Czasy NowożytNe · Igor Kąkolewski (Berlin) ... Polskie towarzystwo Historyczne zarząd główny ... Losy oficerów, uczestników i pamiętnikarzy bitwy

Czasy NowożytNe

ModerNages

VoL. 29

CzasyNowożytNe

toM 29

warszawa 2016

Materiały sesji „tadeusz Kościuszko. Historia – Mity – tradycja”. szczekociny, 6–7 czerwca

2014 roku

redakcja

Maciej trąbski

rada NauKowaIwan Michelangelo d’aprile (Poczdam), Hans-Jürgen Bömelburg (giessen)

andrzej Chwalba (Kraków), Karin Friedrich (aberdeen), Henryk gmiterek (Lublin) andrzej Kamieński (Poznań) Cezary Kuklo (Białystok)

Janusz Małłek (toruń) – przewodniczący, włodzimierz Mędrzecki (warszawa) Krzysztof Mikulski (toruń), stanisław salmonowicz (toruń)

edward włodarczyk (szczecin)

KoLegIuM redaKCyJNeIgor Kąkolewski (Berlin) – zastępca redaktora naczelnego, wojciech sławiński (toruń)

Łukasz wróbel (toruń) – sekretarze, Jacek wijaczka (toruń) – redaktor naczelny

Redakcja informuje, że drukowana wersja czasopisma jest pierwotna

adres redaKCJIPolskie towarzystwo Historyczne

zarząd głównyrynek starego Miasta 29/31

00–272 warszawa

adres do KoresPoNdeNCJIInstytut Historii i archiwistyki

uniwersytetu Mikołaja Kopernikaul. Bojarskiego 1

87–100 toruńe-mail: [email protected]

wydawCazarząd główny

Polskiego towarzystwa Historycznego

sPIs treśCI

Wstęp – Maciej Trąbski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

ARTykuły

Jolanta A. Daszyńska (łódź) – Prawdziwy syn wolności. Kościuszko w amerykańskiej wojnie o niepodległość, 1776–1783 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Andrzej Stroynowski (Częstochowa) – Droga Tadeusza Kościuszki do funkcji Naczelnika powstania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Maciej Trąbski (Częstochowa) – Bitwa pod Szczekocinami (6 czerwca 1794) z punktu widzenia sztuki wojennej z drugiej połowy XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . 59

Tadeusz Srogosz (Częstochowa) – Opieka społeczna i zdrowotna w czasie powstania kościuszkowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Dariusz Nawrot (katowice) – Losy oficerów, uczestników i pamiętnikarzy bitwy pod Szczekocinami w okresie Legionów Polskich i Księstwa Warszawskiego . . . 99

Rafał Wiktor kowalczyk (łódź) – Generał Karol Kniaziewicz i Naczelnik Tadeusz Kościuszko – twórcy Legii Naddunajskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Teresa kostkiewiczowa (Warszawa) – Kościuszkowska liryka wysoka . . . . . . . . . . . 123krystyna Maksimowicz (Gdańsk) – O kobietach wznoszących szańce w czasie

powstania kościuszkowskiego, czyli wokół druku okolicznościowego Nowy zaciąg z samych kobiet pod chorągiew białą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Marzena Bogus (Częstochowa) – Zacny Kościuszko. Mit Naczelnika na łamach polskiej prasy Śląska Cieszyńskiego (1846–1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Agnieszka Czajkowska (Częstochowa) – Insurekcja jako tekst. Trzy interpretacje (Józef Ignacy Kraszewski – Władysław Stanisław Reymont – Jarosław Marek Rymkiewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

Aleksander Smoliński (Toruń) – Tadeusz Kościuszko i kościuszkowskie tradycje w Wojsku Polskim 1918–2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

katarzyna Bucholc-Srogosz (Częstochowa) – Profesor Bartłomiej Szyndler jako badacz powstania kościuszkowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

sPIs treśCI6

ARTykuły ReCeNzyJNe

Tomasz Ambroziak (Toruń) – Pierwszy polski Waza i jego polityka zagraniczna . . . 207Andrzej kamieński (Poznań) – Jak nie należy przedstawiać postanowień sejmików

koronnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

ReCeNzJe

Karl Ferdynand Werner, Narodziny szlachty. Kształtowanie się elit politycznych w Europie, Kęty 2015 – edward Opaliński (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Osobliwości skoczowskie. Skotschauer Denkwürdigkeiten, wydał Idzi Panic, tłumaczenie tekstu źródła Maria Jolanta Panic i Idzi Panic, Cieszyn 2013 – Michael Morys-Twarowski (Cieszyn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

Klasztory mnisze na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej od XVI do początków XX wieku, red. Jolanta Gwioździk, Rafał Witkowski, Andrzej Marek Wyrwa, Poznań 2014 – Agnieszka Wieczorek (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . 242

Środowiska kulturotwórcze czasów oświecenia i romantyzmu, red. Bogusław Dopart, Kraków 2013 – katarzyna Grzywka (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248

Andrew Roberts, Napoleon Wielki, przekład Malwina i Tomasz Fiedorek, Jarosław Włodarczyk, Warszawa 2014 – Marcin Baranowski (Lublin) . . . . . . . . . . . . . . . . 251

Roman Baron, Roman Madecki a kolektiv, Česká polonistická studia: tradice a současnost (filologie–historie–politologie–právo), Praha 2014 – Henryk Gmiterek (Lublin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256

Jeremy Black, Contesting History. Narratives of Public History, London 2014 – Stanisław Roszak (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262

Eveline Bouwers, Public Pantheons in Revolutionary Europe. Comparing Cultures of Rememberance, c. 1790–1840 (War, Cultures and Society, 1750–1850), Basingstoke 2012 – Marcin Jarząbek (kraków) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

POLeMiki i DySkuSJe

W odpowiedzi Zygmuntowi Szultce – Radosław Skrycki (Szczecin) . . . . . . . . . . . . . 273

Nota edytorska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277

taBLe oF CoNteNts

introduction – Maciej Trąbski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

ARTiCLe

Jolanta A. Daszyńska (łódź) – Kościuszko in American War of Independence, 1776–1783 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Andrzej Stroynowski (Częstochowa) – Tadeusz Kościuszko’s path to the function of the head of the Uprising . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Maciej Trąbski (Częstochowa) – Battle of Szczekociny (6 June 1794). Against the background of military art of the second half of the 18th century . . . . . . . . . . 59

Tadeusz Srogosz (Częstochowa) – Social welfare and healthcare during Kościuszko Uprising . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Dariusz Nawrot (katowice) – The fortunes of the officers and diarists of the battle of Szczekociny in the period of the Polish Legions and the Duchy of Warsaw . . . 99

Rafał Wiktor kowalczyk (łódź) – Général Karol Kniaziewicz et commandant en chef (Naczelnik) Tadeusz Kościuszko – les créateurs de la Légion du Danube . . 113

Teresa kostkiewiczowa (Warszawa) – Sublime lyrical poetry concerning Tadeusz Kościuszko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

krystyna Maksimowicz (Gdańsk) – Von frauen, die während des Kościuszko- -Aufstands schanzen errichteten, also um zu jenem anlass erschienenem gelegenheitsdruck unter dem titel Nowy zaciąg z samych kobiet pod chorągiew białą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Marzena Bogus (Częstochowa) – Der edle Kościuszko. Der Mythos des Aufstandsanführers in der polnischen Presse des Teschener Schlesien (1846–1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Agnieszka Czajkowska (Częstochowa) – Kościuszko Uprising as a text. Three interpretations (Józef Ignacy Kraszewski – Władysław Stanisław Reymont – Jarosław Marek Rymkiewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

Aleksander Smoliński (Toruń) – Tadeusz Kościuszko and Kościuszko Uprising – related traditions in the Polish Army of 1918–2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

katarzyna Bucholc-Srogosz (Częstochowa) – Professor Bartłomiej Szyndler as researcher of Kościuszko Uprising . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

taBLe oF CoNteNts8

RevieW ARTiCLeS

Tomasz Ambroziak (Toruń) – The first Vasa on the Polish throne und his foreign policy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

Andrzej kamieński (Poznań) – How we should not present the resolutions of the dietines (sejmiki) in the Kingdom of Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

RevieWS

Karl Ferdynand Werner, Narodziny szlachty. Kształtowanie się elit politycznych w Europie, Kęty 2015 – edward Opaliński (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

Osobliwości skoczowskie. Skotschauer Denkwürdigkeiten, wydał Idzi Panic, tłumaczenie tekstu źródła Maria Jolanta Panic i Idzi Panic, Cieszyn 2013 – Michael Morys-Twarowski (Cieszyn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

Klasztory mnisze na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej od XVI do początków XX wieku, red. Jolanta Gwioździk, Rafał Witkowski, Andrzej Marek Wyrwa, Poznań 2014 – Agnieszka Wieczorek (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . 242

Środowiska kulturotwórcze czasów oświecenia i romantyzmu, red. Bogusław Dopart, Kraków 2013 – katarzyna Grzywka (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248

Andrew Roberts, Napoleon Wielki, przekład Malwina i Tomasz Fiedorek, Jarosław Włodarczyk, Warszawa 2014 – Marcin Baranowski (Lublin) . . . . . . . . . . . . . . . . 251

Roman Baron, Roman Madecki a kolektiv, Česká polonistická studia: tradice a současnost (filologie–historie–politologie–právo), Praha 2014 – Henryk Gmiterek (Lublin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256

Jeremy Black, Contesting History. Narratives of Public History, London 2014 – Stanisław Roszak (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262

Eveline Bouwers, Public Pantheons in Revolutionary Europe. Comparing Cultures of Rememberance, c. 1790–1840 (War, Cultures and Society, 1750–1850), Basingstoke 2012 – Marcin Jarząbek (kraków) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

DeBATeS

To reply to Zygmunt Szultka – Radosław Skrycki (Szczecin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

editorial Guidelines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277

wstęP

W dniach 6–7 czerwca 2014 r. w Szczekocinach odbyła się konferencja nauko-wa na temat „Tadeusz kościuszko. Historia–Mity–Tradycja”. Jej organizatorami były: Wydział Filologiczno-Historyczny Akademii im. Jana Długosza w Często-chowie, Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Częstochowie oraz Towarzy-stwo Literackie im. Adama Mickiewicza Oddział w Częstochowie.

konferencja stanowiła zasadniczą część częstochowskich obchodów 220. rocz-nicy insurekcji kościuszkowskiej. Oprócz niej został przeprowadzony dwueta-powy konkursu wiedzy historycznej na temat Tadeusza kościuszki dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych z Częstochowy oraz z powiatów: częstochowskiego i myszkowskiego; finał odbył się 5 czerwca 2014 r. w budynku Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Tego samego dnia zorganizowano uroczyste nadanie sali dydaktycznej w budynku Wydziału Filologiczno-Historycznego AJD imienia profesora Bartłomieja Szyndlera (1938–2011), wybitnego badacza losów Tadeusza kościuszki i dziejów insurekcji.

Tadeusz kościuszko jest jedną z niewielu postaci historycznych powszechnie rozpoznawalnych. W Stanach zjednoczonych Ameryki Północnej zyskał sławę dzięki umiejętnościom doskonałego fortyfikatora i jest do dziś uznawany za bo-hatera wojny o niepodległość tego kraju. Natomiast na ziemiach polskich rozgłos przyniosła mu bitwa pod Dubienką (18 lipca 1792), mimo że zakończyła się po-rażką, oraz bitwa pod Racławicami (4 kwietnia 1794), chociaż z punktu widze-nia ówczesnej wojskowości była to jedynie większa potyczka. Na kartach historii kościuszko zapisał się przede wszystkim jako przywódca wojskowy i polityczny pierwszego polskiego powstania narodowowyzwoleńczego, „ojciec ideowy” pol-skich republikanów i wzór dla Polaków dążących w XiX w. do odzyskania przez Polskę niepodległości. Dzięki niemu do mitów narodowych zostali wprowadzeni zwycięscy kosynierzy, a jeszcze przez dwa stulecia na jego nazwisko powoływa-ły się różne siły polityczne. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Tadeusz kościuszko został patronem wielu jednostek wojskowych, szkół i ulic, natomiast współcześnie jest postacią akceptowaną przez różne środowiska polityczne i spo-łeczne.

Celem konferencji było przedstawienie wyników najnowszych badań dotyczą-cych życia i działalności Tadeusza kościuszki oraz nowe spojrzenie na mity i tra-dycje związane z jego osobą. Wzięli w niej udział badacze reprezentujący różne

wstęP10

specjalności, w tym historycy zajmujący się badaniami dziejów politycznych, hi-storycy wojskowości i literaturoznawcy. Dzięki temu zostały przedstawione róż-ne aspekty związane z postacią „bohatera dwóch narodów” i z wydarzeniami, do jakich doszło w czasie insurekcji kościuszkowskiej. Różnorodność ta jest też wi-doczna w złożonych do druku artykułach, będących rozwinięciem wygłoszonych na konferencji referatów. zbiór artykułów w tym tomie jest podzielony niejako na dwie części. W pierwszej znajdują się teksty omawiające losy Tadeusza kościusz-ki, a także wydarzenia z czasów insurekcji oraz w epoce napoleońskiej związane z osobą Naczelnika lub uczestników powstania. Druga część zawiera artykuły do-tyczące literackiego obrazu kościuszki i insurekcji oraz tradycji związanych z oso-bą Naczelnika.

Tom otwierają artykuły Jolanty A. Daszyńskiej i Andrzeja Stroynowskiego. W pierwszym został przedstawiony udział Tadeusza kościuszki w wojnie o nie-podległość Stanów zjednoczonych. Autorka, opierając się na anglojęzycznych (amerykańskich) publikacjch, omówiła jego dokonania i plany mające na celu zwiększenie potencjału obronnego Armii kontynentalnej, w tym m.in. ufortyfi-kowanie przedpola Filadelfii (ówczesnej stolicy Stanów zjednoczonych) oraz za-projektowanie twierdzy West Point (współcześnie siedziba Akademii Wojskowej). z kolei Andrzej Stroynowski ukazał przyczyny wyniesienia „skromnego szlachci-ca i generała do roli Naczelnika powstania”. Przedstawił jego powierzchowność, cechy charakteru i uzdolnienia oraz przeanalizował krytycznie talenty wojskowe i polityczne kościuszki.

kolejne dwa artykuły poświęcone są insurekcji kościuszkowskiej. Maciej Trąb-ski przedstawił rozważania na temat bitwy pod Szczekocinami z punktu widzenia ówczesnej sztuki wojennej. Tekst ten stanowi jednocześnie próbę nowej interpre-tacji niektórych szczegółów bitwy, na podstawie dostępnych materiałów źródło-wych. Natomiast Tadeusz Srogosz omówił opiekę społeczną i zdrowotną w czasie powstania kościuszkowskiego. zwrócił uwagę na fakt, że w dotychczasowej histo-riografii stan badań nad tym tematem charakteryzuje fragmentaryczność i jedno-stronność ujęć oraz uogólnienia, gdyż historyków interesował przede wszystkim aspekt związany z funkcjonowaniem lazaretów wojskowych.

Następne teksty, Dariusza Nawrota i Rafała kowalczyka, łączą epokę staropol-ską i napoleońską. Pierwszy z autorów przedstawił losy dwóch uczestników bitwy pod Szczekocinami. Jednym z nich był ustosunkowany arystokrata, książę eusta-chy Sanguszko, drugim – wywodzący się z drobnej szlachty Filip kierzkowski. Obaj pozostawili po sobie pamiętniki, dzięki którym można się zapoznać nie tylko z przebiegiem wydarzeń, w których uczestniczyli, lecz także z motywami ich po-stępowania, zwłaszcza w epoce napoleońskiej, w czasie której ich zaangażowanie w walkę o przywrócenie niepodległości było różne. Rafał kowalczyk omówił z ko-lei współpracę Tadeusza kościuszki i karola kniaziewicza w latach 1799–1800. Miała ona na celu powołanie Legii Naddunajskiej, polskiej formacji wojskowej

wstęP 11

u boku republikańskiej armii francuskiej. Na uwagę zasługuje zasygnalizowany przy tej okazji konflikt, do jakiego wówczas doszło pomiędzy karolem kniazie-wiczem a Janem Henrykiem Dąbrowskim, oraz rola w tych wypadkach byłego Naczelnika.

Nieformalną drugą część zbioru otwiera tekst Teresy kostkiewiczowej. Au-torka omówiła w nim dwie ody autorstwa Franciszka Dionizego kniaźnina: Do Tad[eusza] Kościuszka i Na rewolucją 1794. Oba utwory stanowią przykład tzw. liryki wysokiej, licznych wierszy związanych z powstaniem kościuszkowskim i jego przywódcą, powstałych w latach 1793–1795. krystyna Maksimowicz z kolei przedstawiła analizę anonimowego wiersza z czasów powstania kościuszkowskie-go, zatytułowanego Nowy zaciąg z samych kobiet pod chorągiew białą, z nurtu tzw. poezji okopowej. Był to utwór o charakterze agitacyjnym, zachęcający warsza-wianki do angażowania się w bezpośrednie działania powstańcze w stolicy, czy też szerzej – włączenie się do walki o niepodległość. Autorka omówiła go na tle innych utworów z czasów insurekcji dotyczących roli kobiet w walce o niepodległość. Na-tomiast Agnieszka Czajkowska podjęła się interpretacji powieści Warszawa w 1794 roku Józefa ignacego kraszewskiego, trylogii Rok 1794 Władysława Stanisława Reymonta oraz eseju Wieszanie Jarosława Marka Rymkiewicza. Celem artykułu było ukazanie tych utworów jako możliwych interpretacji historii, wynikających z osobistych przekonań twórców. Przedstawiony przez każdego z pisarzy literacki obraz kościuszki jest traktowany przez autorkę artykułu jako swoisty znak czasu, a także projekcja wyobrażeń i pragnień piszącego.

kolejne dwa teksty są poświęcone tradycji kościuszkowskiej i jej wykorzysta-niu do pobudzania szczytnych ideałów. Marzena Bogus opisała to zagadnienie na przykładzie artykułów w polskojęzycznych czasopismach ukazujących się w la-tach 1846–1918 na terenie Śląska Cieszyńskiego. zajęła się kilkoma zagadnie-niami, m.in. sposobem przedstawiania osoby Naczelnika w związku z różnicami konfesyjnymi czytelników (katolicy i ewangelicy), metodami kreowania na jego postaci „wzoru Polaka” oraz różnicami dotyczącymi mitu związanego z osobą ko-ściuszki, pojawiającymi się w materiałach zamieszczanych w prasie propolskiej i prośląskiej. z kolei Aleksander Smoliński przedstawił tradycje kościuszkowskie w Wojsku Polskim. Analizie zostały poddane wybrane formacje z lat 1918–2013, a więc funkcjonujące w różnych okresach historycznych, a tym samym w różnych ustrojach politycznych: w latach międzywojennych, w czasie ii wojny światowej w Polskich Siłach zbrojnych na zachodzie i w Polskich Siłach zbrojnych w zSRR, a następnie w okresie powojennym, w tzw. Ludowym Wojsku Polskim w latach 1945–1989 (czyli w Siłach zbrojnych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej) oraz we współczesnym Wojsku Polskim (w Siłach zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej).

W ostatnim z artykułów katarzyna Bucholc-Srogosz przedstawiła sylwetkę i do-robek naukowy profesora Bartłomieja Szyndlera (1938–2011). Historyk ten miał duży wkład w rozwój badań i popularyzację wiedzy o osobie Naczelnika i dziejach

wstęP12

insurekcji kościuszkowskiej. Do kanonu prac historycznych weszły jego książki: Tadeusz Kościuszko 1746–1817 (Warszawa 1991) i Powstanie kościuszkowskie 1794 (Warszawa 1994), dwie spośród wielu poświęconych tym zagadnieniom.

Publikowane w tym tomie artykuły stanowią większość referatów wygłoszo-nych na konferencji. Opierając się na dyskusji, jaka wywiązała się w czasie obrad, należy uznać, że prowadzenie badań naukowych nad postacią Tadeusza kościuszki oraz nad wydarzeniami związanymi z insurekcją jest nadal zasadne. zostały wska-zane wątki dotychczas pomijane lub przedstawiane na marginesie innych rozważań, zasygnalizowano potrzebę nowej interpretacji niektórych źródeł oraz prowadzenie badań zmierzających do ujawnienia materiałów dotychczas niewykorzystanych.

Na zakończenie w imieniu komitetu Organizacyjnego konferencji chciałbym raz jeszcze podziękować wszystkim uczestnikom za udział w obradach, a autorom artykułów za ich złożenie do druku. Jednocześnie pragnę podziękować profesoro-wi Jackowi Wijaczce, redaktorowi naczelnemu „Czasów Nowożytnych”, a także całemu zespołowi redakcyjnemu, za możliwość opublikowania tych tekstów na łamach czasopisma.

Maciej Trąbski

artyKuŁy

Czasy NowożytNe toM 29 RoK 2016

JoLaNta a. daszyńsKaŁódź

PrawdzIwy syN woLNośCIKośCIuszKo w aMeryKańsKIeJ woJNIe

o NIePodLegŁość, 1776–1783

He is as pure a son of liberty as i have ever known...Thomas Jefferson do Horatio Gatesa, 17981

z PoLsKI do aMeryKI

Artykuł ten jest oparty głównie na źródłach pośrednich. Walcząc w Stanach zjednoczonych, Tadeusz kościuszko nie prowadził zapisów, nie opisał tych lat także kiedykolwiek później. Jego nazwisko sporadycznie pojawia się w zapisach kongresu, prawie w ogóle nie wspominają o nim naoczni świadkowie, którzy bio-rąc udział w bitwach, zostawili swoje wspomnienia. z trudem można odnaleźć jego listy do i od dowódców wyższej rangi. Niekiedy, zwłaszcza jeśli chodzi o pierwszy rok jego uczestnictwa w wojnie o amerykańską niepodległość, można się domy-ślać udziału kościuszki, zwłaszcza gdy mowa jest o francuskich wojskowych. Na szczęście z okresu późniejszego zachowała się korespondencja, głównie z Thoma-sem Jeffersonem, dzięki której można nieco więcej dowiedzieć się o losach na-szego znamienitego Polaka. Pomocne są też amerykańskie źródła wojskowe, ale informacje w nich są tak nikłe, że nawet historycy amerykańscy mają duże trud-ności, aby odtworzyć historię działalności inżynierskiej i fortyfikacyjnej młodego, bo trzydziestoletniego wówczas kościuszki. zatem publikowany tu tekst jest próbą syntezy różnego typu materiałów, istniejących głównie na amerykańskich stronach internetowych. Wykorzystałam też (dostępną on-line w wersji angielskojęzycznej

1 www.polishamericancenter.org/kosciuszko.htm (dostęp: 4.05.2016).

