Upload
duongtram
View
283
Download
21
Embed Size (px)
Citation preview
1 of 24
2012 CPMA SHORT STORY-ILUKO
THIRD PRIZE WINNER
AUTHOR: SHERMA E. BENOSA
Dagiti “No La Koma” ni Monika
Synopsis
Aggayyem da Monika ken Maisha. Mangmanggedda a dua a kas nurse iti ballasiw taaw.
Agkadkaduada a kanayon manipud panagubingda agingga a nakaturposda iti kolehio. Uray
kadagiti adu nga aramid ken panirigan iti biag, agkuykuyogda latta iti panangkalay-atda iti
agdan-ni-gasat. Agdan ti biag a no maminsan ket nakalaklaka nga ulien ngem kaadduanna a
naginad ken napnuan tuok.
Ngem adda maysa a pasamak a namagsina kadagiti danada. Wenno maysa a pasamak a
nangiturong iti maysa kadakuada iti pannakapaay.
Ngem maysa kadi laeng kadagiti rinibu ket maysa a no-la-koma ni Monika ti makagapu
iti pannakapaay ti maysa a tao iti panangsapulna iti kaibatoganna a langit?
Babaen kenni Maisha, maipakita dagiti rason ken gapu dagiti pasamak. Dagiti nagkaadu a
“no la koma” a nangiduron iti maysa kadakuada tapno sumiasi iti dalan.
“Dagiti “No la koma” ni Monika a kas iti pagsasao nga “awan ti umuna a babawi”. Iti
daytoy a kas iti nagkaadu a rupa ti biag, padasen daytoy nga istoria nga idasar dagiti rason a
mangitunda iti maysa a tao iti panagballaigi wenno pannakapaay.
2 of 24
Dagiti “No La Koma” ni Monika
“Kamaudiananna, nakaruk-atka met laengen manipud iti tangkalmo, fren!”
naitanimitimko idi mangrugin nga agpangato ti eroplano a nagluganak. Bumanugbog pay laeng ti
barukongko iti naglaok a danag ken liday. Kasla kayat daytoy nga artapan ti daranudor dagiti
higante a makina ti kumalkalay-at iti tangatang nga eroplano.
Namrayak a minulenglengan ti agtabonen nga init manipud iti bassit a tawa iti masikigak.
Nasurok a dua nga apagkatlo daytoy ti naitaneben iti barukong ti kasla awan patinggana a
kadanuman ti Red Sea. Saanen a makapurar dagiti rayana. Iti apagtaldiap, ipatom daytoy a
sangatipping a bulan nga agtatapaw iti rabii a napaidaman iti bituen.
Napintas koma a buya a kas kadagiti naglabas a panagaw-awidko nga agbakasion.
Wenno panagawidmi koma manen kenni Monika a gayyemko. Ngem sabali la unay ita.
“Nagpintas! Mabalinen a piduten ta nangatngatotan ngem isu,” sangkaibagak idi kenni
Monika bayat ti panangretratona iti agtabonen nga init.
3 of 24
“Maymayat a, no adda dallingmo a kaduam a mangpidut tapno mabagkatmo,” isungbatna
met idi. Pamrayak a suplian iti isem ti diak maibagasan a panangmatmatna kaniak.
Kas nadekket nga aggayyem, adu dagiti di maputputpot a saritaanmi iti biag. Dagiti plano
ken arapaapmi a matun-oy a kinasaliwanwan. Dagiti padasmi bayat ti idadaliasatmi iti
panagubing agingga iti panagbalasang. Pagel-ellekanmi dagiti lagip ti umuna a panagkursunada
nga iyeg ti panagbalasitang. Dagiti balligi ken pannakapaay iti panagdakkel. Agingga a
nakalpaskami iti kolehio, agkadkaduakami latta. Agkuykuyog. Agkatkatugaw. Saanko ketdi nga
inikkan iti kaipapanan ti sabali nga ipar-paripiripna kaniak idi addakamin iti abrod.
Kas iti kaadduan, adu ti namnama a nasangalmi babaen iti rangtay nga itden ti
gundawaymi a naka-abrod. Ngem kasungani daytoy a panagawid. Ita a gundaway, saankami nga
agkatugaw.
Nagkidemak a pilit a mangsumbra kadagita a lagip. Ngem ad-adda a dimmagsen ti
barukongko.
Kinitak manen ti init idi agangay. Naidumduma ti kinalabagana no idasig kadagiti
malagipko a panangdaydayawmi idi nga aggayyem. Kaarigna ita a kasla sibibiag ngem
agkakapsut a puso. Agtungtunglab iti rabaw ti dimmara a babassit a dalluyon. Agsagsagaba iti
tunggal sung-ab iti pannakataltalpiak itan ti bassit-usiten a pingirna.
4 of 24
Diakon masinunuo no ania ti pangyarigak iti dayta a buya. Langa kadi ti panaginana a kas
panangiladawanmi idi, wenno buya ti nasugatan a malmalmes ken agpapaarayat?
Iti di nagbayag, mangrugin nga agsimpa ti turong ken naitalaga a kangato ti eroplano nga
agpa-Pilipinas. Malikudannan ti init ket nagampayag a nanggisla iti law-ang a namagsina iti
langit ken iti daga. Limnek ti init ket simmublat ti sipnget ken ngisit ti awanan bulan a rabii.
