A. M. E. STRUMPHLER

`De basis van de communicatie' Kennismaking met een Russisch onderwijs- programma voor de sociale en emotionele opvoeding van zes- tot zevenjarige kinderen

SAMENVATTING

1 Inleiding In het Russische onderwijs bestaat grote behoefte aan didactisch materiaal op het gebied van de sociaal-emotionele ontwikkeling en de morele opvoe- ding van kinderen op school. `De basis van de communicatie' is een van de programma's die op dit terrein in Rusland worden ontwikkeld. Het program- ma is in Sint Petersburg samengesteld door prof.dr. Ljoedmila Shipítsina en haar medewerkers en is on- langs in Nederlandse vertaling uitgegeven. Shipít- sina's programma onderscheidt zich van bestaande programma's door de systematische aanpak van sociale vaardigheden binnen het brede kader van de persoonlijkheidsontwikkeling van kinderen. Omdat ook in het Nederlandse onderwijs behoe fte bestaat aan materiaal op het gebied van de sociaal-emotio- nele ontwikkeling van kinderen op school, kan het interessant zijn kennis te nemen van dit Russische programma. In dit artikel wordt een beeld gegeven van het programma en van de problematiek waar het op in wil spelen. Aan de hand van een praktijkvoor- beeld wordt vervolgens geïllustreerd wat de auteurs van het programma voor ogen staat: een vormings- project met een zorgverbredend karakter, ingevuld vanuit de praktijk van het onderwijs. Voor de beschrijving van het onderwijsprogramma baseert de auteur zich onder meer op een verblijf in Sint Petersburg in 1995, waar zij een goed beeld heeft kunnen krijgen van de toepassing van het programma in de praktijk van het regulier en speciaal onderwijs aan kinderen van zes tot zeven jaar.

Het Russische onderwijs ziet zich de laatste jaren geplaatst voor aanzien- lijke problemen. De slechte economi- sche situatie en de ongunstige mate- riële omstandigheden waaronder veel gezinnen tegenwoordig moeten leven, gekoppeld aan het wegvallen van de sociale infrastructuur met de val van het communisme, hebben een directe terugslag op het welzijn van de kinde- ren. Dit leidt met name tot een snelle toename van het aantal kinderen in het primair onderwijs dat niet in staat blijkt het onderwijs te volgen in de daarvoor bestemde tijd en ernstige moeilijkheden heeft met het leren. Men schat dat het aantal kinderen dat structureel extra hulp nodig heeft in het primair onderwijs tussen de 20 en 30% ligt (Sjevtsjénko, 1996) . De toename van kinderen met leermoei- lijkheden leidt tot een groei van het speciaal onderwijs. De sterkste groei is te zien in het aantal speciale klassen bij gewone scholen (Shipítsina, 1996). De meest gangbare organisatievorm die men tegenwoordig toepast voor dergelijke klassen is die waarbij in het aanvangsonderwijs (klas 1 tot en met 4) op verschillende niveaus wordt gewerkt: klassen waar het reguliere programma in het gewone tempo wordt afgewerkt naast klassen waar groepsgrootte, onderwijstempo en soms ook leermethoden zijn aangepast aan de achterstanden die de leerlingen hebben. De groei van deze vormen

366 TIJDSCHRIFT VOOR ORTHOPEDAGOGIEK, 36 (1997) 366 - 373

2 `De basis van de communicatie'

van geïntegreerd speciaal onderwijs doet ook de behoefte aan passend didactisch materiaal toenemen en met name materiaal met een zorg- verbredend karakter, waar zowel het vlot lerende kind als het kind met leermoeilijkheden van kan profiteren.

Het ontwikkelen van dergelijk materiaal wordt bemoeilijkt doordat de eisen aan de lerares en aan de persoonlijkheidsontwikkeling van kinderen aan het veranderen zijn in het Russische onderwijs. In de communistische onderwijsfilosofie deelde de school de opvoeding van de kinderen met het gezin. In de opvoe- ding op school was het belangrijkste principe voor de vorming van de leer- lingen de opvoeding in en door het collectief. Dit betekende onder meer dat het kind van jongs af aan leerde te denken vanuit het belang van de groep, vanuit de doelstellingen van de gemeenschap. De leerkracht moest een autoriteit voor de leerlingen zijn, zoals de directeur en de onderdirec- teuren dat waren voor de leraren. De onderwijsstijl was (en is dat in onze ogen in grote mate nog steeds) sterk instructiegericht en p rimair gericht op kennisoverdracht.

