Część gramatyczna

01.10.2008

Część gramatyczna (Nicole Nau, tłumaczenie Piotr Grablunas)

SKRÓTY:

mian. = mianownik

cel. = celownik

rodz. = rodzaj

rodz. m. = rodzaj męski

rodz. Ŝ. = rodzaj Ŝeński

miejsc. = miejscownik

dop. = dopełniacz

biern. = biernik

l. poj. = liczba pojedyncza

l. mn. = liczba mnoga

np. = na przykład

tzn. = to znaczy

tj. = to jest

łot. = łotewski

os. = osoba

dosł. = dosłownie

I rozdziały 1-10 Wstęp i rozdział pierwszy ....................................................................................... 3

Kategorie gramatyczne rzeczownikowa i czasownikowa

Deklinacje

Czasownik būt 'być': czas teraźniejszy

Czas teraźniejszy czasowników studēt, dzīvot (pierwszy typ odmiany czasownika)

Rozdział drugi ....................................................................................................... 7

Mianownik, biernik, miejscownik (dekl. I, II, IV, V; zaimki osobowe; kas 'kto, co')

UŜycie biernika i miejscownika

kas, kurš, kāds: uŜycie

Czas teraźniejszy czasowników lasīt, zināt (trzeci typ odmiany czasownika)

Rozdział trzeci......................................................................................................11

Celownik (dekl. I, II, IV, V; zaimki osobowe; kas 'kto, co')

UŜycie celownika

Konstrukcje dzierŜawcze (man ir ...)

Znaczenia miejscownika

Liczebniki (1-9)

Czas teraźniejszy czasowników mīlēt, gribēt (drugi typ odmiany czasownika)

Czasownik: formy czasu teraźniejszego

Rozdział czwarty i piąty.........................................................................................15

Alternacje spółgłoskowe rzeczowników

Dopełniacz (dekl. I, II, IV, V; zaimki osobowe; kas)

UŜycie dopełniacza

Zaimki osobowe i dzierŜawcze

Tworzenie przysłówków od przymiotników

Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 2

01.10.2008

Rozdział szósty.....................................................................................................22

Nazwy miejscowe występujące tylko w liczbie mnogiej – pluralia tantum

Przyimki (prepozycje)

Czasownik: czwarty typ odmiany (braukt, nākt, Ħemt)

Alternacja spółgłoskowa w czasie teraźniejszym

Tryb rozkazujący (imperativus)

Rozdział siódmy ..................................................................................................26

Rzeczowniki pluralia i singularia tantum

Deklinacja VI (-ij), liczba mnoga: brokastis, acis, Cēsis ...

Deklinacja III (-um): tirgus, alus, medus, Mikus...

Zaimki wskazujące tas (tas, tā, tie, tās) oraz šis (šis, šī, šie, šīs)

Stopień wyŜszy (comparativus) i porównania

Koniugacje czasowników

I koniugacja (krótka): alternacje spółgłoskowe i samogłoskowe w czasie teraźniejszym

UŜycie przypadków

Rozdział ósmy......................................................................................................35

Deklinacja VI (-ij), liczba pojedyncza: acs, sirds, pils, valsts

Liczebniki porządkowe: pirmais, otrais, trešais...

Stopień najwyŜszy (superlativus): mans (vis)labākais džemperis

Końcówka określona: mianownik i miejscownik

Rozdział dziewiąty ...............................................................................................38

Deklinacja IIb

Końcówka określona: biernik i dopełniacz

Czas przyszły

Czasowniki I koniugacji

Czasowniki zwrotne: 3 osoba czasu teraźniejszego

Rozdział dziesiąty .................................................................................................42

Zaimki tas oraz šis: Celownik i miejscownik

Czas przeszły

Tabele...............................................................................................................44

1. Deklinacje

2. Końcówka określona i nieokreślona

3. Zaimk tas un šis

4. Zaimki osobowe

5. Odmania czasowników


01.10.2008

Wstęp i rozdział pierwszy

Wstęp

W języku łotewskim, tak samo jak w wielu innych językach europejskich, wyrazy mogą mieć

róŜne formy gramatyczne, tzn. wyrazy odmieniają się. Głównym wykładnikiem tych form w

języku łotewskim są końcówki, które przyłączane są do tematu wyrazu:

meiten-e / meiten-es ‘dziewczyna / dziewczyny’

Rīg-a / Rīg-ā ‘Ryga / w Rydze’

skaist-s / skaist-a ‘piękny / piękna’

studē-ju / studē-jam ‘studiuję / studiujemy’

Końcówki wyraŜają kategorie gramatyczne. Rzeczowniki, przymiotniki i zaimki mają w

języku łotewskim następujące kategorie:

• liczba student-s / student-i;

(pojedyncza / mnoga) viĦ-š / viĦ-i

• rodzaj jaun-s student-s / jaun-a student-e;

(męski / Ŝeński) viĦ-š / viĦ-a

• przypadek Rīg-a ir skaista. Rīg-ā dzīvo skaistas meitenes.

Ekonomik-a ir interesanta. Jānis studē ekonomik-u.

Kas ir interesants? Ko Jānis studē?

W języku łotewskim moŜemy wyróŜnić pięć przypadków, które są kategorią gramatyczną

obejmującą wszystkie odmienne rzeczowniki oraz przymiotniki: mianownik, dopełniacz,

biernik, celownik, miejscownik. Kilka rzeczowników ma równieŜ formę wołacza (specjalna

forma apelu).

Nie wszystkie wyrazy odmieniają się w sposób jednakowy. Jest kilka typów odmiany, które

określa się mianem deklinacji. Część rzeczowników jest nieodmienna, tzn. podczas odmiany

nie otrzymuje końcówek fleksyjnych i są to np. wyrazy międzynarodowe zakończone na -o:

kino, radio.

Deklinacje

W języku łotewskim jest sześć deklinacji, które charakteryzują się tym, Ŝe kaŜdy przypadek

ma w liczbie pojedynczej odpowiednią końcówkę fleksyjną. W tabeli przedstawiony jest

schemat odmiany przez przypadki dla wszystkich deklinacji.


01.10.2008

Deklinacje

Deklinacja rodz. końcówki

(liczba

pojedyncza)

przykłady

I rodz. m. mian. -s lub -š

miejsc. –ā

Toms, students, joks, kurss,

viĦš, skaists

II rodz. m. mian. -is lub -s

miejsc. –ī

Jānis, teātris; ūdens, suns

III rodz. m. mian. -us

miejsc. –ū

Saldus, Mikus, alus

IV rodz. Ŝ.*) mian. -a

miejsc. –ā

Ieva, Rīga, ekonomika,

viĦa, skaista

V rodz. Ŝ.*) mian. -e

miejsc. –ē

Ilze, meitene, kopmītne

VI rodz. Ŝ. mian. -s

miejsc. –ī

Ventspils, Daugavpils, sirds

*) Wyrazy IV i V deklinacji, które oznaczają istoty Ŝywe płci męskiej, mają rodzaj męski, na przykład:

puika, lauva.

Większość rzeczowników naleŜy do I, II, IV i V deklinacji. Według deklinacji I i IV

odmieniają się równieŜ przymiotniki (skaists, skaista) i wiele zaimków (na przykład viĦš,

viĦa).

Deklinacje III i VI są nieproduktywne i zgodnie z tymi typami odmienia się niewiele

rzeczowników.

Zadanie: Odnajdźcie w kalendarzu łotewskie imiona i ułóŜcie je według deklinacji!

I Toms, .........................................................................................................................................

II Jānis, .......................................................................................................................................

IV Ieva, .......................................................................................................................................

V Ilze, .........................................................................................................................................

III Mikus, .....................................................................................................................................

Czasownik

Czasowniki w języku łotewskim mają następujące kategorie gramatyczne:

• osoba (es dzīvo-ju, mēs dzīvo-jam, viĦš dzīvo),

• czas (teraźniejszy, przeszły, przyszły),

• tryb (na przykład tryb rozkazujący: jautājiet un atbildiet! ‘pytajcie i odpowiadajcie!’,

strādājiet pāros! ‘pracujcie w parach!’)

• strona (strona czynna, strona bierna)


01.10.2008

W niniejszym podręczniku na początku zwrócimy uwagę tylko na tworzenie czasu

teraźniejszego trybu oznajmującego czasowników.

Czasowniki w języku łotewskim są równieŜ odmieniane. Typy odmiany czasownika nazywa

się koniugacjami, ale ze względu na to, Ŝe w tradycyjnej gramatyce łotewskiej terminu tego

uŜywa się na oznaczanie czegoś innego, będziemy dla potrzeb tego opracowania posługiwać

się terminem „typ”. W czasie teraźniejszym wyróŜniamy cztery typy czasownikowe. Swoistą

odmianę ma czasownik būt ‘być’.

Pierwszy typ: dzīvot, jokot, studēt, meklēt, runāt, strādāt...

dzīvot būt

es dzīvo-ju esmu

tu dzīvo esi

viĦ-

mēs

jūs

dzīvo

dzīvo-jam

dzīvo-jat

ir

esam

esat

W odmianie czasowników języka łotewskiego moŜemy zauwaŜyć jedną cechę szczególną:

forma trzeciej osoby w liczbie pojedynczej i mnogiej ma taką samą postać:

viĦš ir students / viĦi ir studenti ‘on jest studentem / oni są studentami’

viĦa ir studente / viĦas ir studentes ‘ona jest studentką / one są studentkami’

profesors strādā / profesori strādā ‘profesor pracuje / profesorowie pracują’

Z tego właśnie powodu wyróŜnia się nie sześć, a tylko pięć róŜnych form osobowych

czasownika (es, tu, viĦš/viĦa/viĦi/viĦas, mēs, jūs). W tabelach na oznaczenie trzeciej osoby

uŜywana będzie osnowa zaimków osobowych viĦš, viĦa, viĦi, viĦas, tj. viĦ-.

Podczas nauki odmiany czasownika najwaŜniejsza jest znajomość form trzeciej osoby czasu

teraźniejszego. W niniejszym podręczniku oraz w słowniku formę tę podaje się w nawiasach

zaraz po bezokoliczniku, na przykład:

dzīvot (dzīvo),

strādāt (strādā).

Na jej podstawie moŜna zawsze ustalić formę pierwszej osoby liczby pojedynczej (es) oraz

formy pierwszej i drugiej osoby liczby mnogiej.

W typie pierwszym forma drugiej osoby liczby pojedynczej (tu) jest zgodna z trzecią osobą,

natomiast w innych typach nie zawsze moŜna przewidzieć jej postać.

Zadania: Utwórzcie formy osobowe od czasowników studēt, runāt, strādāt i jokot. UłóŜcie z

nimi zdania.

Utwórzcie formy od czasownika jautāt i uzupełnijcie nimi tabelę.


01.10.2008

Budowa zdania

NajwaŜniejsze konstrukcje, które pojawiły się w pierwszym rozdziale, dotyczą następujących

zagadnień:

• w jaki sposób tworzyć zdania pytające (Vai tu studē? ‘Czy studiujesz?’; Ko tu studē?

‘Co studiujesz?’);

• w jaki sposób tworzyć zdania zaprzeczone (Es nestudēju ‘Nie studiuję’; Profesors nav

vecs ‘Profesor nie jest stary’.);

• w jaki sposób tworzyć zdania z łącznikiem (copula) būt (Jānis ir students ‘Jan jest

studentem’; Lektore ir jauna ‘Pani lektor jest młoda’.).

Zadanie: Przetłumaczcie podane przykłady i omówcie róŜnice pomiędzy językiem polskim, a

językiem łotewskim. Porównajcie je równieŜ z innymi językami, które znacie!

Terminy

locīt, locīšana locīšanas tips

odmieniać, odmiana typ odmiany

galotne końcówka celms temat, rdzeń, osnowa gramatiskā kategorija kategoria gramatyczna vārdškiras

lietvārds (substantīvs) īpašibas vārds (adjektīvs) vietniekvārds (pronomens) darbības vārds (verbs)

części mowy rzeczownik przymiotnik zaimek czasownik

skaitlis vienskaitlis daudzskaitlis

liczba liczba pojedyncza liczba mnoga

dzimte sieviešu dzimte vīriešu dzimte

rodzaj rodzaj Ŝeński rodzaj męski

locījums nominatīvs ăenitīvs akuzatīvs datīvs lokatīvs vokatīvs

przypadek mianownik dopełniacz biernik celownik miejscownik wołacz

deklinācija deklinacja konjugācija koniugacja Persona osoba laiks

tagadne pagātne nākotne

czas czas teraźniejszy czas przeszły czas przyszły

izteiksme pavēles izteiksme (imperatīvs) īstenības izteiksme (indikatīvs)

tryb tryb rozkazujący tryb oznajmujący

kārta darāmā kārta (aktīvs) ciešamā kārta (pasīvs)

strona strona czynna strona bierna

nenoteiksme bezokolicznik saitiĦa łącznik


01.10.2008

Rozdział drugi

Tworzenie form przypadków

W tabeli przedstawiono końcówki mianownika, biernika i miejscownika liczby pojedynczej i

mnogiej.

Liczba pojedyncza rzeczowników:

Deklinacja I II IV V

mianownik park-s teātr-is kafejnīc-a universitāt-e

biernik park-u teātr-i kafejnīc-u universitāt-i

miejscownik park-ā teātr-ī kafejnīc-ā universitāt-ē

Liczba mnoga rzeczowników:

Deklinacja I, II IV V

mianownik park-i

teātr-i

kafejnīc-as universitāt-es

biernik park-us

teātr-us

kafejnīc-as universitāt-es

miejscownik park-os

teātr-os

kafejnīc-ās universitāt-ēs

Zaimki osobowe:

mianownik es tu mēs jūs

biernik mani tevi mūs jūs

Forma biernika wyrazu kas to ko. Wyraz ten nie ma formy miejscownika.