Inrikepko ti tawa ket binay-ak nga agtulid dagiti tiptipdek a lua.
Sinaanak ti maididiaya a mainum sakbay nga iserbida ti pangrabii. Ginaw-atko ketdi ti
bassit a portfolio nga impasirokko itay iti tugawko. Ginuyodko ti folder a nangtiponak kadagiti
dokumento ti kangrunaan a bagahek iti daytoy a panagawidko. Nalagipko ti istoria dagiti
linaonna.
Napanko la pinilit itay bigat a dinagdag ti konsulado iti pannakabaliw ti nagkamalianda a
papeles a masapulkonto iti eropuerto ti Pilipinas. Saankon a naribisar a nalaing gapu iti kaadu
dagiti dadduma a tamingek. Amangan no adda manen kamtudda a kas iti immun-una nga intedda
idi kalman. Pasa-kumplimento nga immayda indaw-as iti lugar a nakatipuntiponanmi kadagiti
pada a Pilipino nga immay nangidaton iti kararag ken tulong. Kamali a nangtantanubutoban ti
kaaduan.
“Awan pay serserbiyo nga adda iti serbisio-sibil. Nagan laeng no ar-arigen, kurang pay ti
letrana idinto a nagdadakkel ti letra dagiti naganyo kadagiti pagiwarnak idiay Pilipinas.
Pagaayatyo la unay ti maki-abay kadakami a kunkunayo a baro-a-bannuar!” impir-ak ti dadaulo
5 of 24
ti militante a gunglo dagiti migrant workers iti pannakabagi ti konsulado.
Napawingiwingak met ngem saanakon a nagun-uni. Pinilitko nga inlaksid dayta a
pannakasimron. Ti importante ket awan koman ti sawsawirko kadagiti turayen iti Pilipinas a kas
nagpadasakon kadagiti immun-unan a panagawidko. Uray man laeng iti daytoy a gundaway,
nakunak iti bagik.
Ngan-ngani makabulan ti pannakaindulto ti panangiyawidko iti napateg a bagahek. Adu
unay dagiti rikititos dagiti turayen ti pagilian nga ayanmi gapu ngata iti naisalsalumina a
napasamak. Inayon metten dagiti adu a pasidumri dagiti bukodtayo a turayen. Nakaro la unayen
a panagsagaba no adunto pay laeng a tuok ti maipasabat iti isasangbayko iti bukodko a pagilian.
No masapul a nadipdiplomasiaak ngem dagiti napusgan a diplomatiko ket aramidek.
Ket tinilmonkon ti nadagsen a sao dagiti madi-dios nga agturay. Doble-danyos, kunak
man, ti naipasurot a dayamudomda iti panangritukarda iti nagkamalianda. Saanak siguro a
makabasol no kunaek nga adda naibudi a pananglais kadagiti balikasda a kas kasukat dagiti
serbisioda.
Agpayso a dakkel ti naitulongda iti pannakapalubos ti bagahek ngem anian a nagadu a
panangdagdag kadakuada. Naimbag laengen ta adu dagiti naayat a kakailian a nangsupusop
kadagiti dadduma a bannog, gastos ken paggastuanto pay. Makuna nga ad-adu pay ti naaramidan
ti kumunidadmi a mangmangged a Pilipino ngem dagiti nakapuesto. Immarakda laengen idi
ngannganin malpas ti problema.
6 of 24
“Tapno laeng maidiarioda iti naluton a pawaragawag. Nalawag a panagpolitiko!” ti dinto
pulos maipangag a dayamudom dagiti makaawat.
Iti pananguyosko kadagiti dokumento, naikuyog dagiti dua a puraw a sobre a nabayagen
nga indulinko iti dayta a portfolio. Binidingko dagiti dua a sobre nga inted kaniak ni Monika iti
umuna nga aldaw a pannakangngeg ti kasona.
“Ngannganik nalipatanen!” naitanamitimko ket ad-adda la ngarud a dimmagsen ti
barukongko.
“No awanto laeng ti gasatko, Maisha, paki-itedmonto bassit kadagiti patpatgek iti biag.
Iyawidnakto ket basaemto laeng ti para kenka intono madanon ti aldaw.” Agpadpadakami idin
nga agan-anug-og.
Kayatko koma idi nga arakupen ngem saanko a maaramid gapu iti napuskol a sarming a
diding a namagsina kadakami a nagbuya ken dimngeg iti uneg ti mahistrado. Diak idi maawatan
agingga nga inyawat ti guardia a pulis kaniak dagiti dua a surat.
Diakto pulos malipatan ti naudi a panangperrengna kaniak idi madanon ti maudi nga
aldaw ti pannakasentensiana. Nagpuligos daytoy a simmango iti turong ti pagtaktakderak. Saan a
mailinged ti apagapaman a tung-edna kaniak dagiti tuok nga iladawan dagiti nalesseb a matana.
7 of 24
Kalpasan iti apagkanito a panagsabat dagiti perrengmi, nagpuligosen daytoy. Nagintek iti
imatangko ti maudi a langana a sibibiag. Ti nabeloan iti nangisit a pakabuklanna a sumirsiripan
dagiti awanan biag a matana. Situtulok a simmurot kadagiti guardiana a mapan iti lugar a
pakabatuanna agingga a magsatan iti anges.