De communistische opvoedingsfilo- sofie maakt thans plaats voor een den- ken waarin `individuele ontplooiing' belangrijker wordt gevonden en waa rin meer horizontale gezagsverhoudingen worden nagestreefd. De Russen spre- ken in dit verband over `humanisering' en `democratisering' van het onderwijs. Voor de leerkrachten betekent dit dat zij anders moeten gaan werken: minder frontaal, meer ruimte gevend aan de individuele activiteit van de kinderen, meer gericht op de ontwikkeling van vaardigheden als het verwoorden van gevoelens. Tegelijkertijd wordt er meer van de leerkrachten geëist in de bege- leiding van ouders, van wie een grotere inbreng in de opvoeding van de kinde- ren wordt verwacht.

De bovenbeschreven problematiek vormde voor Shipítsina c.s. (1) het vertrekpunt om een programma samen te stellen ge richt op de sociale interactie tussen leerkrachten, leer- lingen en ouders. In het bijzonder zou het programma de persoonlijkheids- vorming van kinderen moeten stimu- leren als belangrijke voorwaarde voor het leren op school en moeten voor- zien in de lacune in de sociale en morele vorming van leerlingen, die is ontstaan met het wegvallen van de communistische opvoeding. Daar- naast zou het programma de lerares de mogelijkheid moeten geven zich bij te scholen om beter te kunnen vol- doen aan de nieuwe eisen die aan haar in het werk met leerlingen en ouders worden gesteld. Het programma dat Shipítsina en haar medewerkers samenstelden bestaat uit d rie delen: het onderwijsprogramma zelf, een begeleidende cursus voor de leraren die met het programma willen gaan werken en een gedeelte met tests en vragenlijsten.

Het onderwijsprogramma noemen de auteurs Het ABC van de omgang. Het programma is opgezet in de vorm van een serie lessen die gedurende het gehele schooljaar één a twee keer per week worden gegeven door de eigen lerares. Het didactische mate riaal is gegroepeerd rond acht thema's: 1. De talen van de omgang, 2. Het gehef m van mijn `ik', 3. Hoe zien wij elkaar?, 4. De vreemde wereld van de volwas- senen, 5. Fantasie over personages, 6. Zelfbeheersing, 7. Wellevendheid en 8. Jongens en meisjes. De handleiding van het programma geeft per thema tal van activiteiten die uitvoe rig beschreven worden: de doelstelling, de gang van zaken, suggesties voor de wijze waarop de lerares het onderwerp kan introduceren, e.d.

De zes lessen van het eerste thema

367 PRAKTIJK EN BELEID

zijn geheel uitgeschreven als voorbeeld van de opbouw van de lessen zoals de auteurs die voor ogen staat.

De begeleidende lerarencursus biedt een breed opgezet programma waarin kennis wordt overgedragen over de sociale en emotionele ontwik- keling van kinderen, de interactie tussen kinderen onderling en de peda- gogische interactie tussen leerkracht en leerlingen. Daarbij is geput uit voorheen niet toegankelijke of nieuwe Russische en niet-Russische literatuur, waardoor de leraar de mogelijkheid krijgt nieuwe technieken te leren in het werken met de kindergroep en in het begeleiden van ouders. In de uitgave die wij hier bespreken is een syllabus van de cursus opgenomen.

Het derde deel van het programma `De basis van de communicatie' bestaat uit een serie tests en vragen- lijsten die zijn bedoeld als instrument voor de leerkracht om inzicht te krijgen in de persoon van de leerling, in de groepsstructuur, en in de wijze waarop de ouders staan ten opzichte van hun kind.