JoLaNta a. daszyńsKa16

i wydaną w języku polskim) najnowszą monografię o kościuszce pióra Aleksa Storozynskiego (ur. 1961), amerykańskiego dziennikarza polskiego pochodzenia, zamieszkałego w Stanach zjednoczonych, laureata nagrody Pulitzera i prezesa Fundacji kościuszkowskiej2. Przeprowadził on szczegółową kwerendę zarówno w Stanach zjednoczonych, jak i w Polsce. Okres „amerykański” kościuszki udało mu się odtworzyć dzięki wykorzystaniu korespondencji generałów George’a Wa-shingtona i Horatio Gatesa oraz „wyłowieniu” fragmentów dotyczących pośrednio lub bezpośrednio kościuszki.

Mottem artykułu są słowa Thomasa Jeffersona o kościuszce napisane 21 lutego 1798 r. do generała Horatio Gatesa3. Jefferson określił kościuszkę jako „najpraw-dziwszego (pure) syna wolności, jakiego kiedykolwiek znał”4. Dla wyjaśnienia, jak doszło do tego, że młody kościuszko znalazł się w walczącej lub, jak nadal sądzili niektórzy, zbuntowanej Ameryce, należy przedstawić pokrótce wcześniejsze lata jego życia.

Andrzej Tadeusz Bonawentura kościuszko (1746–1817) to bohater narodowy Polski i Stanów zjednoczonych Ameryki5. Walczył przeciw Rosji i Prusom, bro-niąc interesów Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a także ideałów rewolucyjnych Amerykanów – przeciw Wielkiej Brytanii. Był Naczelnikiem powstania w 1794 r., które do historii przeszło jako powstanie kościuszkowskie.

zanim wyjechał na studia inżynierskie do Paryża, uczęszczał do kolegium Pija-rów w Lubieszowie, a następnie do Szkoły Rycerskiej w Warszawie6. ukończył ją 20 grudnia 1766 r. jako chorąży7. W 1768 r. uzyskał stopień kapitana8. Na tym nie zakończył edukacji. Otrzymawszy stypendium od Stanisława Augusta Poniatow-skiego i finansowe wsparcie Adama kazimierza Czartoryskiego, w 1769 r. udał się

2 A. Storozynski, The Peasant Prince. Thaddeus Kosciuszko and the Age of Revolution, New york 2009; idem, Kościuszko. Książę chłopów, przeł. J. Mikos, Warszawa 2011. Co prawda opierał się on głównie na pracy B. Szyndlera, Tadeusz Kościuszko 1746–1817, Warszawa 1991, jednak dzięki temu, że książka Storozynskiego została wydana w języku angielskim, przyczynia się do popularyzacji wiedzy o kościuszce w świecie.

3 Całe zdanie jest nieco dłuższe niż motto: „He is as pure a son of liberty as i have ever known and of that liberty which is to go to all and not to the few or rich alone”; Thomas Jefferson do Horatio Gatesa, 21.02.1798, www.monticello.org/site/research-and-collections/thaddeus-kosciuszko-engraving (dostęp: 4.05.2016). Wszystkie tłumaczenia cytatów – autorka.

4 Taki też tytuł nosiła biografia kościuszki autorstwa J. Puli, Thaddeus Kosciuszko: The Purest Son of Liberty, wyd. 2, New york 1998.

5 z uwagi na dzisiejszy podział polityczny dodać można jeszcze dwa państwa: Litwę i Białoruś. 6 Była to pierwsza w Polsce akademia wojskowa założona przez króla Stanisława Augusta

Poniatowskiego 15 marca 1765 r. kościuszko dzięki wsparciu Czartoryskich wstąpił do niej już 18 grudnia 1765 r., zapisując się do korpusu kadetów.

7 W tłumaczeniu na język angielski używa się określenia ensign lub First Lieutenant.8 Podaje się też, że ukończył ją w 1765 r. w randze kapitana; www.iwp.edu/programs/page/

tadeusz-kosciuszko-a-man-of-unwavering-principle (dostęp: 4.05.2016).

PrawdzIwy syN woLNośCI 17

do Paryża, aby doskonalić się w sztuce inżynierii i artylerii9. Naukę zgłębiał jednak samodzielnie, chodząc na prywatne wykłady i korzystając z dostępnej literatury. Jako cudzoziemcowi bowiem nie wolno mu było zapisać się do francuskiej akade-mii wojskowej. Dlatego oficjalnie zapisał się do królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby (Royal Academy of Painting and Sculpture). Przebywając w Paryżu przez pięć lat, chłonął atmosferę przedrewolucyjnej Francji, słuchał o wolności, prawach człowieka i sprzeciwianiu się absolutyzmowi. Mimowolnie trafiała do niego filo-zofia i ideały głoszone przez oświeceniowych myślicieli, które wywarły niebaga-telny wpływ na jego przekonania polityczne i społeczne. Do Polski powrócił latem 1775 r. Planował już pozostać w kraju.

Nie udało mu się znaleźć zatrudnienia w wojsku. Rodzinnym majątkiem za-rządzał brat Józef, więc dla drugiego kościuszki nie było już miejsca. Jego losy odmieniło także uczucie. Żywił je do córki hetmana polnego litewskiego Józefa Sosnowskiego. Jednak mimo wielkiej przychylności młodej, osiemnastoletniej Ludwiki jej ojciec odprawił kościuszkę, który był tylko guwernerem córek. Do historii przeszły słowa, które usłyszał od hetmana: „synogarlice nie są dla wróbli, a córki magnatów nie są dla synów szlacheckich”10 .

Potajemna ucieczka z wybranką serca zakończyła się pobiciem, ranami i wy-gnaniem z majątku hetmana, Siechnowicze. Dlatego już jesienią 1775 r. kościusz-ko pojechał do Drezna i próbował się dostać do armii saskiej lub na służbę na dworze elektora11, jednak bez powodzenia. Dlatego zdecydował się na powrót do Paryża. Tam dotarły do niego wieści o rozpoczęciu amerykańskiej rewolucji. en-tuzjazm Francuzów udzielił się młodemu, mającemu wówczas 29 lat kościuszce. Gdy usłyszał o starciach pod Lexington i Concord, przepełniony ideami praw czło-wieka i filozofią Oświecenia, postanowił wesprzeć swą wiedzą wojskową walczą-cych Amerykanów12. Trzeba dodać, że współcześni Francuzi musieli zdawać sobie

9 zob. artykuł napisany na potrzeby Fundacji kościuszkowskiej: S. Wolf, Thaddeus Kosciusz-ko – A Polish Son of Liberty, Hero of the American Revolution, [b.m.w.] 2002, www.freere-public.com/focus/news/798657/posts (dostęp: 4.05.2016).

10 G. B. Nash, G. R. G. Hodges, Przyjaciele wolności. Tadeusz Kościuszko, Thomas Jefferson, Agrippa Hull, Warszawa 2009, s. 45. Wydaje się, że lepiej ujął to A. Storozynski: „Synogar-lice nie dla wróbli, a córki magnackie nie dla drobnych szlachetków”. zob.: A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 16.

11 Nie była to jednak tak gwałtowna i nagła ucieczka, gdyż kościuszko uregulował sprawy rodzinne, pożyczył pieniądze od szwagrów i wuja, a siostrze i jej mężowi pozostawił pełno-mocnictwo. Ponadto pojechał do majątku Sławatycze, aby pożegnać się z księciem Adamem kazimierzem Czartoryskim. Od niego również pożyczył pieniądze na wyjazd. zatem mógł otrzymać również list polecający, którego istnienie podaje w wątpliwość Alex Storozynski. Być może też Czartoryski polecił mu spotkać się z jego przyjacielem Charlesem Lee. zob.: A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 35–36.

12 kościuszko poznał dzieła Turgota, Duponta de Nemours, Quesnaya, Locke’a, Rousseau. zob.: H. Mościcki, Wstęp, w: Pisma Tadeusza Kościuszki, oprac. idem, Warszawa 1947, s. 11.


sprawę z tego, że kolonie w Ameryce Północnej zbuntowały się przeciw najwięk-szej potędze ówczesnego świata, jaką była Wielka Brytania. Ponadto entuzjazm Francuzów wywoływały wieści, że Anglia, która pokonała Francję w rywalizacji kolonialnej, teraz ponosi klęski za sprawą własnych kolonistów. Ta świadomość, w połączeniu z ideałami głoszącymi wolność, prawa człowieka i dyskredytację monarchii, musiała działać na umysły ludzi młodych, wykształconych i gotowych do włączenia się w wir rewolucyjnych przemian.

Nie wiadomo, kto umożliwił wyjazd kościuszki z Francji do rewolucyjnej Ameryki13. istnieje małe prawdopodobieństwo, że był to Silas Deane, będący wy-słannikiem Tajnego komitetu korespondencji14. Dean przebywał w Paryżu już od kwietnia 1776 r.15, lecz nie zajmował się jeszcze werbowaniem ochotników, tylko pozyskaniem finansowej i rzeczowej (głównie broń) pomocy ze strony Francji. Wy-daje się całkiem prawdopodobne, że kościuszko, usłyszawszy wieści z Ameryki, głównie o tym, że Amerykanie potrzebują inżynierów wojskowych, na własną rękę postanowił poszukać kogoś, kto umożliwiłby mu wyjazd do Ameryki16. W Paryżu, prawdopodobnie za pośrednictwem pięknej i wpływowej księżnej Marii Sangusz-ko, udało mu się skontaktować ze znanym pisarzem Pierrem Augustinem de Beau-marchais17. Mimo jego poparcia, nie miał jednak żadnych gwarancji, że zostanie

13 Na stronie www.dcmemorials.com/index_indiv0006543.htm (dostęp: 4.05.2016) znajduje się informacja, że kościuszko kontaktował się z Franklinem i Deanem. Nie jest to możliwe, gdyż Franklin przybył do Paryża 21 grudnia 1776 r. zob.: Benjamin Franklin. Reader, red . N. G. Goodman, New york 1971, s. 641.

14 komitet Tajnej korespondencji (Committee of Secret Correspondence) został utworzony 29 listopada 1775 r. przez kongres kontynentalny. W jego skład wchodzili: Benjamin Franklin, Benjamin Harrison, John Dickinson, John Hay i Robert Morris. To oni wysłali Silasa Deane’a do Paryża w celu skontaktowania się z francuskim ministrem spraw zagranicznych Charle-sem Gravier, hrabią vergennes, w sprawie poparcia dla Ameryki. Misja Deane’a rozpoczęła się 3 marca 1776 r. zatem jest prawdopodobne, że kościuszko mógł go spotkać, choć z uwagi na tajność misji i krótki czas pobytu w Paryżu (najwcześniej od połowy kwietnia, zważywszy około sześciotygodniową podróż) wydaje się to mało prawdopodobne.

15 istnieją rozbieżności co do daty przybycia Silasa Deane’a do Paryża. Alex Storozynski w naj-nowszej publikacji dotyczącej kościuszki podał, że stało się to w czerwcu. Jego współpraca z de Beaumarchais zaowocowała większą pomocą finansową i kadrową dla amerykańskiej rewolucji. zob.: A. Storozynski, The Peasant Prince .

16 Nie zgadzam się więc z taką informacją: „kościuszko was recruted in France by Silas Deane and Benjamin Franklin and in August 1776 he arrived in America”; Friends of the American Revolution; Tadeusz Kościuszko, www.21stcenturycicero.wordpress.com/friends/poland/ta-deusz-kosciuszko/ (dostęp: 4.05.2016). informację tę powtórzono na stronie dotyczącej po-mnika kościuszki w Parku La Fayette’a w Waszyngtonie: www.dcmemorials.com/index_in-div0000840.html (dostęp: 4.05.2016).

17 Pierre Augustin Caron de Beaumarchais (1732–1799), francuski dramaturg i pisarz, a także kompozytor, dyplomata, finansista, harfista, śpiewak, zegarmistrz, wolnomularz i podobno nawet szpieg. Był członkiem tajnego wywiadu Ludwika Xvi i inspiratorem pomocy dla wal-czącej Ameryki.


przyjęty przez kongres. Jechał wyłącznie z nadzieją, że walczącym Amerykanom przydadzą się jego umiejętności wojskowe. Jak się wkrótce miało okazać, nie mylił się, choć wówczas te umiejętności były tylko teoretyczne.

W ogarniętych rewolucyjnym wrzeniem koloniach sprawy rekrutacji napływa-jących zza Oceanu ochotników leżały w gestii komitetu Tajnej korespondencji, a przede wszystkim Benjamina Franklina18. Latem 1776 r. przebywał on jeszcze w Ameryce, lecz w grudniu dołączył do Silasa Deane’a i wraz z nim zajmował się uzyskaniem pomocy od Francji. Wspólnie też prowadzili nabór do amerykań-skiej Armii kontynentalnej. Mogli to czynić oficjalnie, gdyż po ogłoszeniu 4 lip-ca 1776 r. Deklaracji Niepodległości wydarzenia w Ameryce nie były wyłącznie wewnętrzną sprawą brytyjskiego imperium. Francja gościła u siebie wysłanników nowo powstałego amerykańskiego państwa, a nie zbuntowanych poddanych Jerze-go iii. Tak przynajmniej uważali amerykańscy wysłannicy19 .

W lecie 1776 r. Benjamin Franklin prowadził w Filadelfii rozmowy z gene-rałem Horatio Gatesem w sprawie pomocy zagranicznych ochotników dla Armii kontynentalnej. W liście z 28 sierpnia 1776 r. pisał, że napływa broń i uzbrojenie, a „Francuzi postanowili pozwolić na eksport do nas, jako że z serca życzą nam suk-cesu”20. Te piękne słowa nie odzwierciedlały wszakże tragizmu sytuacji amerykań-skich rewolucjonistów. Oni naprawdę potrzebowali pomocy. Najprościej wyraził to Arthur Lee, rewolucjonista i rodzący się dyplomata z Wirginii. W liście do Pierre’a de Beaumarchais napisał: „Potrzebujemy broni, prochu, ale przede wszystkim in-żynierów”21 .

Beaumarchais otrzymał pomoc od francuskiego rządu, który 10 czerwca 1776 r. przekazał na jego ręce milion liwrów. utworzył fikcyjną spółkę „Rodrigue Hor-talez & Co”, która zajmowała się szmuglowaniem do Ameryki broni i amunicji, a także zapewniała podróż europejskim ochotnikom22 .

18 Resolution of Congress Appointing Franklin, Deane, and Jefferson as Commissioners to France, 26 . 09 .1776, w: The Papers of Thomas Jefferson, red. J. Boyd, vol. 1: (1760–1776), Princeton 1950, s. 521.

19 Aż do 1783 r., tj. do podpisania pokoju w Paryżu, uznającego istnienie i wolność Stanów zjednoczonych, Wielka Brytania nie uznawała ich niepodległości.

20 B. Franklin to Horatio Gates, Philadelphia, August 28, 1776, w: The Writings of Benjamin Franklin, red. A. H. Smyth, New york 1905, s. 451.

21 Cyt. za: A. Storozynski, The Peasant Prince, s. 38. W polskim tłumaczeniu zob.: A. Storo-zynski, Kościuszko. Książę, s. 38.

22 Wraz z kościuszką na statku płynącym za Ocean znaleźli się także Francuzi i Niemcy: Char-les Noel Romand, Sieur de Lisle, Nicolas Dietrich i baron von Ottendorf z Saksonii. zob.: A. Storozynski, The Peasant Prince.


roK 1776. PóŁNoCNy teatr dzIaŁań

Powróćmy jednak do losów kościuszki. Paryż opuścił najprawdopodobniej pod koniec czerwca, a do Ameryki przybył w sierpniu 1776 r. Było to miesiąc po ogłoszeniu Deklaracji Niepodległości. Na ląd wysiadł w małej miejscowości Marblehead w pobliżu Bostonu23. Dowiedziawszy się, że kongres rezyduje w Fi-ladelfii, wyruszył tam, aby zaoferować swoje usługi George’owi Washingtonowi, głównodowodzącemu Armii kontynentalnej. istnieje opinia, że miał dodatkowy argument. Był nim list polecający od księcia Adama kazimierza Czartoryskiego do generała Charlesa Lee, będącego zastępcą Washingtona, a prywatnie przyjaciela Czartoryskiego. Jednak autor najnowszej biografii kościuszki podważa istnienie tego listu24 .

Po przybyciu do Filadelfii kościuszko od razu wdał się w wir wydarzeń amery-kańskiego konfliktu z Wielką Brytanią. Wówczas na bieżąco komentowano wydaną niedawno (4 lipca) Deklarację Niepodległości. kościuszko przeczytał jej tekst. Był pod wielkim wrażeniem tego dokumentu. ideały, w które wierzył, były właśnie wdrażane w życie! Pragnął osobiście poznać Thomasa Jeffersona, głównego autora Deklaracji, aby mu pogratulować25 .

Aczkolwiek nie udało mu się wówczas spotkać z Jeffersonem, za to skontak-tował się z Benjaminem Franklinem26. Poszedł do jego drukarni (print shop) i po-

23 Podróż obfitowała w niespodzianki związane z okresem sztormów. Statek roztrzaskał się o rafę koralową w pobliżu wybrzeży Martyniki. Cudem uratowani z żywiołu pasażerowie wsiedli do małej łodzi rybackiej płynącej na Bahamy, a następnie przesiedli się na statek płynący do Ameryki Północnej.

24 Rok później, 16 kwietnia 1777 r., polska gazeta „Nowiny” opublikowała fragmenty tego listu kościuszki oraz pięciu byłych konfederatów barskich do księcia Czartoryskiego z prośbą o wsparcie dla rewolucyjnej Ameryki. Jednak Alex Storozynski obalił tę opinię, powołując się na artykuł z 1825 r. napisany przez osobistego sekretarza kościuszki, Józefa Pawlikow-skiego, opublikowany w tygodniku „Weteran Poznański”. Według Storozynskiego, gdy pod-czas rozmowy Franklin zapytał kościuszkę o listy rekomendacyjne, ten powiedział: „Nie mam żadnych – odparł kościuszko. – Człowiek z talentem powinien pokazać swą zdatność, a nie listy rekomendacjonalne, i ja z tego, co umiem, chcę zdać egzamin”; A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 13, 40.

25 Obaj mężowie zaprzyjaźnili się i przez ponad 20 lat wymieniali korespondencję, którą za-kończyła śmierć kościuszki w 1817 r. zob.: www.history.com/topics/american-revolution/tadeusz-kosciuszko (dostęp: 4.05.2016).

26 Nie jest dokładnie znana data pierwszego spotkania kościuszki z Jeffersonem. Najprawdo-podobniej doszło do niego jesienią 1776 r., kiedy kościuszko w drodze na południe do Armii kontynentalnej zatrzymał się w Wirginii. Mógł odwiedzić wówczas Jeffersona w jego po-siadłości Monticello. Nie jest to jednak pewne, dlatego podaje się, że mogło to być jeszcze latem 1776 r. w Filadelfii albo w drodze do West Point w 1791 r., a nawet dopiero w Paryżu w 1784 r. zob.: i. Rusinowa, Wstęp, w: T. kościuszko, Th. Jefferson, Korespondencja (1798–1817), Warszawa 1976, s. 8.


wiedział, że jest z wykształcenia inżynierem wojskowym i chciałby służyć w Armii kontynentalnej. Franklin, z pomocą Davida Rittenhouse’a, zdolnego astronoma i wynalazcy przyrządów matematycznych, przetestował jego zdolności w geometrii i polecił kościuszkę do prac na rzecz Pensylwańskiego komitetu Bezpieczeństwa (Pennsylvania Committee on Safety)27. Początkowo pracował jako ochotnik zwer-bowany przez Franklina. W dniu 30 sierpnia został przyjęty przez kongres, a na-stępnego dnia przydzielono go do Departamentu Wojny Stanów zjednoczonych. Skierowano go do prac w fortach28. Nasuwa się pytanie, dlaczego Amerykanie tak ochoczo przyjęli ofiarowaną pomoc młodego, nieznanego nikomu obcokrajowca, w dodatku słabo znającego język angielski?

Otóż istniała realna obawa, że flota brytyjska może zaatakować Filadelfię. W le-cie 1776 r. dochodziło do wielu starć z Brytyjczykami. Armia brytyjska pokonała wojska amerykańskie w bitwie pod Long island i zajęła Nowy Jork, a generał Wil-liam Howe zmusił Washingtona do odwrotu przez rzekę Delaware do Pensylwanii. Dlatego postanowiono sprawdzić umiejętności inżynieryjne ochotnika z europy. Właściwie członkowie kongresu nie mieli innej alternatywy. Byli zdesperowani, powierzając młodemu, nieznanemu, bez doświadczeń człowiekowi, słabo mówią-cemu po angielsku, w dodatku przybyszowi zza Oceanu, tak ważne zadanie, jakim było zabezpieczenie miasta. Ponadto naprawdę nie mieli inżyniera, gdyż jedyny, jaki był wówczas osiągalny, Francuz, który miał bronić Perth Amboy w New Jer-sey, nie mogąc dogadać się ani z pracownikami, ani z oficerami Armii kontynen-talnej, zrezygnował i powrócił do Francji29 .

Trzeba ponadto pamiętać, że chodziło o obronę bogatego i gęsto zaludnione-go miasta, jakim była Filadelfia. To właśnie tam obradował kongres kontynen-talny, czyli najważniejsza władza rewolucyjnej Ameryki. kościuszko był dla nich jedyną nadzieją na zachowanie bezpieczeństwa miasta. Był, co ważne, jednym z pierwszych przybyłych ochotników. Miał kwalifikacje i rekomendację. Posta-nowiono mu zaufać. Niemała w tym zasługa Franklina, który – przypomnijmy – był już wtedy upoważniony przez kongres do pozyskiwania wykwalifikowanych ochotników do Armii kontynentalnej. Najbardziej potrzebowała ona specjalistów inżynieryjnych, a takie właśnie kwalifikacje miał młody kościuszko. Właściwie Amerykanie niczym nie ryzykowali. Gdyby nie znaleźli kogoś do zabezpieczenia Filadelfii przed spodziewanym atakiem wojsk generała Williama Howe’a, miasto

27 David Rittenhouse (1732–1796), astronom, twórca pierwszego teleskopu zbudowanego w Ameryce, polityk w zgromadzeniu pensylwańskim i członek konwencji opracowującej konstytucję stanu Pensylwania, następca Franklina w Amerykańskim Towarzystwie Filozo-ficznym. zob.: Dictionary of American History, red. M. Martin, L. Gelber, Paterson–New Jersey 1959, s. 525–526.

28 www.peasantprince.com/Partners.html (dostęp: 4.05.2016).29 Był to pułkownik Giles-Jean-Marie kermorvan.


wpadłoby szybko w ręce Brytyjczyków30. kościuszko, oferując swe umiejętności, był dla kongresu mężem opatrznościowym. Mógł pomóc. W przeciwnym razie losy Filadelfii były przesądzone.