“No koma ngata naituredko a pinatgan ti iparparipiripmo kaniak sakbay a nastrekmo
daytoy a lunod, mabalin a saan a kastoy ti nagbanagam, fren. Ngem ania ti pakaidumaanna koma
iti nagbasolam?” nagsaibbekak iti pannakakitak kadagiti nakapalikod ken nakaposas nga imana.
Duakami laeng nga aggayyem ti makaammo iti naun-uneg a puon ken napait a rason ti
nakapay-anna. Duakami laeng ti makaawat no apay nga in-inut a narakrak ti dati a nalinteg ken
natibker a rangtaymi kadagiti arapaap.
Adu a panangublagko idi kenkuana ngem saan a pulos dimngeg. Ket pimmudno ti
kanayonko nga ibalballaag kenkuana. Natakuatan ti pannakina-naig ken pannakikabkabbalayna
iti baknang a puraw a gan-gannaet. Ngem ammok a namuonan laeng dagiti turayen dayta a rason
tapno mariputda ti kabbalayna. Saan laeng nga is-isuda ti addaan iti kasta a relasion.
Adu dagiti alimadamad a sumagmamano a Pilipino, lalaki man wenno babai, iti addaan
met iti kasta a biag. Naasawaan man wenno saan a kas kadakami nga aggayyem. Kadagiti puraw
man wenno de-kolor a puli basta adda kano paglinglingayanda, wenno adda kanaig a dakkel a
kuarta a maliksabda. Uray kadagiti Pilipino a dimmur-asen ditoy ket adu metten kadakuada ti
nagbalin a biktima wenno nangbiktima iti padada a tao maigapu iti pirak.
8 of 24
“Para iti nadaras nga ilulung-aw,” insilpo naminsan ni Monika ti litania ken rasonna idi
sinalangadko idi agpakada a saanen nga aggian iti dormitorio a paggigiananmi a kas ganggannaet
a mangmangged.
Gayam, masisiim ti gayyem ni Monika maipuon kadagiti agramramaram a sindikato ti
droga iti sangalubongan ken ti agdinamag a pannakausar dagiti Pilipina a taga-awitda.
Nagsuspetsaak met idi maigapu iti nabaknang ken naestilo a panagbibiag daytoy iti laksid ti
kaawan iti makuna a trabahona. Agbinulan daytoy nga agpukaw santo agpakita a di
mapakpakadaan. Makita ketdi ti dakkel a nagbaliwan ni Monika manipud idi agkabbalayda.
Uray dagiti mangnamnama kenni Monika iti Pilipinas ket nagbaliwda. Segun kenni
Tatang, pimmalangguad dagiti nagannakna gapu iti dakkel a maaw-awatda.
Naaresto met ti kabbalay ni Monika ngem napagawid laeng iti puonna a pagilian ta awan
ti naalada a pammaneknek a droga. Ken maigapu siguro payen a maysa daytoy nga umili
manipud iti pagilian a dakkel ti impluwensiana iti sangalubongan.
Ngem ni Monika ti naitaldes gapu iti imoralidad. Kas maysa a nars iti mabigbigbig nga
hospital, saan a pinakawan dagiti pulis. Ket iti laksid iti adu a pannakaiyapela ti kasona, saan a
napakawan ni Monika.
9 of 24
Pammutbuteng a ballaag kadagiti nakapimpiman, inyikkis ti kaunggak idi timbangek ti
kinabangking ti hustisia para kadagiti napanglaw a puli. Wenno dagiti nabaybay-an a pulin sa
ketdi itay.
Nakaam-ames a pannusa. Ken nakababain a pammabasol. Ngem iti kaunggak, maysa a
nakaayay-ay a panagsakripisio ti makagapu. Kadi?
“Agkasapulan la unay dagiti patpatgek iti biag, fren.” Dayta ti nagbalinen a rasonna iti
panagbaliwna. Uray iti laksid ti adu a panangupayko kenkuana. Uray ammok nga umdas ti
agpada a sueldomi ken kaadu ti ipatpatulodmi idi maymaysa pay laeng ti turong ti biagmi.
Maigapu iti nalablabes pay ngem agkabsat a langen-langenmi ken iti laksid iti nagbaliw a
pamay-anna tapno agkakuarta, napagtalinaedmi ti singed ken respeto ti kalintegan ti tumunggal
maysa kadakami. Ngem adda pammabasolko iti bagik iti nagbanaganna. Nagbalinak a paset
dagiti palimed a gapu ti nakaigarangugonganna iti pannakapaay.
“Basaemto laeng ti para kenka intono madanon ti aldaw.” Kasla arasaas nga agbibitin iti
angin ti agarup impukkaw idi a bilin ni Monika. Natukay ti ayus dagiti lagipko iti apagapaman a
panaglag-oy ti tayab ti eroplano.
Inapirasko manen ti sobre a nakailanadan ti naganko. Ita laeng a madlawko a napuskol
ken nadagsen. Agpigpigerger dagiti ramayko a nangin-inayad a nangpigis iti maysa a murdong ti
sobre a para kaniak.
10 of 24
Kakuyogko itan nga iyawid ti gayyemko. Isu ti kunkunak a napateg a bagahek.