De auteurs van `De basis van de communicatie' benadrukken dat het programma experimenteel is en verder wordt ontwikkeld in de praktijk van het (speciaal) lager onderwijs in Sint Petersburg en omgeving. Volgens Shipítsina c.s. werkt men sinds 1993 met het programma en wordt het programma momenteel in meer dan 100 klassen in Sint Petersburg gebruikt. In 1996 is een versie van het programma voor het kleuteronderwijs (drie tot zes jaar) gepubliceerd met een aanbeveling van het Russische Ministerie van Onderwijs (Shipítsina e.a., 1996).

3 Enkele inhoudelijke kenmerken van het onderwijsprogramma

Kinderen respect voor de ander bijbrengen, hen in staat te stellen het standpunt van de ander te zien en te begrijpen, hen op te voeden tot ver- antwoordelijk handelende mensen, zijn belangrijke doelstellingen van het onderwijsprogramma `De basis van de communicatie'. De auteurs nemen daarvoor als invalshoek de omgang tussen het kind en de mensen om hem heen (2) . De gedachtegang die zij volgen is, vrij weergegeven: de mens ontwikkelt zich in en door de omgang met de ander. Omgang dient geba- seerd te zijn op respect. Respect voor de ander komt tot uitdrukking in de wijze waarop we ons tot elkaar richten, in wat we zeggen en hoe we de dingen zeggen, in houding, gebaar, intonatie en blik. Respect komt ook tot uitdrukking in de manier waarop we omgangsvormen hanteren. Hoffelijkheid jegens de ander maakt iemand zelfstandiger en onafhanke- lijker.

In het programma wordt in alle thema's, maar vooral in de thema's `Wellevendheid' en `Jongens en Meisjes', veel aandacht besteed aan etiquette, aan gedragsregels en om- gangsvormen, zoals die bijvoorbeeld gelden bij begroeten, afscheid nemen, bedanken, vragen stellen, vertellen over jezelf, een gesprek voeren. Door middel van rollenspelletjes en verschil- lende vormen van dramatische expressie oefenen de leerlingen deze vaardigheden in verschillende situa- ties: aan tafel, aan de telefoon, in een brief, bij een kennismaking, in de winkel, in de metro, en zo meer.

Kennis en vaardigheden dreigen echter geïsoleerde weetjes en gedra- gingen te worden wanneer ze niet zijn ingebed in verinnerlijkte waarden en normen. De auteurs van `De basis van

368

de communicatie' plaatsen het bij- brengen van sociale vaardigheden dan ook nadrukkelijk in de context van de persoonlijkheidsontwikkeling van het jonge kind. In `De basis van de communicatie' komt dat tot uitdruk- king in thema's als `De talen van de omgang' (lichaamstaal en de taal van emoties), `Het geheim van mijn `ik' (hoe zie je jezelf?), `Hoe zien wij elkaar?' (inlevingsvermogen), `De vreemde wereld van de volwassene' (respect en begrip voor de oudere) en `Fantasie over personages' (het verband tussen hoe iemand zich gedraagt en zijn persoonlijkheid).

leren van bepaalde uitdrukkingen, hetgeen de ontwikkeling van zijn uitdrukkingsvermogen, intonatie en dictie positief beïnvloedt, aldus de auteurs.

Veel aandacht wordt in het pro- gramma besteed aan het uitdrukken van emoties door middel van mimiek, gebaar en houding in de vorm van kleine situatieschetsjes. De verhaaltjes zijn aanvankelijk gericht op het uitbeelden van een enkele emotie in een eenvoudige situatie. Naarmate de leerlingen meer vertrouwd zijn geraakt met deze manier van werken worden de situatieschetsen gecompliceerder.

De bewegingsoefeningen - tot voor kort een vast onderdeel in iedere les in het Russisch lager onderwijs - hebben in het programma `De basis van de communicatie' een specifieke inhoud en doelstelling: ze zijn erop gericht het kind te leren zich bewust te ont- spannen. De auteurs zien het kunnen reguleren van inspanning en alertheid als een belangrijke voorwaarde voor de ontwikkeling van het vermogen leiding te geven aan het eigen gedrag en dit te sturen, hetgeen weer belang- rijk is voor het leren op school. Juist kinderen met leermoeilijkheden zijn in dit opzicht vaak zwak ontwikkeld (zie ook Van Parreren, 1988) .