To wszystko sprawiło, że kościuszkę skierowano do budowy fortyfikacji w Fi-ladelfii31. Miasto to nie miało linii fortecznej od strony rzeki Delaware. kościuszko postanowił wybudować dwa forty nad tą rzeką. Były to Fort Mercer, chroniący dostępu do Filadelfii od strony New Jersey, i Fort Mifflin – od strony Pensylwanii32 . Ważniejszy z nich był Fort Mercer, leżący w pobliżu Czerwonego Brzegu (Red Bank) w New Jersey33. Wznosił się na wysokiej, dwunastometrowej skarpie, a wy-posażony był w ciężkie działa skierowane w stronę rzeki Delaware. Fort usytuowa-ny na wzniesieniu znajdował się poza zasięgiem ognia artylerii brytyjskich okrę-tów. Po drugiej stronie rzeki leżał Fort Mifflin. Na polecenie kościuszki zostały wycięte drzewa w sadach, aby oczyścić przedpole, a tym samym móc bezpośrednio ostrzeliwać okręty brytyjskie. Ponadto przed murami zostały wykopane głębokie rowy, a wzdłuż nadbrzeża wzniesione umocnienia. W nich wbito zaostrzone pale, które miały być przeszkodą w czasie ataku brytyjskiej piechoty.

kościuszko zaczął jednak od budowy Fortu Billingsport w Filadelfii34. Była to pierwsza budowla tego typu wybudowana w czasie rewolucji amerykańskiej. Fort leżał nad rzeką Delaware. ziemię pod jego budowę kupił kongres 5 lipca 1776 r.

30 Po przegranej przez George’a Washingtona bitwie pod Brandywine we wrześniu 1777 r. wojska brytyjskiego generała Williama Howe’a zajęły Filadelfię. Dla Brytyjczyków było to ważne, gdyż spodziewali w ten sposób zadać cios ii kongresowi kontynentalnemu, aby za jednym zamachem zakończyć rebelię i działalność kongresu. ewakuowali się dopiero 12 czerwca 1778 r. Szerzej zob.: https://www.boundless.com/u-s-history/the-american-revolu-tion–1763–1783/setbacks-for-the british–1777/philadelphia-campaign/; www.history.com/the-day-in-history/british-abandon-philadelphia (dostęp: 4.05.2016).

31 Pomagał mu w tym spotkany na statku do Ameryki francuski oficer artylerii Romand de Lisle, a prace nadzorował generał israel Putnam, któremu kongres powierzył obronę miasta. W lutym 1777 r. zrezygnował, a obronę przejął nowo mianowany przez kongres dowódca Północnej Armii (Northern Army) generał Horatio Gates. zob.: A. Storozynski, The Peasant Prince .

32 Praca w tych fortach zajęła mu czas od października 1776 do kwietnia 1777 r. Nazwa Fort Mercer została nadana na cześć Hugh Mercera, który zginął w styczniu 1777 r. w bitwie pod Princeton i stał się symbolem rewolucji amerykańskiej. zob.: www.en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Princeton, oraz www.en.wikipedia.org/wiki/Hugh_Mercer (dostęp: 4.05.2016).

33 Dlatego bardzo często uważa się, że kościuszko fortyfikował tylko ten fort; www.european-history.about.com/library/weekly/aa060801c.htm (dostęp: 4.05.2016).

34 Obecnie fort leży w Paulsboro w Gloucester County w stanie New Jersey. Był to pierwszy fort amerykański nad rzeką Delaware. ziemię pod jego budowę kongres kupił 5 lipca 1776 r., czyli dzień po ogłoszeniu niepodległości, a tym samym powstaniu Stanów zjednoczonych. zob.: Delaware River Forts, w: Encyclopedia of American Revolution and New Nation, 1761 to 1812, www.fofweb.com/History/MainPrintPage.asp?Pn=eAHRiiiO268DataType=Ame-ricanHistory&winType=Free (dostęp: 5.08.2013).


Był to również pierwszy zakup dokonany przez Stany zjednoczone Ameryki35 . kościuszko otrzymał polecenie ufortyfikowania tego miejsca od George’a Wa-shingtona. Wraz z Benjaminem Franklinem planował, w jaki sposób zabezpie-czyć Filadelfię. Budowa umocnień została rozpoczęta. Pracowały przy niej tysiące mieszkańców miasta.

kościuszko zdołał ufortyfikować skutecznie Fort Billingsport. Co prawda nie wszystkie jego pomysły zostały zrealizowane, jak choćby ten dotyczący postawie-nia reduty o powierzchni 17 m2, z parapetami strzeleckimi dla żołnierzy i stanowi-skami dla 18 dział. Natomiast sukcesem zakończyło się umocnienie rzeki Delawa-re. Palisady wbite z rozkazu kościuszki w dno rzeki ograniczały ruch angielskich jednostek, kierując je określoną trasą. Płynący statek był wtedy ostrzeliwany z na-brzeża36. kościuszko zdawał sobie sprawę z wagi siły ognia. Obmyślił w tym celu fortel, zmuszający brytyjskie okręty do płynięcia określoną częścią rzeki. Aby Ang- licy niczego nie spostrzegli, nakazał zamaskować stanowiska ogniowe. Obroną ich były podwodne palisady chevaux de frise, znane też jako kozły hiszpańskie37. Były to połączone ze sobą drewniane belki, zwieńczone żelaznymi okuciami i ustawio-ne pod kątem ostrym w rzece, tak aby nie były widoczne, lecz doprowadzały do znaczących uszkodzeń wpływających w nią statków. kościuszko zainstalował 70 „koni fryzyjskich”38. Stanowiły one niepokonaną wodną przeszkodę o szerokości

35 Fort ten został kupiony za sumę 600 funtów. zob.: www.en.wikipedia.org/wiki/Fort_Billing-sport (dostęp: 4.05.2016).

36 www.info-poland.buffalo.edu/classroom/kosciuszko/military.html (dostęp: 4.05.2016).37 Chevaux de frise (fr.) dosłownie „konie fryzyjskie”, to rodzaj ostrych, spiczastych przeszkód,

które po raz pierwszy zastosowano w średniowieczu przeciwko jeździe. Rycerze nie byli w stanie pokonać takich przeszkód, a zatrzymani przez nie, stanowili łatwy cel dla stojących po drugiej stronie pikinierów lub łuczników. Tego typu zapory były następnie używane przez całą epokę nowożytną, skutecznie powstrzymując szarże kawalerii lub gwałtowne ataki pie-choty. zostały zarzucone dopiero po wynalezieniu drutu kolczastego. W czasie wojny o nie-podległość Stanów zjednoczonych chevaux de frise zostały stosowane także przeciw brytyj-skim statkom. Jednak encyklopedie przypisują te zasługi innemu ochotnikowi, szkockiemu wynalazcy, członkowi Royal Society od 1771 r. Robertowi erskine’owi, który do walczącej Ameryki przybył już w 1775 r. i zorganizował oddział milicji. Chevaux de frise miał zasto-sować wzdłuż rzeki Hudson w 1777 r. encyklopedie podają również, że w 1776 r. podobne wodne przeszkody były zastosowane w fortach Mifflin i Mercier przez... Benjamina Frankli-na. Wynika to z błędu, jaki zakradł się do książki Bensona J. Lossinga z 1950 r.; B. J. Lossing, Pictorial Field Book of the Revolution, vol. 2, 1950, dostępnej na: www.freepages.history.rootsweb.ancestry.com/~wcarr1/Lossing1/Chap35.html. Jeżeli chodzi o encyklopedie, sze-rzej zob.: www.en.wikipedia.org/wiki/Robert_erskine oraz www.en.wikipedia.org/wiki/Che-val_de_frise; www.charlestonfootprints.com/charleston-blog/chevaux-de-frise/2011/02/24/.

38 Do ich budowy użyto 239 olbrzymich drzew, które powiązano ze sobą, formując gigantyczne skrzynie o długości 18 m. W nich umieszczono ponad dwudziestometrowe pale, które wysta-wały ukośnie i były zaopatrzone w ostry żelazny grot. konstrukcję tę zatopiono, obciążając 30 t kamieni, co powodowało, że znajdowały się pod lustrem wody. zbudowano 70 zestawów


60 stóp (18 m) i długości 8 mil (12 km). Skutecznie rozpruwały dna angielskich jednostek płynących w kierunku Filadelfii.

Wykonanie fortelu zmuszającego statki do obrania określonego kursu spodoba-ło się kongresowi. W dniu 18 października 1776 r. kościuszko został mianowany pułkownikiem inżynierii (Colonel of engineers) w Armii kontynentalnej39. Jego przewodniczący John Hancock napisał: „Pokładamy szczególną nadzieję i zaufa-nie w Pański patriotyzm, męstwo, postępowanie i wierność. Powyższym uznaje-my i mianujemy Pana inżynierem w randze pułkownika Armii Stanów zjednoczonych”40. kongres przyznał mu prawo do wydawania rozkazów „wszystkim ofice-rom i żołnierzom będącym pod Pańskim dowództwem zobowiązanym do posłu-szeństwa wobec Pana rozkazów jako inżyniera”41. kongres wyznaczył kościuszce żołd w wysokości 60 dolarów miesięcznie, ale przez cały czas trwania wojny o nie-podległość nie przyjmował on wynagrodzenia. Dodatkowo Pensylwański komi-tet Bezpieczeństwa w uznaniu zasług pod Billingsport przeznaczył dla kościuszki sumę 50 funtów.

Wzmiankę o podróży do Ameryki i fortyfikowaniu Filadelfii zamieściły w kwiet-niu 1777 r. „Nowiny”. Oto, co pisano:

Losy szczęścia dziwnej Opatrzności Bożej zrządziły, że uwolniwszy się od nurtów morskich przez rozbity okręt W. J. Mci Pana kościuszkę, obywatela kraju naszego z W. k. Litewskiego, będącego przedtem u kadetów, [został] nominowany na inżyniera armii amerykańskiej. Wkrótce po przybyciu do Filadelfii, 24 września 1776 otrzymał zadanie opracowania fragmentu ufortyfikowania miasta (rejon rzeki Delaware). Następ-nie pracował przez całą zimę 1776 roku przy fortyfikowaniu Filadelfii42 .

W Armii kontynentalnej zdawano sobie sprawę, że kościuszko jest najlepszym inżynierem. Głównodowodzący George Washington również słyszał o talencie for-tyfikacyjnym młodego Polaka (co prawda, w liście do kongresu pisał, że jest to inżynier francuski; zważywszy jednak, że kościuszko do Ameryki przybył z Pary-ża, dobrze mówił po francusku, kaleczył zaś angielski, mogło to wpłynąć na takie przeświadczenie Washingtona)43. W kolejnym liście do kongresu wyrażał żal, że

takich chevaux de frise. Tworzyło to pas podwodnych przeszkód o szerokości 18 m i długości aż 12 km. zob.: A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 42.

39 The Encyclopedia of Colonial and Revolutionary America, red. J. M. Faragher, New york–Oxford–Sydney 1990, s. 225. W artykule The Military Genius of Tadeusz Kosciuszko. His American and Polish Campaigns podane są informacje, że był podpułkownikiem (Lt. Colo-nel); www.info-poland.buffalo.edu/classroom/kosciuszko/military.html (dostęp: 4.05.2016).

40 www.hnn.us/article/98179 (dostęp: 4.05.2016). zob. też tłumaczenie: A. Storozynski, Ko-ściuszko. Książę, s. 43.

41 Cyt. za: A. Storozynski, The Peasant Prince, oraz idem, Kościuszko. Książę, s. 43.42 Cyt za: www.pl.wikipedia.org/wiki/Tadeusz_kościuszko (dostęp: 4.05.2016).43 „if the Measure of fortifying the City [Filadelfia] should be adopted, some skillful person

should immediately view the Grounds and begin to trace out the Lines and Works. I am


nie udało mu się dotąd poznać żadnego z francuskich inżynierów. Pisał, że „jeden jest w Filadelfii, o którym mówiono mi, że jest mądry (clever), ale nigdy go nie widziałem”44. Losy rewolucji zmieniły się jesienią 1777 r. Forty nie zdołały obro-nić Filadelfii. kościuszki już tam nie było, gdyż stanął u boku generała Gatesa, dowodzącego Armią Północną. Miasto to, a zarazem siedziba kongresu, 26 wrze-śnia 1777 r. przeszła w posiadanie brytyjskie45 w wyniku porażki Amerykanów na lądzie46. udało im się jednak nadal kontrolować rzekę Delaware, dzięki czemu uniemożliwiali dostawy dla brytyjskiego wojska od strony morza47 .

W dniu 22 października 1777 r. rozegrała się decydująca bitwa. Wtedy 2000 żołnierzy heskich zaatakowało Fort Mercer. zostali zatrzymani przez 400 obroń-ców. Wojska heskie straciły 400 żołnierzy, w tym dowódcę, a straty obrońców wy-niosły 50 zabitych. Walki o Fort Mifflin rozpoczęły się 23 października. Wówczas Brytyjczycy stracili kanonierkę „Augusta” i sloopa „Merlin”. Washington uważał, że posiadając Fort Mercer, będzie mógł kontrolować Brytyjczyków na rzece Dela-ware. Nadzieje te rozwiały się 20 listopada, gdy Lord Cornwallis, dowodząc 4200 ludźmi, wyruszył, aby zdobyć fort. Amerykanie ewakuowali się, a następnego dnia (21 listopada) Brytyjczycy wkroczyli do Fortu Mercer. Fort Mifflin również został ewakuowany kilka tygodni później w wyniku ciężkiego ostrzału48. Amerykanie podjęli jeszcze jedną ważną decyzję. Aby ich okręty nie wpadły w ręce Brytyjczy-ków, spalili je (łącznie 11 okrętów), gdyż z powodu zbyt silnego wiatru nie były one w stanie płynąć w górę rzeki49. Do 1 grudnia Brytyjczycy przejęli kontrolę nad rzeką Delaware i wybudowanymi tam fortami. Mogli zatem bez problemu dostar-czać zaopatrzenie do swojej armii stacjonującej w zdobytej wcześniej Filadelfii.

informed there is a French Engineer of eminence in Philadelphia at this time. If so, he will be the most proper” [wytłuszczenie – J. A. D.]; George Washington to the President of Congress, Head Quarters, Trenton Falls, December 9, 1776, w: The Writings of George Washington from the Original Manuscript Sources, 1745–1799, red. J. C. Fitzpatrick, vol. 6: (September, 1776– January 1777), Westport, Connecticut 1970, s. 340.

44 „None of the French Gentlemen whom i have seen with appointments in that way, appear to me to know anything of the Matter. There is one in Philadelphia whom i am told is clever, but him i have never seen”; George Washington to the President of Congress, Camp above Trenton Falls, December 20, 1776, w: ibidem, s. 405.

45 z uwagi na zapewnienie bezpieczeństwa członkom kongresu miejsca jego siedziby przyjmo-wały kolejne miasta: Baltimore (1776), Lancaster (1777), york (1777–1778), Filadelfia (do 1783). Szerzej zob.: J. A. Daszyńska, Narodziny tradycji. Symbole amerykańskiej demokra-cji, łódź 2010, s. 79.

46 zob.: S. R. Taffe, The Philadelphia Campaign, 1777–78, Lawrence 2003.47 zob. hasło: Delaware River forts, w: Encyclopedia of American History. Revolution and New

Nation, 1761–1812, www.fofweb.com/History/MainPrintPage.asp?Pin=eAHRiii0268Data-Type=AmericanHistory&WinType=Free (dostęp: 4.05.2016).

48 www.nps.gov/history/history/online_books/colonials-patriots/sitee10.htm (dostęp: 4.05.2016).49 zob.: www.fofweb.com/History/MainPrintPage.asp?Pin=eAHRiiiO268DataType=American

HistoryWinType=Free (dostęp: 4.05.2016).


roK 1777. BItwa Pod saratogą

Wiosną 1777 r. kościuszko dołączył do Armii Północnej (Northern Army) do-wodzonej rzez generała Horatio Gatesa50. Ten, znając już talent kościuszki, miano-wał go inżynierem swej armii51. Obaj dowódcy porozumiewali się najczęściej po francusku. W maju Armia Północna dotarła nad granicę z kanadą, a kościuszko został wysłany do Fortu Ticonderoga, uważanego za jedną z najbardziej potężnych budowli znajdujących się wówczas w rękach Amerykanów. Była to kamienna twier-dza bastionowa, mająca wielkie znaczenie strategiczne, gdyż leżała na przesmyku Jeziora Champlain i rzeki Hudson. Posiadając fort, Brytyjczycy mogli kontrolować tę drogę wodną i mieć bezpośrednie połączenie między Montrealem a Nowym Jor-kiem. Fort Ticonderoga był jedyną przeszkodą, która mogła skutecznie zahamować brytyjskie dostawy między tymi dwoma miastami.

Fort usytuowany był u podnóża góry nazywanej Głową Cukru (Sugar Loaf Hill). kościuszko zaplanował obronę wzgórza. Nakazał umieścić na nim artylerię. Dowódcy amerykańscy go nie posłuchali52. Samo umacnianie fortu na niewiele się zdało53. To wzgórze miało duże znaczenie. kto nad nim panował, mógł stam-tąd ostrzeliwać podejścia do fortu, wspierając jego obronę lub ostrzeliwać wnętrze twierdzy, a tym samym szybko zmusić załogę do kapitulacji. To dlatego kościusz-ko nalegał, aby umocnić Głowę Cukru i ustawić tam armaty. Napisał nawet raport w tej sprawie, oczywiście – z powodów językowych – nadal po francusku, i przed-stawił go Gatesowi.

kościuszko miał wsparcie Johna Trumbulla, późniejszego malarza dokumen-tującego wydarzenia i bohaterów wojny o niepodległość, a wówczas pułkownika,

50 Ciekawe są losy generała Horatio Gatesa (1728?–1806), który jako młody kapitan służył w brytyjskiej armii w Prusach w czasie wojny o sukcesję austriacką, ale gdy nie mógł dostać się na stałe do brytyjskiej armii królewskiej, wyemigrował do Ameryki, gdzie brał udział w wojnie z Francuzami i indianami, znanej w europie jako wojna siedmioletnia. zob.: Dic-tionary of American History, s. 242.

51 W liście do dowódcy Fortu Ticonderoga generał Gates tak pisał o kościuszce: „Col. ko-sciuszko [...], he is an able engineer, and one of the best and neatest draughtsman i ever saw. i desire he may have a Quarter assigned him, and when he has thoroughly made himself acqu-ainted with the works, [i] have ordered him to point out to you, where and in what manner the best improvements and additions can be made thereto; i expect Co. Baldwin will [give] his countenance and protection to this Gentleman, for he is meant to serve not supersede him”; A. Storozynski, The Peasant Prince.

52 znając zdanie Gatesa i Schuylera, pełniący obowiązki dowódcy Fortu Ticonderoga generał St. Clair nie zamierzał podważać ich rozkazów.

53 Amerykanie przez kilka miesięcy naprawiali starą część fortu, dobudowali też dodatkowe umocnienia. Generał Horatio Gates, dowódca fortu, był przekonany, że jest całkowicie nie-możliwe, aby Brytyjczycy umieścili działo na wzgórzu. Tego samego zdania był jego następ-ca generał Philip John Schuyler.


będącego zastępcą adiutanta generała Horatio Gatesa54. To Trumbull jako pierw-szy starał się przekonać generała o konieczności ustawienia artylerii na wzgórzu. kościuszko starł się przekonać do tego samego pełniącego obowiązki dowódcy fortu generała Arthura St. Claira. Odwoływał się do wcześniejszej argumentacji zgłaszanej przez Johna Trumbulla. Jednak nawet wtedy, gdy Benedict Arnold, utykający na nogę po bitwie o wyspę valcour na jeziorze Champlain, wdrapał się na strome skaliste wzgórze, liczące ponad 230 m, i potwierdził, że powinna tam stanąć artyleria, nie zmieniło to uporu St. Claira. zarówno on, jak i mało błyskotliwy inżynier fortu pułkownik Jeduthan Baldwin oraz generał Philip John Schuyler byli niewzruszeni55. W tym czasie Arnold, przyszły zdrajca naro-du amerykańskiego na rzecz Anglików, uznawany był za błyskotliwego stratega i zdolnego dowódcę. Wydaje się, że Schuyler i St. Clair ignorowali uwagi ko-ściuszki i Arnolda, ponieważ byli politycznymi adwersarzami generała Gatesa, który zaczął robić karierę w kongresie i nie szczędził złych opinii wobec swego następcy w forcie. kłótnie obu generałów roznosiły się szerokim echem. W tej sytuacji, gdy polityczne waśnie decydowały o losie Fortu Ticonderoga, nie usłu-chano wskazówek kościuszki. Ten raz jeszcze, ze szczytu wzgórza, udowadniał, że należy tam umieścić działa, aby ostrzeliwać armię brytyjską. Niekompetencja i głupota Baldwina udaremniła głos rozsądku. kościuszko nie poddawał się. Na-szkicował mapę terenu wokół fortu i wraz ze wskazówkami przesłał ją Gateso-wi. Napisał: „kolorem czarnym wyrysowałem to, co w rzeczywistości istnieje; to co widzi pan wyrysowałem kolorem czerwonym, to mój plan”56. kościuszko chciał, aby poprzez rozmieszczenie na wzgórzu dział można było ostrzeliwać drogę do fortu, którą z pewnością poruszałyby się wojska brytyjskie. Chodziło właściwie o dwie drogi: lądową i wodną. Prosił generała Gatesa: „Mój Generale, nade wszystko proszę Cię, byś nie dawał mi rozkazów wykonania czegokolwiek

54 John Trumbull (1756–1843) uznawany jest za pierwszego amerykańskiego malarza histo-rycznego, który malował sceny batalistyczne wojny o niepodległość oraz portrety bohaterów, a przede wszystkim Ojców założycieli. zob.: www.answers.com/topic/john-trumbull (do-stęp: 4.05.2016), oraz T. Sizer, The Works of Colonel John Trumbul, Artist of the American Revolution, New york 1950 (wzn. 1967); i. B. Jaffe, John Trumbull, Patriot-Artist of the American Revolution, Boston–New york 1975.

55 Benedict Arnold (1741–1801) walczył w wojnie o niepodległość. za sukcesy w bitwach pod Quebekiem został awansowany do stopnia generała majora. Miał wybitne zdolności dowód-cze, jednak jakby tego nie dostrzegano; pomijano go w awansach, a ponadto pomawiano o korupcję. Poniósł także porażkę miłosną, gdyż jego oświadczyny zostały odrzucone. Cała ta sytuacja spowodowała jego głęboką frustrację, co doprowadziło go do zdrady i przejścia na stronę brytyjską. Szerzej zob.: J. k. Martin, Benedict Arnold, Revolutionary Hero: An American Warrior Reconsidered, New york 1988; W. S. Randall, Benedict Arnold Patriot and Traitor, [b.m.w.] 1990.

56 Cyt. za: A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 48.


przed Twoim przybyciem [...]. kocham spokój i chcę być w dobrych stosunkach ze wszystkimi, o ile to możliwe”57 .