Przymiotniki oraz zaimki viĦš, kāds, kurš odmieniają się według I i IV deklinacji

rzeczownikowej.

Zadanie: Porównajcie końcówki i odpowiedzcie na pytania:

• Co jest charakterystyczne dla wszystkich końcówek miejscownika?

• Czy biernik róŜni się od mianownika?


01.10.2008

UŜycie przypadków

Biernik

Biernik zaimków osobowych i rzeczowników najczęściej pełni w zdaniu funkcję dopełnienia

(obiektu):

Jānis raksta referātu ‘Jan pisze referat’.

Ilze lasa avīzi ‘Ilze czyta gazetę’.

Studenti meklē kinoteātri ‘Studenci szukają kina’.

Ko tu lasi? ‘Co ty czytasz?’

W zdaniach zaprzeczonych w języku łotewskim dopełnienie ma równieŜ formę biernika:

Jānis neraksta referātu ‘Jan nie pisze referatu’.

Ilze nelasa avīzi ‘Ilze nie czyta gazety’.

Studenti nemeklē kinoteātri ‘Studenci nie szukają kina’.

Biernik uŜywany jest takŜe z przyimkami, na przykład uz:

Ejam uz teātri, uz parku ‘Idziemy do teatru, do parku’.

Miejscownik

Wyrazy w miejscowniku oznaczają najczęściej miejsce, w którym znajduje się jakiś obiekt

lub coś się dzieje. Przypadek ten w języku łotewskim nigdy nie łączy się z przyimkami:

Mēs esam universitātē ‘Jesteśmy na uniwersytecie’.

Studenti ir parkā ‘Studenci są w parku’.

Sekretāres strādā birojā ‘Sekretarki pracują w biurze’.

Wyrazy rozpoczynające się na k

W języku łotewskim występuje wiele waŜnych wyrazów zaczynających się na literę „k”. Przy

ich pomocy moŜna np. tworzyć pytania: kas, kur, kā, kāpēc, kāds, kurš. Mają one wiele

funkcji oraz znaczeń, co powoduje, Ŝe mogą być tłumaczone na inne języki na wiele róŜnych

sposobów.

kas

Przy pomocy zaimka kas moŜna zadawać pytania zarówno w odniesieniu do ludzi, jak i

innych istot, przedmiotów oraz obiektów abstrakcyjnych. Jest to cecha szczególna języka

łotewskiego (i litewskiego), gdyŜ prawie we wszystkich językach świata uŜywa się w tym

celu osobnych wyrazów, na przykład w języku angielskim who i what, niemieckim wer i was

i polskim kto i co.

Zadanie: Przetłumaczcie zdania! Jakich wyrazów lub form uŜyliście w tłumaczeniach, aby

oddać znaczenia zaimka kas?

Kas tu esi? Es esmu Jānis. Es esmu students.

Kas te runā? Te runā Jānis un Toms.


01.10.2008

Kas ir svarīgi tavā darbā?

Kas tevi darbā traucē?

Forma biernika wyrazu kas to ko. NaleŜy o tym pamiętać, poniewaŜ w wielu językach formy

mianownika i biernika są takie same. Przetłumaczcie podane przykłady:

Akuzatīvs: Ko tu studē? ‘Co studiujesz?’, Ko tu dari? ‘Co robisz?’

Nominatīvs: Kas tas ir? ‘Co to jest?’, Kas tevi interesē? ‘Co ciebie interesuje?’

Zaimek kas nie ma formy miejscownika.

Wyrazu kas nie uŜywa się tylko w przy tworzeniu pytań, ale równieŜ w zdaniach

podrzędnych:

Studenti, kas runā lekcijās, mani traucē ‘Studenci, którzy rozmawiają na lekcjach,

przeszkadzają mi’.

kurš

JeŜeli pytanie dotyczy istot ludzkich, często lepiej jest zastosować konstrukcję z zaimkiem

kurš niŜ z kas, na przykład:

Kurš kuru traucē? ‘Kto komu przeszkadza?’

Jānis traucē Tomu ‘Jan przeszkadza Tomaszowi’.

Kurš lasa ko? lub Kas lasa ko? ‘Kto co czyta?’

Wyraz kurš uŜywany jest w pytaniach o indywidualny obiekt lub jednostkę wyodrębnioną

spośród pewnej zbiorowości, na przykład:

Kurā kinoteātrī ir filma "Karībijas pirāti"? Kinoteātrī "Rīga"‘ W jakim kinie jest

(wyświetlany) film „Piraci z Karaibów”? W kinie „Rīga”’.

Kuru grāmatu tu lasi? Es lasu "Grāfu Monte Kristo" ‘Jaką ksiąŜkę czytasz? Czytam

„Hrabiego Monte Christo”’.

kāds

Za pomocą konstrukcji z kāds pytamy o właściwości lub typy:

Kāda ir filma "Karībijas pirāti"? Tā ir laba filma ‘Jaki jest film „Piraci z Karaibów”?

To jest dobry film’.

Kādas grāmatas tu labprāt lasi? Detektīvus ‘Jakie ksiąŜki chętnie czytasz?

Kryminały’.

W pytaniach dotyczących jednostki, którą wyodrębnia się z jakiejś zbiorowości, zaimek kāds

moŜe zastąpić kurš. Zdarza się to szczególnie często w języku mówionym, na przykład: Kāds

šodien datums? ‘Jaki jest dzisiaj dzień?’, Kādā valodā viĦi runā? ‘W jakim języku oni

rozmawiają?’.

Zaimki kurš i kāds pełnią równieŜ inne funkcje. Jednym z przykładów jest poniŜsze zdanie.

(W jaki sposób je przetłumaczycie?)

Kāpēc tu nestrādā kādā avīzē?


01.10.2008

Czasownik

Trzeci typ1: lasīt, rakstīt, darīt, zināt...

Pierwszy typ: dzīvot, jokot, studēt, meklēt, runāt, strādāt... (patrz rozdział 1.)

(1) pierwszy typ (3) trzeci typ

strādā-t końcówki zin-ā-t rakst-ī-t końcówki

es strādā-j-u -u zin-u rakst-u -u

tu strādā - zin-i rakst-i -i

viĦ- strādā - zin-a rakst-a -a

mēs strādā-j-am -am zin-ām rakst-ām -ām

jūs strādā-j-at -at zin-āt rakst-āt -āt

Uwaga: Pierwszy typ odmiany ma końcówki -u, -am, -at, jednak ze względu na wymowę

pomiędzy tematem i końcówką wstawiana jest -j-.

Typ moŜna ustalić na podstawie formy trzeciej osoby:

strādāt (strādā) -> pierwszy typ (forma zakończona długą samogłoską -ā, która naleŜy

do tematu)

zināt (zina) -> trzeci typ (forma zakończona krótką samogłoską -a, która jest

końcówką trzeciej osoby)

Terminy

personas vietniekvārds zaimek osobowy

papildinātājs (objekts) dopełnienie (obiekt)

prievārds (prepozīcija) przyimek (prepozycja)

1 Drugi typ omawiany będzie w następnym rozdziale!


01.10.2008

Rozdział trzeci

Celownik

Celownik jest jedynym przypadkiem, który w liczbie pojedynczej we wszystkich deklinacjach

ma inną końcówkę. Z tego właśnie powodu niektórzy językoznawcy nadają deklinacjom

nazwy na podstawie końcówek celownika, na przykład I deklinacja to „deklinacja -am”.

Liczba pojedyncza:

deklinacja I (-am) II (-im) IV (-ai) V (-ei)

mianownik student-s puis-is viĦ-a student-e

celownik student-am puis-im viĦ-ai student-ei

Liczba mnoga:

deklinacja I + II IV V

mianownik student-i

puiš-i

viĦ-as student-es

celownik student-iem

puiš-iem

viĦ-ām student-ēm

Zaimki osobowe:

mianownik es Tu mēs jūs

celownik man Tev mums jums

Forma celownika wyrazu kas to kam.

UŜycie celownika

Celownik w języku łotewskim jest bardzo waŜnym przypadkiem. Występuje on jako

przypadek równieŜ w innych językach (np. niemieckim, polskim, rosyjskim), ale w języku

łotewskim jest uŜywany szczególnie często i pojawia się w wielu konstrukcjach, których nie

moŜna tłumaczyć na inne języki w sposób dosłowny. MoŜna wyróŜnić następujące sposoby

jego uŜycia:

(1) celownik jako dopełnienie (zwykle po czasowniku):

Toms dāvina Ievai puėes ‘Tomasz daje Ewie kwiaty (w prezencie)’.

Ieva piedāvā ciemiĦiem kafiju ‘Ewa proponuje gościom kawę’.

Jānis jautā Ilzei, kur viĦa dzīvo ‘Jan pyta Ilzę, gdzie ona mieszka’.

Ieva zvana Tomam ‘Ewa dzwoni do Tomasza’.

Kam tu gribi dāvināt rozes? ‘Komu chcesz podarować róŜę?’


01.10.2008

(2) celownik jako dopełnienie z czasownikami patikt, garšot i in. (często na początku zdania):

Ievai patīk frēzijas ‘Ewie podobają się frezje’.

Jānim garšo šokolāde ‘Janowi smakuje czekolada’.

Kam negaršo šokolāde? ‘Komu nie smakuje czekolada?’

Šokolāde garšo visiem! ‘Czekolada smakuje wszystkim!’

(3) celownik w konstrukcjach z czasownikiem būt (często na początku zdania):

Man ir laiks ‘Mam czas’.

Kam šodien dzimšanas diena? ‘Kto ma dzisiaj urodziny?’

Ievai ir dzimšanas diena ‘Ewa ma dzisiaj urodziny’.

Mazām dāvanām ir liela nozīme ‘Małe prezenty mają duŜe znaczenie’.

Mums ir labi ‘Jest nam dobrze’.

Konstrukcje dzierŜawcze

W języku łotewskim nie istnieje czasownik, który znaczeniowo odpowiadałby angielskiemu

have, niemieckiemu haben lub polskiemu mieć. Posiadanie wyraŜane jest za pomocą

konstrukcji, w której posiadacz występuje w formie celownika, natomiast „własność” w

mianowniku.

Kam ir kas?

Man ir jautājums ‘Mam pytanie’.

Studentiem ir grūta dzīve ‘Studenci mają trudne Ŝycie’.

Na pytanie typu Vai tev ir...? ‘Czy masz...?’ odpowiada się najczęściej za pomocą Ir. lub Nav.

(nie tylko za pomocą "jā" lub "nē").

Vai tev ir laiks? Ir. // Jā, man ir. ‘Czy masz czas? Tak. // Tak, mam’.

Vai tev ir kāda ideja? Nav. // Nē, man nav. ‘Czy masz jakiś pomysł? Nie. // Nie mam’.

Miejscownik

Końcówka miejscownika zawiera zawsze długą samogłoskę (dyftong /uo/ w systemie języka

łotewskiego jest traktowany jak długa samogłoska).

MoŜna wyróŜnić następujące znaczenia miejscownika:

(1) Znaczenie miejsca (gdzie?):

Studenti strādā bibliotēkā. ‘Studenci pracują w bibliotece’.

Toms un Jānis dzīvo kopmītnēs. ‘Tomasz i Jan mieszkają w akademiku’.

Ieva ir mājās. ‘Ewa jest w domu’.


01.10.2008

(2) Znaczenie czasu (kiedy?)

Kurā mēnesī ir jūsu dzimšanas diena? Oktobrī.

‘W którym miesiącu ma pan /pani urodziny? W październiku’.

Brīvdienās es nelasu grāmatas. ‘W wakacje nie czytam ksiąŜek’.

(3) Inne znaczenia, np.:

Mēs ejam ciemos. ‘Idziemy w gości’.

Daudz laimes dzimšanas dienā! ‘DuŜo szczęścia w dniu urodzin!’

Liczebniki

Liczebniki viens, divi oraz od četri - deviĦi odmieniają się tak samo jak przymiotniki. W

zestawieniach z rzeczownikiem zgadzają się z nim pod względem rodzaju i przypadka:

Vai te ir divas brīvas vietas? ‘Czy tu są dwa wolne miejsca?’

Šodien divām studentēm ir dzimšanas diena. ‘Dzisiaj dwaj studenci mają urodziny’.

Pieci cilvēki nāk ciemos ‘W gości przychodzi pięciu ludzi’.

Ieva gaida piecus ciemiĦus. ‘Ewa czeka na pięciu gości’.

Visiem pieciem ciemiĦiem viĦa piedāvā kafiju un torti ‘Ona wszystkim pięciu gościom

proponuje kawę i tort’.

Liczebnik trīs odmienia się w sposób szczególny. RóŜnice pomiędzy rodzajem męskim i

Ŝeńskim dotyczą tylko formy miejscownika:

rodzaj męski rodzaj Ŝeński

mianownik trīs trīs

biernik trīs trīs

celownik trim trim

miejscownik trijos trijās

dopełniacz triju triju

Ievai ir trīs krēsli un trīs tases ‘Ewa ma trzy krzesła i trzy filiŜanki’.

Ieva gaida trīs ciemiĦus ‘Ewa czeka na trzech gości’.