De opbouw van de lessen is dus zodanig dat binnen het raamwerk van het thema dat aan de orde is en de sociale vaardigheden die daa rin passen als het ware terloops wordt gewerkt aan de ontwikkeling van concentratie, geheugen en zelfregule ring, en aan het vermogen zich verbaal en niet-verbaal uit te drukken door middel van spelle- tjes, gesprek en drama.

De auteurs steunen in hun pro- gramma op de handelingspsychologi- sche visie op de kinderlijke ontwikke- ling zoals deze is uitgewerkt in de Russische psychologie. Kenmerkend voor deze visie is dat onderwijsdoelen altijd in samenhang met de brede ontwikkeling van het kind worden geplaatst. Dit laat zich het best illus- treren aan de hand van een aantal `rode draden' die door alle thema's van het programma lopen.

Het bevorderen van de cognitieve ontwikkeling komt in het programma onder meer naar voren in allerlei typen aandachtsspelletjes, die een vast onderdeel van de lessen vormen. In deze spelletjes gaat het om de concen- trade op de taak en het onthouden van wat de kinderen zien, horen, voelen en doen.

De weg waarlangs in dit program- ma de taalontwikkeling wordt bevor- derd is die van het aanbieden van taal- modellen: van vaste uitdrukkingen in de dagelijkse omgang (`tover- woordjes') tot literair proza en poëzie (fragmenten van fabels, sprookjes, liedjes, e.d.). Daarbij wordt veel gebruikgemaakt van gedramatiseerde spelsituaties, waarin de leerlingen een rol te spelen krijgen. Het spelen van een rol vereist van het kind de weer- gave van een tekst en het uit het hoofd

Een belangrijke voorwaarde voor een zekere effectiviteit van een programma als `De basis van de communicatie' is de integratie ervan in de rest van het onderwijs (Hoeben & Van Lier, 1992) . Voor een antwoord op de vraag hoe het programma aansluit bij

369 PRAKTIJK EN BELEID

het overige onderwijs gaan we in de volgende paragraaf naar school nr. 290 in Sint Petersburg, waar de invoe- ring en verdere ontwikkeling van het programma wordt begeleid door de tweede auteur Oksana Zashsjírinskaja.

4 De praktijk: School nr. 290

School nr. 290 wordt door de direc- trice getypeerd als `een grote volks- school in een uitgestrekte arbeiders- wijk in Sint Petersburg met een zeer heterogene groep leerlingen: kinderen uit goed functionerende gezinnen naast kinderen uit sociaal ontwrichte gezinnen die veel tekort komen en speciale aandacht behoeven'. De school verzorgt 9-jarig aanvangs- en middenschoolonderwijs (6 tot 16 jaar) en telt 48 klassen: 26 klassen in het aanvangsonderwijs (klas 1 tot en met 4) en 22 middenschoolklassen (klas 5 tot en met 9) . De school kent vier instroommogelijkheden. Naast de klassen waar het gewone programma in het gewone tempo wordt gegeven, zijn er klassen voor kinderen met een meer organisch bepaalde ontwikke- lingsachterstand, klassen voor kinderen bij wie de achterstand over- wegend situatief bepaald is en klassen voor kinderen die uitgesproken vlot leren (3) .

De directie van school nr. 290, die op een onderwijsdag kennismaakte met het programma `De basis van de communicatie', hoopte hiermee een instrument in huis te halen dat ener- zijds gericht was op de compensatie van de achterstanden waarmee veel van hun leerlingen op school kwamen, anderzijds op verbetering van de onderlinge relaties op school. Zij plaatsten het programma op het rooster van alle eerste klassen, tussen de `gewone' leervakken in. Doordat het materiaal dat de auteurs selec- teerden voor `De basis van de corn-

municatie' nauw aansluit bij dat van de leesles en de lessen `De wereld om je heen', waren de lessen van het nieuwe programma voor de leerlingen geen vreemd vak apart. Integendeel, in het programma van Shipítsina komen onderwerpen op een speelse manier aan de orde, die ook in `De wereld om je heen' behandeld wor- den. Op deze manier ondersteunen beide programma's elkaar: de lessen in `De wereld om je heen' zijn meer op de cognitieve ontwikkeling gericht en de lessen van `De basis van de communicatie' meer op de persoon- lijkheidsontwikkeling.