Dodawał, że jeśli generał mu odmówi, to wolałby powrócić do domu i sadzić kapustę58. kilka dni później ponownie napisał do Gatesa, wyrażając obawy, że fort jest narażony na zdobycie przez Brytyjczyków. A według niego Fort Ticonderoga to „doskonałe miejsce na to, aby stawić opór przeciwnikowi, a nawet, by go po- bić”59 . Nie mogąc zrealizować swego planu, kościuszko wyjechał z fortu w kie-runku Albany. W tym czasie generałowi Gatesowi udało się przekonać pozostałych do realizacji planu kościuszki. zapewne pomógł w tym list Wilkinsona do Gate-sa, w którym ten błagał, aby kościuszko wracał jak najprędzej, gdyż prace w for-cie postępują zgodnie z niedorzecznym planem Baldwina. Wysłano więc gońca za kościuszką, z poleceniem powrotu i „natychmiastowego realizowania swego planu”60. kościuszko do Fortu Ticonderoga wrócił 6 czerwca 1777 r. Od generała Gatesa otrzymał wyraźny rozkaz ufortyfikowania wzgórz. Niemniej jednak zacię-tości i uporu Baldwina nie mógł pokonać. Mimo to już następnego dnia, wraz z kil-kunastoma oficerami, wyznaczył zakres przedsięwzięcia. Nadzorował pracą ponad stu żołnierzy, którzy budowali trzy reduty, mające osłonić fort od ataku z południa. Prace te były jednak utrudniane przez Baldwina, wobec czego kościuszko w liście do generała Gatesa zwrócił sie z prośbą, aby mógł walczyć razem z nim w boju, gdyż tylko w ten sposób będzie mógł się wykazać61 .

Przewidywania kościuszki ziściły się, tyle że na korzyść Brytyjczyków, którzy w sile 8000, pod dowództwem generała Johna Burgoyne’a, 1 lipca podeszli pod fort, a już od świtu 4 lipca zaczęli montować działa na wzgórzu. z tego miejsca bez trudności ostrzelali Amerykanów, a ci o 1000 rano rozpoczęli ewakuację62 .

W tej ewakuacji pomógł również kościuszko, gdyż – po pierwsze – wykorzystał łodzie, które wcześniej przygotował. utworzył z nich naprędce most; dziś okreś- lilibyśmy go jako pontonowy. Po drugie, gdy okazało się, że Brytyjczycy wraz ze sprzymierzonymi indianami rozpoczęli pościg za wycofującym się wojskiem i amerykańskimi kolonistami, blokował im drogę63. Tarasował przejście, zwalając

57 Cyt. za: ibidem .58 List do generała Gatesa z maja 1777 r.; cyt. za: ibidem. W tym tekście cyt. za: z. Sułek, Po-

lacy w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych 1775–1783, Warszawa 1976, s. 36. 59 Cyt. za: A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 49.60 Cyt. za: A. Storozynski, The Peasant Prince .61 „i am not motivated by interest, other than the ambition of signalizing myself in this War. And

i seek an opportunity, which i am of opinion can never be better than under your Auspices”; cyt. za: ibidem .

62 R. M. ketcham, Saratoga: Turning point of American’s Revolutionary War, New york 1887; B. Hugh, Rebels & Redcoats. The American Revolutionary War, London 2004.

63 indianie z plemion Oneida i Tuscarora popierali Amerykanów, natomiast Brytyjczykom po-magały takie plemiona jak Mohawk, Onondaga, Cayuga i Seneca.


na nie drzewa64. Na wzniesieniach natomiast umieszczał otoczaki i spuszczał je w dół drogi, co skutecznie rozpraszało wojsko brytyjskie i uniemożliwiało dalszy marsz. Tak skutecznie utrudnił pościg brytyjski, że pokonanie 22 mil (35 km) za-jęło mu 20 dni.

We wspomnieniach współcześni podkreślali odwagę, zapał, zaangażowanie i zdolności kościuszki. Major John Armstrong pisał: „w czasie odwrotu amerykań-skiej armii kościuszko wyróżniał się aktywnością i odwagą, a na niego scedowano wybór obozowisk i postojów, i wszystko to, co związane było z fortyfikowaniem”65 . Dlatego też przy kolejnym starciu pozostawiono kościuszce podjęcie decyzji, gdzie należy ustawić działa. Miał o tym zadecydować w bitwie pod Saratogą.

Bitwa, a właściwie bitwy pod Saratogą, rozegrały się 19 września i 7 paździer-nika 1777 r. uznawane są za przełomowe w historii wojny o niepodległość66. Sa-ratoga stanowiła punkt zwrotny działań zbrojnych, gdyż zwycięstwo Amerykanów i pokonanie przez nich brytyjskich wojsk generała Johna Burgoyne’a doprowadzi-ło do opanowania i kontrolowania doliny rzeki Hudson przez zwycięzców. Wy-nik tej bitwy miał także skutek międzynarodowy. Skłonił Francję do przystąpienia do wojny po stronie amerykańskiej. Należy odnotować, że pola wokół Saratogi były umacniane przez kościuszkę. To on wybrał miejsca, które należy wzmocnić i stworzyć z nich stanowiska bojowe67. zarządzał tym razem ponad tysiącem ludzi, którzy na jego rozkazy tworzyli reduty, ustawiali baterie, organizowali miejsca bi-wakowe i uzdatniali drogi dla potrzeb armii. każdego dnia i nocy plan kościuszki był realizowany. „kos”, jak go na ogół nazywano, wybierał pozycje do ustawienia wojska i armat. Miejscem tym były wzgórza Bemis Heights (Wzgórza Bemisa), które wzięły nazwę od nazwiska właściciela pobliskiej tawerny. Wznosiły się nad wąskim przesmykiem rzeki, która stanowiła dodatkową przeszkodę dla Brytyjczy-ków. Cztery równoległe wąwozy rzeki Mill Creek i jej dopływy stanowiły kolejne utrudnienie. Trafnie opisał to Alex Storozynski:

Brytyjczycy, jeśli zamierzali przypuścić atak, musieli pokonać te otwarte przestrzenie i głębokie rozpadliny. u podnóża Bemis Heights – ku wschodowi – tuż nad rzeką biegła droga wiodąca na południe, w stronę Albany. ku zachodowi znajdowały się wzgórza

64 W zachowanych wspomnieniach żołnierzy brytyjskich czytamy: „till the roads are cleared of the trees which the Americans felled after their retreat [...] every ten or twelve yards great trees are laid across the road”. Cyt. za: A. Storozynski, The Peasant Prince.

65 Cyt. za: ibidem .66 zob.: A People and a Nation. A History of the United States, red. M. B. Norton, D. M. katz-

man, Boston 1991, s. 99–100. 67 za zasługi na polu pod Saratogą został wzniesiony pomnik kościuszki. Stoi w pobliżu kilku

bezimiennych grobów. Pułkownik Hay pisał: „kościuszko wybrał to miejsce i pokrył jego słaby punkt (prawą flankę) redutami schodzącymi od szczytu wzgórza po rzekę”; A. Storo-zynski, Kościuszko. Książę, s. 58.


porośnięte gęstym lasem, który uniemożliwiał Brytyjczykom oskrzydlenie Armii kon-tynentalnej68 .

Jedyna droga, jaką mogli poruszać się atakujący Brytyjczycy, była widoczna jak na dłoni.

Przypuszcza się, że kościuszko zaplanował tu strategię odzwierciedlającą bitwę pod Termopilami, gdzie 300 Spartan stanęło naprzeciw dużo liczniejszej armii per-skiej. Ponadto już po rozlokowaniu sił amerykańskich kościuszko rozpoczął prace związane z przygotowaniem terenu, tak aby jak najbardziej utrudnić atak Brytyj-czykom. Według zapisów generała Morgana Lewisa każdego wieczoru „wszyst-kie dywizje, brygady i regimenty były rozmieszczane w wyznaczonym kwartale”, zgodnie z rozkazami kościuszki69 .

W dniu 19 września 1777 r. nastąpił atak brytyjskiego generała Johna Burgoy-ne’a. Nie udało mu się sforsować fortyfikacji kościuszki. Brytyjczycy byli zmu-szeni do obejścia redut i wejścia do lasu, gdzie czekali na nich Amerykanie. Pierw-sza potyczka znana jest pod nazwą Bitwy o farmę Freemana (Battle for Freeman’s Farm)70. Warto nadmienić, że pięćdziesięcioletni generał Gates „dowodził” nią ze swojego namiotu, w którym raczył się whisky71. Nie uległ krzykom generała Be-nedicta Arnolda, wówczas mającego 36 lat, aby dać rozkaz do ataku. Czekał do ostatniej chwili, aby wciągnąć Brytyjczyków w pułapkę. Wtedy dopiero wysłał do ataku doborowych strzelców, dowodzonych przez pułkownika Daniela Morgana72 . Jego „snajperzy” brali na cel przede wszystkim oficerów dowodzących na pierw-szej linii frontu. Pozbawione dowódców oddziały brytyjskie rozpraszały się. Wów-czas Morgan zaatakował główną kolumnę brytyjską. Dodatkowo generał Arnold, „pragnąc okryć się chwałą, wyrwał się zza umocnień obronnych i przypuścił szarżę na wroga”73 . Jednak Armia kontynentalna musiała przerwać działania, gdyż wy-czerpały się jej zapasy amunicji. Dopiero następnego dnia generał Schuyler dostar-czył nowe zapasy prochu i ołowiu. W obozie amerykańskim panowało poruszenie z powodu niesubordynacji Arnolda. kościuszko był poruszony naruszeniem przez niego autorytetu dowódcy. zachowanie Arnolda postrzegał jako „nierozważne”

68 Ibidem, s. 57.69 Cyt. za: ibidem, s. 58.70 Na temat bitwy pod Saratogą jest wiele opracowań; zob. np.: D. Nardo, We the People. The

Battle of Saratoga, Minneapolis 2008.71 Potwierdza to list Roberta Troupa do Timothy Pickeringa z 12 października 1824 r.; zob.:

A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 420. 72 Strzelcy Morgana nosili stroje myśliwskie, dzieki czemu nie byli widoczni dla przeciwnika.

Snajperzy posługiwali się krótkimi i lekkimi strzelbami z Pensylwanii, które były niezwykle celne na odległość 100 m, mniej zaś na 300 m. Nie posiadały bagnetów. Brytyjczycy nato-miast mieli bagnety przy muszkietach, które były jednak szalenie niecelne. Ponadto żołnierze byli ubrani w czerwone kurtki, co powodowało, że byli bardzo dobrze widoczni.

73 A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 63.


i „pijackie”, tym bardziej że był on pod wpływem dużej ilości rumu. Generał Gates również był oburzony działaniem Arnolda, a on wściekły na dowódcę, że ten nie pochwalił jego brawurowej akcji, a ponadto wyłączył oddział Morgana spod jego rozkazów. Po ostrej kłótni Gates zwolnił Arnolda ze stanowiska dowódcy.

Dwa tygodnie po pierwszej bitwie wojska brytyjskie znów zaatakowały. Ar-nold, mimo że nie był już dowódcą, rozkazał kolonistom atakować Brytyjczyków. Postrzelony w nogę, spadł z konia, który przewrócił się na niego, prawie go przy-gniatając. Oddział Morgana zaszedł Brytyjczyków od tyłu. W wyniku tego manew-ru Armia kontynentalna 14 października 1778 r. pokonała generała Burgoyne’a. Po kilku dniach Amerykanie otoczyli Brytyjczyków. Oficjalne poddanie się nastąpiło 17 października. Prawie 5800 brytyjskich i niemieckich żołnierzy zostało wziętych do niewoli74 .

Paradoksem jest, że udział w bitwie kościuszki, który doskonale wybrał i przy-gotował do niej pole, został zapomniany. Do legendy przeszła brawura Arnolda, chwała zwycięzcy zaś przypadła Gatesowi. Wkład we wspomniane bitwy sprawił, że kościuszko został dostrzeżony jako zdolny strateg. Głównodowodzący Armią kontynentalną w listopadzie 1777 r. tak pisał do kongresu:

[...] pozwolę sobie wspomnieć, że, jak mnie informowano, pewien inżynier Armii Pół-nocnej (Cosieski, chyba, brzmi jego nazwisko) jest dżentelmenem wielkiej wiedzy i za-sług. Sądząc z tego, co słyszałem o jego charakterze, on także zasługuje na uwagę [przy awansach wojskowych]75 .

Lata 1778–1780. Fort west PoINt

W następnych latach kościuszko fortyfikował wzgórze w West Point, położo-nym 80 km na północ od Nowego Jorku. Głównodowodzący Armią kontynental-ną generał George Washington określił to miejsce jako „klucz do Ameryki”76. Nic dziwnego, gdyż wzgórze to góruje nad rzeką Hudson w miejscu, gdzie zwęża się ona i skręca niemal pod kątem prostym, a wysoko nad nią wznoszą się skaliste zbocza i pagórki, zwane Hudson Highlands. Plastycznie przedstawił to Alex Sto-rozynski:

W West Point na zachodnim brzegu rzeki znajduje się strome zbocze, po wschodniej stronie rozciąga się bagnisty teren, a pośrodku leży wyspa, znana jako Constitution island. każdy statek, który chciałby tędy przepłynąć, musiałby zwolnić i zrobić ostry

74 Szerzej zob.: T. Corbett, No Turning Point: The Saratoga Campain in Perspective, Norman Ok 2012; M. Brendan, Saratoga 1777: Turning Point of a Revolution, Oxford 2000.

75 Cyt. za: A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 70.76 zob. np.: J. Crane, J. F. kieley, West Point, „the Key to America”, New york 1947.


skręt, aby przecisnąć się przez wąski przesmyk między wyspą a wzniesieniami, pośród których często wieją zdradzieckie wiatry77 .

Na początku 1778 r. kościuszko został mianowany głównym inżynierem (chief engineer) w West Point78. Pod koniec marca przybył na miejsce. Gubernator Nowe-go Jorku George Clinton był nim oczarowany, gdyż Polak był przeciwieństwem La Radière’a, kłótliwego Francuza, któremu wcześniej powierzono ufortyfikowanie wzgórza79 .

kościuszko wybudował fort z licznymi redutami, które stawiane były ściśle we-dług jego instrukcji. Najpierw została zbudowana zachodnia i południowa ściana fortu, zwanego wówczas Fort Clinton, od nazwiska brata gubernatora Jamesa Clin-tona, który odpowiedzialny był za budowę fortu. Wysoki na 3 m i dwa razy szerszy wał forteczny został uzbrojony w osiem armat. Wkrótce nastąpiło starcie Francu-za z kościuszką, który w myśl decyzji Departamentu Wojny był bezpośrednim zwierzchnikiem La Radière’a. Sytuacja, gdy było dwóch inżynierów, z których każdy miał inne zdanie, nie była korzystna. Ponadto Francuz wywoływał konflik-ty i generował problemy. kościuszko natomiast wywierał pozytywny wpływ na żołnierzy w West Point. Tak opisał to Jared Sparks, wybitny historyk amerykański żyjący w XiX w.:

Generał McDougall objął dowództwo 28 marca. Dwa dni wcześniej przybył kościusz-ko, mianowany na stanowisko inżyniera w miejsce Radière’a. Od tego momentu prace energicznie postępowały naprzód. To głównie [...] naukowym umiejętnościom i gor-liwym wysiłkom kościuszki naród zawdzięcza wzniesienie wojskowych umocnień w West Point80 .

kościuszko nadzorował też budowę połączonych baterii (interlocking batteries) i skonstruował ogromny, długi na prawie pół kilometra i ważący około 65 t łańcuch do zablokowania rzeki Hudson, a co za tym idzie – uniemożliwił Brytyjczykom

77 A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 82–83.78 Pierwszym, któremu powierzono obmyślenie obrony wzgórza, był holenderski mierniczy

i botanik Bernard Romans. W styczniu 1776 r. został zwolniony, a na jego miejsce zatrud-niono głównego inżyniera miasta Nowy Jork Williama Smitha. Ten zaprojektował cztery forty, lecz wyjechał jeszcze przed rozpoczęciem prac budowlanych. W latach 1776–1777 nikt się nie zajmował projektami, do czasu, gdy poproszono o to francuskiego inżyniera La Radière’a. Był on ciągle skłócony z Amerykanami i niezadowolony z wyboru miejsca budo-wy fortu, co ostatecznie spowodowało jego dymisję.

79 „[...] pułkownik kuziazke, który decyzją kongresu został skierowany jako inżynier do pracy przy umocnieniach służących zabezpieczeniu rzeki; sądzę, że znajdzie pan w nim młodego, pomysłowego człowieka, który wykona każde powierzone mu zadanie w najbardziej satys-fakcjonujący sposób”; List George’a Clintona z 5 lutego 1778 r., cyt. za: A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 85–86.

80 Cyt. za: ibidem, s. 88.


zdobywanie Południa81. Przez cztery lata wojny wiosną łańcuch był rozpościerany w poprzek rzeki, a wyjmowany wraz z nadejściem mrozów. utrzymywał się na po-wierzchni dzięki olbrzymim pniom drzew. zwijanie i rozciąganie łańcucha trwało cztery dni, a pracowało przy tym 40 osób.

Fortyfikacja West Point zyskała miano amerykańskiego Gibraltaru, jako że nie został zdobyty przez Wielką Brytanię. Prace te zajęły kościuszce dwa i pół roku.

Niemiłym wydarzeniem, do którego doszło w czasie trwania prac budowla-nych, była wizyta niesubordynowanego bohatera spod Saratogi, Benedicta Arnol-da. udało mu się zmącić poprawne dotąd stosunki panujące między kościuszką a Mc Dougallem, który dotąd popierał projekty naszego rodaka, a potem nagle zacząć je krytykować. Już w dniu przyjazdu Arnolda w liście do gubernatora Clin-tona pisał: „z pewnością nie jestem zadowolony z tego, w jaki sposób pan kor-suasco wznosi baterie i prowadzi prace nad umocnieniami, i obawiam się, że nie odpowiadają one oczekiwaniom naszego kraju”82. Na szczęście nie wpłynęło to na postawę generała Gatesa, który zwizytował postęp prac w forcie (nazwanym teraz na cześć generała Arnolda Fort Arnold). W lecie 1788 r. doszło do pierw-szego spotkania kościuszki z Washingtonem, który również zwizytował budowę fortyfikacji. Najwyraźniej mu się spodobała, gdyż napisał: „Pułkownik kościusz-ko pozostał w forcie jako tamtejszy inżynier i jak zawsze wiedziałem, że ma on wszystkie kompetencje, aby się tym zajmować. Nie widzę zatem powodu, dla którego miałbym przysyłać innego”83 .

Chciał to wykorzystać generał Gates, usiłując latem 1778 r. namówić kongres do awansowania kościuszki na stopień generała brygady. Dowiedziawszy się o tym, La Radière pragnął awansu dla siebie. kongres odstąpił więc od dokonywania no-minacji. Ponadto do kongresu wpłynął list ze skargą na kościuszkę, w którym jego autor domagał się, aby stanowisko głównego inżyniera West Point objął odsunięty wcześniej Francuz. Ostatecznej odpowiedzi w tej sprawie udzielił Washington, któ-ry napisał do kongresu:

Pragnę zauważyć, że nie można oczekiwać, aby pułkownik Cosciusko, który służy już dość długo w naszej armii i swoim postępowaniem zyskał sobie szacunek i uznanie, zgodził się podlegać rozkazom któregokolwiek z francuskich dżentelmenów, poza ge-nerałem Portaile84 .

81 Fragment tego łańcucha jest eksponowany w West Point. zob.: www.books.google.pl/book-s?d=kuJjqk (dostęp: 4.05.2016). zob. też informacje dotyczące wagi i długości poszczegól-nych ogniw łańcucha (długość ogniwa to 2 stopy i waga 114 funtów), dostępne na: https://en.wikipedia.org/wiki/Hudson_River_Chain (dostęp: 4.05.2016).

82 Cyt. za: A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 93.83 List George’a Washingtona do Williama Malcolma z 27 lipca 1778; cyt. za: ibidem, s. 96.84 List George’a Washingtona do przewodniczącego kongresu z 31 sierpnia 1787, cyt. za: ibi-

dem, s. 100.


Jednak francuskie knowania i chęć podważenia kompetencji kościuszki, a tak-że niefortunny jego udział jako świadka w pojedynku wpłynęły na decyzję opusz-czenia placu budowy fortu i dołączenia do armii generała Gatesa. Nie zezwolił jednak na to Washington, wiedząc, że West Point stanowi najważniejszy element obrony wokół Nowego Jorku, a polski inżynier jest doskonałym specjalistą w za-kresie fortyfikacji. Nie chciał, aby ktokolwiek inny zajmował się fortyfikowaniem West Point85. kościuszko pozostał, ale był zawiedziony, że nie może wziąć czyn-nego udziału w walce. Nie podobał mu się ponadto nieludzki sposób traktowa-nia żołnierzy przez francuskich i irlandzkich dowódców86. Do tego doszła jeszcze nieszczęśliwa miłość do Betsy Schuyler, córki generała. Nieszczęśnika poratował George Washington, który przyjechał na kolejną wizytę do West Point. Jej powo-dem był bardzo niepochlebny raport głównego inżyniera Armii kontynentalnej, Louisa Lebègue Duportaila, który podważał kompetencje kościuszki. Washing-ton jednak, obejrzawszy fortyfikację, podtrzymał swoją opinię o wysokich kwa-lifikacjach polskiego inżyniera. W prywatnej rozmowie z kościuszką bardzo go pochwalił, wskazując jednocześnie, że Duportail jest jego nominalnym zwierzch-nikiem87. zadowolony kościuszko natychmiast poinformował o tym swego przy-jaciela generała Gatesa.

Na początku maja 1779 r. Brytyjczycy rozpoczęli atak. załoga West Point rów-nież została postawiona w stan gotowości, gdyż przeciwnik znajdował się o 20 km na południe od fortu. Brytyjczycy wprawdzie zostali odparci w dół rzeki Hudson, lecz splądrowali i spalili miasta, które leżały na trasie ich przemarszu. Było wiado-mo, że szykują się do zajęcia rejonu wzgórz. Generał Washington polecił podjęcie takich działań, aby West Point stało się twierdzą nie do zdobycia. W tym celu wydał rozkaz: „Wszyscy żołnierze, którzy z zawodu są murarzami, mają być natychmiast wyłączeni z oddziałów i wysłani do Fortu, w celu specjalnej, tymczasowej służby pod rozkazami pułkownika kościuszko”88. zadbał też o dostarczenie należytej ilo-ści prowiantu i paszy dla zwierząt, co od dłuższego czasu było doskwierającą bo-lączką. Jednak zima 1779/80 r. była tak ciężka i surowa, że znowu pojawiły się nie tylko problemy z zaopatrzeniem, lecz także z ubraniem dla żołnierzy. Wiosna nie zmieniła tej sytuacji, dlatego też w maju 1780 r. kościuszko napisał w tej sprawie prośbę do kongresu89 .

85 zob. list George’a Washingtona do Horatio Gatesa z 10 września 1778 r., którego odnośny fragment w polskim tłumaczeniu za: ibidem, s. 104.