Nakakahon iti kasla awan an-aniamanna. Kahon a tabla a pinagsasaip iti lansa ken nabarikesan
iti tallo kalinia a dos-por-dos a kasla ketdin rumkuas ti nagianna. Iti uneg dayta a kahon ket
maysa a kadawyan a lungon a selyado ken nailanang.
Maysaak kadagiti napusgan a saksi idi ipanda dita ti bangkay ni Monika. Kasla karne nga
awan aniamanna nga inyalisonda iti saan nga agubo a pagikkan a naikkan iti pangpreserba tapno
saan a malungsot.
“Naaramidkon ti umuna a kiddawna. Ita siguron ti rumbeng a panawen tapno basaek,”
insaninglotko ket inin-inayadko nga inukrad ti nauyosen a lima a pahina a surat.
Ngem masdaawak ta kasla naseroks laeng ti langana. Kasano a napaseroksna daytoy,
sinaludsodko iti bagik. Maigapu iti nagpaiduma a kinaigetda, adda pay ngata kalintegam no
nakabaludka iti dayta a pagilian? Ngem saankon nga inusig ti kapanunotak. Impapanko lattan
nga intedda a kas maudi a kiddawna kadagiti turayen ti pagbaludan.
Naisurat ketdi iti ima ken iti di mapagduduaan nga estilona a panagsurat. Kadawyan nga
estilo ngem naurnos ken nadalus, kas iti kapintas ken kina-alegriana a balasang.
“Diaskeka a babai,” inngayemngemko ti sinningedmi a pagsasao ken arkos ti dilami a
dua. “Uray iti pagbaludan ken iti maudi a takdermo, natangigka latta. Sayang ta dimo impakat
11 of 24
dayta a tangig ken laing iti pudno a taray ti biag.” Pinespesko dagiti lulua-ak iti napaut ket
pinilitko a lagipen dagidi naragsak a kanitomi nga aggayyem.
Nagmulagatak idi maalak ti naan-anay a riknak ket inrugik a basaen ti surat ni Monika.
Ngem nasdaawak ta iti umuna a paset ti surat ket orihinal ti tinta ti naisurat.
Patgek a Maisha,
Pasensiakan no sika ti nagbalin a rangtayko iti panagsublik kadagiti patpatgek iti
biag. Pakawanennak koma kadagiti adu a nagkurangan, maipangruna la unay iti
isisiasik iti dalanta, ken kadagiti saanko a panamati kadagiti pammagbagam.
Malaksid iti daytoy ababa a parapo a naiturong kenka, ad-adda a para iti
pamiliak ti orihinal a linaon ti maikadua a surat. Padasek ti dumawat iti pannakaawat
ken pammakawan kadakuada. Kayatko a mabasam ket tulongannak a mangipalawag ti
gapu daytoy a pasamak iti biagko.
Ammok a nasarsariwawek ti utekmo ngem siak. Ket malaksid iti
panangipaawatmo iti pamiliak ti mensahe ti pannakapaayko a mangtun-oy kadagiti
tarigagayda, itedko kenka ti karbengan a mangisurat iti kabibiagko. Yantangay kunak, ta
pasetnaka mettten dagiti tagainep ti kaaduan ken dagiti agpada nga arapaap ken
tarigagayta a nasaliwanwan a biag. Awanto koma ti ilimedmo. Bareng isu laeng ti
maiparanudko kadagiti sumarsaruno a manggandat met a mangsapul iti rangtay a
mangitunda iti nasaysayaat a biag.
Toy gayyemmo,
12 of 24
Monika
Dayta laeng ti paset a para kaniak. Intuloyko a binasa ti naseroks a pasetna.
Kadagiti patpatgek,
Kasungani daytoy dagiti amin a suratko. Saanen a listaan daytoy no kasano a
mabingaybingay dagiti nagian ti kahon nga impaw-itko. Ammoyo met siguron ti
nakapay-ak. Siak itan ti nakakahon...
Inulit-ulitko a binasa ti surat ni Monika. Awan linabsak iti tunggal balikas a naisurat.
Makatawenen manipud naitabon ti gayyemko. Makatawen metten a saandak a
pagtimtimkan dagiti nagannak ni Monika manipud naiyawatko daydi suratna kalpasan ti tabon.
Diak ammo no ti surat ti timmakder a pader iti nagbaetanmi a nangsagiben iti dati a nasayaat a
langen-langenmi idi sibibiag pay daydi Monika, wenno ti saanda a pannakakita kenni Monika
sakbay a nadusa. Diak maibaga.
Nagdesisionak a saanen nga agsubli iti trabahok iti Tengnga a Daya. Umanayen dagiti
naipundarko. Wenno dagiti naipundar dagiti dadakkelko manipud kadagiti impawpaw-itko idi.
13 of 24
Ita a bigat a panagturongko iti inaramid ni Tatang a kalkalapaw, nadarimusmosak ti
apagapaman a panangtaliaw kaniak dagiti nagannak ni Monika iti ilalabasda. Banag a saanda nga
inar-aramid iti uneg ti maysa a tawen aglalo no addaak iti daytoy a kalkalapaw. Limmakay ken
bimmaket la unay ti langada iti unos ti makatawen a pannakaawan ni Monika.