Trim ciemiĦiem viĦa piedāvā kafiju ‘Ona trzem gościom proponuje kawę’.

Czasownik: formy czasu teraźniejszego

Drugi typ (2): mīlēt, gribēt, varēt, stāvēt...

Pierwszy typ (1): dzīvot, jokot, studēt, meklēt, runāt, strādāt... (patrz rozdział 1. i 2.)

Trzeci typ (3): lasīt, rakstīt, gaidīt, zināt, dāvināt... (patrz rozdział 2.)


01.10.2008

TYP (1) (2) (3)

es studē-j-u mīl-u las-u

tu studē mīl-i las-i

viĦ- studē mīl las-a

mēs studē-j-am mīl-am las-ām

jūs studē-j-at mīl-at las-āt

bezokolicznik studē-t mīl-ē-t las-ī-t

temat czasu teraźniejszego studē- mīl- las-

Jakie czasowniki odmieniają się według odpowiedniego typu?

Pierwszy typ (1): dzīvot, dabūt, runāt, studēt

o wszystkie czasowniki, których bezokolicznik jest zakończony na -ot (dzīvot, jokot);

o 1 czasownik, który jest zakończony na -ūt (dabūt);

o bardzo duŜo czasowników, które są zakończone na -āt (jautāt, strādāt, runāt);

o wiele czasowników, które są zakończone na -ēt, w szczególności wyrazy obce (studēt,

intervēt, interesēt);

o kilka (niewiele) czasowników, które są zakończone na -īt.

Drugi typ (2): mīlēt, raudāt

o wiele czasowników, których bezokolicznik jest zakończony na -ēt (mīlēt);

o tylko dwa czasowniki zakończone na -āt (raudāt un dziedāt).

Trzeci typ (3): lasīt, zināt, dāvināt

o bardzo duŜo czasowników, których bezokolicznik jest zakończony na -īt (lasīt,

rakstīt);

o czasowniki zakończone na -in-āt (dāvināt), równieŜ czasownik zināt.

Typ odmiany moŜna rozpoznać na podstawie formy trzeciej osoby:

studēt (studē) -> pierwszy typ (forma jest zakończona na długą samogłoskę -ē, która

naleŜy do tematu)

mīlēt (mīl) -> drugi typ (forma jest zakończona na spółgłoskę)

zināt (zina) -> trzeci typ (forma jest zakończona na krótką samogłoskę -a, która jest

końcówką trzeciej osoby)

RóŜnica pomiędzy typami (1) i (3) zaleŜy od tego, jak jest zakończony temat. Z tabeli wynika,

Ŝe róŜnice te nie są duŜe (są one jednak istotne dla prawidłowej odmiany!).

W trzeciej osobie pierwszego i drugiego typu nie ma końcówki – formy studē, mīl są po

prostu tematem czasu teraźniejszego. Końcówką trzeciej osoby trzeciego typu jest -a.

Reguła: jeŜeli trzecia osoba ma końcówkę -a, to w pierwszej i drugiej osobie liczby mnogiej

("mēs" i "jūs") jest długa samogłoska -ā- (viĦš las-a => mēs las-ām, jūs las-āt). JeŜeli trzecia

osoba nie ma końcówki, to w pierwszej i drugiej osobie liczby mnogiej jest krótka

samogłoska -a- (viĦš mīl => mēs mīl-am, viĦš studē = mēs studē-jam,).


01.10.2008

Dodatkowo...

W jaki sposób przetłumaczycie następujące zdania:

Cik skaistas puėes!

Kāds jums liels dzīvoklis!

Terminy

piederības konstrukcijas konstrukcje dzierŜawcze

skatĜa vārds liczebnik

saskaĦa

saskanēt

zgodność

zgadzać się

tagadnes celms temat czasu teraźniejszego

Rozdział czwarty i piąty

Alternacje spółgłoskowe rzeczowników

Końcówki fleksyjne to podstawowy środek słuŜący do odmiany rzeczowników przez

przypadki. Często jednak podczas odmiany zmianie ulega równieŜ rdzeń wyrazu, a ściślej

rzecz ujmując jego ostatnia spółgłoska:

viens puisis – divi puiši,

Jānis – JāĦa draudzene.

Zmiany takie określa się mianem alternacji spółgłoskowych. Są one w języku łotewskim

bardzo regularne. Alternacji ulegają następujące spółgłoski:

b > bj gulbis – gulbji

p > pj skapis – skapji

v > vj Dāvis – Dāvja draudzene

m > mj prāmis – prāmji

t > š latvietis – latvieši; mātes – māšu

d > ž Visvaldis – Visvalža iela; atbildes – atbilžu

s > š puisis – puiši; Lāčplēsis – Lāčplēša iela;

z > ž francūzis – francūži

c > č Fricis – Friča draudzene; lācis – lāči

dz > dž dadzis – dadži

l > Ĝ polis – poĜi

n > Ħ spānis – spāĦi; Blaumanis – BlaumaĦa iela

Zadanie: Znajdźcie inne przykłady!


01.10.2008

Alternacja zachodzi:

w II deklinacji (-im):

o w liczbie mnogiej: we wszystkich przypadkach (latvietis –> latvieši, latviešu,

latviešus...)

o w liczbie pojedynczej: tylko w dopełniaczu: Jānis –> JāĦa draudzene; Rainis ->

RaiĦa iela;

Istnieje kilka wyjątków od tej reguły, na przykład alternacja spółgłosek t i d nie ma

miejsca w dwusylabowych imionach własnych zakończonych na -tis i -dis: Artis – Arta

draudzene, Valdis – Valda draudzene (ale: Visvaldis – Visvalža draudzene). Alternacja nie

zachodzi równieŜ w wyrazie tētis: Mana tēta vārds ir Antons ‘Imię mojego taty to

Antoni’.

w V deklinacji (-ei):

o tylko w dopełniaczu liczby mnogiej (mātes – māšu, atbildes – atbilžu)

RównieŜ tutaj moŜna znaleźć kilka wyjątków, na przykład ārstes – ārstu.

Alternacja nie zachodzi nigdy w deklinacjach I (-am) i IV (-ai)!

Schemat: Alternacje spółgłoskowe (+) w deklinacjach

Liczba pojedyncza

deklinacja I (-am) IV (-aj) II (-im) IV (-ei)

mianownik tēv-s mās-a brāl-is māt-e

dopełniacz tēv-a mās-as brāĜ-a + māt-es

biernik tēv-u mās-u brāl-i māt-i

Liczba mnoga

mianownik tēv-i mās-as brāĜ-i + māt-es

dopełniacz tēv-u mās-u brāĜ-u + māš-u +

biernik tēv-us mās-as brāĜ-us + māt-es

Dopełniacz

Toms ir Ievas draugs ‘Tomasz jest przyjacielem Ewy’.

Mikus studē Sporta akadēmijā un strādā tūrisma firmā ‘Mikus studiuje w Akademii Sportu i

pracuje w firmie turystycznej’.

Anrī ir no Francijas ‘Henry jest z Francji’.

Es pazīstu viĦa draudzeni ‘Znam jego przyjaciółkę’.


01.10.2008

Man ir maz laika ‘Mam mało czasu’.

Cik tev ir gadu? ‘Ile masz lat?’

ViĦiem nav bērnu ‘Oni nie mają dzieci’.

Formy dopełniacza

Liczba pojedyncza:

deklinacja I II IV V

mianownik student-s puis-is viĦ-a student-e

dopełniacz student-a puiš-a + viĦ-as student-es

Liczba mnoga:

mianownik student-i puiš-i + viĦ-as student-es

dopełniacz student-u puiš-u + viĦ-u studenš-u +

Zaimki osobowe:

mianownik Es tu mēs jūs

dopełniacz manis tevis mūsu jūsu

Dopełniacz zaimka kas to kā.

Zadania: Uzupełnijcie tabelę wszystkimi formami tego przypadka dla rzeczowników: tēvs,

brālis, māsa, māte!

Utwórzcie tabelę ze wszystkimi formami wyrazów viĦš, viĦa!

Dopełniacz jako przydawka

Ievas draugs ‘przyjaciel Ewy’

tūrisma firma ‘firma turystyczna’

telefona numurs ‘numer telefonu’

W grupach rzeczownikowych dopełniacz najczęściej jest uŜywany w funkcji przydawkowej.

Przydawka w tych konstrukcjach znajduje się zawsze przed określanym przez nią

rzeczownikiem. Konstrukcje tego typu są bardzo powszechne w języku łotewskim; w

tłumaczeniach na inne języki nie zawsze moŜna uŜyć dopełniacza; czasami tłumaczy się te

konstrukcje na przykład przy pomocy przymiotnika lub złoŜenia.

Zadanie: Przetłumaczcie poniŜsze konstrukcje na język polski i wskaŜcie róŜnice!

Odnajdźcie więcej przykładów!

Ievas māsa


01.10.2008

tēva sieva

mājas lapa

Brīvības iela

universitātes bibliotēka

Ekonomikas fakultāte

Latvijas Universitāte

Latvijas Sporta pedagoăijas akadēmija

Rīgas Ekonomikas un biznesa administrācijas augstskola

Jak wynika z ostatnich przykładów, w grupach rzeczownikowych moŜe wystąpić wiele

przydawek dopełniaczowych. Kolejność jest jednak zawsze taka sama, pierwsza jest

przydawka, a po niej wyraz określany.

Nazwy narodowości, języków oraz państw

Pierwszy element w wyraŜeniach latviešu valoda, angĜu valoda to dopełniacz (liczby

mnogiej) rzeczownika: latvieši – latviešu, angĜi – angĜu. Wyjątek stanowi forma vācu,

poniewaŜ mianownik wyrazu nazywającego ludzi, którzy są tej narodowości w języku

łotewskim to vācieši. NajwaŜniejsze jest to, aby zrozumieć, Ŝe wyrazy zakończone na -u to

formy dopełniacza rzeczowników, a nie przymiotniki i nie podlegają one odmianie (mimo

tego, Ŝe w wielu językach tłumaczy się je za pomocą przymiotników).

Formy typu latviski, angliski nie są przymiotnikami, lecz przysłówkami. Są one nieodmienne

i pełnią w zdaniach funkcję przydawki.

Gdy mówimy o językach, uŜywamy obu wspomnianych konstrukcji:

Latviešu valoda ir Ĝoti vienkārša ‘Język łotewski jest bardzo łatwy’; Runāt latviski ir Ĝoti

vienkārši ‘Mówić po łotewsku jest bardzo łatwo’.

AngĜu valodā runā visā pasaulē ‘Na całym świecie mówi się w języku angielskim’; Angliski

runā visā pasaulē ‘Na całym świecie mówi się po angielsku’.

Przysłówki (latviski, angliski) stosuje się tylko wtedy, gdy mówimy o językach, natomiast

formy latviešu, angĜu mają szersze znaczenie. UŜywa się ich mówiąc o wszystkim, co

dotyczy określonego narodu. W odniesieniu do państwa uŜywa się z kolei jego nazwy w

dopełniaczu (Latvijas, Anglijas), por. przykłady:

latviešu valoda ‘język łotewski’, angĜu literatūra ‘literatura angielska’, poĜu folklora ‘folklor

polski’, spāĦu mentalitāte ‘mentalność hiszpańska’.

Latvijas vēstniecība ‘ambasada Łotwy’, Vācijas ekonomika ‘ekonomia Niemiec’, Krievijas

prezidents ‘prezydent Rosji’, Latvijas Universitāte ‘Uniwersytet Łotewski’.

Latviešu meitenes ir Ĝoti skaistas ‘Łotewskie dziewczyny są bardzo ładne’. (Latviešu meitenes

‘Łotyszki’)


01.10.2008

Latvijas meitenes ir Ĝoti skaistas ‘Dziewczyny z Łotwy są bardzo ładne’. (Latvijas meitenes =

dziewczyny, które mieszkają na Łotwie lub pochodzą z Łotwy (mogą być Łotyszkami,

Rosjankami, Polkami...)

Zaimki osobowe i dzierŜawcze

Wyrazy mans, tavs to zaimki dzierŜawcze, których uŜywa się w odniesieniu do pierwszej i

drugiej osoby liczby pojedynczej ("es" i "tu"). Odmieniają się w taki sam sposób, co

przymiotniki i zgadzają się z rzeczownikiem pod względem rodzaju, liczby i przypadka:

ES: mans, mana TU: tavs, tava

mans tēvs, mana māte,

mani vecāki, manas māsas

tavs tēvs, tava māte,

tavi vecāki, tavas māsas

Mana vārdadiena ir aprilī ‘Moje imieniny są

w kwietniu’.

Mani vecāki dzīvo Liepājā ‘Moi rodzice

mieszkają w Lipawie’.

Vai tu pazīsti manu māsu? ‘Czy ty znasz moją

siostrę?’

Kad ir tava vārdadiena? ‘Kiedy są twoje

imieniny?’

Es nepazīstu tavus vecākus ‘Nie znam

twoich rodziców’.

Es gribu runāt ar tavu māsu ‘Chcę

rozmawiać z twoją siostrą’.

Inne osoby nie posiadają odrębnych zaimków dzierŜawczych. Ich funkcję spełniają formy

dopełniacza zaimków osobowych:

viĦš: viĦa viĦi : viĦu

viĦa : viĦas viĦas : viĦu

mēs : mūsu jūs : jūsu

Formy te nie zachowują składni zgody z określanymi przez nie wyrazami!!!

Kad ir jūsu vārdadiena? ‘Kiedy są pana / pani urodziny?’