86 „Jestem najbardziej nieszczęśliwym człowiekiem na świecie, ponieważ wszyscy moi Jankesi, najlepsi przyjaciele, pojechali do White Plains albo na wschód i zostawili mnie ze Szkotami albo irlandczykami, nieokrzesanymi jak dzikusy”; cyt. za: ibidem, s. 105.

87 Duportail, mimo że nie wizytował fortu, stale pisał krytykujące listy do kongresu, oskarżając kościuszkę o to, że nic nie robi. Jego ataki stały się tak częste, że zaczęto je ignorować.

88 Rozkaz Washingtona z 30 czerwca 1779 r., cyt. za: A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 122.89 List kościuszki do Philipa Schuylera z 12 maja 1780 r.; cyt. za: ibidem, s. 128.


kolejny problem znów wiązał się z Benedictem Arnoldem, który uzyskał zgodę na wizytę w forcie. zabiegał nawet o stanowisko komendanta. Już wówczas zamierzał sprzedać Brytyjczykom plany West Point, choć wówczas nikt go jeszcze o to nawet nie podejrzewał. W dniu 16 czerwca 1780 r. przebywał w forcie, gdzie został oprowa-dzony po wszystkich umocnieniach. Po wizycie napisał list do brytyjskiego majora Johna André, w którym szczegółowo opisał, w jaki sposób wojska brytyjskie mogą zdobyć fort. ujawnił detale dotyczące Rocky Hill (Skaliste Wzgórze), będącego piętą achillesową West Point. udało mu się nawet dostać nominację Washingtona do obro-ny fortu. Wykorzystał to, prowadząc typową działalność dywersyjną; doprowadził do chaosu oraz głodu w forcie i szykował się do wpuszczenia tam Brytyjczyków90 .

Latem 1780 r. kościuszko zakończył tworzenie fortyfikacji w West Point. Stała się ona twierdzą nie do zdobycia: „szesnaście obwarowanych pozycji i dziesięć dużych stanowisk artylerii składało się na trzy kręgi obronne wokół łańcucha strze-gącego zakrętu Hudson”91 .

efektem działań kościuszki było uniemożliwienie Brytyjczykom korzystania z rzeki Hudson, dzięki czemu zabezpieczył dolinę, w której spokojnie dojrzewało zboże i kukurydza, wykorzystywane na potrzeby armii Washingtona.

Później w miejsce fortu utworzono Amerykańską Akademię Wojskową. Pierw-szym monumentem, jaki tam wznieśli kadeci, był pomnik Tadeusza kościuszki92 .

Po zakończeniu fortyfikowania West Point generał Washington zdecydował o przeniesieniu działań wojennych na Południe93. kościuszko uzyskał zgodę na opuszczenie West Point i dołączenie do Armii Południowej94. W październiku

90 kościuszki nie było już w forcie, a jedyną osobą, którą to zaniepokoiło, był major Sebastian Bauman, dowódca artylerii. Arnold upił załogę i wysłał gin do dowódców placówek strze-gących dostępu do fortu. W dniu 21 września 1780 r. miało nastąpić przekazanie fortu Bry-tyjczykom. Przez przypadek jego plan się nie powiódł, gdyż złapano angielskiego szpiega, który nie dość, że miał przepustkę wystawioną przez Arnolda, to jeszcze znaleziono u niego w bucie tajne plany West Point. Arnold został ostrzeżony również na skutek przypadku, gdyż depesza w tej sprawie zamiast do Washingtona trafiła do niego. Wtedy po prostu uciekł.

91 A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 131.92 Przytoczę fragment dialogu dotyczącego wymowy nazwiska kościuszko, który zamieścił

w swoim artykule były ambasador uSA, gdy 3 maja 2003 r. brał udział w corocznych obcho-dach poświęconych kościuszce w West Point. Dialog ten brzmiał następująco: „Dumb John, what’s the name of the monument [chodzi o pomnik kościuszki]?”. „kosh-chu-sko” i said [ambasador]”. „No, dumb John, it’s the kos-ki-os-ko monument”. „Sir, i can speak Polish, and i know how to pronounce the name”. „No, you don’t” he said. „Do ten pushups”. Amba-sador dodał, że jednak w West Point trdycyjnie wymawiane jest nazwisko kościuszki jako „kos-ki-os-ko”; zob.: e. L. Rowny, Kosciuszko and West Point, www.info.poland.buffalo.edu/classroom/kosciuszko/westpoint.html (dostęp: 4.05.2016).

93 uważa się, że fortyfikacja dokonana przez kościuszkę była bardzo innowacyjna. zob.: A. Storozynski, The Peasant Prince, s. 131–132.

94 Major Chevalier de villefranche został kolejnym francuskim inżynierem w West Point. ko-ściuszko nie pozostawił mu jednak planów, które zdeponował w pensjonacie u pani Warren.


1780 r. przemierzył Wirginię, a następnie w Północnej karolinie dołączył do głów-nodowodzącego wojskami Armii kontynentalnej w regionie południowym. Był nim generał (generał major) Nathanael Greene, który zastąpił niechlubnie poko-nanego generała Horatio Gatesa pod Camden (16 sierpnia 1780). Formalnie objął dowództwo 3 grudnia.

Lata 1780–1782. PoŁudNIowy teatr dzIaŁań

W latach 1780–1782 kościuszko był głównym inżynierem w Armii generała Nathanaela Greene’a. Brał udział w kampaniach na Południu uSA. Jego działania polegały przede wszystkim na nadzorowaniu przepraw wojska przez rzeki i zdrad-liwe bagna, wybieraniu miejsca na obozowiska i umacnianiu pozycji.

Budował też bateaux. Były to długie łodzie o płaskim dnie, znane z czasów kolonialnych, a używane wówczas głównie do handlu futrami95. W czasie wojny służyły głównie do przewożenia małych armat i folgierzy (swivel guns – lekkie obrotowe armaty). Niekiedy zatapiano je specjalnie w płytszych odcinkach rzek, aby utrudnić nieprzyjacielowi żeglugę. Często też podążano nimi za uciekający-mi wojskami przeciwnika. kilka złączonych ze sobą bateaux wykorzystywano też jako most. Były to batteau bridges (oryginalna pisownia), które można uznać za pierwowzór mostu pontonowego. zaletą tych łodzi była lekkość i łatwość przewo-żenia lądem między jedną rzeką a drugą.

Niekiedy kościuszko ratował też Armię kontynentalną w inny sposób, jak np. podczas słynnego „Marszu do Dan” (Race to Dan). Wtedy to w styczniu i lutym 1781 r. brytyjski generał Charles Cornwallis ścigał armię Greene’a przez około 320 km (200 mil). Taktyka Greene’a i użyte przez kościuszkę bateaux umożliwiły wojskom amerykańskim przejście każdej rzeki, w tym rzeki yadkin i Dan. Corn-wallis nie dysponował łodziami i gdy jego wojska doszły do wzburzonej rzeki Dan, zaprzestał pościgu i wycofał się do Północnej karoliny96. Wojska Greene’a wyko-rzystały to, przegrupowując się na południe od miejscowości Halifax w Wirginii. Tam, na rozkaz generała, kościuszko już wcześniej przygotował ufortyfikowany skład żywności i amunicji.

Dzięki temu sprytnemu zabiegowi generał Greene mógł od wiosny 1781 r. od-zyskać Południową karolinę. kościuszce nakazał dołączyć do głównego trzonu armii97. Połączone siły zmusiły Brytyjczyków do wycofania się z głębi stanów i za-

95 Nazwa zaczerpnięta jest z francuskiego słowa oznaczającego łódź, tj. bateau (w l. mn. bateaux). 96 zob.: www.en.wikipedia.org/wiki/Nathanael_Greene#The_race_to_the_Dan_River (dostęp:

4.05.2016).97 Podczas „Drogi do Dan” Greene odciążył armię, tworząc, jak to określił, „light army” (240

kawalerzystów, 700 piechoty wspomagane działaniami stanowej milicji); www.en.wikipedia.org/wiki/Nathanael_Greene#The_race_to_the_Dan_River (dostęp: 4.05.2016).


jęcia pozycji wokół portów. W dniu 16 sierpnia 1781 r. kościuszko, walcząc w Ar-mii kontynentalnej, wziął udział w tzw. drugiej bitwie pod Camden98. Właściwie była to bitwa o pobliskie wzgórze Hobkirka (battle of Hobkirk’s Hill), rozegrana 25 kwietnia 1781 r. Trudno stwierdzić, kto w niej zwyciężył, gdyż z taktycznego punk-tu widzenia był to sukces Brytyjczyków, którzy opanowali wzgórze. Natomiast z punktu widzenia strategicznego było to zwycięstwo Amerykanów99. Brytyjczycy ponieśli większe straty, a ponadto musieli wycofać się z pobliskiego Camden i po-maszerować w kierunku Charlestonu, leżącego w Południowej karolinie – ostat-niego miasta w posiadaniu Brytyjczyków w tym stanie. Dla kościuszki była to ważna bitwa, gdyż wreszcie zdobył szlify na polu walki.

Na drodze do Camden leżało miasteczko Ninety Six (96), położone w Green-wood County w stanie Południowa karolina. zostało ufortyfikowane przez Brytyj-czyków w czasie wojny o niepodległość i niejednokrotnie stanowiło punkt, w któ-rym toczyły się walki.

Podczas rekonesansu kościuszko wraz z generałem Greene’em uznali, że naj-lepszą strategią będzie atak na fort. Był on usytuowany na pagórku wznoszącym się nad okolicą. Polecił wykopanie rowu w kształcie litery z (aprosza), który prowa-dziłby do brytyjskich posterunków. Pracę rozpoczął jednak zbyt blisko nich, przez co kopiący zostali ostrzelani. Następnie zostali zaatakowani w okopach bagnetami i musieli salwować się ucieczką. Od 22 maja do 18 czerwca 1781 r. generał Gre-ene z tysiącem amerykańskich patriotów oblegał 550 amerykańskich lojalistów, broniących się w Ninety Six. Nie zrezygnowano z kopania podkopów w pobliżu murów. Miano tam wsypać proch i je wysadzić. W czasie kopania jednego z nich został ranny kościuszko100. Rana została mu zadana bagnetem w pośladek. Wieści

98 Wzgórze to wkrótce zostało wchłonięte przez miejscowość Camden. Na pewno było już jego częścią w 1819 r., kiedy został napisany list naocznego świadka tej bitwy Samuela Mathisa. Nazywało się wówczas Big Sand Hill (Duże Piaskowe Wzgórze). zob.: www.southerncam-paign.org/hobkirk/ps.html (dostęp: 4.05.2016). Wydanie drukowane tego długiego listu, zob.: A Letter on the Battle of Hobkirks Hill, written by eyewitness Samuel Mathis in 1819, wyd. M. H. Osborne, kershaw 1963.

99 Siły amerykańskie dowodzone przez Nathanaela Greene’a liczyły 1500 żołnierzy. W wyniku bitwy Amerykanie stracili 19 zabitych, 113 rannych, 48 rannych wziętych do niewoli i 41 pojmanych oraz 50 zaginionych. Siły brytyjskie pod dowództwem Francisa Rawdona były dużo mniejsze, bo liczyły 900 żołnierzy, z czego stracili 39 zabitych, 210 rannych i 12 zagi-nionych. zob.: www.en.wikipedia.org/wiki/Second_Battle_of_Camden Na temat tej bitwy zob. list generała Greene’a do kongresu z 27 kwietnia 1781 r. oraz list naocznego świadka tej bitwy Samuela Mathisa napisany w 1819 r.; The Battle of Hobkirk’s Hill: Primary Sources, www.southerncampaign.org/hobkirk/ps.html (dostęp: 4.05.2016).

100 „General Greene’s chief engineer at the siege was the world-renowned Polish hero Colonel Tadeusz kościuszko, who was wounded at the siege”; www.en.wikipedia.org/wiki/Ninety_Six_South_Carolina (dostęp: 4.05.2016).


o tym szybko się rozeszły, gdyż rana w tę część ciała nie stanowiła powodu do dumy. Brytyjczycy głośno się z tego naśmiewali101 .

Lojaliści przetrwali oblężenie. Trwało ono 28 dni. zginęło w nim 147 żołnierzy Armii kontynentalnej. Było to najdłuższe w historii oblężenie podczas amerykań-skiej wojny o niepodległość. Lojaliści po wojnie przenieśli się do miasta Rawdon, leżącego daleko, bo w Nowej Szkocji w kanadzie, gdzie nadal pozostawali wier-ni brytyjskiej koronie. Pokonani żołnierze Armii kontynentalnej szli w poszuki-waniu żywności. W czasie drogi, żywiąc się żabami i aligatorami, nabawili się chorób. kościuszce udało się rozbić obóz w rejonie High Hills, położonych nad rzeką Santee. Miejsce to nie tylko zapewniało źródło czystej wody, lecz dodatkowo porośnięte było drzewami, dając zbawienny cień. Przez sześć tygodni wojsko ame-rykańskie dochodziło tam do zdrowia. kościuszko jednak cierpiał, gdyż uzależnił się od kawy, a napoju tego nie udało mu się sprowadzić do obozowiska102 .

Po śmierci przyjaciela, pułkownika Johna Laurensa (27 sierpnia 1782), ko-ściuszko przejął część jego obowiązków, w tym rekrutowanie niewolników do ar-mii, aby walczyli zarówno o wolność Stanów zjednoczonych, jak i swoją103. Wy-korzystywał też murzyńskich zwiadowców, którzy dostarczali informacje na temat ruchów wojsk brytyjskich. W czasie jednej z prowadzonych przez siebie akcji wraz z 60 żołnierzami odebrał 60 koni kawaleryjskich. Dowodził dwoma szwadronami kawalerii i oddziałem piechoty złożonym z żołnierzy z Delaware i Pensylwanii. Wygrał z nimi kilka bitew na przedmieściach Charlestonu. Organizował zasadzki, przerywał drogi zaopatrzenia, kradł brytyjskie konie i zwierzęta gospodarskie oraz dawał się jak mógł we znaki Brytyjczykom.

Jednak jedna z ostatnich bitew kościuszki, rozegrana 14 listopada 1782 r. pod James island (Wyspa Jakuba) w Południowej karolinie, nie przyniosła mu chwały. uważa się, że była to ostatnia walka, jaką stoczyła Armia kontynentalna w cza-sie wojny o niepodległość. W tym czasie wojska brytyjskie ewakuowały się już z Charlestonu. Jednak pod James island odnotowane jest wyróżniające się dzia-łanie kościuszki, który miał zasugerować generałowi Greene’owi, aby przejąć brytyjskie kutry. Dowodził tą akcją kościuszko. Niestety, nie zakończyła się ona spodziewanym sukcesem104. Amerykanie zostali pobici. Wynikało to z fałszywych

101 Szerzej zob.: A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 151.102 Świadczy o tym list kościuszki do pułkownika Josepha Reeda, w którym pisał: „Nie mogę

żyć bez kawy [...] błagam Pana o przysłanie mi sześciu funtów kawy oraz cukru w odpowied-niej proporcji”; za: ibidem, s. 154.

103 John Laurens (1754–1782). za zgodą kongresu stworzył brygadę złożoną z 3000 niewolni-ków, którym obiecano wolność po zakończeniu wojny o niepodległość. zob.: www.en.wiki-pedia.org/wiki/John_Laurens (dostęp: 4.05.2016).

104 „Col. kosciuszko, a Polander, solicited Gen. Greene to afford him an opportunity of distingu-ishing himself, and as the covering party to the wood-cutters was the only one which now pre-sented itself, the general gave him a command to attack them, which he did, and was defeated


danych uzyskanych podczas rozpoznania. Można powiedzieć, że kościuszko dał się wciągnąć w pułapkę. Omal nie zginął, choć cztery kule przeszyły jego płaszcz, a szponton (rodzaj piki) roztrzaskał mu się w dłoni. Życie uratował mu młody ochotnik William Fuller105. Po bitwie niektórzy oficerowie obwinili kościuszkę za błąd w rozpoznaniu i skierowanie żołnierzy do zbyt ryzykownej bitwy. za niesłusz-ne uznał to major keating Simons, który tak pisał: „Jednakże, pewien krytycyzm, jaki kościuszko otrzymał w związku z tą akcją, jest zarówno niesprawiedliwy (nei-ther fair), jak i niesłuszny (nor warranted)”106 .

Miesiąc później, 14 grudnia, kościuszko był jednak jednym z pierwszych z Ar-mii kontynentalnej, który dostąpił zaszczytu poprowadzenia oddziałów do Charle-stonu, z którego ewakuowali się Brytyjczycy107. Miasto to było ostatnim miejscem obrony Brytyjczyków na Południu.

kościuszko pozostał tam aż do zakończenia wojny o niepodległość i otrzymaniu wieści o podpisaniu traktatu paryskiego (3 września 1783). Napisał wówczas do swe-go przyjaciela: „O, jakże szczęśliwymi możemy się czuć na myśl o naszych uczyn-kach, które wynikły z zasad i prawości, z przekonania o słuszności samej sprawy, pod wpływem myśli o tym, jakie dobro przyjdzie z tego ludzkości”108 .

roK 1783. sytuaCJa Po zaKońCzeNIu woJNy

Po zakończeniu siedmioletniej służby w Armii kontynentalnej, w maju 1783 r. kościuszko postanowił dochodzić swej pensji, jako że przez cały ten czas nie otrzy-mał ani jednej wypłaty. Ciekawostkę stanowi fakt, że w tym czasie otrzymał też pismo od kongresu z prośbą o przygotowanie pokazu sztucznych ogni na obchody święta 4 lipca. Pokaz miał się odbyć w mieście Princeton w stanie New Jersey.

with the loss of a great many men...”; keating Simons, Charleston, 17 listopada 1821, www.hi-storycarper.com/1821/11/17/maj-keating-simons-on-gen-francis-marion/ (dostęp: 4.05.2016).

105 Dokładny opis bitwy znajduje się w pracy: T. W. Lipscomb, Names in South Carolina, „So-uth Carolina Revolutionary Battles, Part Nine” 1981, t. 28, s. 39–40, www.gaz.jrshelby.com/jamesland.html (dostęp: 4.05.2016).

106 Fragment tego listu znajduje się w przypisie do książki T. W. Lipscomba. zob.: ibidem, przy-pis 33.

107 Charleston, wówczas jeszcze Charles Town, został przejęty przez Brytyjczyków w 1780 r. uważa się to za największą porażkę Amerykanów w czasie wojny o niepodległość. Miasto to było pod angielską kontrolą aż do grudnia 1782 r. Po opuszczeniu go przez wojska brytyj-skie w 1783 r. zmieniono nazwę miasta z Charles Town na Charleston, aby brzmiało „mniej brytyjsko”. zob.: www.epodunk.com/cg-bin/geninfo.php?locindex=13090#Hist2 (dostęp: 4.05.2016); www.en.wikipedia.org/wiki/South_Carolina_in_the_American_Revolution (do-stęp: 4.05.2016).

108 List Tadeusza kościuszki do Othona Williamsa z 11 lutego 1783, cyt. za: A. Storozynski, Kościuszko. Książę, s. 162.


W uznaniu jego zasług 13 października 1783 r. kongres mianował go generałem brygady (brigadier general). Otrzymał również Order Cyncynatów od George’a Washingtona, który dał mu też w prezencie dwa pistolety i szpadę za służbę dla uSA. został także przyjęty do Towarzystwa Cyncynatów (Society of Cincinnati).

Pieniędzy jednak nadal nie otrzymywał, podobnie jak wielu innych walczących w Armii kontynentalnej. Dlatego też zaciągnął pożyczkę od Żyda polskiego po-chodzenia Hayma Solomona. Wkrótce otrzymał jednak certyfikat od kongresu na 12 280 dolarów na 6%, które miały być wypłacane od 1 stycznia 1784 r. Ponadto dostał prawo do 500 akrów ziemi (202,34 ha) wzdłuż rzeki Scioto (dziś Columbus w stanie Ohio)109. Postawiono mu jednak warunek, że pozostanie w Stanach zjed-noczonych. Otrzymał też 10 000 dolarów, którą to kwotę przeznaczył na pomoc dla niewolników. Do dysponowania swoimi pieniędzmi upoważnił Thomasa Jef-fersona.

Poprzedni dowódca kościuszki, generał Greene, zaprosił go do swej posiadło-ści, aby spędził tam zimę 1783–1784 r. W dniu 15 lipca 1784 r. wyjechał do Polski, gdzie dotarł 26 sierpnia. Wycofał się z publicznego życia aż do 1789 r. Wypoczy-wał w rodzinnej posiadłości Siechnownicze koło Brześcia Litewskiego. Późniejsze wydarzenia w Polsce związane z wojną w obronie konstytucji 3 maja wciągnęły go w wir wydarzeń, które zaowocowały podjęciem przez niego powstania110 .

Po klęsce pod Maciejowicami (10 października 1794) został uwięziony w Twier-dzy Petropawłowskiej w Petersburgu (1794). Gdy go w 1796 r. uwolniono, po-stanowił powtórnie pojechać do Stanów zjednoczonych. Dotarł tam 18 sierpnia 1797 r., a przebywał przez rok. Witany był jako bohater dwóch walczących kra-jów: Polski i Ameryki, zwłaszcza w Filadelfii. zamieszkał w domu między Trzecią a Pine Street – obecnie to kościuszko House (national memorial to this hero of the American Revolution)111 .

W 1828 r., jak już wspomniałam, korpus kadetów wzniósł kościuszce pomnik w West Point. inny poświęcony mu monument, z piękną inskrypcją, stoi także w Filadelfii112. Tam też odrestaurowano dom, w którym mieszkał. Od 1972 r. mie-

109 www.ushistory/org/tour/kosciuszko.htm (dostęp: 4.05.2016).110 Walczył w wojnie (1792) przeciw Rosji o Polskę i konstytucję 3 maja. Dowodził siłami

polskimi w bitwie pod Dubienką (18 lipca 1792), otrzymał krzyż kawalerski virtuti Militari; 30 lipca zrezygnował z walk i wyemigrował. W 1793 r. przebywał na emigracji w Lipsku i Dreźnie, 24 marca 1794 r. objął dowodzenie nad insurekcją i został dowódcą powstańczych wojsk (bitwy: pod Racławicami 4 kwietnia 1794 z Rosjanami; 6 czerwca pod Szczekocinami z Rosjanami i Prusakami; obrona Warszawy, lipiec–wrzesień; porażka pod Maciejowicami, 10 października, gdzie został ranny i dostał się do niewoli. W latach 1794–1797 uwięziony był w Petersburgu.