Adda ti kalkalapaw iti tengnga ti bassit a kamanggaan a nagatangmi a naudi. Nagbalinen
daytoy a lugar a naulimek a pagpakniak no adda kayatko nga urnosen iti panunot, biag ken
pagbiagan. Wen, siak ti nanggatang iti daytoy a talon manipud iti bangko a nangdispalko iti
daytoy dati a sanikua dagiti dadakkel daydi Monika.
Basbasaek manen ti surat ni Monika. Madama a bal-balabalaek no kasano nga isuratko ti
biagna kas kiddawna. Uray datin a nagsursuratak iti pagiwarnakmi idi iti kolehio, saanko a
mabukel no kasano nga ipaawatko a simple para iti kaaduan dagiti mensahena.
Inrugi ni Monika iti suratna ti panagyamanna kadagiti dadakkelna iti pannakaragpatna a
kas nars. Maibilangkami kadagiti napagasatan a nakaadal. Nupay saan nga amin a gan-gannaet a
mangmangged ket kas kadakami ti pannakatratona, imbatadna a kasla kami balud iti lugar a
nakaipadpadanmi. Ketdi, ad-adu pay dagiti narigrigat ti kasasaadna a kas gan-gannaet a
trabahador.
“Dakami dagiti kabaroanan a tagabo. Awan ti karbenganmi a kas tao ditoy. Ti laengen
panagsueldomi ti pakaigidiatanmi tapno pumadakami kadagiti mailaklako a tagabo idi un-unana.
14 of 24
Ngem ania ngarud, ditoy met ti pakasapulan iti nawadwad a pirak,” reklamo ni Monika iti
suratna.
Ngem ti kinaagpaysona, sainnek ti sangkaaduan a kas kadakami dayta a reklamo. Sainnek
a dinto a pulos mangngegan gapu ta maringbawan daytoy iti kalanggiking ti pirak. Sainnek a
nagbalin a maysa a saludsod. Ket iti saankon a panagsubli, in-inut a naawatak dagiti rason no
apay a nasurotan ken nagessem ti gayyemko iti nalablabes ngem iti kabaelanna.
“Wenno nagessem kadi? Saan ngata a nangato unay ti tayabna nga arapaap nga induron
ket pinagsuek ti napigsa nga allawig nga awanan angin?” ti burburtiak iti bagik.
“Awan ti dakesna no agidulinka. Agpundarka iti daga a pagdissuam iti itatayabmo,
anakko. Uray no paggugubatanda, dagamto latta. Kukuamto latta a di masasaan,” malagipko ti
imbaga ni Tatang kalpasan a nasakami met laeng dagiti daga a naisaldada idi agkol-kolehioak
pay laeng. Kasta met idi nagkasapulanak iti dakkel a kantidad para iti panagabrodko.
Nanayonan a nanayonan dagiti napundarko agingga a makaparnuay daytoy iti kantidad a
maigatangto manen iti sabali a daga. Agingga a naisilpo daytoy a sanikua da Monika.
Ngem maisupadi iti kapanunotan ni Tatang iti linia ti kapanunotan dagiti kuna daydi
Monika nga ay-ayatenna iti biag. ‘Adda no adda, awan no awan’ ti pagsasaoda idi, ket nabaybay-
anda dagiti obligasionda. Obligasion a saan a maiduma kadagiti dadakkelko.
15 of 24
Nangirugida ketdi iti negosio nga adayo ken maigidiat iti pagsapulan a nakairuamanda.
Kas iti kaaduan a naaddaan iti baro a panglakagan, nagbalin metten a narugit kadakuada ti pitak.
linaon ti surat ni Monika, awan pakaidumaanmi kadagiti kaaduan nga adda iti abrod a
mangbussog kadagiti dadakkel ken kakabagiami kadagiti paw-it ken sarabo. Agkuyogkami a
mapan aggatang kadagiti mai-text wenno maitawag iti selpon a bilin. Aggiddankami a
mangpunno kadagiti balikbayan box nga ipaw-it wenno iyawidmi. Dagitoy a kanito ken simple a
pamay-an tapno maiyebkasmi ti nalaus nga iliwmi kadagiti napanawanmi. Pagliwliwaan ken
pagin-inanaanmi ti mangbalkot ken mangipisok kadagiti nagatangmi iti dakdakkel pay ngem
dakami a balikbayan box, no palaw-asan ti agsao.
“Diaske, barbareng no pumudaw pay ni Inang. Dakesna no agadingak pay!”
ikatkatawami no kua no ipisokmi dagiti sabon ken bangbanglo.
Nupay adu dagiti imbinsabinsa ni Monika iti suratna a pagtintinnuladanmi, adda met
dagiti im-impenna nga ibagana koma kadagiti dadakkelna. Nabatad a nairaman iti suratna dagiti
balikas ni Tatang idi naminsan a nakaduak iti saritaanmi kadagiti dadakkelko iti ‘Skype’.
“No la koma kasta met ti aramidenda...,” adda kakuyog a liday ken apal dagiti balikas ni
Monika.
“Ne anakko, saanmo metten a nga ipaw-it ti toothpick,” inrabak ni Tatang idi. “Ammok
met pay laeng ket ti kumayas iti pagingatko a kawayan. Agurnongka ketdi ta dimo laeng ammo
16 of 24
dagiti pasamak a dumteng iti masakbayan. Saanmo koma a lipatan ti kababalin ni Ilokano. Saan
a dakes nga ugali ti kinakuripot. Iti umno a lugar, panawen ken pasamak, maysa dayta a nasayaat
a galad.” Napait ti isem ni Monika idi mangngeganna dagita a balikas ni Tatang.
