperus

et salutaris" ille fulgor, qui dicitur louis : tum rutikis

136 DE RE PVBLICA

horribilisque terris, quem Martium dicitis : deinde

subter mediam fere regionem sol obtinet, dux et prin-

ceps et moderator luminum reliquoruni, mens mundi

^'t temperatio, lanta magnitudine, ut cuncta sua luce

illustret et conplcat. Hunc ut comites consequuntur,

alter Ueneris alter Mercurii cursus : in infimoque or-

be Luna, radiis solis accensa, conuertitur. Infra au-

fem iam niliil cst, nisi mortale et caducum, praeter

;mimos generi liominum munere deorum datos : supra

iunam sunt aeterna omnia : nam ea quae est media

et nona tellus, nequc mouctur, et infima est, et in eam

feruntur omnia suo nutu pondera.

XVIII. Quae cum intuerer stupens, ut me recepi

(|uid f liic, inquam, quis est qui conq)Iet auris raeas

lantus ct tam dulcis sonus .^ Hic est, inquit illc, qui

interuallis coniunctus imparibus, sed tamen pro rata

portioac distinctis, inpulsu et motu ipsorum orbiiim

conficitur : qui acuta cum grauibus, tcmperans, uarios

aequabiliter concentus efficit : nec enim silentio tanti

motus incitari possunt, " et natura fert ut extrema ex

aitera partc grauiter, ex altcra autcm acute sonent.

Quam ob causam summus ille caeli slellifer cursus,

cuius conuersio est concitatior, acuto et excitato mo-

uetur sono : grauissimo autem hic lunaris atque in-

fimus : nam terra nona inmobilis manens, ima sede

semper haeret, conplexa medium mundi locum."

Illi autcm octo cursus, in quibus eadem uis cst duo-

rum, septem efficiunt distintos interuaUis sonos : qui

LIBER VI. 137

numerus rerum omnium fere nodus est : quod docli

homines neruis imitati atque cantibus, aperuere sibi

reditum in hunc locum : sicut ahi qui praestantibus

ingeniis in uita humana diuina studia cohierunt. Hoc

sonitu oppletae aures hominum obsurduerunt : nec

est ulhis hebetior sensus in uobis : sicut ubi Nihis a'd

illa, quae Catadupa nominantur, praecipitat ex aUissi-

mis montibus, ea gens, quae ilhim locum accoht, prop-

ter magnitudinem sonitus, sensu audiendi caret. Hic

uero tantus est totius mundi incitatissima conuersione

sonitus, ut eum aures hominum cap^'e non possint,

sicut intueri solem aduersum nequitis, eiusque radiis

acies uestra sensusque uincitur. Haec ego admirans,

referebam tamen oculos ad terram identidem.

XIX. Tum Africanus, sentio, inquit, te sedent

etiam nunc hominum ac domum contemplari : quae

si tibi parua, ut est, ita uidetur, haec caelestia semper

spectato ; illa humana, contemnito. Tu enim quam

celebritatem sermonis hominum, aut quam expeten-

dam gloriam consequi potes ? Uides habitari in terra

raris et angustis in locis ; et in ipsis quasi maculis, ubi

habitatur, uastas sohtudines interiectas : hosque qui

incolunt terram, non modo interruptos ita esse, ut ni-

hil inter ipsos ab aUis ad ahos manare possit, sed par-

tim obhquos, partim auersos, partim etiam aduersos

stare uobis : a quibus expectare gloriara certe nullairi

potestis.