111 www. polishamericancenter.org/kosciuszko.htm (dostęp: 4.05.2016).112 inskrypcja głosi: „GeNeRAL TADeuSz kOSCiuSzkO HeRO OF POLAND AND THe

uNiTeD STATeS OF AMeRiCA”. Dalej, w języku polskim i angielskim widnieje infor-macja, że jest to „dar narodu polskiego dla narodu amerykańskiego upamiętniający 200-


ści się w nim Thaddeus kosciuszko National Memorial113. Jego działania w czasie amerykańskiej wojny o niepodległość trafnie, chociaż patetycznie podsumował Henryk Mościcki:

Pobyt kościuszki w Ameryce nie tylko rozwinął i pogłębił w nim wiedzę wojskową, lecz równocześnie skrystalizował i utrwalił na całe życie przekonania republikańskie i demokratyczne, zasady tolerancji i sprawiedliwości społecznej. Tu również zrodziła się w nim wiara w niezwalczoną potęgę narodu, który pragnie zdobyć niepodległość i wytrwale do niej dąży114 .

JoLaNta a. daszyńsKa

KośCIuszKo IN aMerICaN war oF INdePeNdeNCe, 1776–1783

s u M M a r y

kościuszko sailed to the revolutionary America in the summer, 1776. He offered his knowledge as an engineer, though only theoretical one. initially, he started from building the fortification near Philadelphia, which was the seat of the Congress, and continued with the erection of Fort Billingsport, Fort Mercer and Fort Mifflin on the banks of Delaware River. As the first man in America, kościuszko used an old strategy of putting the chevaux de frise on the bottom of the river.

At first, kościuszko was recognized as the French engineer. Nonetheless, with the grad-ually arousing fame, even George Washington realized he was a Pole.

in the spring of 1777 kościuszko joined the Northern Army and was ordered to defend Fort Ticonderoga. However, his vision of the defense was not accepted, what resulted in capturing the fort by the British. it was then that kościuszko helped Americans to escape from the battlefield. He proved to be a very brave, clever and outstanding soldier. As the consequence, he was the one to decide where the canons should be located at Saratoga bat-tlefield.

-lecie niepodległości Ameryki”; www.dcmemorials.com/index_indiv0006543.htm (dostęp: 4.05.2016).

113 znajduje się on pod nr 301 Pine Street, na rogu z ulicą Trzecią. W 1970 r. budynek zo-stał wciągnięty na listę National Register of Historic Places (Państwowy Rejestr Budynków Historycznych). Jego wygląd zob.: www.en.wikipedia.org/wiki/Thaddeus_kosciuszko_Na-tional_Memorial (dostęp: 4.05.2016) oraz www.polishamericancenter.org./kosciuszkoHi-story.htm (dostęp: 4.05.2016), a także www.nps.gov/thko/planyourvisit/hours.htm (dostęp: 4.05.2016).

114 H. Mościcki, Wstęp, s. 14. W 1798 r. kościuszko wrócił do Paryża. Ostatnie lata życia spę-dził w Szwajcarii, gdzie zmarł 15 października 1817 r. w wieku 72 lat. Pochowany został na Wawelu w krakowie.


Between 1778 and 1780, as the chief engineer, kościuszko fortified West Point. He did his task very well and in 1780 he joined the Southern Army. During next two years, as the chief engineer in Nathanael Green Army, he was responsible for the safety of the American troops as well as choosing the places for the camps and fortifying troops’ position.

Additionally, kościuszko built so called batteaux, which were a kind of long boats with the flat bottoms. Few of them (joined together) were used as a temporary bridge. kościuszko also saved the American soldiers during their escape known as the Race to Dan and then he fought at Camden. Two last battles, near the Littre town called Ninety Six and at James island, were not successful for kościuszko. Nevertheless, he was one of the first who marched with his troops to Charleston evacuated by the British.

kościuszko was nominated as the brygadier general of the Continental Army. He got the Order of Cincinnati, and George Washington honoured him by two pistols and a sword. He also became a member of the Cincinnati Society. kościuszko received 500 acres of land at Scioto River and 10 thousand dollars, which sum he donated for help to the slaves. in July, 1784, he left to Poland.

Translated byJolanta A. Daszyńska i Ewa Paczkowska


aNdrzeJ stroyNowsKICzęstoCHowa

droga tadeusza KośCIuszKI do FuNKCJI NaCzeLNIKa PowstaNIa

Tytuł artykułu sugeruje systematyczne dojrzewanie Tadeusza kościuszki do funkcji Naczelnika powstania. Nie można jednak dopatrzeć się tego w jego ży-ciorysie, a zwłaszcza w młodości, typowej dla przedstawiciela skromnej rodziny szlacheckiej, posiadającej na zasadzie zastawu Mereczowszczyznę w wojewódz-twie brzesko-litewskim1. W latach 1755–1760 był uczniem kolegium Pijarów w Lubieszowie pod Pińskiem2, następnie w latach 1765–1769 studiował w Szkole Rycerskiej3, kończąc edukację na pięcioletnim stypendium zagranicznym (Anglia, Włochy, Szwajcaria, Niemcy i Francja), z którego powrócił do kraju w 1774 r.4 Spośród ogółu szlacheckiej młodzieży wyróżnił się dopiero wyjazdem do walczą-

1 kwestia daty urodzin, 4 lutego 1746 r., jest sporna i nie wydaje się możliwe ostateczne jej ustalenie; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko 1746–1817, Warszawa 1991, s. 27–29.

2 Naukę zakończył na poetyce ze względu na problemy finansowe po śmierci ojca w 1758 r.; S. Herbst, Kościuszko Andrzej Tadeusz Bonawentura, w: Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 14, s. 431.

3 J. Dihm, Studia Kościuszki w Korpusie Kadetów i w Paryżu, w: idem, Kościuszko nieznany. Wydanie pośmiertne, Wrocław–Warszawa–kraków 1969, s. 17–39. Nie jest pewna osoba protektora, który pomógł dostać się skromnemu szlachcicowi do tej elitarnej szkoły. Mógł to być hetman Józef Sosnowski (tak twierdził Tadeusz korzon), jak też Adam kazimierz Czar-toryski; S. Herbst, Kościuszko, s. 431; T. korzon, Kim i czem był Kościuszko. Opowiedział to krótko i jasno Tadeusz Korzon, Warszawa–kraków 1907, s. 33; J. kowecki, Niektóre sporne problemy biografii Tadeusza Kościuszki, w: Kościuszko – powstanie 1794 r. – tradycja. Ma-teriały sesji naukowej w 200-lecie powstania kościuszkowskiego 15–16 kwietnia 1994 r., red . idem, Warszawa 1997, s. 17–19. Por.: F. Paszkowski, Dzieje Tadeusza Kościuszki, pierwszego naczelnika Polaków przez generała Paszkowskiego, kraków 1872, s. 7; J. kowecki, Tadeusz Kościuszko, Warszawa 1963, s. 7; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 95–96; A. Skałkowski, Kościuszko w świetle nowszych badań, Warszawa 1991, s. 25–26.

4 F. koneczny, Tadeusz Kościuszko. Życie, czyny, duch, wyd. 2, Poznań 1922, s. 142–143.

aNdrzeJ stroyNowsKI44

cej o wolność Ameryki, gdzie pozostawał przez osiem lat (1776–1784), zyskując duże doświadczenie wojskowe, stopień generała, Order Cyncynatów i sławę5. Po powrocie do kraju musiał jednak osiąść na roli w Siechnowiczach i dopiero w cza-sie Sejmu Czteroletniego znalazł się w wojsku polskim i wziął udział w wojnie 1792 r .6 Nie był to więc życiorys zbyt wyjątkowy i w rezultacie kościuszko, nawet bezpośrednio po zakończeniu wojny 1792 r., raczej nie był postacią szczególnie popularną. Jak stwierdził Jerzy łojek:

[...] po kapitulacji Stanisława Augusta dnia 23 lipca 1792 roku nie ma jeszcze żadnej legendy kościuszki. kościuszko w opinii ogółu to jeden z kilku generałów, którzy jako tako odznaczyli się w tej wojnie, ale specjalnej roli mu nie przypisuje. u boku księcia Józefa kościuszko niczym szczególnym się nie wyróżnił7 .

W rezultacie jego wezwanie do powstania w 1794 r. budziło niewiarę w powo-dzenie i nieufność przynajmniej wśród mieszczan krakowskich (rajca Florkowski)8 . Nazwisko przywódcy powstania raczej niewiele mówiło również przeciętnemu

5 S. Herbst, Kościuszko, s. 432; J. Lubicz-Pachoński, Kościuszko w Krakowie. Miejsca i pa-miątki związane z pobytem i kultem, kraków 1952, s. 8–10; L. Pastusiak, Kościuszko, Pułaski i inni. O udziale Polaków w osadnictwie amerykańskim i w walce o niepodległość Stanów Zjednoczonych, Warszawa 1977, s. 24, 42. Jednak według niepochlebnej opinii do 1788 r. pozostawał w kraju zapomniany i niezbyt wierzono w jego osiągnięcia w Ameryce. Dopiero aukcja wojska i potrzeba zapewnienia kadry doświadczonych dowódców miała skłonić do poparcia jego kandydatury przez Litwinów, po części z racji koligacji rodzinnych. Począt-kowo zresztą nie forsowali go i Czartoryscy, którzy dopiero od 1792 r. mieli spróbować wykorzystania go w walce o władzę; A. Trębicki, Opisanie sejmu ekstraordynaryjnego po-działowego roku 1793 w Grodnie. O rewolucji roku 1794, oprac. J. kowecki, Warszawa 1967, s. 217–218.

6 Po upadku powstania trafił do niewoli rosyjskiej, skąd zwolniony został przez cara Paw-ła i w 1796 r. i udał się na emigrację (Stany zjednoczone Ameryki Północnej później zaś Francja i Szwajcaria), gdzie zmarł 15 października 1817 r.; S. Herbst, Kościuszko, s. 430–440.

7 J. łojek, Cienie w portrecie bohatera, w: Wśród sporów i polemik. Publicystyka historyczna, Lublin 1991, s. 194.

8 „Stałem skostniały i nic już nie widziałem, nie słyszałem, i dopiero straszliwy krzyk wydany przez całe zgromadzenie, jakby jednym głosem wołające: niech żyje Polska. Nich żyje ko-ściuszko – przywróciło mi zmysły”; W. Mączyński, Kościuszkowskie czasy, kraków 1857, s. 42. Podobnie uważał F. Lichocki, Pamiętniki... o powstaniu krakowskim 1794 r., Poznań 1862, s. 21–22. Również w Wiedniu wybuch powstania potraktowano jako „pospolitą awan-turę”, a gazeta niemiecka ironicznie informowała o wypowiedzeniu wojny imperatorowej i królowi pruskiemu przez polskiego szlachcica, który do krakowa przybył bryczką; H. ko-cój, M. Wieczorek, Mocarstwa europejskie wobec powstania kościuszkowskiego, w: Insurek-cja kościuszkowska. Historia – tradycja – współczesność. Materiały konferencji naukowej poświęconej 200. rocznicy insurekcji kościuszkowskiej, Kielce, 13–14 maja 1994 roku, red . H. Suchojad, kielce 1995, s. 27; H. Suchojad, Tradycja kościuszkowska w patriotycznym wy-chowaniu Polaków, w: 190. rocznica insurekcji kościuszkowskiej. Materiały z sesji 16 maja 1984 roku, red. M. Adamczyk, H. Suchojad, kielce 1986, s. 13.

droga tadeusza KośCIuszKI do FuNKCJI NaCzeLNIKa PowstaNIa 45

obywatelowi9. W tej sytuacji właściwym celem tego artykułu musi być wskazanie przyczyn wyniesienia tego skromnego szlachcica i generała do roli Naczelnika po-wstania10 .

Nie pomaga tu specjalnie literatura przedmiotu, w której postać Tadeusza ko-ściuszki jest oceniana przez pryzmat funkcji Naczelnika powstania 1794 r.11, w cza-sie którego uosabiał patriotyzm i sławiony był jako „boski człowiek [...], wybawi-ciel swojej ojczyzny”12, na którego widok i „na hasło Jego imienia, w całym mieście i Województwie krakowskim, toż w przyległych Województwach, a nareszcie po całym kraju, wzrusza się wszystko, co tylko ma czucie cnotliwe, szlachetne, praw-dziwie obywatelskie!”13. Wokół dokonań, błędów i zaniechań w czasie powstania toczone są polemiki14. Omówienia tych sporów i ich koniunkturalnego charakteru

9 „Bystre oko umiałoby dostrzec w tłumie kościuszkę, ale masa nie znała go przed Dubienką, a skromność jego, ubóstwo i brak związków pokrewieństwa z panami utrudniały mu wydo-stanie się na powierzchnię”; T. korzon, Zamknięcie dziejów wewnętrznych Polski za Stanisła-wa Augusta, w: idem, Odrodzenie w upadku. Wybór prac historycznych, oprac. M. Serejski, A. F. Grabski, Warszawa 1975, s. 330. To skromność miała jednak zapewnić kościuszce popularność, co podkreślał niechętny mu pamiętnikarz: „nadto wielka w nim ufność narodu, a mianowicie jego prostota, jego bezinteresowność, jego cnota – nadto mu jednały poważania i miłości we wszystkich klasach ludzi, aby ktokolwiek ważył się z nim emulować”; A. Trę-bicki, Opisanie, s. 392.

10 To nierozstrzygnięte pytanie pojawiało się już wcześniej, bo trudno zrozumieć: „Jak się to stało, że człowiek, który z urodzenia nie znajdował się na szczytach wojskowych czy urzęd-niczych dawnej Rzeczypospolitej, który nie wsławił się w latach Sejmu Czteroletniego – tak szybko po roku 1792 stał się symbolem powszechnie uznanym i zaaprobowanym?”; M. Fran-čić, Insurekcja kościuszkowska, kraków 1988, s. 9.

11 „Mit narosły w Polsce wokół kościuszki czerpał soki z owych kilku zaledwie miesięcy in-surekcji. Prawda, że już Dubienka rozsławiła w kraju jego imię. Jednakże bez powstania, nazwanego od jego imienia – kościuszkowskim, zginąłby na pewno w masie przywódców, pozostałby jednym z wielu i nie zdołałby osiągnąć rangi naczelnego bohatera”; k. Śreniow-ska, Kościuszko bohater narodowy. Opinie współczesnych i potomnych 1794–1946, Warsza-wa 1973, s. 9. Rolę tego okresu potwierdza też przegląd poświęconych kościuszce utworów; Kościuszko w literaturze polskiej. Antologia, wybór T. Tomczyszyn-Wiśniewska, Warszawa 1996 .

12 ks. k. Roszkiewicz, Co to jest być prawdziwym patriotą..., w: Kościół katolicki a powstanie kościuszkowskie. Zapomniana karta z dziejów insurekcji 1794 r. Wybór źródeł, oprac. A. Wol-tanowski, Warszawa 1995, s. 105.

13 Głosy Polaka do Współziomków. Głos Pierwszy, w: Józef Wybicki i inni. Wybór publicystyki powstania kościuszkowskiego, oprac. A. Woltanowski, Białystok 1996, s. 74.

14 Dyskusję zapoczątkował Tadeusz korzon (Kościuszko. Biografia z dokumentów wysnuta, kraków 1894), czyniąc z kościuszki bohatera narodowego, zdolnego „sprawić więcej, niż mogło to być kiedykolwiek możliwe. [...] Stosunek uczonego do Naczelnika był na wskroś emocjonalny: historyk widział w nim zogniskowanie wszystkich narodowych cnót Polaków, najgenialniejszego wodza i polityka”; M. H. Serejski, A. F. Grabski, Tadeusz Korzon a idea odrodzenia narodowego w dobie stanisławowskiej, w: T. korzon, Odrodzenie w upadku, s. 30–31.


dokonali Andrzej zahorski15, Alina Barszczewska-krupa16, Jerzy kowecki17 oraz Magdalena Micińska18, którzy wskazali na przełomowe znaczenie pracy Tadeusza korzona z końca XiX w.19 Obrazoburcza – przynajmniej w ocenie wielu recen-zentów, z Władysławem Smoleńskim na czele – książka Adama Skałkowskiego powstała dopiero w 1925 r., zachęcając do polemik kolejnych historyków, wśród których wyróżniali się Wacław Tokarz i Marian kukiel, a po 1945 r. – Jan Dihm, Stanisław Herbst i Bartłomiej Szyndler20. Dla poznania osobowości kościuszki ważne są wydawnictwa źródłowe21. Dla zrozumienia zaś jego legendy istotne są badania Jana Stanisława kopczewskiego i krystyny Śreniowskiej22 .

Szukając źródeł wyniesienia kościuszki, należy odrzucić czynnik wyjątkowej aparycji, czemu przeczą pojawiające się w Xviii w. wizerunki. Były też oczywi-ście dworskie, pochlebne ujęcia Józefa Grassiego, widzącego w nim urodę arysto-kratyczną, jednak podkomendny Naczelnika malarz Aleksander Orłowski ukazał go jako człowieka o „twarzy pooranej zmarszczkami, z dużym zadartym nosem [...]. Orłowski wydaje się jednak wierniej oddawać rzeczywistość [...]. kościuszko

15 A. zahorski, Powstanie Kościuszkowskie, w: S. kieniewicz, A. zahorski, W. zajewski, Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe, styczniowe, red. W. zajewski, Warsza-wa 1993, s. 139–145.

16 A. Barszczewska-krupa, Kościuszko – o potrzebie bohatera narodowego, w: Kościuszko w kręgu mitologii narodowej, red . eadem, łódź 1995, s. 7–14.

17 J. kowecki, Niektóre sporne problemy biografii Tadeusza Kościuszki, s. 9–25. Potępił on oczernianie Naczelnika, któremu bez uzasadnień źródłowych przypisano najgorsze cechy, brak talentu oraz bezkrytyczne realizowanie interesów Czartoryskich.

18 Podkreśliła wielką rolę Tadeusza korzona na kształtowanie się wiedzy o narodowym boha-terze, czasem tylko weryfikowanej przez badaczy i powielanej przez publicystów; M. Miciń-ska, Gołąb i orzeł. Obchody rocznic kościuszkowskich w latach 1984 i 1917, Warszawa 1997, s. 169–176.

19 Do zawartych w niej ustaleń i materiałów odwoływał się zarówno sam autor (T. korzon, Kim i czem był Kościuszko; k. [T. korzon], Kościuszko. Życiorys z dokumentów wysnuty. Odbitka z tomu IV „Albumu Muzeum narodowego w Rapperswylu”, kraków 1894, gdzie zamiesz-czono pełną wersję listu Ludwiki z Sosnowskich Lubomirskiej do Tadeusza kościuszki z 21 maja 1789, s. 611–613), jak i wielu autorów prac popularnych, pojawiających się w XX w., jak np.: e. Jezierski, Tadeusz Kościuszko, Warszawa 1918.

20 D. łukaszewicz, Przedmowa, w: A. Skałkowski, Kościuszko, s. 11–16; W. Tokarz, Insurekcja warszawska, Warszawa 1950; M. kukiel, Zniesławienie Kościuszki, „Teki Historyczne” Lon-dyn 1968. Por.: A. zahorski, Kształtowanie się nowoczesnego narodu w pracach Mariana Kukiela poświęconych historii XVIII i XIX wieku, w: Narody. Jak powstawały i jak wybi-jały się na niepodległość? Profesorowi T. Łepkowskiemu w sześćdziesiątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy przyjaciele, koledzy, uczniowie, Warszawa 1989, s. 208; J. Dihm, Kościuszko nieznany; S. Herbst, Kościuszko, s. 431; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko .

21 H. Mościcki, Pisma Tadeusza Kościuszki, Warszawa 1947.22 J. S. kopczewski, Tadeusz Kościuszko w historii i tradycji, Warszawa 1968; k. Śreniowska,

Kościuszko. Kształtowanie poglądów na bohatera narodowego 1794–1894, Warszawa 1964; eadem, Kościuszko bohater narodowy.


miał wygląd niepozorny: niewielkiego wzrostu, brzydki, o grubych rysach twarzy, z zadartym nosem – raził wprost pańskie salonowe gusta...”23. W młodości wyróż-niał się tylko bogactwem włosów, zaplatanych w długi do pasa warkocz24. Braków urody nie nadrabiał też ubiorem, który nawet w czasie pełnienia najważniejszej w życiu funkcji był nadzwyczaj skromny, pozbawiony nawet jakichkolwiek od-znak stopnia wojskowego25 .

Pozostaje więc poszukiwanie źródeł nieoczekiwanego wyniesienia kościuszki w nadzwyczajnych cechach charakteru26. Był on niewątpliwie sangwinikiem, któ-remu jednak nie brakło silnej woli i wytrwałości w dążeniu do celu, często jednak ujmowanemu w idealistyczny sposób (kwestia chłopska). Miała go też cechować skłonność do poszukiwania porozumienia i unikania konfliktów27, łączona nieste-ty z trudnością podejmowania niepopularnych decyzji, a ponadto zrównoważony temperament, pracowitość, dokładność i rzetelność28, czemu towarzyszyła prostota i pewna nieśmiałość29, która często prowadziła do wyrażania się w sposób niezbyt zrozumiały30. Był też człowiekiem skrytym, upartym i podejrzliwym, co utrudniało mu utrzymanie przyjacielskich kontaktów z bliskimi nawet osobami31. Już jako przywódca powstania nie potrafił, albo może nie chciał sięgać do retoryki daw-nych wodzów, starając się zastąpić ją racjonalnymi argumentami, które nie mogły porywać żołnierskich mas32. Jednocześnie jednak potrafił nawiązać dobry i bez-pośredni kontakt z poznanymi ludźmi, chociaż nigdy nie był człowiekiem zbyt towarzyskim, pomimo starań o zyskanie szerszej akceptacji, co udawało mu się głównie w Ameryce33. Również w czasie pobytu na emigracji w Szwajcarii utrzy-

23 k. Śreniowska, Kościuszko. Kształtowanie poglądów, s. 8. Por.: J. Polaczek, Od rycerskości do plebejskości – Kościuszko i insurekcja 1794 r. w oczach artystów, w: Kościuszko – powsta-nie 1794 r. – tradycja, s. 269–273; A. Skałkowski, Kościuszko, s. 17–18.

24 J. u. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, wyd. J. Dihm, Warszawa 1957, t. 1, s. 72.25 M. Ogiński, Pamiętniki, t. 1, Poznań 1870, s. 336; [e. Sanguszko], Księcia Eustachego San-

guszki Pamiętnik 1786–1815, wyd. J. Szujski, kraków 1876, s. 30.26 k. Jedynakiewicz, Kościuszko w oczach współczesnych. Próba portretu, w: Kościuszko

w kręgu mitologii narodowej, s. 15–29; eadem, Środowisko przyrodnicze i społeczne młodego Kościuszki, w: 200. rocznica powstania kościuszkowskiego, red. H. kocój, katowice 1994, s. 181–190.

27 ujawnił to już w czasie pobytu w Ameryce, gdy uchylał się od konfliktów nawet na gruncie najbliższych mu problemów fortyfikacji; A. Skałkowski, Kościuszko, s. 43–44.