Vai tu pazīsti mūsu draugu Tomu? ‘Czy znasz naszego przyjaciela, Tomasza?’

Vai tu pazīsti mūsu draugus Tomu un Jāni? ‘Czy znasz naszych przyjaciół, Tomasza i Jana?’

Es gribu runāt ar jūsu vecākiem ‘Chcę rozmawiać z waszymi rodzicami’.

(Toms) viĦa draugs, viĦa draudzene, viĦa draugi, viĦa draudzenes ‘(Tomasz) jego przyjaciel,

jego przyjaciółka, jego przyjaciele, jego przyjaciółki’.

(Ieva) viĦas draugs un viĦas draudzene, viĦas draugi un draudzenes ‘(Ewa) jej przyjaciel i

jej przyjaciółka, jej przyjaciele i przyjaciółki’.

Es nepazīstu viĦas draugus ‘Nie znam jej przyjaciół’.

Es neapzīstu viĦas draudzenes ‘Nie znam jej przyjaciółek’.


01.10.2008

Zadanie: Porównajcie konstrukcje z zaimkami dzierŜawczymi w innych językach (polskim,

angielski, niemieckim)! Ustalcie, kiedy uŜywa się zaimków dzierŜawczych, a kiedy form

dopełniacza zaimków osobowych?

Inne przypadki uŜycia dopełniacza

Dopełniacz zaprzeczony

Dopełniacz ten uŜywany jest zazwyczaj wtedy, gdy mówimy, Ŝe czegoś nie ma:

Man nav laika. ‘Nie mam czasu’.

ViĦam nav darba. ‘On nie ma pracy’.

Kopmītnēs nav brīvu vetu. ‘W akademiku nie ma wolnych miejsc’.

Manā dzīvē nav garlaicīgu dienu. ‘W moim Ŝyciu nie ma nudnych dni’.

Vai Ieva ir mājās? Nē, viĦas nav. ‘Czy Ewa jest w domu? Nie, nie ma jej’.

Dopełniacz jako przydawka ilościowa (miary)

Dopełniacz pojawia się zwykle po wyrazach daudz i maz (występujących zamiast

mianownika i biernika):

Man ir laiks ‘Mam czas’. [mianownik] -> Man ir daudz laika ‘Mam duŜo czasu’; Man ir maz

laika ‘Mam mało czasu’.

Rīgā dzīvo skaistas meitenes. [mianownik] ‘W Rydze mieszkają ładne dziewczyny’.

-> Rīgā dzīvo daudz skaistu meiteĦu. [dopełniacz] 'W rydze mieszka duŜo ładnych

dziewczyn.'

Es pazīstu skaistas meitenes ‘Znam ładne dziewczyny’. [biernik]

-> Es pazīstu daudz skaistu meiteĦu [dopełniacz] ‘Znam duŜo ładnych dziewczyn’.

Dopełniacz stosowany jest równieŜ w konstrukcjach z cik (występujących zamiast

mianownika i biernika):

Cik tev ir gadu? ‘Ile masz lat?’

Cik skaistu meiteĦu tu pazīsti? ‘Ile ładnych dziewczyn znasz?’

Dopełniacz z liczebnikami nieodmiennymi

Po liczebnikach od 11-19 (vienpadsmit, divpadsmit ... deviĦpadsmit) moŜe wystąpić

dopełniacz, lecz bardziej powszechne są tu formy mianownika lub biernika:

Man ir piecpadsmit draugi. // Man ir piecpadsmit draugu ‘Mam piętnastu przyjaciół’.

ViĦam ir septiĦpadsmit māsīcas. // ViĦam ir septiĦpadsmit māsīcu ‘On ma siedemnaście

kuzynek’.

Es pazīstu trīspadsmit jaukas meitenes. // Es pazīstu trīspadsmit jauku meiteĦu. ‘Znam

trzynaście miłych dziewczyn’.

Podobnie jest z liczebnikami nazywającymi dziesiątki (desmit, divdesmit, trīsdesmit ...):


01.10.2008

Manā mājā dzīvo desmit peles. // Manā mājā dzīvo desmit peĜu ‘W moim domu mieszka

dziesięć myszy’.

Profesore pazīst piecdesmit studentus. // Profesore pazīst piecdesmit studentu ‘Pani profesor

zna pięćdziesięciu studentów’.

JeŜeli konstrukcja wymaga celownika lub miejscownika, nie moŜna tych przypadków

zastąpić formą dopełniacza:

Šodien trīspadsmit cilvēkiem ir dzimšanas diena ‘Dzisiaj trzynastu ludzi ma urodziny’.

Es meklēju atbildi divdesmit grāmatās ‘Szukałem odpowiedzi w dwudziestu ksiąŜkach’.

Inne wypadki uŜycia celownika

(a) Celownik jest uŜywany z pewnymi przymiotnikami. Jednym z nich jest līdzīgs:

Ieva ir līdzīga tēvam

Kam tu esi līdzīgs?

(b) Celownik uŜywany jest w konstrukcjach, które wyraŜają czas trwania:

Man ir stipendija vienam gadam

Istabu vienam gadam nevaru piedāvāt

W jaki sposób przetłumaczycie te zdania?

Tworzenie przysłówków od przymiotników

Od wielu przymiotników moŜna utworzyć formy przysłówkowe, dodając do tematu

końcówkę -i:

ātr-s, ātr-a > ātr-i – PoĜi runā ātri ‘Polacy mówią szybko’.

precīz-s, precīz-a > precīz-i – Ārsts strādā precīzi ‘Lekarz pracuje dokładnie’.

Tego typu przysłówki mogą słuŜyć zarówno do określania czasowników, jak równieŜ

czynności i stanów.

Lasīt ir vienkārši ‘Czytać jest łatwo’.

Rakstīt ir sarežăīti ‘Pisać jest trudno’.

Es esmu studente. Tas ir forši! ‘Jestem studentką. To świetnie!’

Visu dienu strādāt birojā – tas ir garlaicīgi ‘Pracować cały dzień w biurze – to nudne’.


01.10.2008

Czasownik: prast, saprast i pazīt

(sa)prast pazīt

es prot-u pazīst-u

tu prot-i pazīst-i

viĦ- prot pazīst

mēs

jūs

prot-am

prot-at

pazīst-am

pazīst-at

Według jakiego typu odmieniają się te czasowniki?

Budowa zdania

Miejsce, które zajmuje wyraz w zdaniu często równieŜ ma znaczenie. Przetłumaczcie i

porównajcie następujące zdania pochodzące z dialogu:

Ja tevi tas interesē, vari dabūt viesnīcas adresi.

ViĦš nav Ievas draugs, ja tevi interesē tas ...

Terminy

līdzskaĦu mija alternacja spółgłoskowa

Apzīmētājs przydawka

apzīmējamais [vārds] wyraz określany (podrzędnik)

lietvārda vārdkopa grupa rzeczownikowa

Nelokāms Nieodmienny

apstākĜa vārds Przysłówek

piederības vietniekvārds zaimek dzierŜawczy

nolieguma ăenitīvs dopełniacz zaprzeczony

daudzuma ăenitīvs dopełniacz cząstkowy (przydawka ilościowa)

Rozdział szósty

Nazwy miejscowe występujące tylko w liczbie mnogiej – pluralia tantum: Helsinki,

Majori

Nazwy miejscowości, których mianownik jest zakończony na -i, to wyrazy występujące tylko

w liczbie mnogiej, które w języku łotewskim określa się za pomocą nazwy daudzskaitlinieki,

na przykład: Helsinki, Dubulti, Majori, Dzintari. Odmieniają się one tak samo jak

rzeczowniki I deklinacji (-am) w liczbie mnogiej (studenti, romāni, parki):

Helsinki ir Somijas galvaspilsēta ‘Helsinki to stolica Finlandii’.

Helsinkos dzīvo skaistas meitenes ‘W Helsinkach mieszkają ładne dziewczyny’.

Es gribu braukt uz Helsinkiem ‘Chcę jechać do Helsinek’.


01.10.2008

Alternacje spółgłoskowe: grupy spółgłoskowe

Jūrmala – pilsēta uz viĜĦa ‘Jurmala – miasto na fali’

W przypadkach, w których zachodzi alternacja, zmianie ulegają obie spółgłoski. Dotyczy to

następujących grup spółgłoskowych:

ln>ĜĦ (vilnis – dop. l. poj. uz viĜĦa), sn>šĦ, zn>žĦ (zvaigzne – dop. l. mn. zvaigžĦu), sl>šĜ

(šėērslis – mian. l. mn. šėēršĜi), zl – žĜ

Przyimki (prepozycje): no, uz, ar, bez ...

Przyimki są zawsze uŜywane z innymi wyrazami: rzeczownikami, grupami wyrazowymi,

zaimkami. Przyimki wymagają (rządzą) określonych form przypadków. W języku łotewskim

istnieje pewna bardzo uŜyteczna reguła dotycząca rekcji przyimków:

PRZYIMKI Z WYRAZAMI W LICZBIE MNOGIEJ WE WSPÓŁCZESNYM JĘZYKU

ŁOTEWSKIM ZAWSZE RZĄDZĄ CELOWNIKIEM2!

Toms runā ar meitenēm ‘Tomasz rozmawia z dziewczynami’.

Dace dzīvo pie vecākiem ‘Dace mieszka u rodziców’.

Zaimki mēs i jūs są w liczbie mnogiej i dlatego z przyimkami przyjmują formę celownika

mums i jums:

Nāc ciemos pie mums! ‘Przyjdź do nas w gości!’

Es runāju ar jums ‘Rozmawiam z wami / panem / panią / państwem’.

Liczbę mnogą w języku łotewskim mają równieŜ godziny zegarowe:

Mēs gribam braukt pēc deviĦiem ‘Chcemy jechać po dziewiątej’.

No vieniem mums ir lekcijas ‘Od pierwszej mamy lekcje’.

W liczbie pojedynczej rekcja przyimków jest zróŜnicowana. Najwięcej przyimków uŜywa się

z dopełniaczem i biernikiem.

Przyimki z dopełniaczem: Przyimki z biernikiem:

bez kafija bez cukura ‘kawa bez cukru’

no viĦš ir no Latvijas ‘on jest z Łotwy’

pie viĦa dzīvo pie tēva ‘ona mieszka u

ojca’

pirms pirms koncerta ‘przed koncertem’

pēc pēc koncerta ‘po koncercie’

ārpus ārpus centra ‘poza miastem’

ar kafija ar cukuru ‘kawa z cukrem’

uz* braukt uz Jūrmalu ‘jechać do

Jurmali’

pa* iet pa ielu, staigāt pa pilsētu ‘iść po

ulicy, spacerowć po mieście’

gar staigāt gar jūrmalu ‘spacerować

wzdłuŜ brzegu’

2 W języku łotewskim oprócz przyimków (prepozycje) istnieją równieŜ tzw. poimki (postpozycje) – zajmują one

w przeciwieństwie do przyimków miejsce po wyrazie (dēĜ, labad oraz pēc (w innym znaczeniu)). Postpozycje w

liczbie pojedynczej oraz mnogiej wymagają dopełniacza.


01.10.2008

uz* sēdēt uz gultas ‘siedzieć na łóŜku’ caur braukt caur Vāciju ‘jechać przez

Niemcy’

starp starp Rīgu un Stokholmu ir jūra

‘pomiędzy Rygą i Sztokholmem jest

morze’

*Uwaga! Istnieją dwa odrębne znaczeniowo przyimki uz: uz + dopełniacz (sēdēt uz gultas

‘siedzieć na łóŜku’) oraz uz + biernik (braukt uz Jūrmalu ‘jechać do Jurmali’). Przyimek pa

ma równieŜ dwa znaczenia: pa + biernik (staigāt pa pilsētu ‘spacerować po mieście’) i pa +

celownik (laiku pa laikam ‘od czasu do czasu’).

W jaki sposób moŜna zapamiętać rekcję poszczególnych przyimków? Istnieje jedna prosta

reguła: jeŜeli przyimek kończy się na p, t lub r, to wtedy zawsze wymaga uŜycia biernika

("reguła Piotra").

Przyimek līdz rządzi celownikiem, a wszystkie pozostałe przyimki charakteryzuje rząd

dopełniaczowy.

NaleŜy zapamiętać, Ŝe jeŜeli konstrukcje dotyczą poruszania się jakimiś środkami transportu,

wtedy zawsze uŜywa się przyimka ar + biernik: braukt ar vilcienu ‘jechać pociągiem’, ceĜot

ar mašīnu ‘jechać samochodem’, lidot ar lidmašīnu ‘lecieć samolotem’.

Czasownik: czwarty typ

Czwarty typ: braukt, nākt, iet, Ħemt...

Czwarty typ jest podobny do pierwszego. Jedyna róŜnica polega na tym, Ŝe temat czasu

teraźniejszego jest zakończony na spółgłoskę (w pierwszym typie – na długą samogłoskę lub

dyftong) i dlatego w formach pierwszej osoby liczby pojedynczej oraz pierwszej i drugiej

osoby liczby mnogiej nie występuje "j". Forma trzeciej osoby czasownika iet jest

nieregularna.

W tabeli przedstawiony jest schemat odmiany wszystkich czterech typów.