12*

138 DE RE PVBLICA

XX. Ceniis aulem eandem terram quasi quibus-

dam redimitam et circundatam cingulis ; e quibus

duos maxime inter se diuersos, et caeli uerticibus ipsis

ex utraque j)arte subnixos, obriguisse pruina uides

;

mcdium autcm illum et maximum, solis ardore tor-

reri : duo sunt habitabiles quorum australis ille in quo

qui insistunt, aduersa uobis urgent uestigia, nihil ad

uestrum genus : hic autem alter subiectus aquiloni,

quem incolitis, cerne quam tenui uos parte contingat

:

omnis cnim terra quae colitur a uobis, angusta uerti-

cibus, lateribus latior, parua quaedam insula est, cir-

cumfusa illo raari, quod atlanticum, quod magnum,

quem oceanum appellatis in terris : qui tamen tanto

nomine quam sit paruus, uides. Ex his ipsis cuitis

notisque terris, num aut tuum aut cuiusquam nostrura

nomen uel Caucasum hunc, quem cernis, transcendere

potuit, vel illum Gangem transnatara ? quis in reU-

quis orientis aut obeunlis solis ultimis aut aquilonis

austriue partibus tuura nomen audiet ? quibus ampu-

tatis, cernis profecto, quantis in angustiis uestra gloria

se dilatari uelit. Ipsi autem, qui de uobis loquuntur,

quamdiu loquentur ?

XXI. Quin etiam si cupiat proles illa futurorum

hominum deinceps laudes uniuscuiusque nostrum a

patribus acceptas posteris prodere, tamen propter

eluuiones exustionesque terrarum, quas accidere tem-

pore certo necesse est, non raodo aeternam, sed ne

diuturnam quidem gloriam adsequi possumus. Quid

LIBER VI. 1S9

autem interest, ab iis, qui postea nascentur, sermonem

fore de te, cum ab iis nullus fuerit qui ante nati sint ?

qui nec pauciores, et certe meliores fuerunt uiri.

XXII. Cum praesertim apud eos ipsos, a quibus

audiri nomen nostrum potest, nemo unius anni me-

moriam consequi possit : homines enim populariter

annum taniummodo solis, id est unius astri, reditu

metiuntur : cum autem ad idem, unde semel profecta

sunt, cuncta astra redierint, eandemque totius anni

descriptionem longis iuteruallis relulerint, tum ille

uere ucrtens annus appellari potest ; in quo uix dicere

audeo, quam multa saecula hominum teneantur.

Namque ut ohm deficere sol hominibus extinguique

uisus est, cum Romuli animus haec ipsa in templa

penetrauit ; ita quandoque eadem parte sol eodemque

tempore iterum defecerit, tum signis omnibus ad idem

principium stellisque reuocatis, expletum annum ha-

beto : huius quidem anni nondum uigesimam partem

scito esse conuersam.

XXIII. Quocirca si reditum in hunc locum despe-

vaueris, in quo orania sunt magnis et praestantibus ui-

ris;

quanti tandem est ista hominum gloria, quae per-

tinere uix ad unius anni partem exiguam potest ? Igi-

tur ake spectare si uoles, otque hanc sedem et aeter-

nam domum contueri ; neque te sermonibus uulgi

dederis, nec in praemiis humanis spem posueris rerum

tuarum ; suis te oportet inlecebris ipsa uirtus trahat

ad uerum decus : quid de te alii loquantur, ipsi uide-

140 DE RE PVBLICA

eant ; sed loquentur tamen. Sermo autem omnis ille

et angustiis cingitur iis regionum, quas uides ; nec

umquam de ullo perennis fuit ; et obruitur hominum

interitu ; et obliuione posteritatis extinguitur.

XXIV. Quae cum dixisset, ego uero, inquam, o

Africane, siquidem bene meritis de patria quasi limes

ad caeli aditum patet, quamquam a pueritia uestigiis

ingressus patriis, et tuis, decori uestro non defui

;

nunc tamen, tanto praemio proposito, enitar mullo

uigilantius. Et ille, tu uero enitere, et sic habeto,

non esse te mortalem, sed corpus hoc : " ncc enim tu

es, quem forma ista dechaat, scd mens cuiusque is

est quisque ;" non ea figura, quae digito demonstrari

potest. Deum te igitur scito esse : siquidem Deus est

qui uiget, qui sentit, qui meminit, qui prouidet, qui

tam regit et moderatur et mouet id corpus, cui prae-

positus est, quam hunc mundum ille princeps Deus :

et ut niundum cx quadam parte mortalem ipse Deus

aeternus, sic fragile corpus aninms sempiternus

mouet.