28 Tu podstawowe znaczenie mają badania k. Jedynakiewicz, Kościuszko w oczach współczes-nych, s. 15–19, 25.

29 Por.: W. Dzwonkowski, Młode lata Kościuszki, „Biblioteka Warszawska” 1911, s. 44.30 B. zaleski, Karol Kniaziewicz, „Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu”

1866, s. 18.31 J. Dihm, Kościuszko nieznany, s. 15.32 k. Śreniowska, Kościuszko. Kształtowanie poglądów, s. 12–13.33 W. Fiszerowa, Dzieje moje własne i osób postronnych, wyd. e. Raczyński, Londyn 1975,

s. 243; z. Libiszowska, Tomasz Jefferson, Wrocław 1984, s. 83.


mywał tylko nieliczne kontakty, zaniedbując nawet swoją rodzinę, której nie darzył serdeczniejszymi uczuciami. Nigdy nie były to też kontakty poufałe, chociaż był jednocześnie życzliwy wobec osób pokrewnych mu pod względem poglądów34 . Na jego postrzeganie w kraju niewątpliwie wpływała niechęć do większych zgro-madzeń i uczt, od których uchylał się nawet w momentach nakazujących wspólne świętowanie sukcesu, takich jak w Warszawie po odparciu Prusaków35. utrudnia-ło mu to kontakty z kadrą oficerską Poniatowskiego w czasie kampanii 1792 r.36 Wszyscy jednak, nawet przeciwnicy, musieli uznać jego altruizm, szlachetny cha-rakter i prawość godną starożytnych bohaterów37 .

Dla oceny późniejszego Naczelnika istotne jest wskazanie jego wrodzonych talentów. Otóż niewątpliwie wysokie zdolności przejawiał w zakresie matematy-ki, geografii, historii oraz w rysunku, którego umiejętność wykorzystał zarówno w inżynierii wojskowej, jak i w czasie pobytu (1770) w paryskiej Akademii Sztuk Pięknych. Od czasów Szkoły Rycerskiej wysoko oceniał własne talenty i stosow-nie do tego określał aspiracje, wiążąc je zawsze z karierą w wojsku, mając też odpowiednie cechy charakteru: uczciwość, honor, sprawiedliwość38. Wykazywał nawet przesadną nieraz wiarę we własne siły i ambicję, która utrudniała mu współ-działanie z księciem Józefem w czasie wojny 1792 r.39 Nie mógł jednak w żadnym przypadku imponować rozmachem w działaniach bojowych, zawsze prowadzo-nych z wykorzystaniem nieefektownych metod sypania szańców. Jego ostrożność w podejmowaniu decyzji zresztą nieomal nie doprowadziła do wyznaczenia innego przywódcy powstania40: „Jeśli kościuszko nie posiadał talentów pierwszych wojow-ników, posiadał duszę nie cierpiącą jarzma, odwagę, niezmordowaną czynność”41 . W tym zakresie niewątpliwie ustępował zdecydowanie kazimierzowi Pułaskie-mu, imponującemu odwagą i szukającemu sławy na polu bitwy42. Nie oznacza to jednak, by kościuszko nie był osobiście odważny, czego dowiódł chociażby pod Szczekocinami, gdzie w obliczu klęski wykazywał pogardę śmierci, wręcz nawet

34 k. Jedynakiewicz, Kościuszko w oczach współczesnych, s. 20–23.35 k. Śreniowska, Kościuszko. Kształtowanie poglądów, s. 12.36 J. Ochocki, Pamiętniki, wyd. J. i. kraszewski, t. 1, Wilno 1857, s. 221.37 Opinie takie wyrażali nawet Girolamo Lucchesini i Heinrich Treitschke; J. Schmidt, Tade-

usz Kościuszko w świetle oceny niemieckiej opinii publicznej i literatury, w: 200. rocznica powstania kościuszkowskiego, s. 236. Tego typu oceny funkcjonowały również w niemiec-kich podręcznikach szkolnych; F. Nösselt, Lehrbuch der Weltgeschichte, t. 2, Breslau 1827, s. 626–627.

38 k. Jedynakiewicz, Kościuszko w oczach współczesnych, s. 17–19.39 B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 149.40 B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie, Warszawa 1994, s. 45.41 J. u. Niemcewicz, Pamiętniki, t. 2, s. 117.42 T. korzon, Kościuszko, s. 141–144. zdecydowaną przewagę przyznawał Pułaskiemu A. Skał-

kowski, Kościuszko, s. 47.


jej szukał43. Niewątpliwie dobre opanowanie rzemiosła wojskowego nie wystar-czało do przyjęcia funkcji Naczelnika powstania, która wymagała odpowiednich umiejętności i talentów politycznych. W tym zaś zakresie kościuszko nie miał żad-nego doświadczenia44. Nie potrafił nawet wykorzystać religijności społeczeństwa dla spopularyzowania idei powstańczej, co znalazło wyraz w ograniczonym tylko odwołaniu się do religii w akcie krakowskim 24 marca 1794 r., chociaż starał się wykorzystać duchowieństwo do propagowania powstania, uznając to za jego oczy-wisty obowiązek45 .

Na ówczesne ukształtowanie się legendy kościuszki, przynajmniej w kręgach egzaltowanych pań, wpłynęły jego sentymentalne problemy. Tu niewątpliwie naj-szerzej znany był jego, nieszczęśliwie zakończony, romans z Ludwiką Sosnowską, córką hetmana polnego litewskiego Ludwika Sosnowskiego. Szeroko opisywano, jak:

[kościuszko] się był rozkochał w córce Sosnowskiego, pisarza polnego litewskiego, i z nią uciekał: dognano go atoli i odebrano pannę. Szeptano naówczas, że kościuszko zwierzył się był królowi [z] miłości swoich, że król, nieumiejący sekretu dochować, chcący sobie pozyskać Sosnowskiego, ostrzegł go o uwięzieniu, tak że kochankowie nie mieli czasu dopaść granicy46 .

43 e. Sanguszko, Pamiętniki, s. 30–31. Będący w domach wierzyli jednak, że nie była to klęska, lecz tylko porażka, w której zadano przeciwnikowi zdecydowanie większe straty i kościusz-ko zdołał przeprowadzić udany odwrót; J. kitowicz, Pamiętniki czyli Historia polska, oprac. P. Matuszewska, Warszawa 1971, s. 597.

44 A. z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa, Wspomnienia naocznego świadka, wyd. B. Gro-chulska, Warszawa 1965, s. 29. Ten brak politycznego doświadczenia, w połączeniu z upo-rem, miał doprowadzić do klęski pod Szczekocinami, poniesionej z racji nieuzasadnionej wiary w niemożność porozumienia się Prusaków i Rosjan, przez co wpadł w zastawioną przez nich pułapkę, podobnie zresztą jak wcześniej pod Dubienką, gdy nie przewidział moż-liwości rosyjskiego ataku od strony granicy austriackiej; A. Trębicki, Opisanie, s. 355–357. Por.: k. Bauer, Blaski i cienie insurekcji kościuszkowskiej, Warszawa 1980, s. 105; S. Herbst, Kościuszko, s. 433.

45 Postawa ta jest o tyle dziwna, że kościuszko był zwolennikiem wykorzystania kościoła do polonizacji prawosławnych poddanych; T. korzon, Kościuszko, s. 608; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 107–108; W. Tokarz, Insurekcja, s. 309; T. kościuszko, Odezwa do ducho-wieństwa polskiego..., w: Kościół katolicki a powstanie kościuszkowskie, s. 47–49.

46 J. u. Niemcewicz, Pamiętniki, t. 1, s. 72. Według innego, znacznie pikantniejszego opisu, romans ten zaczął się z chwilą powierzenia przez hetmana Sosnowskiego funkcji nauczycie-la rysunku i pisania kościuszce, jako nieomal swojemu powiernikowi. Młodzi postanowili uciec z kraju, zdając sobie sprawę z niemożliwości uzyskania zgody hetmana na ich zwią-zek. Wówczas kościuszko o pomoc zwrócił się do króla, który po dokładnym wypytaniu zażądał rezygnacji z planu i polecił natychmiastowy wyjazd z kraju, dając 100 dukatów na drogę. Następnie zaś, już po wyjeździe kościuszki, zawiadomił o wszystkim Sosnowskiego; A. Trębicki, Opisanie, s. 213–214; [L. Cieszkowski], Pamiętnik anegdotyczny z czasów Sta-nisława Augusta, Warszawa 1906, t. 2, s. 6–12. Por.: B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 51–55. Na długotrwałe rozwijanie się tego romansu, już od czasu pobytu kościuszki w Szkole


Nie miał zresztą szczęścia i później w planach matrymonialnych, gdy już nawet jako generał komenderujący grupą operacyjną w Międzyborzu nie zyskał apro-baty rodziców dla swoich starań o rękę osiemnastoletniej Tekli Żurowskiej, córki chorążego żydaczowskiego Macieja Żurowskiego. i tym razem przeszkodą okazał się jego status majątkowy, który nie zadowolił ambicji chorążego, zarzucającemu też kościuszce brak stabilizacji i charakter obieżyświata. W tej sytuacji nigdy już nie podjął planów matrymonialnych, ograniczając się do niezbyt znaczących ro-mansów47. Te zawody miłosne podniecały jednak wyobraźnię sentymentalnych pań i przez wiele z nich był wielbiony, nawet gdy był już w późnym wieku: „kościusz-ko był zawsze entuzjastą płci pięknej i romantykiem. Musiał mieć zawsze jakiś obiekt adoracji. kobiety go zresztą rozpieszczały, gdyż panowała moda na opieko-wanie się bohaterem nieszczęśliwym”48 .

Do szerokich rzesz szlacheckich bardziej musiała przemawiać jego sława wojen-na. Nie była jednak chyba zbyt duża, skoro jego zasługi z Ameryki nie wystarczyły do przyjęcia do armii i przez ponad pięć lat musiał się zajmować rodzinnym ma-jątkiem, zresztą bez większego powodzenia. W tym okresie nieskuteczne okazały się starania o zyskanie protekcji księcia Adama kazimierza Czartoryskiego i króla, którzy właśnie wówczas znajdowali się w ostrym konflikcie, co negatywnie odbiło się na szansach kościuszki. uchylał się on zresztą wówczas od udziału w życiu dworskim i pozostawał w odosobnieniu, utrzymując bliższe kontakty z tylko z Mi-chałem zaleskim i Julianem ursynem Niemcewiczem, którego przyjaźń zachował do czasu popowstaniowej emigracji do Ameryki, gdzie ich drogi się rozeszły49 .

Dopiero w 1788 r., w obliczu zbliżającego się Sejmu Czteroletniego, sejmik poselski województwa brzesko-litewskiego w dziewiątym punkcie instrukcji po-selskiej zalecał:

Rycerskiej aż po zakończone słynną odmową hetmana: „synogarlice nie dla wróbli, a córki magnackie nie dla drobnych szlachetków”, wskazał tylko M. Frančić, Insurekcja Kościusz-kowska, kraków 1988, s. 14. Opowieściom o tym romansie z reguły towarzyszą negatywne oceny postaci hetmana Józefa Sosnowskiego, przedstawionego jako bezwzględnego i cynicz-nego dorobkiewicza, który w 1769 r. porzucił Czartoryskich, zobowiązując się do popierania ambasady rosyjskiej; e. Jezierski, Tadeusz Kościuszko, s. 54–58.

47 B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 122–124. Por. S. Herbst, Kościuszko, s. 433; e. Jezierski, Tadeusz Kościuszko, s. 182–185; T. korzon, Kim i czem był Kościuszko, s. 77–78; H. Mu-szyńska-Hoffmanowa, Miłość i sentymenty Tadeusza Kościuszki, łódź 1979, s. 114–115; A. Skałkowski, Kościuszko, s. 59. Wymuszona rezygnacja lub ograniczenie życia seksual-nego mogło jednak prowadzić właśnie do zwiększonej aktywności politycznej i wojskowej; z. kuchowicz, O biologiczny wymiar historii. Książka propozycji, Warszawa 1985, s. 210.

48 W. Fiszerowa, Dzieje moje, s. 82. Podobnie twierdził też późniejszy historyk, podkreślając jego skłonność do wiązania się z kobietami i wyrażając nawet radość z niepomyślnego finału romansu z Sosnowską, który zmusił kościuszkę do emigracji i rozwijania kariery wojskowej; A. Skałkowski, Kościuszko, s. 39–40.

49 B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 103.


JMPan Tadeusz Siechnowicki kościuszko, obywatel województwa naszego, kosztem JkMci i Rzpltej edukowany, w wojsku amerykańskim zdolnością y odwagą w służbie żołnierskiej zaszczycony w randze generała, gdy do kraju powróciwszy, w zakącie do-mowym zostaje w czasie teraźniejszej potrzeby aukcyi wojska; ażeby był jako już in arte Militari peritus, JkMci Panu naszemu miłościwemu i stanom Rzplitej przez JO. y JW. Posłów naszych zarekomendowanym, żądamy50 .

Już 18 października 1788 r. w jego sprawie pisała również do króla Ludwika z Sosnowskich Lubomirska:

znane są Waszej królewskiej Mości dawne stosunki między mną i p[anem] kościuszką, które go na czas długi oddaliły z kraju i były źródłem jego nieszczęść. W wynagrodze-niu czuję się obowiązaną zająć się jego losem. – Poważam się więc najusilniej prosić Waszą królewską Mość o umieszczenie go w wojsku, do czego teraz nadarzy się niejed-na zręczność. W Ameryce służył on zaszczytnie w tym zawodzie, a jeżeli gorliwą była jego służba u cudzoziemców, to o ileż większą jeszcze gorliwością będzie się starał być użytecznym własnej Ojczyźnie51 .

W sejmie zaś za przywołaniem kościuszki do służby przemawiał 1 grudnia 1788 r. poseł inflancki Stanisław kublicki, podkreślając jego doświadczenie z woj-ny w Ameryce52. za powołaniem kościuszki do wojska, wraz z innymi absolwenta-mi Szkoły Rycerskiej, wystąpił również Adam kazimierz Czartoryski53, a na kolej-nej sesji taki wniosek ponowił kazimierz Nestor Sapieha, w czym poparli go poseł podolski Józef Mierzejewski, poseł bracławski Fryderyk Moszyński i poseł sando-mierski Michał kochanowski54. Nie przedstawiano natomiast kandydatury księcia Józefa Poniatowskiego, co wywołało królewskie niezadowolenie i spowodowało odłożenie – na wniosek władcy – tej kwestii do czasu uchwalenia etatu wojska. Dlatego dopiero 9 czerwca 1789 r. kasztelan Piotr Ożarowski, jako przewodniczą-cy deputacji do ułożenia etatu wojska, przedstawił wniosek o powołanie do służby polskich oficerów z obcych armii, tym razem jednak zaczynając ich listę od księcia Józefa, czym zapewnił królewskie poparcie55. Decyzję podjęto jednak dopiero 12

50 „Kościuszko” 1893–1896, red. T. B. Otrębski, kraków 1994, s. 9.51 e. Jezierski, Tadeusz Kościuszko, s. 169–170.52 Sesja XXVIII dnia 1 XII 1788 i Sesja XXIX dnia 4 XII 1788, w: Dyaryusz seymu ordynaryj-

nego pod związkiem Konfederacyi Generalney oboyga narodów w Warszawie rozpoczętego roku 1788, Warszawa [b.r.w.] (dalej: Diariusz sejmu 1788), t. 1, cz. 2, s. 264, 278. kublicki polecał też sejmującym Michała zabiełłę, wracającego z armii francuskiej. Jego wniosek po-parł następnie poseł sochaczewski Franciszek Szymanowski, poseł brzesko-litewski Tadeusz Matuszewicz i poseł bracławski Fryderyk Moszyński, którzy domagali się przyjęcia do woj-ska również innych absolwentów Szkoły Rycerskiej i oficerów wracających z obcych armii.

53 Sesja XXIX dnia 4 XII 1788, w: Diariusz sejmu 1788, t. 1, cz. 2, s. 278.54 Sesja XXX dnia 5 XII 1788, w: ibidem, t. 1, cz. 2, s. 303.55 „Kościuszko” 1893–1896, s. 11. W sprawie przyjęcia kościuszki występowano na sesjach

9 czerwca, 27 lipca, 6 sierpnia, 29 sierpnia, 25 i 28 września 1789 r., aż do czasu ustalenia


października 1789 r., uchwalając „urządzenie względem generał-lejtnanta, gene-rał-majorów i innych szarż w wojsku obojga narodów”, które zapewniło wreszcie kościuszce przyjęcie do armii w stopniu generała-majora (wraz z księciem Józe-fem, Michałem zabiełłą, Janem Suffczyńskim i Józefem Orłowskim), ale z pra-wem do pobierania żołdu (12 000 złp.) dopiero po wejściu do służby, co nastąpiło 1 lutego 1790 r.56 Analizując te fragmenty sejmowych dyskusji, w czasie których pojawiały się głosy za przyjęciem kościuszki do wojska polskiego w randze ge-nerała-majora, warto jednak zauważyć, że nigdy nie był on specjalnie wyróżniany, zawsze występując w towarzystwie innych kandydatów, chociaż tylko przy jego nazwisku można było wspomnieć o doświadczeniach amerykańskich.

Na umocnienie pozycji kościuszki wpłynęła dopiero wojna 1792 r., na którą wyruszył z Niemirowa 17 maja, kierując się przeciw korpusowi Michaiła kutuzo-wa. W walkach odwrotowych odznaczył się, uzyskując w nagrodę krzyż kawaler-ski virtuti Militari. Prawdziwe uznanie jednak zdobył dzięki bitwie pod Dubienką (18 lipca 1792), która zakończyła się dużymi stratami (od 4000 do 5000 poległych) wojsk Michaiła kochowskiego, ale też ostatecznym odwrotem kościuszki. Jednak miał on utracić tylko 90 żołnierzy57 .

Ocena bitwy pod Dubienką, uznanej za znaczący sukces przez ówczesne spo-łeczeństwo, stała się przedmiotem sporów naukowych, odnoszących się głównie do określenia roli kościuszki58. istotą tego sporu miało być – według Tadeusza korzona – dążenie do wybielenia postawy Stanisława Augusta i obniżenia zasług patriotycznej elity (ignacego Potockiego, Hugona kołłątaja), czemu służyć miało minimalizowanie znaczenia bitwy pod Dubienką i zasług kościuszki w tym starciu.

projektu o wakansach w wojsku; A. Skałkowski, Kościuszko, s. 58; Mowa Jaśnie Wielmoż-nego Mierzejewskiego... posła podolskiego... 27 Julii 1789, [b.m.r.w.]; Przymowienie się JW. Kublickiego na Sessyi d. 28 Września [1789], [b.m.r.w.].

56 Wówczas rozpoczął służbę garnizonową w dywizji wielkopolskiej, później zaś w bracław-sko-kijowskiej; S. Herbst, Kościuszko, s. 432; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 110–111.

57 W czasie tego odwrotu doszło do chwilowego zagubienia się części sił kościuszki, stojących przy granicy z Austrią. Dotarły one jednak do kumowa pod dowództwem generała Stani-sława Wielowiejskiego. krytyczny opis działań kościuszki pozostawił A. Trębicki, Opisa-nie. Przesadnie optymistyczny obraz podano natomiast w pracy „Kościuszko” 1893–1896, s. 23–24. Rzetelną analizę tej bitwy, planowanej przez kościuszkę jako próba zniszczenia przynajmniej części wojsk rosyjskich i powstrzymania ich marszu na Warszawę, przedstawił J. Dihm, Jak to było naprawdę z Kościuszką pod Dubienką, w: idem, Kościuszko nieznany, s. 40–191; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 141–154.

58 J. Dihm, Jak to było naprawdę z Kościuszką pod Dubienką, s. 40–191; T. korzon, Wła-dysław Smoleński: Konfederacja targowicka, w: idem, Odrodzenie w upadku, s. 504–514; A. Skałkowski, Kościuszko, s. 61; W. Smoleński, Konfederacja targowicka. Dodatki, kraków 1903, s. 433–437; idem, W sprawie konfederacji targowickiej. Polemika z panem Tadeuszem Korzonem, kraków 1904; z. Sułek, Bitwa pod Dubienką 18 VII 1792 r., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1960, t. 6, cz. 1, s. 119–200; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 141–154.


Dyskusję zapoczątkował Tadeusz korzon, uznając relację Antoniego Trębickiego za antykościuszkowski paszkwil, oraz niewiele wyżej oceniając informacje Józefa zajączka, który w bitwie pod zieleńcami nie uczestniczył, lecz przytoczył pogłoski o odwrocie kościuszki leśnymi drogami i utracie wówczas większości swojej dy-wizji (do kumowa dotarł jedynie z dwoma batalionami piechoty i z pułkiem jazdy). zasadniczą część dywizji szczęśliwie doprowadził generał Stanisław Wielowiejski. zarzucił też Władysławowi Smoleńskiemu celowe przytoczenie całego tekstu Trę-bickiego, z zarzutami braku woli walki kościuszki, wycofania się z zajmowanej pozycji wbrew rozkazom i rejteradzie spod Dubienki w ledwo 80 koni59. W swojej analizie bitwy pod Dubienką najbliższy był jej opisowi pozostawionemu przez Ju-liana ursyna Niemcewicza, który ukazywał nie tylko miażdżącą przewagę wojsk ro-syjskich, lecz także determinację obrońców, zdecydowanie większą niż tę postawę, jak cechowała otoczenie księcia Józefa; jego oficerowie pozwalali sobie na lekcewa-żenie sensu oporu wobec wojsk moskiewskich60. Prawdziwą burzę wywołała jednak dopiero książka Adama Skałkowskiego, który w swojej ocenie postawy kościuszki pod Dubienką oparł się głównie na pamiętniku Antoniego Trębickiego61. Ciekawą próbę pogodzenia istniejących relacji źródłowych podjął Jan Dihm, starając się wy-kazać sensowność planów kościuszki, którego śladem poszedł też Bartłomiej Szyn-dler, bardziej jednak nawiązując do poglądów Tadeusza korzona62. W każdym ra-zie, pomijając już oceny historyków, należy stwierdzić wykazanie przez kościuszkę w tej bitwie wysokich umiejętności taktycznych i świadome podjęcie próby rozbicia przynajmniej części wojsk rosyjskich, zadając im znaczące straty. Pozwoliło to na uznanie go za bohatera i przyniosło awans na generała-lejtnanta, szefostwo 8 regi-mentu pieszego i Order Orła Białego. z tej bitwy kościuszko wyniósł też przesadne przekonanie o niskich kompetencjach i talentach rosyjskich dowódców63 .

Bitwa pod Dubienką, wykreowana na zwycięstwo, stała się dla emigracji argu-mentem za podjęciem walki zbrojnej i za potępieniem Stanisława Augusta, uzna-nego za winnego klęski w wojnie z Rosją64. Społeczeństwo zaś, a przynajmniej zwolennicy powstania:

59 T. korzon, Władysław Smoleński, s. 514–515. Dla rzetelnej oceny działań kościuszki, który chwilowo został porwany przez uciekającą brygadę Pawła Biernackiego (J. Dihm, Jak to było naprawdę z Kościuszką pod Dubienką, s. 90–107), konieczne jest odwołanie się do nowszych badań nad tą bitwą, „która otworzyła kościuszce drogę do naczelnictwa narodu, choć ujaw-niła też te jego cechy, jakie zaprowadziły go pod Szczekociny i Maciejowice”; S. Herbst, Przedmowa, w: J. Dihm, Kościuszko nieznany, s. 6.