Czasowniki: końcówki czasu teraźniejszego (schemat)

TYP (1) (2) (3) (4) końcówki

studē-t mīl-ē-t las-ī-t braukt (1) (2) (3) (4)

es studē-j-u mīl-u las-u brauc-u -u -u -u -u

tu studē mīl-i las-i brauc - -i -i -

viĦ- studē Mīl las-a brauc - - -a -

mēs studē-j-am mīl-am las-ām brauc-am -am -am -ām -am

jūs studē-j-at mīl-at las-āt brauc-at -at -at -āt -at


01.10.2008

Alternacja spółgłoskowa w czasie teraźniejszym

Man patīk ilgi gulēt. ‘Lubię długo spać’.

Es vienmēr guĜu 10 stundas ‘Zawsze śpię 10 godzin’.

Neguliet lekcijās! ‘Nie śpijcie na lekcjach!’

sacīt 'mówić': Ko tu saki? ‘Co ty mówisz?’

Sakiet, lūdzu, cik ir pulkstenis? ‘Proszę powiedzieć, która jest godzina?’

ViĦš saka, ka Stokholma ir tālu ‘On mówi, Ŝe Sztokholm jest daleko’.

Alternacja spółgłoskowa zachodzi w temacie czasu teraźniejszego kilku czasowników

odmieniających się według drugiego i trzeciego typu. Czasowników takich jest niewiele. Do

tej pory poznaliśmy trzy takie czasowniki: gulēt, sēdēt (2 typ) i sacīt (3 typ):

gulēt, sēdēt; sacīt

gul-ē-t sēd-ē-t sac-ī-t

es – mēs guĜ-u guĜ-am sēž-u sēž-am sak-u sak-ām

tu – jūs gul-i guĜ-at sēd-i sēž-at sak-i sak-āt

viĦ- guĜ sēž sak-a

Znacznie częściej zmiany takie mają miejsce w czasownikach, które odmieniają się według

czwartego typu (np. braukt, nākt). Omówimy to zjawisko w następnym rozdziale.

Tryb rozkazujący (imperativus)

Brauciet uz Jūrmalu! ‘Jedźcie do Jurmali!’

Staigājiet pa mežu! ‘Spacerujcie po lesie!’

Nāciet un baudiet! ‘Przyjdźcie i radujcie się!’

W języku łotewskim tryb rozkazujący ma odrębną formę tylko dla drugiej osoby liczby

mnogiej ("jūs"). Tworzy się ją przy pomocy końcówki -iet: brauciet, staigājiet, nāciet,

baudiet. Druga osoba liczby pojedynczej jest taka sama jak w trybie oznajmującym: (tu brauc,

tu staigā, tu nāc, tu baudi =>) brauc uz Jūrmalu! ‘Jedź do Jurmali!’ staigā pa mežu! ‘Spaceruj

po lesie!’ nāc un baudi! ‘Przyjdź i raduj się!’.

Tryb rozkazujący dla drugiej osoby liczby mnogiej tworzymy przez dodanie do drugiej osoby

czasu teraźniejszego trybu oznajmującego końcówki -iet lub -jiet:

(tu) staigā -> staigājiet!

(tu) lasi -> lasiet!

(tu) guli -> guliet!

(tu) brauc -> brauciet!

(tu) nāc -> nāciet!


01.10.2008

(tu) ej -> ejiet!

(tu) esi -> esiet!

Reguła ta obowiązuje dla wszystkich czasowników. Nie ma Ŝadnych wyjątków!!

Dodatkowo...

Przetłumaczcie podane przykłady i porównajcie je z innymi językami:

Jūrmalas gadsimtu vecās koka vasarnīcas ir unikālas.

Jūrmala – tā ir atpūta katrai gaumei!

Terminy

vietvārds nazwy miejscowe

daudzskaitlinieks plurale tantum

pārvaldīt rządzić

pārvaldīšana (rekcija) rząd (rekcja)

pavēles izteiksme (imperatīvs) tryb rozkazujący (imperativus)

īstenības izteiksme (indikatīvs) tryb oznajmujący (indicativus)

Rozdział siódmy

Rzeczowniki pluralia i singularia tantum

Nie wszystkie rzeczowniki występują w liczbie pojedynczej i mnogiej. Część z nich jest

uŜywana tylko w liczbie pojedynczej – są to singularia tantum (łot. vienskaitlinieki); inne

mają tylko formę liczby mnogiej – pluralia tantum (łot. daudzskaitlinieki).

W języku łotewskim jest wiele rzeczowników, które mają tylko formę liczby mnogiej. NaleŜą

do nich wyrazy, które oznaczają posiłki: brokastis, pusdienas, vakariĦas:

Pusdienas ir gatavas ‘Obiad jest gotowy’.

Ko mēs ēdam vakariĦās? ‘Co jemy na kolację?’

Wyraz posiadający tylko formę liczby pojedynczej w języku łotewskim to nauda:

Vai tev ir nauda? ‘Czy masz pieniądze?’

Visiem vajag naudu ‘Wszyscy potrzebują pieniędzy.’

Lūdzu, maksājiet skaidrā naudā! ‘Proszę, niech państwo płacą gotówką!’

Zadania:

• Porównajcie wyrazy (vakariĦas, pusdienas, brokastis, nauda) z ich odpowiednikami w

waszym ojczystym języku – czy występują one tylko w liczbie pojedynczej, czy mnogiej?

• Odszukajcie w swoim języku ojczystym wyrazy, które występują tylko w liczbie mnogiej

i pojedynczej!


01.10.2008

Deklinacja VI (-ij), liczba mnoga: brokastis, acis, Cēsis ...

Istnieją dwie grupy rzeczowników, które w mianowniku są zakończone na -is:

(a) -is = mianownik liczby pojedynczej: brālis, puisis, dzīvoklis, ledusskapis, vilnis => II

deklinacja.

(b) -is = mianownik liczby mnogiej: brokastis, acis, Cēsis, smiltis, valstis => VI deklinacja.

Wyrazy naleŜące do VI deklinacji mają rodzaj Ŝeński: garšīgas brokastis, skaistas acis, baltas

smiltis. Wyjątek stanowi wyraz Ĝaudis ‘ludzie / lud’: bagāti Ĝaudis.

Zadanie: Porównajcie końcówki IV, V i VI deklinacji! WskaŜcie podobieństwa i róŜnice.

Deklinacje rodzaju Ŝeńskiego, liczba mnoga

IV grāmat-as V roz-es VI ac-is

mianownik -as -es -is

biernik -as -es -is

miejscownik -ās -ēs -īs

celownik -ām -ēm -īm

Jak widać, dopełniacz liczby mnogiej we wszystkich deklinacjach ma końcówkę -u, np. (cik)

gadu, (daudz) grāmatu, (daudz) meiteĦu. W deklinacji V (-ei) zwykle zachodzi alternacja

spółgłoskowa: meitenes – meiteĦu, rozes – rožu. Ma ona miejsce równieŜ w dopełniaczu

liczby mnogiej rzeczowników deklinacji VI (-ij), ale nie dotyczy wszystkich wyrazów.

Zmiany mogą występować mniej więcej w połowie rzeczowników naleŜących do tej

deklinacji.

dopełniacz, w którym zachodzi alternacja spółgłoskowa:

Ĝaudis – Ĝaužu

smiltis – smilšu

dopełniacz, w którym nie zachodzi alternacja spółgłoskowa:

brokastis – brokastu (brokastu pārslas)

Cēsis – Cēsu (Cēsu alus)

acis – acu (acu ārsts)

valstis – valstu

mianownik grāmat -as roz-es ac -is Ĝaud-is brokast-is

dopełniacz grāmat-u rož-u + ac-u + Ĝauž-u + brokast-u

Wyrazy VI deklinacji w mianowniku mają końcówkę –s: viena acs, viena valsts. Inne

przypadki zostaną omówione w następnym rozdziale.


01.10.2008

Deklinacja III (-um): tirgus, alus, medus, Mikus...

Do tej deklinacji naleŜy niewiele wyrazów. Z podręcznika znamy następujące rzeczowniki:

alus, ledus, medus, lietus, tirgus. Do grupy tej naleŜą jeszcze klepus oraz vidus, jak równieŜ

kilka nazw własnych takich jak Mikus un Saldus.

Dla tej deklinacji charakterystyczna jest samogłoska u, która występuje we wszystkich

formach przypadków liczby pojedynczej. Liczba mnoga III deklinacji ma takie same

końcówki co deklinacja I i nie zachodzi w niej alternacja spółgłoskowa.

Deklinacja III (-um)

mianownik tirg-us tirg-i

dopełniacz tirg-us tirg-u

biernik tirg-u tirg-us

celownik tirg-um tirg-iem

miejscownik tirg-ū tirg-os

Zaimki wskazujące tas (tas, tā, tie, tās) oraz šis (šis, šī, šie, šīs)

Zaimek tas odmienia się podobnie jak kas, ale ma większą ilość form: dwa rodzaje i dwie

liczby. W rozdziale siódmym poznamy tylko formy mianownika i biernika:

mianownik kas tas tā tie tās

biernik ko to to tos tās

Podobnie odmienia się zaimek šis:

mianownik šis šī šie šīs (vai: šās)

biernik šo šo šos šīs (vai: šās)

Zaimek tas jest jednym z powszechniej uŜywanych wyrazów w języku łotewskim. Pełni on w

języku łotewskim róŜne funkcje i moŜe być tłumaczony na inne języki w róŜny sposób:

(a) Visu dienu strādāt birojā – tas ir garlaicīgi! ‘Pracować cały dzień w biurze – to nudne!’

(b) "Romeo un Džuljeta" - kas tas ir? Tā ir luga ‘„Romeo i Julia” – co to jest? To sztuka’.

(c) Es gribu lasīt šo grāmatu. Es domāju, ka tā ir interesanta ‘Chcę czytać tę ksiąŜkę. Myślę,

Ŝe ona jest interesująca’.

DārzeĦus es vienmēr pērku tirgū. Lielveikalā tie nav svaigi ‘Warzywa zawsze kupuję na

targu. W supermarkecie one nie są świeŜe’.

(d) Kura ir tava grāmata – šī vai tā? ‘Która to twoja ksiąŜka – ta czy tamta?’

Šī ir mana grāmata, un tā ir tava grāmata ‘Ta ksiąŜka jest moja, a tamta ksiąŜka twoja’.

(e) Tā grāmata, ko tu man uzdāvināji, ir Ĝoti interesanta ‘Ta ksiąŜka, którą mi podarowałeś,

jest bardzo interesująca’.


01.10.2008

JeŜeli zaimek tas odnosi się do jakiegoś rzeczownika (przykłady (b) – (e)), to zawsze zgadza

się z tym rzeczownikiem pod względem rodzaju oraz liczby:

Tas ir siers ‘to jest ser’ (rodz. m. l. poj.) – tā ir maize ‘to jest chleb’ (rodz. Ŝ. l. poj.)

Tie ir cepumi ‘to są ciastka’ (rodz. m. l. mn.) – tās ir konfektes ‘to są cukierki’ (rodz.

Ŝ. l. mn.)

JeŜeli tas odnosi się do czasownika, zdania lub sytuacji (jak w przykładzie (a)), to występuje

w rodzaju męskim.

W języku łotewskim mówiąc o przedmiotach uŜywa się tas, tā..., zamiast zaimka trzeciej

osoby liczby pojedynczej viĦš (przykład (c)). Zaimka viĦš uŜywa się tylko wtedy, gdy jest

mowa o ludziach i zwierzętach:

Kur ir mans brālis? Kur viĦš ir? Es viĦu meklēju ‘Gdzie jest mój brat? Gdzie on jest? Ja go

szukam’.

Kur ir mans velosipēds? Kur tas ir? Es to meklēju ‘Gdzie jest mój rower? Gdzie on jest? Ja go

szukam’.

Kur ir mūsu draugi? Mēs viĦus meklējam ‘Gdzie są nasi przyjaciele? My ich szukamy’.

Mēs meklējam jautājumus. Mēs tos meklējam ‘Szukamy pytań. My ich szukamy’.

Jest to reguła dotycząca języka literackiego. W języku potocznym zaimka viĦš stosuje się

równieŜ w odniesieniu do przedmiotów. Porównaj uŜycie zaimków w dialogu, w którym Ewa

mówi: Man nepatīk mikriĦi. ViĦi vienmēr brauc tik ātri ‘Nie podobają mi się mikrobusy. One

zawsze jadą tak szybko’.

W języku mówionym jest to zjawisko normalne i prawidłowe, ale w odmianie pisanej lepiej

jest uŜywać zaimka tas: Ievai nepatīk mikroautobusi, jo tie vienmēr brauc tik ātri ‘Ewie nie

podobają się mikrobusy, poniewaŜ one zawsze jadą tak szybko’.

Zaimek šis w języku łotewskim nie jest tak często uŜywany. Wskazuje on na coś, co jest w

pobliŜu, na przykład na obiekt znajdujący się w ręku mówiącego lub przez niego

wskazywany:

Vai šī grāmata ir laba? ‘Czy ta ksiąŜka jest dobra?’ (rozmówca pokazuje słuchającemu

ksiąŜkę)

Nogaršo šīs konfektes! ‘Skosztuj tych cukierków!’ (rozmówca podaje słuchającemu cukierki)

Zaimki tas i šis mogą stać w opozycji: wtedy šis wskazuje coś bliŜszego (tutaj lub właśnie

tutaj), a tas na coś bardziej odległego (tam):

Šie tomāti (te) ir no Latvijas. Tie (tur) ir no Turcijas ‘Te pomidory (tu) są z Łotwy. Tamte

(tam) są z Turcji’.