Continuïteit door de leerjaren heen poogt men in school nr. 290 te be- reiken door het programma `De basis van de communicatie' concentrisch uit te bouwen. Met een concentrische wijze van organisatie van de leerstof is men in het Russische regulier en speciaal aanvangsonderwijs goed bekend. Het programma wordt een aantal jaren herhaald, waarbij de thema's ieder jaar terugkomen, steeds wat meer uitgebreid en uitgediept. Zo werken nu alle klassen in het aan- vangsonderwijs op alle niveaus met het programma. Zashchírinskaja is tevens bezig het programma uit te werken voor de klassen 5 tot en met 9. Hiertoe past zij in samenwerking met leraren en directie de thema's aan. Zo komt in de klassen 8 en 9 de nadruk te liggen op het leren van omgangsvormen in verschillende beroepen in handel en dienstverle- ning.

Wat de invulling van het program- ma betreft, laat het programma de leerkracht een grote mate van vrijheid. Daardoor verschillen de lessen in `De basis van de communicatie' in school nr. 290 erg van elkaar. De ene lerares houdt zich precies aan het boekje, de andere vult de aangeboden structuur zelf in, uitgaand van de interesses van haar leerlingen en haar eigen affini- teiten.

370

Alle leerkrachten met wie ik sprak vertelden dat de lessen hen veel extra tijd kosten, maar ook veel opleveren. De effecten zeiden zij vooral te zien in de wijze waarop de kinderen zich tijdens de lessen en daarbuiten gedragen ten opzichte van de lerares en ten opzichte van elkaar: hun leshouding is verbeterd, zij uiten zich makkelijker en de relatie leerkracht- leerlingen is kameraadschappelijker geworden. De jongens gedragen zich vriendelijker tegen de meisjes en de hele atmosfeer in de klas is vrolijker, meer ontspannen geworden (4) . De directie beaamde deze waarnemingen en voegde daar aan toe dat Shipít- sina's programma ook leidt tot meer overeenstemming over het pedago- gisch beleid in de school. Door regel- matig samen te overleggen over de invulling van de lessen in `De basis van de communicatie' en door de verschillende opvattingen over de waarden en normen waar men aan vast wil houden uit te wisselen, ontstaat vanuit de basis meer eenheid in de benadering van de sociale en morele vorming van de leerlingen binnen de school. Het gesprek met de ouders vonden directie en leer- krachten een essentieel onderdeel van dit werk.

5 Tot slot

We hebben gezien dat `De basis van de communicatie' een breed opgezet programma is dat beoogt te voorzien in de behoefte aan didactische instru- menten in het Russische lager onder- wijs om te komen tot andere relatie- vormen binnen de school. Uit het praktijkvoorbeeld blijkt dat het programma is bedoeld als instrument in een vormingsproject met een zorg- verbredend karakter dat het onderwijs van kleuterschool tot het eind van de middenschool moet gaan omvatten. De auteurs van `De basis van de

communicatie' beogen met hun programma leerkrachten een structuur te bieden waarbinnen zij een beleid met betrekking tot sociale en morele opvoeding op school kunnen ontwik- kelen.

De sterke kant van het programma ligt in de systematische benadering van de communicatieve en persoon- lijkheidsvorming van de leerlingen en komt tot uitdrukking in de themati- sche opbouw van het programma als geheel en de opbouw van de lessen in het bijzonder. De keuze van het mate- riaal, die aansluiting bij het overige onderwijs mogelijk maakt, en de concentrische wijze waarop het pro- gramma wordt uitgewerkt voor alle klassen, moeten integratie in het onderwijs garanderen. Het compense- rende karakter van het programma `De basis van de communicatie' komt naar voren in de aandacht voor de brede ontwikkeling van het kind. In vergelijking met soortgelijke Neder- landse programma's is het juist de breedte van het programma, de combinatie van algemeen vormende en compenserende elementen met betrekking tot de sociale en emotio- nele ontwikkeling van kinderen waar- door het Russische programma zich onderscheidt (5). Een ander onder- scheidend kenmerk van `De basis van de communicatie' is de bijscholings- mogelijkheid die het de Russische leerkracht biedt.