“Saan sa metten nga agbiag dagiti dadakkelko no saanak nga agpaw-it iti binulan, fren,”
nasao kaniak naminsan ni Monika idi saanak a simmurot nga agpaw-it iti maysa a panagngudo ti
bulan idi bumayagkami bassiten iti abrod.
Idi nabiitkami pay, agpadakami a nangipuonan iti pagabono iti talon dagiti dadakkelmi.
Ngem saan a pulos a dimmawat dagiti dadakkelko para iti pannakatrabaho ti talon. Maigidiat
kadagiti dadakkel ni Monika ta panay tinangdanan ti pannakatrabaho dagiti talonda.
Nagangayanna, saanen a pulos nagtalon dagitoy.
“Kaasi ti Apo ket napigsakami met pay laeng ken inam nga agtrabaho. No ar-arigen ket
asin laengen ti gatangenmi. Sika a no kayatmo pay ti gumatang iti baybay ta agaramidkamin iti
bukodtayo nga asin,” ti rabak ni Tatang a kasla nalimed a pananguyawna kadagiti nagbalinen a
don ken donia gapu iti aw-awatenda a doliar. Wenno dagiti kaarigna maiparangkap a kuarta.
Iti panagtalinaedko iti lugarmi, in-inutko a nadlaw ti dakkel a nagbaliwan ti kita ti
panagbiag dagiti umili. Wen, agpayso dagiti napaliiw ni Monika a kas inlanadna iti suratna.
Kasta met dagiti ibagbaga ni Tatang.
17 of 24
"Saanen a kasla idi ti ugali dagiti tao.” Nagtalinaed a saludsod kaniak dayta a linia iti
surat ni Monika. Diak idi maawatan no ania nga ugali ti ibagbagana.
“Kadawyan laeng nga agbaliw ti tao a mangyanatup iti panagsukat ti panagbiag. Agbaliw
para iti napinpintas a pagsayaatan,” kinunkunak met idi.
Ngem siak met laeng ti nakasungbat iti dayta a saludsodko iti maysa nga aldaw a
panaggapok iti ili a napan gimmatang iti asin para iti bugguongen ni Nanang a munamon.
“Ania ket a kuriputmon, aya, balasangko. Asin laeng ti ginatangmo? Sapay no dika pay
met dati a balikbayan!” Nadlawko ti apagapaman a nailinged a libbi ti di pangadaywen a
karrubami a baket a nakiluganak iti traysikel. Naggapu kano idiay kabisera a nakitienda. Napno
iti burluloy a balitok ti tengnged ken pungua-punguanna. Dua dagiti annakna a naka-abroad.
Kandidata kanonto pay ti maysa intono sumangpetda iti balikbayan night iti umadani a piesta ti
ilimi.
“Dagiti napasindayag ken kaay-ayona ti agpatnag a mapadpadayawan,” nalagipko ti
sungbat ni Tatang idi nasaok naminsan ti maipapan iti balikbayan night.
Immisemak laeng ket namrayak a pinalabasan ti agliplipias a basket ti baket. Sabali laeng
ti adda iti kargadera ti traysikel. Agpayso, adu ti ginatangna. Karne, lames ken no ania la ditan
nga agkakaimas a makan. Ngem ti siddaawek ket no apay a gimmatang iti saluyot ket kaaduna
ita kadagiti paraangan.
18 of 24
“Naim-imas ti saluyot no gatangen aglalo no idiay mall, Neneng.” Nabasana siguro ti
adda iti panunotko.
Nagdengdengngegak lattan kadagiti istoriana maipapan kadagiti ipawpaw-it dagiti
annakna agingga a dimsaag. Diak man laeng nasao a napno pay laeng ti dakkel a freezermi iti
agbinulan a panagparti ni Tatang manipud kadagiti tarakenna a naisangrat a para sidami laeng.
Isilpok koma pay nga amangan no tay saluyot nga immayda inangkat idiay balay itay parbangon
ti nagatangna.
Kas iti selpon ken internet, nabiit a naiyuso ti ipapan panaggatang ken panagpallailang
kadagiti kasla nagtubo nga uong a mall iti probinsia. Naaliston dagiti pamay-an ti panagbiag.
Saanen a kayat dagiti dadduma ti agparnuay, ti agmula. Kadagiti kaadduan, al-aliston ti
gumatang laengen.
“Dakes kadi ti agarapaap iti biag ti baknang? Dakes kadi ti agessem kadagiti nasayaat nga
idateng ti kabaroanan a panagbiag, Tatang?” imbalesko a pangtingiting ken pangkarit iti ad-adu
pay a kapanunotan ti amak iti naminsan a nabayag a nagsarsaritakami iti daytoy met laeng a
kalkalapaw. Ammok ngamin a sabali ti panawen a dimmakkelak iti panawen ti nangpadakkel
kaniak.