JeŜeli dwa wskazywane obiekty znajdują się w pobliŜu, lecz pomiędzy nimi zachodzi jakaś

róŜnica, wtedy zwykle na oznaczenie tego bliŜszego obiektu uŜywa się zaimka šis, a drugiego

- tas:

Šīs konfektes man garšo, bet tās man negaršo ‘Te cukierki mi smakują, a tamte nie’.


01.10.2008

Stopień wyŜszy (comparativus) i porównania

ĥujorka ir tālāk nekā Stokholma ‘Nowy Jork jest dalej niŜ Sztokholm’.

PoĜi runā ātrāk par krieviem ‘Polacy mówią szybciej niŜ Rosjanie’.

Tirgū tomāti ir svaigāki nekā lielveikalā ‘Na targu pomidory są świeŜsze, niŜ w

supermarkecie’.

Vīns ir dārgāks par alu ‘Wino jest droŜsze niŜ piwo’.

Stopień wyŜszy przymiotników i przysłówków tworzy się za pomocą przyrostka -āk-, który

jest dodawany do tematu. Do przymiotników po -āk- dodawane są jeszcze odpowiednie

końcówki. Odwrotnie rzecz ma się w przypadku przysłówków, które po tym przyrostku nie

przyłączają końcówek -i lub -u. Oto przykłady:

Przysłówki

ātr-i => ātrāk Autobuss brauc ātri, bet taksis brauc vēl ātrāk

‘Autobus jedzie szybko, ale taksówka jedzie

jeszcze szybciej’.

biež-i => biežāk

tāl-u => tālāk Stokholma ir tālu, ĥujorka ir vēl tālāk

‘Sztokholm jest daleko, Nowy Jork jest jeszcze

dalej’.

maz => mazāk

!! daudz – vairāk !!

przymiotniki

ātr-s, ātr-a => ātrāk-s, ātrāk-a Autobuss ir ātrs, taksis ir ātrāks ‘Autobus jest

szybki, taksówka jest szybsza’.

skaists, skaista => skaistāks, skaistāka

garšīgs, garšīga => garšīgāks, garšīgāka Tēja ir garšīga, kafija ir garšīgāka ‘Herbata

jest smaczna, kawa jest smaczniejsza’.

dārgs, dārga => dārgāks, dārgāka Latvijas tomāti ir dārgāki nekā Turcijas

‘Pomidory łotewskie są droŜsze niŜ tureckie’.

W porównaniach stosuje się partykułę nekā:

Vilciens brauc ātrāk nekā autobuss ‘Pociąg jedzie szybciej niŜ autobus’.

Vilciens ir ātrāks nekā autobuss ‘Pociąg jest szybszy niŜ autobus’.

JeŜeli w pierwszej części porównania znajduje się przeczenie, to wtedy uŜywana jest

partykuła kā:

Nē, vilciens nebrauc ātrāk kā autobuss ‘Nie, pociąg nie jedzie szybciej niŜ autobus’.

W innej konstrukcji uŜywany jest przyimek par + biernik (w liczbie mnogiej – celownik):

Dace ir jaunāka nekā Ieva. = Dace ir jaunāka par Ievu.

‘Dace jest młodsza niŜ Ewa. = Dace jest młodsza od Ewy.’


01.10.2008

Vilciens brauc ātrāk par autobusu. Vilciens nebrauc ātrāk par autobusu.

‘Pociąg jedzie szybciej od autobusu. = Pociąg nie jedzie szybciej niŜ autobus.’

Tomāti ir dārgāki par kartupeĜiem ‘Pomidory są droŜsze od ziemniaków’.

Koniugacje czasowników

Tradycyjny podział czasowników w języku łotewskim wyróŜnia trzy koniugacje i opiera się

na tematach czasu teraźniejszego i bezokolicznika.

Koniugacja I zwana krótką: czasowniki, w których temat bezokolicznika jest zakończony na

spółgłoskę (brauk-t, nāk-t, aug-t, beig-t, Ħem-t, pras-t...) oraz czasowniki, których

bezokolicznik ma jedną sylabę, a jego temat jest zakończony na samogłoskę lub dyftong (dot,

iet, kĜūt ).

Przedrostek nie ma wpływu na koniugację: czasownik saprast jest odmieniany

identycznie jak prast (sa- to przedrostek), nopirkt tak samo jak pirkt (no- to

przedrostek), pārdot jak dot (pār- to przedrostek), aiziet jak iet (aiz- to przedrostek).

W czasowniku pazīt równieŜ znajduje się przedrostek (pa-) i dlatego naleŜy on do

pierwszej koniugacji (mimo tego, Ŝe czasownik "zīt" nie istnieje w języku łotewskim).

Koniugacja II zwana długą: czasowniki, w których temat bezokolicznika oraz temat czasu

teraźniejszego jest zakończony na długą samogłoskę lub dyftong (runā-t : es runā-ju, joko-t :

es joko-ju, studē-t: es studē-ju). Koniugacja ta odpowiada pierwszemu typowi odmiany czasu

teraźniejszego.

Koniugacja III zwana mieszaną: czasowniki, w których temat bezokolicznika jest długi, czyli

jest zakończony na długą samogłoskę lub dyftong (mīlē-t, zinā-t, lasī-t), ale temat czasu

teraźniejszego jest krótki i kończy się na spółgłoskę (es mīl-u, es zin-u, es las-u).

I koniugacja (krótka): alternacje spółgłoskowe i samogłoskowe w czasie

teraźniejszym

Tematy bezokolicznika i czasu teraźniejszego czasowników I (krótkiej) koniugacji dosyć

często są róŜne. Prawie zawsze zmiany te mają regularny charakter, jednak reguły nimi

rządzące są tak liczne, Ŝe lepszym wyjściem jest pamięciowe przyswajanie określonych

czasowników wraz z formami podstawowymi!

Naukę ułatwić moŜe odpowiednie sklasyfikowanie tych czasowników. W języku łotewskim

wiele czasowników tej koniugacji moŜna pogrupować w oparciu o poniŜsze kryteria:

W których formach osobowych zachodzi alternacja? (porównanie bezokolicznika z formami

czasu teraźniejszego):

(i) we wszystkich osobach (braukt: es brauc-u, tu brauc, mēs brauc-am..);

(ii) tylko w 2 osobie liczby pojedynczej (nākt: es nāku, tu nāc, viĦš nāk, mēs nākam, jūs

nākat);


01.10.2008

(iii) we wszystkich osobach z wyjątkiem drugiej osoby liczby pojedynczej (kāpt: es kāpju,

tu kāp, viĦš kāpj...) lub teŜ w formie drugiej osoby liczby pojedynczej następuje

alternacja, która jest inna niŜ zmiany dotyczące innych form osobowych (laist: es laižu,

tu laid, viĦš laiž...)3.

Jaki rodzaj alternacji występuje?

(i) zachodzi alternacja spółgłoskowa (braukt, nākt);

(ii) zachodzi alternacja samogłoskowa (Ħemt [Ħemt]: tu Ħem [Ħem], viĦš Ħem [Ħæm]);

(iii) zachodzi alternacja spółgłoskowa oraz samogłoskowa (satikt: es satieku, tu satiec,

viĦš satiek...).

Czasowniki w oparciu o wspomniane kryteria są pogrupowane w podanych tabelach. Tabele

nie zawierają form pierwszej i drugiej osoby liczby mnogiej, które zawsze moŜna utworzyć

na podstawie formy trzeciej osoby: viĦš brauc: mēs brauc-am, jūs brauc-at; viĦš nāk: mēs

nākam, jūs nākat.

W puste pola moŜecie wpisać czasowniki, które są podobnie odmieniane.

Tabele

Alternacja spółgłoskowa

Najczęściej alternują te spółgłoski: k -> c; d -> dz (w bezokoliczniku jest k, g, w temacie

czasu teraźniejszego c, dz)

Typ braukt oraz beigt (alternacja zachodzi we wszystkich osobach)

braukt saukt sveikt beigt

es brauc-u sauc-u sveic-u beidz-u

tu brauc sauc sveic beidz

viĦ- brauc sauc sveic beidz

Typ nākt oraz augt (alternacja zachodzi jedynie w drugiej osobie liczby pojedynczej ("tu"))

+ alternacja

samogłoskowa

nākt sākt augt (sa)tikt pirkt

es nāk-u Sāk-u aug-u tiek-u pērk-u

tu nāc Sāc audz tiec pērc

viĦ- nāk Sāk aug tiek pērk

3 W podręczniku do tej pory nie pojawiły się jeszcze czasowniki naleŜące do tej grupy (czasowniki kāpt i laist

pojawiają się w rozdziale 9).


01.10.2008

Alternacja e/æ: typ ēst oraz Ħemt

Prawie we wszystkich czasownikach I koniugacji, których temat bezokolicznika zawiera

głoskę <e> lub <ē>, w drugiej osobie liczby pojedynczej oraz w bezokoliczniku występuje

wąskie [e], natomiast w pozostałych osobach szerokie [æ].

[e] ēst vest nest Ħemt pirkt

es [æ] ēd-u ved-u nes-u Ħem-u pērk-u

tu [e] ēd ved nes Ħem pērc

viĦ- [æ] ēd ved nes Ħem pērk

RóŜne alternacje

w bezokoliczniku jest [i] w bezokoliczniku jest [s]

i – ē i – ie i – ī s – d

pirkt Satikt patikt ēst vest

viĦ- pērk Satiek patīk ēd ved

Koniugacja I i drugi typ czasu teraźniejszego – róŜne alternacje

W czasownikach I koniugacji odmieniających się według drugiego typu, które w drugiej

osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego mają końcówkę –i, zauwaŜa się pewne róŜnice

pomiędzy tematami bezokolicznika i czasu teraźniejszego.

(sa)prast atrast Pazīt kĜūt

es (sa)prot-u atrod-u pazīst-u kĜūst-u

tu (sa)prot-i atrod-i pazīst-i kĜūst-i

viĦ- (sa)prot atrod Pazīst kĜūst

UŜycie przypadków

Kam vajag ko?

Ilzei un Ievai vajag maizi un sieru ‘Ilzie i Ewie jest potrzebny chleb i ser’.

Ko mums vajag? ‘Czego nam potrzeba?’

Mums taču vajag ēst! ‘My przecieŜ musimy jeść!’

Z czasownikiem vajadzēt uŜywany jest celownik i biernik. Celownik wskazuje na osobę,

która czegoś potrzebuje, a rzeczownik w bierniku wskazuje obiekt, który jest jej potrzebny.

Czasownik vajadzēt jest uŜywany tylko w trzeciej osobie, ale za to we wszystkich czasach i

niektórych trybach.


01.10.2008

Biernik miary: Cik maksā? Cik vecs?

Części zdania, które odpowiadają na pytania Cik maksā? ‘Ile kosztuje?’, Cik ilgi? ‘Jak

długo?’, Cik vecs? ‘Jak stary jest / Ile ma lat?’, Cik garš? ‘Jak długi / wysoki jest?’ i inne

zwykle występują w bierniku:

Vīns maksā divus latus ‘Wino kosztuje dwa łaty’.

(cik maksā? ‘ile kosztuje?’)

Brauciens ilgst četras stundas ‘PodróŜ trwa cztery godziny’.

(cik ilgi? ‘Jak długo?’)

Jūrmalas pludmale ir trīsdesmit divus kilometrus gara ‘PlaŜa Jurmali jest długa na trzydzieści

dwa kiilometry’.

(cik gara? ‘jak długa jest?’)

ViĦu dēls ir tikai vienu mēnesi vecs ‘Ich syn ma tylko jeden miesiąc’.

(cik vecs? ‘ile ma lat / w jakim jest wieku?’ – dosł. jak stary jest)

Dopełniacz miary: Cik daudz?

Dopełniacz jest uŜywany z rzeczownikami, które oznaczają jednostki miary (kilograms,

grams, kaste...). Jednostka miary znajduje się przed rzeczownikiem stojącym w dopełniaczu:

Somā ir viens kilograms kartupeĜu un divi kilogrami ābolu ‘W torbie jest jeden kilogram

ziemniaków i dwa kilogramy ziemniaków’.

Dopełniacz uŜywany jest równieŜ z liczebnikami tūkstotis (lub: tūkstoš), miljons oraz

milijārds. Są to rzeczowniki, które mogą wystąpić we wszystkich przypadkach. Oto

przykłady, które pojawiły się w tekstach:

Tomātus ved tūkstošus kilometru pa lielceĜiem ‘Pomidory wozi się drogami tysiące

kilometrów’.

Nauda ir ideāls transporta līdzeklis miljardiem baciĜu un mikrobu ‘Pieniądze są idealnym

środkiem transportu dla miliardów zarazków i drobnoustrojów’.

Terminy

Vienskaitlinieks singulare tantum

Daudzskaitlinieks plurale tantum

norādāmais vietniekvārds zaimek wskazujący

mēra ăenitīvs dopełniacz miary

mēra akuzatīvs biernik miary

pārākā pakāpe (komparatīvs) stopień wyŜszy (comparativus)

konjugācija (īsā – garā – jauktā konjugācija) koniugacja (krótka – długa – mieszana)

patskaĦu mija alternacja samogłoskowa


01.10.2008

Rozdział ósmy

Deklinacja VI (-ij): acs, sirds, pils, valsts

W rozdziale siódmym była mowa o wyrazach, które w mianowniku liczby mnogiej mają

końcówkę -is: brokastis, acis, Cēsis, valstis... Mianownik liczby pojedynczej tych

rzeczowników ma końcówkę -s: acs, valsts, sirds, auss, uzacs. Są to wyrazy rodzaju

Ŝeńskiego (wyjątek stanowi wyraz Ĝaudis; wyraz ten uŜywany jest tylko w liczbie mnogiej).