XXV. Nam quod semper mouetur, aeternum est,

quod autcni motuni adfert ahcui, quodque agitatur

ahunde, quando finem habet motus, uiuendi finem

habeat necesso est. Sohmi igitur quod sese mouet,

quia numquam deseritur a se, numquam ne moucri

quidem desinit. Quin etiam cetcris quae mouentur,

hic fons, lioc principium est mouendi. Principio au-

tem nulla est origo : nam ex principio oriuntur oiniiia :

ipsum autem nulla ex re : nec enim esset principium,

LIBER VI. 141

quod gigneretur aliunde : quod si numquam oritur, ne

occidit quidem umquam. Nam principium extinc-

tum, nec ipsum ab alio renascetur, nec ex se aliud

creabit : siquidem necesse est a principio oriri omnia.

Ita fit, ut motus principium ex eo sit, quod ipsum a se

mouetur ; Id autem nec nasci potest, nec mori : uel

concidat omne caelum, omnisque natura consistat ne-

ccsse est, nec uim ullam nanciscatur, quae a primo

inpulsu moueatur.

XXVI. Cum pateat igitur aeternum id esse, quod

a se ipso moueatur, quis est qui hanc naturam ani-

mis esse tributam neget ? Inanimum est enim omne,

quod pulsu agitatur externo : quod autem animal est,

id niotu cietur interiore et suo : nam haec est natura

piopria animi atque uis. Quae si est una ex omni-

bus, quae sese moueat, neque nata cst certe et aeterna

est. Hanc tu exerce in optimis rebus : sunt autem

optimae, curae de salute patriae : quibus agitatus et

exerciiatus animus, uelocius in hanc sedem et domum.

suam peruolabit. Idque ocius faciet, si iam tura,

cum erit inckisus in corpore, emjuebit foras, et ea,

quae extra erunt contemplans, quam maxime se a

corpore absirahet. Nam eorum animi, qui se corporis

uokiptatibus dediderunt, earumque se quasi ministros

praebuerunt, inpulsuque Hbidinum uokiptatibus obedi-

entium, deorum et hominum iura uiolauerunt ; corpo-

ribus elapsi circum terram ipsam uokitantur ; nec

hunc in locum, nisi mukis exagitati saecuHs, reuertun-

tur. Ille discessit ; ego somno sokitus sum.* *

142

LIBRORVM

DE RE PVBLICAINCERTORViM FRAGMENTA.

**I. A qua isti auocant. Fronto exempl. eloc. uoc.

auocat.

* * Vitam lugeo. Fronto ihid. uoc. dolco. * *

* * Idque ipsa natura non inuitaret solum, scd etiam

cogeret. JVonius uoc. inuitare. * *

* * Nitito. Diomedes lib. I. p. 330. * *

' "'r'(elluiu Jntrn. iouL p. oll.* *"

bris de re publica a Cicerone illa uirtus <i;

1 Itur qiuie prudentia. Victorinus prohoev:

rhet. Cic. * *

'" Et quamquam optatissimum est, perpetuo for-

tunam quam /lL.r°ntissimam permanere ; lUa tamen

aequabilitas uitae non tantum hhbet sensum. quantum

cum ex saeuis et perditis rebus ad melioie.m statum

lortuna reuocatur. Ammianus Marc. XV. 5. * *

* * Aliud cinita.s noii est quam concors hominum

uiliitudo. .^ugiistin. C. D. I. 15. 2. * *

' Hercules qui ob uirtutem clarissimus. et quasi

Africanus inter deos habetur. Lactantius inst. i. 9. * *

LIBER VI. 143

* * Cicero in dialogis nominauit foedifragos Afros.

Interpres cruquianus ad Horatium od. IV. 8. 17. p.

232. b. * *

* * Fanni, causa difficilis laudare puerum : non

enim res laudanda sed spes est. Seniius ad aen,

VI. 877. e Ciceronis diaIos:o.**

Ex Officina North Aincrican Revieic.

r^

iO

too

3i

II

>.fi

•H •

'S «^

^ -B03 ?J

ot-< 0)

o «o•Ho

co

^4 C3

^