Managbasa ken manangimutektek ti dakkelko a lakay. Natungday man ti tinarigagayanna
nga adal gapu iti kaaduda nga aggigiddan nga agkakabsat idi agkolehio, lumtaw latta ti
19 of 24
nakaiyanakanna a talugading. Insanayna dayta a kababalin a mangdasigdasig kadagiti pasamak
iti aglawlawna. Politika man wenno dagiti simple ken nadayaw a panglakagan ti simple a
panagbiag. Panagbiag a kabalinantayo a gaw-aten iti bukodtayo a batog a langit uray saanka nga
agbatay, kinunana man kaniak idi kapeggesko ti agdakkel ken agarapaap.
“Adda iti tao ti panagtimbang ken panagterred, balasangko. Nadayaw ti pudno a
bumaknang a kabuyogna ti panagterred. Kakuyogna dayta no kasano nga ibiagmo dayta a
kinabaknang. Ibusem kadi laeng wenno paaduem? Sika met lang ti nangibaga kaniak idi. Saan
nga agtubo ti kuarta kadagiti diding idiay abrod. Uray sadino, agpayso dayta a pagsasao. Ngem
adu dagiti aginbubulsek. Wenno sadut. Wenno nagbalin a nasulit gapu iti naiparangkap a kuarta
a saan a namulagatan no kasano a sapulen. Adun dagiti arigna pakabasolandan ti uray
mangipasok la koma iti madawat a sanga ti marunggay iti paraanganda tapno adda pagsidaan.”
“Daanen a drama dagita a saritaan,” isungbatko koma ngem nagtalinaedak a nangimdeng
kadagiti ibagbaga ni Tatang. Ammok a dagiti saona ti nagbalin a natibker a tekkenko iti rakit ti
taaw ti biag a kas kinalikaguman koma met ni Monika iti suratna.
“Kas makitam,” intudo ni Tatang ti nalawa a kataltalonan iti adayo a makannawanmi,
“in-inuten a mapukpukaw ti kalakayan ken kasiguraduan pay laeng a pagbiagan ti tao.
Tinallikudandan ti panagtalon. Maigapu daytoy iti napalaw-as a panangitandudo dagiti turayen
kadagiti kunkunatayo a ‘kabaroanan a bannuar.’ Adu ti kibaltangna dayta a pamanunotan. Maysa
ti saan, wenno nakurang, a pannakaisagana ti panunot ti agngayangay nga agbalin a baro a
bannuar tapno umadu pay ti pagbalinan ti masapulanna. Awan dakesna no ti maysa a nakaadal
20 of 24
ket sublianna ti talon ta dita nga ipakatna ti nangatngato a pannakaammona. Ket iti irarang-ayna,
adu ti mairaman.”
“Mairaman metten ti pannakaisagana ti kababalin dagiti agawat iti kuarta,” innayonko
kabayatan a mulmulenglengak dagiti talon nga intudo ni Tatang itay. Agpayso, adu dagiti saan a
namulaan. Kaadduan kano a kukua dagitoy dagiti adda abrodna.Nalagipko la ket ngarud ti
burluloyan a baket a kaarubami ken ti kinunana maipapan iti saluyot.
“Saan a marukod ti kinarang-ay ti maysa a pagilian babaen ti kinaadu dagiti mapan
aggatang kadagiti mall. Wenno kasano ti kadakkel ti dagup a maipaw-it a doliar dagiti OFW iti
tinawen. Narang-ay ti pagilian a makaparnuay a mismo iti umdas a taraon a kabaelan a gatangen
ti sapasap nga umilina. Ti naimas ken kadawyan a taraon ket saan koma a para laeng kadagiti
aglanglanga a baknang a tumarayutoy kadagiti malls. Sangapirit laeng a paset dagiti umili dayta.
Ad-adu dagiti mabisbisinan nga umili a gumawgawawa iti bingayda iti makunkuna a progreso.”
“Addan iti tao a mangtimbang iti kayatna a paglugaran iti kinabaknangna, Tatang.” Kas
kadagiti naibalikas ni Tatang, tinuladko ti nabasak nga insurat ni Monika maipapan iti naestilo a
biag a nasurot dagiti nagannak ni Monika.
“Kabayatanna, asino ti agnumnumar iti ganansia manipud iti kuarta dagiti mangmangged
iti ballasiw taaw? Dagiti dadakkel a kapitalista nga akinkukua kadagiti lugar a paggastosan para
iti apagkanito a ragsak ken nam-ay. Lugar a paguperan dagiti saannan kayat ti agtalon, dagiti
saannan a kayat ti mangitukit, mangtaraken ken mangani iti bukodna a taraon. Lugar dagiti
21 of 24
saannan a kayat ti saluyot iti par-paraangan. Ngarud, dagiti dolyaryo ket maaramat a pagangkat
laeng iti makan iti sabali a pagilian. Makan a kabalinantayo met a patanoren a sangkailian a kas
iti pagay. Iramanmo metten dagiti ibulsa dagiti buaya ti sosiedad,” intuloy ni Tatang.
“Kasano ngarud a naawagankami iti baro a bannuar, Tatang?” sinaludsodko nupay
ammokon ti sungbatna. Nalawag nga ammok nga idi pay laeng a naawatan ni Tatang ti agdama a
taray ti biag a kas kadagiti linaon ti surat ni Monika. Agingga a di mausar dagiti paw-itmi a
kuarta iti nasapasapan a panagrang-ay, ti kinabannuarmi nga awag dagiti turayen ket maysa
laeng a patpatiray-ok.