ViĦai ir lielas acis ‘Ona ma wielkie oczy’.

ViĦam ir liela sirds ‘On ma wielkie serce’.

Latvija ir maza valsts ‘Łotwa to mały kraj’.

Latvijas valstī dzīvo ap 2,5 miljoni cilvēku ‘Na Łotwie mieszka około 2,5 miliona ludzi’.

Atver acis! ‘Otwórz oczy!’

Atver savu sirdi! ‘Otwórz swoje serce!’

Kas dzīvo tavā sirdī? ‘Kto mieszka w twoim sercu?’

Deklinacja VI (-ij)

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

mianownik sird-s ac-s ac-is sird-is

dopełniacz sird-s ac-s ac-u sirž-u +

biernik sird-i ac-i ac-is sird-is

celownik sird-ij ac-ij ac-īm sird-īm

miejscownik sird-ī ac-ī ac-īs sird-īs

Do tej deklinacji naleŜy równieŜ wyraz pils oraz nazwy miast Ventspils, Daugavpils:

Ilze ir no Ventspils ‘Ilze jest z Ventspils (Windawa)’. (dopełniacz)

Daiga dzīvo Daugavpilī ‘Daiga mieszka w Daugavpils (Dyneburg)’. (miejscownik)

Vai Latvijā ir daudz piĜu? ‘Czy na Łotwie jest duŜo zamków?’ (dopełniacz liczby mnogiej)

W dopełniaczu liczby mnogiej moŜe zachodzić alternacja spółgłoskowa:

sirds, sirdis – siržu

pils, pilis – piĜu.

Zmiany te zachodzą nie we wszystkich wyrazach, np:

auss, ausis – ausu

acs, acis – acu.

(patrz równieŜ rozdział 7)


01.10.2008

Liczebniki porządkowe: pirmais, otrais, trešais...

1. pirmais, 2. otrais, 3. trešais, 4. ceturtais, 5. piektais, 6. sestais, 7. septītais, 8. astotais,

9. devītais, 10. desmitais, 11. vienpadsmitais, 20. divdesmitais, 21. divdesmit pirmais, 22.

divdesmit otrais itd., 100. simtais, 1000. tūkstošais.

Liczebniki porządkowe w języku łotewskim są uŜywane podobnie jak w innych językach, ale

oczywiście i w tym zakresie istnieje kilka róŜnic.

Zadanie: Porównajcie podane konstrukcje z językiem polskim!

• liczebniki porządkowe są uŜywane przy wyraŜaniu daty:

Šodien ir devītais decembris ‘Dzisiaj jest dziewiąty grudzień’.

Devītajā decembrī man ir dzimšanas diena ‘Dziewiątego grudnia mam urodziny’.

• liczebniki porządkowe są uŜywane z imionami króli, cesarzy, władców oraz papieŜy:

Francijas karalis Ludviėis XIV (četrpadsmitais) ‘Król Francji Ludwik XIV (Czternasty)’

Romas pāvests Jānis Pāvils II (otrais) ‘PapieŜ Rzymski Jan Paweł II (Drugi)’

• liczebniki porządkowe są uŜywane na oznaczanie numerów środków transportu:

Vai šeit brauc astotais autobuss? ‘Czy tutaj jeździ autobus numer osiem?’

• ale gdy jest mowa o godzinach zegarowych, uŜywa się liczebników głównych:

Tagad ir divi ‘Teraz jest druga’.

Es parasti eju gulēt desmitos ‘Zwykle chodzę spać o godzinie dziesiątej’.

Liczebniki porządkowe mają zawsze -> końcówkę określoną.

Stopień najwyŜszy (superlativus): mans (vis)labākais džemperis

Formy stopnia najwyŜszego tworzy się tym samym przyrostkiem -āk-, co poznane wcześniej

formy stopnia wyŜszego:

Tā ir mana visskaistākā kleita = tā kleita ir skaistāka nekā citas kleita.

‘To jest moja najpiękniejsza sukienka = ta sukienka jest ładniejsza niŜ inne sukienki’

Latviešu valoda ir skaistāka nekā vācu valoda. Latviešu valoda ir visskaistākā un

visinteresantākā valoda pasaulē!

‘Język łotewki jest ładniejszy od języka niemieckiego. Język łotewski jest najładniejszy na

świecie!’

Stopień najwyŜszy przymiotnika ma zawsze -> końcówkę określoną. Często do formy stopnia

najwyŜszego dodawany jest przedrostek vis-:

visskaistākais = vis-skaist-āk-ais (puisis) visskaistākā = vis-skaist-āk-ā (meitene)

visskaistākie = vis-skaist-āk-ie (puiši) visskaistākās = vis-skaist-āk-ās (meitenes)

Przymiotnik w stopniu najwyŜszym moŜe jednak występować bez vis-:


01.10.2008

Toms ir mans labākais draugs ‘Tomasz jest moim najlepszym przyjacielem’.

Mana mīĜākā grāmata ir "Mazais princis" ‘Moja najbardziej ulubiona ksiąŜka to „Mały

ksiąŜe”’.

Stopień najwyŜszy przysłówków nie ma końcówki, a wskazuje na niego jedynie przedrostek

vis-:

Krievi runā ātri, poĜi runā ātrāk, itāĜi runā visātrāk ‘Rosjanie mówią szybko, Polacy

mówią szybciej, Włosi mówią najszybciej’.

Vislabāk ir pirkt produktus no Latvijas laukiem ‘Najlepiej jest kupować produkty z

łotewskiej wsi’.

Przedrostek vis- nie jest akcentowwany, por. [vis'skaistākais, vis'labāk].

Końcówka określona: pirmais, skaistākais, vienīgais...

Końcówki liczebników porządkowych oraz przymiotników w stopniu najwyŜszym róŜnią się

od końcówek zwykłych przymiotników. Ten typ końcówek nazywany jest końcówkami

określonymi, natomiast zwykłe końcówki to końcówki nieokreślone.

W ósmym rozdziale zapoznaliśmy się z formami końcówek przymiotników określonych

mianownika i miejscownika. Porównajcie je:

Rodzaj męski rodzaj Ŝeński

końcówka

nieokreślona

końcówka

określona

końcówka

nieokreślona

końcówka

określona

mianownik vien-s

koncerts

pirm-ais

koncerts

vien-a vieta pirm-ā vieta

miejscownik vien-ā

koncertā

pirm-ajā

koncertā

vien-ā viet-a pirm-ajā viet-ā

Końcówki określone są uŜywane w następujących przypadkach:

� zawsze z liczebnikami porządkowymi: pirmais koncerts, trešā vieta, desmitajā decembrī

� zawsze w stopniu najwyŜszym przymiotnika: (vis)labākais draugs, visskaistākā valoda,

vislabākie studenti

� zawsze z określonymi przymiotnikami, np.:

vienīgais, -ā: Tu esi mans vienīgais draugs ‘Ty jesteś moim jedynym przyjacielem’.

nākamais, -ā: Nākamajā nedēĜā būs tests ‘W przyszłym tygodniu będzie test’.

� ze wszystkimi przymiotnikami, gdy mamy do czynienia z określonością. UŜycie to

częściowo odpowiada stosowaniu rodzajników, na przykład w językach angielskim,

niemieckim lub francuskim. Kwestia ta bardziej szczegółowo zostanie omówiona później.


01.10.2008


Nowe czasowniki, które pojawiły się w tym rozdziale to:

atvērt (atver, tu atver)

vilkt (velk, tu velc)

teikt (teic, tu teic)

dzimt (dzimst, tu dzimsti)

Zadanie: Uzupełnijcie tabelę znajdującą się w rozdziale siódmym! Uwaga: co się dzieje,

jeŜeli w temacie czasu teraźniejszego pojawia się "e" (atver, velk)?

Terminy

kārtas skaitĜa vārds liczebnik porządkowy

vispārākā pakāpe (superlatīvs) stopień najwyŜszy (superlativus)

noteiktā galotne końcówka określona

nenoteiktā galotne końcówka nieokreślona

Rozdział dziewiąty

Pluralia tantum

Do kategorii pluralia tantum naleŜą wyrazy uŜywane na oznaczanie stron świata (austrumi,

dienvidi, ziemeĜi, rietumi) oraz kilka wyrazów, które nazywają święta (np. Ziemassvētki).

Saule riet rietumos ‘Słońce zachodzi na zachodzie’.

Vējš pūš no dienvidiem ‘Wiatr wieje z południa’.

Ko jūs darāt Ziemassvētkos? ‘Co robicie w święta BoŜego Narodzenia?’

Wyraz debesis (deklinacja VI (-ij)) jest często stosowany tylko w liczbie mnogiej (no debesīm

lāses krīt... ‘z nieba spadają krople...’), ale moŜe równieŜ występować w liczbie pojedynczej:

no debess lāses krīt.

Deklinacje: VI, IIb oraz I

Deklinacja rzeczowników rudens, ūdens, mēness, zibens, akmens, asmens i sāls róŜni się od

sześciu pozostałych. Celownik tych wyrazów ma końcówkę -im, dlatego teŜ traktowane są

jako rzeczowniki naleŜące do podgrupy b deklinacji II (-im).

W liczbie mnogiej rzeczowniki tego typu mają takie same końcówki, co wszystkie

rzeczowniki rodzaju męskiego, ale w rdzeniu zachodzi alternacja spółgłoskowa, por. mēnes-s

– mēneš-i (jak równieŜ mēnes-is / mēneš-i). Od innych rzeczowników II deklinacji (-im)

wspomniane siedem rzeczowników odróŜnia teŜ nieregularność form mianownika i

dopełniacza w liczbie pojedynczej. Nieregularną formę mianownika ma równieŜ rzeczownik

suns, który, za wyjątkiem tego właśnie przypadka jest odmieniany według II deklinacji.


01.10.2008

IIb (-im) II (-im) suns

mianownik ruden-s puis-is sun-s

dopełniacz ruden-s puiš-a suĦ-a

biernik ruden-i puis-i sun-i

celownik ruden-im puis-im sun-im

miejscownik ruden-ī puis-ī sun-ī

mianownik

l. poj.

rudeĦ-i puiš-i suĦ-i

Nie moŜna być całkowicie pewnym, według jakiej deklinacji odmienia się rzeczownik, jeŜeli

wnioskuje się o tym tylko na podstawie końcówki -s mianownika liczby pojedynczej. W

języku łotewskim istnieją w takim wypadku trzy moŜliwości:

park-s = deklinacja I (-am), rodzaj męski, liczba pojedyncza;

celownik park-am, miejscownik park-ā; mianownik liczby mnogiej park-i

ūden-s = deklinacja IIb (-im), rodzaj męski;

celownik ūden-im, miejscownik ūden-ī; mianownik liczby mnogiej ūdeĦ-i

ugun-s = deklinacja VI (-ij), rodzaj Ŝeński;

celownik ugun-s, miejscownik ugun-ī; mianownik liczby mnogiej ugun-is

Deklinacja IIb jest deklinacją zamkniętą (nieproduktywną). NaleŜy do niej tylko 7

rzeczowników.

Deklinacja VI jest równieŜ nieproduktywna, obejmuje około 50 rzeczowników.

Końcówka określona: dopełniacz i biernik

Es gaidu pirmo sniegu ‘Czekam na pierwszy śnieg’.

Mēs esam pirmā kursa studenti ‘Jesteśmy studentami pierwszego roku’.

Manas pirmās mīlestības vārds bija Toms ‘Moja pierwsza miłość miała na imię Tomasz’.

rodzaj męski rodzaj Ŝeński

l. poj. mianownik

dopełniacz

biernik

nākam-ais

nākam-ā

nākam-o

nākam-ā

nākam-ās

nākam-o

l. mn. mianownik

biernik

nākam-ie

nākam-os

nākam-ās

nākam-ās

Czas przyszły

Vai rīt snigs? ‘Czy jutro będzie padał śnieg?’

Pēc svētkiem Ilze brauks uz Latgali ‘Po świętach Ilze pojedzie do Latgalii’.

Jānis strādās bibliotēkā ‘Jan będzie pracował w bibliotece ’.


01.10.2008

Mēs dejosim klubā ‘Będziemy tańczyć w klubie’.

Kad tu nāksi ciemos? ‘Kiedy przyjdziesz w gości?’

Czas przyszły prosty jest zazwyczaj tworzony poprzez dodanie do tematu bezokolicznika

wykładnika czasu przyszłego -s- lub -š- i końcówek osobowych.

Czas przyszły

bū-t brauk-t dzer-t darī-t jautā-t

es

tu

viĦ-

mēs

jūs

-š-u

-s-i

-s

-s-im

-s-it

/ -s-iet

bū-š-u

bū-s-i

bū-s

bū-s-im

bū-s-it

/ bū-s-iet

brauk-š-u

brauk-s-i

brauk-s

brauk-s-im

brauk-s-it

/ brauk-s-iet

dzer-š-u

dzer-s-i

dzer-s

dzer-s-im

dzer-s-it

/ dzer-s-iet

darī-š-u

darī-s-i

darī-s

darī-s-im

darī-s-it

/ darī-s-iet

jautā-š-u

jautā-s-i

jautā-s

jautā-s-im

jautā-s-it

/ jautā-s-iet

Czasu przyszłego nie tworzy się od tematu bezokolicznika, jeŜeli jest on zakończony na -s

lub -z (na przykład ēs-t, kris-t, aizbāz-t). Gdy mamy do czynienia z takimi czasownikami,

wówczas podstawą jest temat czasu przeszłego, do którego dodajemy kolejno -ī- oraz

końcówki osobowe:

ēst, czas przeszły (viĦš) ēd-a => es ēdī-šu, tu ēdī-si, viĦš ēdī-s... (z wąskim [ē])

Ko mēs ēdīsim Ziemassvētkos? ‘Co będziemy jedli w święta BoŜego Narodzenia?’