Het programma is naast dit alles vooral ook een typisch Russisch programma, waarin veel bekend wordt verondersteld of wordt opengelaten. De lezer zal in het onderwijspro- gramma bijvoorbeeld geen uiteenzet- ting vinden over hoe de aanbevolen werkvormen gehanteerd kunnen worden of over de wijze waarop de lerares de kinderen emotioneel kan ondersteunen en in kan gaan op hetgeen waar de kinderen mee komen. Deze zaken kunnen aan de orde komen in de begeleidende cursus voor

371 PRAKTIJK EN BELEID

leraren, maar zijn niet uitgewerkt als geïntegreerd deel van het onderwijs- programma zelf Ook vindt men in het programma niet hoe de werkwijze aangepast kan worden aan het ontwik- kelingsniveau van de leerlingen. Ook in dit opzicht gaat het programma uit van de specifieke bekwaamheid van de leerkrachten. Aanpassingen van het programma voor verschillende typen speciaal onderwijs zijn wel voorzien in de toekomst.

Sommige elementen van het onderwijsprogramma zullen bij Nederlandse lezers uiteenlopende reacties oproepen. In het bijzonder het uitgesproken normatieve karakter van het programma dat tot uitdrukking komt in gedramatiseerde voorbeelden hoe mensen met elkaar dienen om te gaan in allerlei situaties zal bij de een ergernis, bij de ander bijval oproepen. Hier komt een tamelijk fundamenteel verschil in stijl en benadering naar voren die sterk cultuurgebonden is. In het Russische programma worden expliciet waarden en normen gepre- senteerd over de omgang met de ander in een voor kinderen toeganke- lijke vorm. De auteurs noemen dat positieve gedragsmodellen. In Nederland zal men eerder kiezen voor een vorm waarin men door middel

van activiteiten en het stellen van vragen kinderen aanzet tot nadenken over waarden en normen in de relatie met de ander.

Het programma heeft echter ook vele charmante en bruikbare ele- menten die het voor Nederlandse lezers aantrekkelijk maken om er kennis van te nemen. Vanuit het gezichtspunt van degene die geïnteres- seerd is in het Russische onderwijs is het programma interessant omdat het een kijkje in de klas geeft en heel concreet laat zien hoe daarin wordt gewerkt. Voor diegenen die al langere tijd het Russische onderwijs volgen is het programma interessant omdat het een typisch overgangsprogramma is, met oude en nieuwe elementen, en een beeld geeft van wat aan het veran- deren is en waaraan deze auteurs vast- houden. Voor schoolbegeleiders kan het programma interessant zijn vanwege de opbouw en de structuur ervan. Aan de leerkracht biedt het programma veel leuke en bruikbare suggesties voor het werk met de kindergroep. Juist omdat de culturele context verschilt en het materiaal én bekend is (want universeel) én anders (want Russisch) zet het aan tot reflectie op het eigen handelen.

pelijke adviesraad van het onderwijscomité van de stad Sint Petersburg en vervult tal van advi- serende functies voor het Ministerie van Onderwijs van de Russische Federatie. 2 Het centrale begrip in het programma 'De basis van de communicatie' is het Russische begrip obsjtsjénie, dat in het dagelijks taalge- bruik overeenkomt met het Nederlandse begrip omgang. In het Engels, waar men geen woord heeft voor omgang, wordt het Russische obsjts- jenie in sociaal-wetenschappelijke publicaties vertaald met communication of met social inter-

action. 3 Prof. Shipítsina en haar medewerkster Zashchírinskaja staan op het standpunt dat het beter is het in Rusland gebruikelijke onder- scheid tussen klassen voor kinderen met meer

1 Het programma `De basis van de communi-

catie' is ve rtaald en uitgegeven in het kader van de in 1992 gesta rte Nederlands-Russische samenwerking op het gebied van speciaal onderwijs. Dit samenwerkingsverband wordt in Nederland gecoördineerd door dr. C.M. van Ri j swi j k van het Amsterdamse Gemeentelijk