“Napateg ti kuarta wenno balitok. Ket no pagbalinen ti tao ti kuarta a kuerdas iti biagna,
masapul ngarud nga ammona a taraknen ken saluadan. Ta kas iti bunga a makan, aggapu daytoy
iti bukel a pinadakkel ken tinaripato iti adu nga anus ken panaguray tapno agbunga iti ad-adu a
makan. Usarem koma ti balitok a mangpaadu iti makan. Iti dayta a pamay-an ket adu ti
mairanud. Ket ditanto a patiek a maysaka a bannuar,” inggibus ni Tatang iti panangsarurongna
kadagiti “no la koma” iti dina met nabasa a surat ni Monika.
Kinupinko ti surat ni Monika iti maudi a gundaway. Iti panunotko, nagin-inut a nagu-
urnos dagiti balikas nga insuratna para iti buklek a pakasaritaanna. Kas kaurnos dagiti imbagbaga
ni Tatang. Malaksid kadagiti tallo a balikas a kadarato nga isilpona a diak maisapulan iti lugarna
— “no la koma.”
22 of 24
Rimmuarak iti kalkalapaw ket nagtarusak iti bangkag. Apagapaman a masagiden dagiti
mula a mais ti pagattumeng a gayadan ti sabongan a dasterko. Adu dagiti kattubo a saluyot
kadagiti baet dagiti inaray. Kinautko ti gurabis a kanayon nga ibulbulsak tunggal basaek ti surat
ti gayyemko. Sinindiak ti iggemko a surat.
Naggayabgab ti dila ti apuy a pinal-idan ti apagapaman a nabara a pul-oy ti angin iti
malikudak. Inibbatak ti ngannganin makan iti apuy a surat. Binay-ak dagiti dapona a maiwaris
kadagiti nadam-eg a bingkol a binurak dagiti naglabas nga arbis.
“Ladingitek ti saanko a panangawat iti daydi ayat nga ididiayam, Monika. Saanko a
maaramid ti inaramidyo iti kinab-kabbalaymo. Ngem no kas pangarigan ta pinatgak dagiti
paripirip mo idi, naisalakanka ngata koma? Malaksid iti pannakadusam iti patay iti dayta a naiget
a kultura, diak makaarikap ti umno a rason tapno mapatasak, no di man madupirko, dagiti
pagrukodan a sapulen ti agdama a gimongtayo. Agpadata idi a nagarapaap, fren. Malaksid
kadagiti “no la komam,” nagapuraka unay. Nupay agpayso nga addan dagiti nakapangalen iti
biag manipud pay idi naiyanakda, adda naitalaga a tukad iti agdan ti biag a pangalen ti tunggal
maysa para iti iyuulina iti kaibatoganna a gloria. No dika koma limmagtaw, saanka koma a
naikarasukos.”
Awanen panagaripapa ti panangiyebkasko kadagiti balikas. Nagbaliw ti pul-oy ti angin.
Adda lamiis a kasla rimkuas manipud iti kaunggak. Ket iti panangiyebkasko iti maudi a paset ti
suratna, kasla naawan ti daginsen a nabayagko a minedmedmedan.
23 of 24
Kas iti pakauna ti surat ni Monika, naisurat met ti taraudi daytoy iti orihinal a tinta. Ket
siak laeng ti makaammo iti dayta a palimed. Ti panagpudnona iti sabali a panagayatna kaniak idi
sumina iti pagyanan.
“Ngem ammuem koma a saanka a pulos binabalaw iti panangsupiatmo iti sabali nga
ayatko a para kenka, “ inggibus ni Monika iti suratna.
“Agyamanak,” kinunak iti arig panangiyadayona kaniak iti ammona idin a mabalin a
pakairamramanak iti biag nga iyeg ti kinakurang wenno kinalabes ti panagessem kadagiti
naindagaan a bambanag. Ket saan a kasapulan a nagpiliak. Saannak a pinilit.
Tinangadko ti umasul a langit. Nadlawko ti atiddog a puraw a linia a naiyuged iti babaen
ti adayo a law-ang a nagpatinggaan ti tinangadko a nagyamanan. Sinurotko ti uged. Tugot ti
nangato ti tayabna nga eroplano.
“Mano man ngatan dagiti nagasat a naglugan? Wenno dagiti mangiduron iti gasat tapno
maragpat dagiti arapaap iti biag? Dagiti pumanaw ken mapanawan. Ken dagiti allawig a
sumursurot wenno agur-uray a mangiduron wenno mangrippuog iti gasat.” Inridisko ti balikas a
gasat. Kas kalawa ken kinadatdatlag ti langit, dinto pulos masinunuo no ania ti idateng ti gasat.
24 of 24
Natungday dagiti saludsod iti panunotko idi pagtimkannak ni Tatang iti adayo a
malikudak. Kaduana dagiti dadakkel ni Monika. Agturongda iti ayanko.
Iggem ti ama ni Monika ti natiradanen a kasla takkiag a sanga ti marunggay idinto a
nareppet a bulong ti saluyot ken sabong ti karabasa ti iggem ti inana. Nateng dagitoy a naggapu
iti paraanganmi. Sia-annad a linisian dagiti agassawa dagiti apagtubo a saluyot iti yaasidegda
kaniak.
Inarakupdak. Ket nariknak ti panagkulpa ti allawig nga imetda makatawen kalpasan a
naitabon ni Monika.