W tym rozdziale pojawiły się następujące czasowniki:

(a) 3 czasowniki przedrostkowe, które odmieniają się jak ich odpowiedniki bez

przedrostków:

aizbraukt (<- braukt): es aizbraucu, tu aizbrauc, viĦš aizbrauc

aiziet (<- iet): es aizeju, tu aizej, viĦš aiziet

noĦemt (<– Ħemt): es noĦemu, tu noĦem, viĦš noĦem (uwaga, alternacja e/æ!)

(b) 3 czasowniki, które są uŜywane tylko w trzeciej osobie:

līt (līst)

snigt (snieg)

salt (salst)4

(c) 3 czasowniki, które odmieniają się podobnie jak juŜ wcześniej poznane przez was wyrazy

(wpiszcie je w odpowiednie tabele!):

teikt (teic, tu teic) 4 Czasownik salt uŜywany jest równieŜ w znaczeniu „marznąć / odczuwać zimno” i w takim wypadku ma inne

formy osobowe: es salstu, tu salsti viĦš salst.


01.10.2008

palikt (paliek, tu paliec)

krist (krīt, tu krīti)

(d) 4 czasowniki, które odmieniają się według nowego schematu:

pūst (pūš, tu pūt) kāpt (kāpj, tu kāp)

aizbāzt (aizbāž, tu aizbāz) laist (laiž, tu laid)

W temacie czasu teraźniejszego tych czasowników zachodzi alternacja spółgłoskowa.

Zmiana ta nie występuje w drugiej osobie liczby pojedynczej, ale moŜe pojawić się tutaj

inna spółgłoska:

kāp-t (aiz)bāzt lais-t pūs-t

es kāpj-u bāž-u laiž-u pūš-u

tu kāp bāz laid pūt

viĦ- kāpj bāž laiž pūš

Według tego schematu odmienia się dosyć duŜo czasowników.

Czasowniki zwrotne: 3 osoba czasu teraźniejszego

Kā viĦa izskatās? ‘Jak ona wygląda?’

Rudens vējš ar tevi rotaĜājas ‘Jesienny wiatr bawi się z tobą’.

Diena sākas ar kafiju ‘Dzień zaczyna się kawą’.

Cilvēki skatās uz Kristianu un brīnās ‘Ludzie patrzą na Krystiana i dziwią się’.

Bezokolicznik czasowników zwrotnych jest zakończony na -ties (izskatīties, rotaĜāties,

sākties). W czasie teraźniejszym moŜna wyróŜnić trzy typy odmiany, które ustala się w

oparciu o formę trzeciej osoby.

bezokolicznik temat czasu

teraźniejszego

końcówka

3. osoby

inne przykłady odpowiada

typowi

sarunāties

spēlēties

sarunā-

spēlē-

-j-

-j-

as

as

rotaĜāties (rotaĜājas) (1)

atcerēties

sākties

atrasties

atcer-

sāk-

atrod-

as

as

as

vēlēties (vēlas),

peldēties (peldas)

slēpties (slēpjas),

atgriezties (atgriežas),

beigties (beidzas)

(2)

(4)

skatīties

brīnīties

skat-

brīn-

ās

ās

klausīties (klausās),

mācīties (mācās)

(3)

Terminy

atgriezeniskais darbības vārds czasownik zwrotny


01.10.2008

Rozdział dziesiąty

Zaimki tas oraz šis: Celownik i miejscownik

W rozdziale siódmym zapoznaliśmy się z formami celownika i miejscownika zaimków tas i

šis:

liczba pojedyncza liczba mnoga

mianownik tas tā šis šī tie tās šie šīs

celownik tam tai šim šai tiem tām šiem šīm

miejscownik tajā tajā šajā šajā tajos tajās šajos šajās

Forma miejscownika ma następujące warianty:

tajā / tai / tanī

šajā / šai / šinī

tajos / tais / tanīs

šajos / šais / šinīs

tajās / tais / tanīs

šajās / šais / šinīs

Wariant pierwszy w kaŜdym z rzędów jest najbardziej powszechny.

Czas przeszły czasowników

Agrāk te bija mežs ‘Wcześniej był tu las’.

Agrāk mēs bijām mazi ‘Wcześniej byliśmy mali’.

Kur tu agrāk dzīvoji? ‘Gdzie wcześniej mieszkałeś?’

Bērnība es lasīju pasakas ‘W dzieciństwie czytałem bajki’.

Mans vectētiĦš spēlēja vijoli ‘Mój dziadek grał na skrzypcach’.

Man patika klausīties ‘Lubiłam słuchać’.

Mans brālis aizbrauca uz Īriju ‘Mój brat wyjechał do Irlandii’.

Šo vāzi es nopirku Turcijā ‘Ten wazon kupiłem w Turcji’.

Formą słuŜąca za podstawę tworzenia czasu przeszłego prostego jest temat czasu przeszłego.

A. runāt, strādāt, meklēt, mīlēt, gribēt, lasīt, rakstīt, zināt...

Temat czasu przeszłego koniugacji II (długiej) i III (mieszanej) jest taki sam jak temat

bezokolicznika:

runā-t => runā- => agrāk viĦš runāja daudz.

lasī-t => lasī- => vakar es lasīju interesantu grāmatu.


01.10.2008

PoniewaŜ temat jest zakończony na samogłoskę, to wszystkie wymienione czasowniki mają

takie same końcówki osobowe w czasie przeszłym. Końcówki są poprzedzone przez -j.

B. braukt, teikt, pirkt, ēst, dzert, dot, satikt, patikt, saprast, kĜūt ...

Tematu czasu przeszłego czasowników I (krótkiej) koniugacji nie moŜna ustalić na podstawie

formy bezokolicznika, ale naleŜy uczyć się tych form osobno. Temat czasu przeszłego

czasownika būt to bij-. Końcówki są takie same jak dla czasowników II i III koniugacji, ale

bez -j-, poniewaŜ temat jest zakończony na spółgłoskę.

Czas przeszły

A strādā-t gribē-t lasī-t B būt (aiz)braukt (no)pirkt

es

tu

viĦ-

mēs

jūs

-ju

-ji

-ja

-jām

-jāt

strādā-j-u

strādā-j-i

strādā-j-a

strādā-j-ām

strādā-j-āt

gribē-j-u

gribē-j-i

gribē-j-a

gribē-j-ām

gribē-j-āt

lasī-j-u

lasī-j-i

lasī-j-a

lasī-j-ām

lasī-j-āt

-u

-i

-a

-ām

-āt

bij-u

bij-i

bij-a

bij-ām

bij-āt

aizbrauc-u

aizbrauc-i

aizbrauc-a

aizbrauc-ām

aizbrauc-āt

nopirk-u

nopirk-i

nopirk-a

nopirk-ām

nopirk-āt

W słowniku obok form czasu teraźniejszego czasowników I koniugacji jest podana forma

trzeciej osoby czasu przeszłego, w której widoczny jest temat:

pirkt (pērk, tu pērc; pirka) => pirka to forma 3 osoby czasu przeszłego, temat czasu

przeszłego to pirk-

braukt (brauc, tu brauc; brauca)

patikt (patīk; patika)


01.10.2008

Tabulas

1. Deklinācijas un locījumi

Deklinācijas:

I students, parks, tēvs, vējš; Toms; viĦš; labs, liels

II puisis, teātris, brālis, skapis, dzejolis, lācis; Jānis

IV grāmata, bibliotēka, māsa; Ieva; viĦa; laba, liela

V studente, universitāte, avīze, roze, meitene; Ilze

III tirgus, alus, lietus; Mikus

IIb rudens, ūdens, mēness, akmens, asmens, zibens, sāls

VI acs, sirds, uguns, valsts, pils

Vienskaitlis

I II IV V III IIb VI

nom -s, -š -is -a -e -us -s -s

ăen -a +a -as -es -us -s -s

aku -u -i -u -i -u -i -i

dat -am -im -ai -ei -um -im -ij

lok -ā -ī -ā -ē -ū -ī -ī

Daudzskaitlis

I, III II, IIb IV V VI

nom -i +i -as -es -is

ăen -u +u -u +u (+)u

aku -us +us -as -es -is

dat -iem +iem -ām -ēm -īm

lok -os +os -ās -ēs -īs

+ = līdzskaĦu mija


01.10.2008

2. Nenoteiktā un noteiktā galotne

nenoteiktā galotne: labs, liels, viens, divi

noteiktā galotne: labais, kreisais, lielais, vienīgais, pirmais, otrais, (vis)labākais

vienskaitlis daudzskaitlis

vīr. dzimte siev. dzimte vīr. dzimte siev. dzimte

nen. not. nen. not. nen. not. nen. not.

nom -s, -š -ais -a -ā -i -ie -as -ās

ăen -a -ā -as -ās -u -o -u -o

aku -u -o -u -o -us -os -as -ās

dat -am -ajam -ai -ajai -iem -ajiem -ām -ajām

lok -ā -ajā -ā -ajā -os -ajos -ās -ajās

3. Vietniekvārdi tas un šis

vienskaitlis daudzskaitlis vienskaitlis daudzskaitlis

vīr. siev. vīr. siev. vīr. siev. vīr. siev.

nom tas tā tie tās šis šī šie šīs, šās

ăen tā tās to to šī, šā šīs, šās šo šo

aku to to tos tās šo šo šos šīš, šās

dat tam tai tiem tām šim šai šiem šīm, šām

lok

lok

arī:

tajā

tai,

tanī

tajā

tai,

tanī

tajos

tais,

tanīs

tajās

tais,

tanīs

šajā

šai,

šinī

šajā

šai,

šinī

šajos

šais,

sinīs

šajās

šais,

sinīs

4. Personas vietniekvārdi

nom es tu mēs jūs

ăen manis tevis mūsu jūsu

aku mani tevi mūs jūs

dat man tev mums jums

lok manī tevī mūsos jūsos


01.10.2008

5. Darbības vārda locīšanas paraugi

II konjugācija, tagadnes 1. tips

dzīvot tagadne pagātne nākotne

es dzīvo-j-u dzīvo-j-u dzīvo-š-u

tu dzīvo dzīvo-j-i dzīvo-s-i

viĦ- dzīvo dzīvo-j-a dzīvo-s

mēs dzīvo-j-am dzīvo-j-ām dzīvo-s-im

jūs dzīvo-j-at dzīvo-j-āt dzīvo-s-it

celms dzīvo- dzīvo- dzīvo-

III konjugācija, tagadnes 2. tips

gribēt tagadne pagātne nākotne

es grib-u gribē-j-u gribē-š-u

tu grib-i gribē-j-i gribē-s-i

viĦ- grib gribē-j-a gribē-s

mēs grib-am gribē-j-ām gribē-s-im

jūs grib-at gribē-j-āt gribē-s-it

celms grib- gribē- gribē-

III konjugācija, tagadnes 3. tips

lasīt tagadne pagātne nākotne

es las-u lasī-j-u lasī-š-u

tu las-i lasī-j-i lasī-s-i

viĦ- las-a lasī-j-a lasī-s

mēs las-ām lasī-j-ām lasī-s-im

jūs las-āt lasī-j-āt lasī-s-it

celms las- lasī- lasī-

I konjugācija, tagadnes 2. tips (+ nenoteiksme ar -st)

prast tagadne pagātne nākotne

es prot-u prat-u prat-ī-š-u

tu prot-i prat-i prat-ī-s-i

viĦ- prot prat-a prat-ī-s

mēs prot-am prat-ām prat-ī-s-im

jūs prot-at prat-āt prat-ī-s-it

celms prot- prat- => prat-+ ī


01.10.2008

I konjugācija, tagadnes 4. tips

braukt tagadne pagātne nākotne

es brauc-u brauc-u brauk-š-u

tu brauc brauc-i brauk-s-i

viĦ- brauc brauc-a brauk-s

mēs brauc-am brauc-ām brauk-s-im

jūs brauc-at brauc-āt brauk-s-it

celms brauc- brauc- brauk-s

pirkt tagadne pagātne nākotne

es pērk-u pirk-u pirk-š-u

tu pērc [ē] pirk-i pirk-s-i

viĦ- pērk pirk-a pirk-s

mēs pērk-am pirk-ām pirk-s-im

jūs pērk-at pirk-āt pirk-s-it

celms pērk- [æ:d] pirk- pirk-s

iet tagadne pagātne nākotne

es ej-u gāj-u ie-š-u

tu ej gāj-i ie-s-i

viĦ- iet gāj-a ie-s

mēs ej-am gāj-ām ie-s-im

jūs ej-at gāj-āt ie-s-it

celms ej- gāj- ie-s

I konjugācija, tagadnes 4. tips (+ nenoteiksme ar -st)

ēst tagadne pagātne nākotne

es ēd-u ēd-u ēd-ī-š-u

tu ēd [ēd] ēd-i ēd-ī-s-i

viĦ- ēd ēd-a ēd-ī-s

mēs ēd-am ēd-ām ēd-ī-s-im

jūs ēd-at ēd-āt ēd-ī-s-it

celms ēd- [æ:d] ēd- [ēd] => ēd- [ēd] + ī

Documents

Część gramatyczna