Pedologisch Instituut en in Rusland door prof.dr. L.M. Shipítsina. Professor Shipítsina is hoogleraar aan de Faculteit Speciale Psychologie van het kind met ontwikkelings- stoornissen van de Staatsuniversiteit van Sint Petersburg. Sinds 1993 is zij tevens rector van de door haar opgerichte Wallenberg- Universiteit, waar hogere lerarenopleidingen worden verzorgd voor het speciaal onderwijs. Professor Shipítsina is lid van de wetenschap-

372

organisch bepaalde ontwikkelingsachterstanden en klassen voor kinderen met meer situatief bepaalde achterstanden te laten vallen. Recent onderzoek van Zashchírinskaja liet zien dat de verschillen tussen beide groepen kinderen te heterogeen zijn om verschillende schooltypes te rechtvaardigen. Zij pleit voor een type klassen voor deze kinderen, binnen het regu- liere onderwijs met individualiserend speciaal ontwikkelend onderwijs. Dit idee is inmiddels op verschillende beleidsniveaus in Rusland over- genomen.

4 De analyse van de onderzoeksresultaten voortvloeiend uit de invoering van het programma is in handen van professor Shipítsina. Tot nu toe zijn daar geen gegevens over gepubliceerd.

5 In het kader van de Nederlands-Russische samenwerking op onderwijsgebied wordt in Rusland sedert enige uren gewerkt aan een Russische aanpassing voor het kleuteronder- wijs van het Nederlandse programma `Ik, Jij, Wij'.

LITERATUUR Bakker, H.E. e.a. (1993). Tussenrapport speerpunt stimulering van de sociaal- emotio- nele ontwikkeling. Amsterdam: Gemeentelijk Pedologisch Instituut.

Groot, R. de e.a. (1997). Inclusief onderwijs. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Hoeben, S.M. & Van Lier, P.A. (1992). Bronnenboek sociaal-emotionele ontwikkeling. `s-Hertogenbosch: Katholiek Pedagogisch Centrum.

Parreren, van C.F. (1988). Ontwikkelend onderwijs. Leuven/Amersfoo rt : Acco.

Sjevtsjenko, S.G. (1996). Variabele modellen voor het onderwijs aan kinderen met leermoeilijkheden in het reguliere onderwijs. In: Defektologija, 1996, 1, 17 - 26. (Russisch).

Shipítsina, L.M., Zashchirínskaja, O.V., Voronova, A.P. & Nilova, T.A. (1997). `De basis van de communicatie'. Een programma voor de persoonlijkheidsontwikkeling van kinderen en voor de ontwikkeling van sociale vaardigheden in de omgang met volwassenen en leeftijdge-

noten. Leuven/Amersfoo rt : Acco Shipítsina, L.M., Zashchírinskaja, O.V.,

Voronova, A.P. & Nilova, T.A. (1996). Azbuka obscènija (Osnovy kommunikacii). Programma razvitija licnosti rebenka, navykov ob5cénija so vzroslymi i sverstnikami (dlja deter ot 3 do 6 let). (Het abc van de omgang/'De basis van de communicatie'. Een programma voor de persoonlijkheidsontwikkeling van kinderen en voor de ontwikkeling van sociale vaardigheden in de omgang met volwassenen en leeftijdge- noten. Voor kinderen van 3 tot 6 jaar). Sint Petersburg.

Shipítsina, L.M. (1996). Special Education in Russia. In: Rijswijk, C.M van, Foreman, N. & Shipítsina, L.M. (1996). Special education on the move. Leuven/Amersfoo rt : Acco.

Zashchírinskaja, O.V. (1995). De dynamiek in de psychische ontwikkeling van leerlingen met leermoeilijkheden in het aanvangsonder- wijs. Dissertatie, aftoreferat. Moskou. (Russisch).

A.M.E. Strumphler is orthopedagoge en volgt sede rt begin jaren tachtig de ontwikkelingen in het Russische (speciaal) onderwijs en in de Russische speciale pedagogiek en psychologie (defectologie).

ADRES VAN DE AUTEUR

drs. A.M.E. Strumphler, Amsteldijk 28-III, 1074 HT Amsterdam

373 PRAKTIJK EN BELEID