60 J. u. Niemcewicz, Pamiętniki, t. 2, s. 35–36.61 D. łukaszewicz, Przewdmowa, s. 11–16.62 J. Dihm, Jak to było naprawdę z Kościuszką pod Dubienką, s. 40–191; B. Szyndler, Tadeusz

Kościuszko, s. 141–154.63 S. Herbst, Kościuszko, s. 433.64 O ustanowieniu i upadku Konstytucji Polskiej 3 maja 1791, cz. 1, [kraków] 1793, s. 151–

152. Podobnie widzieli to późniejsi uczestnicy powstania: „śmiele twierdzić mogę, iż gdyby


[...] ślepe zaufanie w talentach i przeznaczeniu kościuszki jedynie położyli. zdawało się każdemu, że Bóg go zesławszy dla Polaków, zrobił go niezwyciężonym i że każdy jego namiestnik, każdy generał od niego mianowany pozyskiwał zarazem udział nie-chybnego zwycięstwa i pogromu nieprzyjaciela65 .

Dla przyszłej kariery Naczelnika istotne stało się również nawiązanie bliskich kontaktów z Puławami. ich pierwszym sygnałem stała się korespondencja z księż-ną izabelą Czartoryską, z którą uzgadniał plany porwania króla do obozu księcia Józefa oraz której powierzył opiekę na swoim majątkiem Siechnowicze po podjęciu decyzji o ustąpieniu z wojska, przyjętej przez Stanisława Augusta przed 7 sierpnia 1792 r .66 Stał się wówczas gościem Czartoryskich, zamieszkując najpierw w war-szawskim Pałacu Błękitnym, po opuszczeniu zaś Warszawy – w Sieniawie, gdzie otrzymał z rąk Czartoryskich wieniec w dniu swoich imienin. Stał się wówczas bohaterem dla patriotycznej części społeczeństwa, co wyraziło się w ofiarowa-niu mu znaczących sum przez katarzynę z Potockich kossakowską i Stanisława Małachowskiego. Popularność kościuszki przyczyniła się nawet do targowickiej propozycji powierzenia mu rangi generała artylerii, którą odrzucił. Ten formo-wany wówczas portret niezłomnego patrioty miał stanowić podstawę do planów powierzenia mu funkcji naczelnika, gdyż na jego popularności opierano nadzieje na pozyskanie powszechnego poparcia67. Dopiero później pojawiły się zarzuty, że kościuszko został wykorzystany przez Adama kazimierza Czartoryskiego, który miał doprowadzić do powierzenia mu – wbrew brakowi talentów militarnych i ja-kichkolwiek doświadczeń politycznych – funkcji Naczelnika, tylko po to, aby za jego pośrednictwem rządzić Rzecząpospolitą68 .

zamiast Stanisława Augusta Stefan Batory, Jan kazimierz lub Jan iii berło polskie dzierżyli naówczas, Polska stałaby dotąd”; J. u. Niemcewicz, Pamiętniki, t. 2, s. 43. Por.: J. Michalski, „Wszystko pójdzie wyśmienicie” (o politycznym optymizmie po 3 maja), w: J. Michalski, Stu-dia historyczne z XVIII i XIX wieku, t. 1: Polityka i społeczeństwo, Warszawa 2007, s. 333.

65 A. Trębicki, Opisanie, s. 353.66 S. Herbst, Przedmowa, s. 7; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 154–155. krążyły nawet

plotki o planach izabeli Czartoryskiej ożenienia kościuszki z księżniczką Marią z Czartory-skich Wirtemberską; A. Trębicki, Opisanie, s. 530.

67 B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 160–167. Por.: M. kucharski, Postawy Polaków wobec insurekcji kościuszkowskiej wiosną 1794 roku, w: Insurekcja kościuszkowska. Historia – tra-dycja – współczesność, s. 47–52; J. łojek, Wokół sporów i polemik, Lublin 1979, s. 118.

68 Oskarżenia te, łącznie z negowaniem wszelkich talentów wojskowych, wysuwał A. Trębicki, Opisanie, s. 222–225. zarzucał zwłaszcza kościuszce brak rozpoznania sił przeciwnika, stałą skłonność do dzielenie swoich sił, łączoną z dążeniem do zabezpieczania działań systemem fortyfikacji polowych, które sprawdziły się tylko pod Warszawą; ibidem, s. 374–391. Brak umiejętności łączenia działań piechoty i kawalerii oraz skłonność do działania bez odwodów zarzucał też kościuszce k. Górski, Historia jazdy polskiej, kraków 1894, s. 259. kościuszko był również odpowiedzialny za wprowadzenie na początku 1792 r., wbrew koncepcji księ-cia Poniatowskiego, systemu kordonowego ochrony granicy z Rosją; S. Herbst, Kościuszko,


Poszukując przyczyn wyniesienia kościuszki, należy też pamiętać o stałym od-działywaniu doniesień z rewolucyjnej Francji na poglądy społeczeństwa polskie-go. Nadzieje na naturalny sojusz z Francją, jako walczącą z państwami zaborczy-mi, wymagały znalezienia w Polsce osoby, która mogła być dobrze przyjęta przez czynniki rządzące w Paryżu. Tu kościuszko, który 26 sierpnia 1792 r. uchwałą Legislatywy został ogłoszony honorowym obywatelem Francji za zasługi w walce z despotyzmem, wydawał się idealnym i wręcz jedynym kandydatem69. Dlatego w styczniu 1793 r. został wysłany przez ignacego Potockiego i Hugona kołłątaja z misją do Paryża, gdzie miał zabiegać o poparcie dla planowanego powstania70 . Był to – z jednej strony – wyraz wiary w możliwość powielenia francuskich suk-cesów militarnych i skutecznej mobilizacji narodu, z drugiej jednak – informacje o krwawych wydarzeniach we Francji negatywnie odbijały się na ocenie kościusz-ki, który często kojarzony był z radykalnymi działaniami sankiulotów71 .

Reasumując, należy uznać, że Tadeusz kościuszko stał się jedynym kandyda-tem do funkcji Naczelnika powstania w wyniku całego splotu okoliczności. Nie-wątpliwie przemawiało za nim pochodzenie ze skromnej rodziny szlacheckiej, która nie była obciążona koligacjami z rodami magnackimi, uwikłanymi w kon-takty z zaborcami. Wywodził się też z obszarów Wielkiego księstwa Litewskie-go, co rodziło nadzieje na łatwiejsze pozyskanie tamtejszej ludności do powsta-nia. Był szczególnie popierany przez ówczesne damy, mające wyjątkowo duży wpływ na postawy polityczne swoich mężów, a które w kościuszce widziały sen-tymentalnego i nieszczęśliwego kochanka. Mimo zdecydowanie przeciętnej uro-dy był też postrzegany jako przystojny lub przynajmniej pociągający mężczyz- na, co eksponowano na propagandowych wizerunkach. Powszechnie zaś doce-niano walory jego charakteru, z eksponowaną skromnością, bezinteresownością i prawością. uznawano również jego spokój oraz stałe dążenie do osiągania kom-promisu, a przynajmniej uchylanie się od konfliktów. Można więc zgodzić się z poglądem, że o jego wyniesieniu i o powstaniu mitu jeszcze przed wybuchem powstania miało zadecydować łączenie rodzimości z uniwersalizmem, tradycji z nowoczesnością, polskości z litewskością, sentymentalizmu z fachowością in-żyniera i żołnierza72 .

Przemawiały też do wyobraźni rzeczywiste osiągnięcia kościuszki, wśród których na pierwszy plan wybijały się studia w Szkole Rycerskiej oraz wielolet-ni udział w wojnie o niepodległość Ameryki, później zaś profesjonalne wypełnia-

s. 432–433; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 129. O negatywnym wpływie Czartoryskich zob.: A. Jabłonowski, Pamiętniki, kraków 1963, s. 74.

69 „Kościuszko” 1893–1896, s. 50.70 S. Herbst, Kościuszko, s. 433–434.71 k. Śreniowska, Kościuszko. Kształtowanie poglądów, s. 17–31.72 M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978, s. 251.


nie obowiązków w armii polskiej73. Tu szczególne znaczenie miała wojna z Rosją w 1792 r., która przyniosła mu nie tylko odznaczenia, lecz także wiarę w jego talent, a nawet w zwycięstwo pod Dubienką – pomijając tu rzeczywiste jego rozmiary. Powszechnie wierzono w jego umiejętności dowódcze, jak też w wartość doświad-czeń fortyfikacyjnych oraz możliwość ich wykorzystania w działaniach bojowych. kościuszko „w 1793/1794 r. wysuwał się niewątpliwie na czoło fachowców woj-skowych i był też bez wątpienia najlepszym, ba – jedynym kandydatem, jakiego konspiracja narodowa mogła obrać na przywódcę walki niepodległościowej”74 . Taki pogląd wyrażał chociażby Józef Wybicki:

W takiem przygotowaniu powszechnem umysłów szukano już tylko męża, który by im przewodniczył w tak wielkiej i świętej sprawie... Tadeusz kościuszko stał się wy-borem wszystkich! Generał ten wojsk polskich, co pod chorągwiami nieśmiertelnego Was[z]yngtona walczył za obcą wolność, gdy za swą już nawet ginąć nie mógł, miał tę powszechną w narodzie opinię, co ufność zupełną w[e] wszystkich sercach zaszczepia i wszystkich umysły za sobą pociąga, za nim więc całego, powiem, narodu głośne i ta-jemne poszły zdania, aby w tak walnej sprawie za naczelnika, a raczej dyktatora został wybrany75 .

W tej sytuacji kościuszko dla tzw. komitetu emigracyjnego w Lipsku, na cze-le którego stali Hugo kołłątaj i ignacy Potocki, pozostawał jedynym kandydatem

73 Należy jednak zaznaczyć, że doświadczenie nie musiało równać się talentowi wojennemu, którego odmawiali kościuszce liczni autorzy; M. Bobrzyński, Dzieje Polski, Warszawa 1927, t. 2, s. 289; M. kukiel, Maciejowice, w: idem, Od Wiednia do Maciejowic, Londyn 1965.

74 J. Lubicz-Pachoński, Kościuszko na Ziemi Krakowskiej, kraków 1984, s. 7. Por.: W. S. Mi-kuła, Polska sztuka wojenna w powstaniu kościuszkowskim 1794 roku, Warszawa 2004, s. 60; k. Bauer, Blaski i cienie, s. 158. Trzeba przyznać, że w 1793 i 1794 r. właściwie nie miał konkurencji, ponieważ tylko trzech generałów miało doświadczenie w dowodzeniu większy-mi zgrupowaniami wojska, złożonymi z różnych rodzajów broni. Byli to: Józef Poniatowski, Michał Wielhorski i Tadeusz kościuszko. Ponieważ dwaj pierwsi byli związani z królem, mimo prezentowania patriotycznej postawy nie mogli pretendować do przejęcia kierownictwa powstaniem. W dodatku Poniatowskiego, jako bratanka króla, uznawano za pozorującego je-dynie chęć walki z Rosjanami (J. kitowicz, Pamiętniki, s. 527). Tylko w Warszawie, w kręgu Tajnego komitetu Rewolucyjnego, skupionego wokół ignacego Działyńskiego, Franciszka eliasza Aloe i Andrzeja kapostasa, w 1793 r. pojawiały się tendencje do powierzenia przy-wództwa powstania Józefowi Poniatowskiemu, którego szanse przekreśliła dopiero ugodowa postawa króla wobec ambasady carskiej; z. Góralski, Stanisław August w insurekcji kościusz-kowskiej, Warszawa 1988, s. 48; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 175; idem, Powstanie kościuszkowskie, s. 35–36.

75 J. Wybicki, Życie moje oraz wspomnieniu o Andrzeju i Konstancji Zamoyskich, wyd. A. Skał-kowski, kraków 1927, s. 173. (krótsze uzasadnienie w: J. Wybicki, Pamiętniki Józefa Wy-bickiego senatora wojewody Królestwa Polskiego, wyd. H. Mościcki, cz. 2, Warszawa 1905, s. 65). W innej części wspomnień pamiętnikarz wskazał też jednak na przeciwne sądy ge-nerała Stanisława Mokronowskiego, zarzucającego kościuszce słabość charakteru i pewną niedołężność po bitwie pod Racławicami; J. Wybicki, Życie moje, s. 189.


na wodza powstania76. zwłaszcza dla drugiego z nich wybór kościuszki wynikał z konieczności podporządkowania się powszechnym oczekiwaniom77. Dość po-wszechnie bowiem wierzono, że kościuszko pod Dubienką mógł odnieść pełny sukces i pokonać oddziały kochowskiego, ale niestety zamiast pomocy otrzymał od księcia Józefa „ordynans, aby się rejterował”78. za jego wyborem przemawiało też uznanie rewolucyjnej Francji, wyrażone mu przyznaniem honorowego obywa-telstwa, co postanowiono wykorzystać w celu zapewnienia francuskiej pomocy dla przygotowywanego powstania. Dlatego w styczniu 1793 r. kościuszko – już jako przyszły wódz powstania – został wysłany do Paryża, gdzie jednak oprócz czczych zapewnień niczego nie uzyskał79 .

Odtąd kandydatura kościuszki na wodza i Naczelnika powstania nie była już kwestionowana. Po powrocie z Francji mógł się skupić na planach powstania, któ-rego wybuch jednak odkładał, dążąc do zapewnieniu mu szerszego poparcia. Waha-nia przerwał dopiero marsz generała Antoniego Madalińskiego, którym zmusił ko-ściuszkę do powrotu do kraju (w nocy z 22/23 marca 1794) i ogłoszenia 24 marca 1794 r. na krakowskim Rynku o godzinie 10 rano rozpoczęcia powstania80. Ocena jego działań jako Naczelnika przekracza ramy artykułu, jednak warto przypomnieć pogląd wybitnego znawcy tematu:

kościuszko podniósł sztandar powstania. Okoliczności były nieskończenie straszniej-sze niż przed dwoma laty [...]. Największe bohaterstwo nie mogło zdobyć zwycięstwa. Ale wśród rumowisk i spustoszenia, potokami krwi przelanej na pobojowiskach Polska odzyskała najcenniejszy skarb moralny: cześć narodową. Jeśli w r. 1772 świat mógł słusznie powiedzieć, że swego upadku Polacy sami byli winni, to po rzezi praskiej każ-dy [...] musiał powiedzieć o zwyciężonych: Nieszczęśliwi!81 .

76 W. łukaszewicz, Targowica i powstanie kościuszkowskie. Ze studiów nad historią Polski XVIII wieku, Warszawa 1953, s. 168; B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie, s. 24.

77 „Potocki mówił mi, że kościuszko był niewątpliwie dobrym i mężnym żołnierzem, ale że natura nie przeznaczyła go na to, by na czele rewolucji mógł stanąć. Jednakże obejść się bez niego nie było podobna, gdyż zwycięstwa przezeń odniesione nad wojskami rosyjskimi na-tchnęły naród polski takim w nim zaufaniem, że nikt na wojnę iść nie chciał, tylko pod jego dowództwem”; L. engeström, Pamiętniki, w: Polska stanisławowska w oczach cudzoziem-ców, oprac. W. zawadzki, Warszawa 1963, t. 2, s. 182.

78 J. kitowicz, Pamiętniki, s. 510.79 W. łukaszewicz, Targowica, s. 171–176.80 J. Lubicz-Pachoński, Kościuszko w Krakowie, s. 36.81 T. korzon, Zamknięcie dziejów wewnętrznych Polski, s. 332.


tadeusz KośCIuszKo’s PatH to tHe FuNCtIoN oF tHe Head oF tHe uPrIsINg

s u M M a r y

The aim of this article is to identify the causes of Tadeusz kościuszko’s achievement of the function of the Head of the 1794 uprising. kościuszko’s promotion was unexpected. His youth and education did not distinguish him among the nobility. Only sentimental women sympathised with him because of his unhappy love. But participation in the American War of independence gave kościuszko military experience and certain popularity. However, it was the Battle of Dubienka which was of significant importance. Society considered it as kościuszko’s victory. it was similarly assessed by the revolutionary France, where kościuszko received an honorary citizenship. Only then, he become the sole candidate for the function of the Head of the uprising. None of the generals of the Polish Commonwealth could equal him in fame, popularity in France and the trust of the public. None of the gener-als did have a vision of a national uprising either.

Translated by Andrzej Stroynowski


MaCIeJ trąBsKICzęstoCHowa

BItwa Pod szCzeKoCINaMI (6 CzerwCa 1794)z PuNKtu wIdzeNIa sztuKI woJeNNeJ

z drugIeJ PoŁowy XVIII wIeKu

Na europejską sztukę wojenną w drugiej połowie Xviii w. znaczący wpływ wywarły toczone wówczas wojny, a przede wszystkim triumfy armii pruskiej pod wodzą Fryderyka ii. Dlatego też jego metody szkolenia i utrzymania dyscypliny w wojsku, a także sposoby prowadzenia działań wojennych, stały się wzorem dla wojsk większości państw europejskich. znajdowało to odbicie w regulaminach i instrukcjach, w których kopiowano pruskie rozwiązania oraz omawiano działania armii pruskiej w czasie wojen śląskich1 .

Podstawowym rodzajem broni w osiemnastowiecznych armiach, zorganizo-wanych zgodnie z zachodnioeuropejskim modelem, była piechota. W korpusach polowych w drugiej połowie stulecia stanowiła ona co najmniej 2/3, a najczęściej 3/4 całości sił. Piechota liniowa składała się z regimentów, będących jednostkami administracyjnymi, liczących od dwóch do czterech batalionów, a każdy z nich za-zwyczaj od czterech do sześciu kompanii. z reguły też jedna kompania w batalio-nie była pododdziałem wyborczym – grenadierskim. kompanie te w czasie wojny były łączone w bataliony grenadierskie, stanowiące podstawową siłę uderzeniową piechoty w czasie bitew. Dążąc do zwiększenia liczby doborowych pododdziałów, w armii pruskiej pierwszy batalion każdego polowego regimentu piechoty był gre-nadierski, a w rosyjskiej, obok kompanii grenadierskich w regimentach muszkie-terskich, sformowano całe regimenty grenadierów2 .

1 J. Black, European warfare 1660–1815, [b.m.w.] 1994, s. 149, 152–153; M. kukiel, Zarys historii wojskowości w Polsce, Londyn [1993], s. 161–162.

2 Л. Г. Бескровный, Русская армия и флот в XVIII веке, Moсквa 1958, s. 311–312; J. Wim-mer, Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978, s. 295–296.

MaCIeJ trąBsKI60

Oprócz piechoty liniowej w drugiej połowie Xviii w. w wielu armiach poja-wiła się lekka piechota. Wiązało się to z doświadczeniami wyniesionymi z wojen śląskich, w czasie których armia austriacka używała z powodzeniem oddziałów ochotniczych (m.in. pandurów) i nieregularnych formowanych na pograniczu tu-reckim. W chwili wybuchu powstania kościuszkowskiego w armii austriackiej było 17 dwubatalionowych pułków graniczarów, w pruskiej jeden trzybatalionowy re-giment strzelców (Jäger-Regiment), 20 samodzielnych batalionów fizylierów oraz po 10 strzelców w każdej kompanii piechoty liniowej, w rosyjskiej 10 korpusów jegrów złożonych z czterech batalionów (samodzielnych taktycznie), a we francu-skiej – 12 samodzielnych batalionów strzelców pieszych (chasseur à pied) oraz po jednej kompanii strzelców w każdym regimencie piechoty3 .

Podstawową jednostką taktyczną osiemnastowiecznej piechoty był batalion, który dzielił się na cztery do sześciu dywizjonów (w zależności od liczby kom-panii), a każdy dywizjon na dwa plutony. Najczęściej od czterech do sześciu bata-lionów wchodziło w skład brygady, która stanowiła zasadniczy związek taktyczny piechoty ówczesnych armii. Podstawowym zaś szykiem była linia złożona z trzech szeregów, w którą rozwinięte były pododdziały batalionów. Dzięki temu powsta-wał rozległy front ogniowy, bo teoretycznie wszyscy żołnierze mogli strzelać do nieprzyjaciela. Ogień prowadzono najczęściej salwami plutonowymi lub batalio-nowymi, a żołnierze uzbrojeni w karabiny gładkolufowe szkoleni byli w szybkim ich nabijaniu, tak aby mogli oddać trzy strzały na minutę. Natomiast lekka pie-chota walczyć miała w szyku luźnym – żołnierze rozsypani parami przed frontem własnych oddziałów liniowych lub na skrzydłach szyku, broniąc flanki, zwłaszcza w trudnym terenie (zarośla lub zabudowania). Przede wszystkim jednak strzelców wykorzystywano w „małej wojnie”: w rozpoznaniu, ubezpieczeniu, zasadzkach i wypadach na linie zaopatrzeniowe przeciwnika, oraz formowano z nich straż przednią korpusów, osłaniającą marsz i rozwinięcie szyku bojowego, a także straż tylną w czasie odwrotu i ubezpieczenia boczne maszerującej kolumny. Strzelcy pruscy, francuscy i polscy uzbrojeni byli w sztucery gwintowane oraz szkoleni do walki w tyralierze i w prowadzeniu indywidualnego celnego ognia. Natomiast au-striaccy graniczarzy, pruscy fizylierzy i rosyjscy jegrzy dysponowali karabinami gładkolufowymi i chociaż przechodzili podobne przeszkolenie strzeleckie, wyko-rzystywani byli częściej jako klasyczna piechota liniowa4 .

3 J. Colin, Piechota w XVIII wieku. Taktyka, tłum. A. Haberko, Oświęcim 2011, s. 200–201; A. A. kersnovskij, Istoria russkoj armii v četyrech tomach, t. 1: Ot Narvy do Pariža 1700–1814 gg., Moskva 1992, 143; P. Malicki, „Mali ludzie z orłem na głowie, szybcy jak wiatr, strzelający jak czarty” – pruska piechota lekka 1787–1806. Jegrzy, fizylierzy i strzelcy – or-ganizacja i przygotowanie bojowe, w: Studia nad epoką napoleońską, t. 1, red. M. Baranow-ski, Oświęcim 2014, s. 9–15.

4 Л. Г. Бескровный, Русская армия, s. 313–314; J. Colin, Przeobrażenia wojny, Warszawa 1920, s. 13–14, 16; H. Delbrück, Geschichte der Kriegskunst im Rahmen der politischen

BItwa Pod szCzeKoCINaMI 61

kawaleria dzieliła się na ciężką i lekką. Do pierwszej zaliczano: kirasjerów, ka-rabinierów, konnych grenadierów i dragonów, a do drugiej: huzarów, szwoleżerów, strzelców konnych, ułanów i bośniaków, a także nieregularne oddziały rosyjskie, tj. kozaków. Należy podkreślić, że podobnie jak w przypadku lekkiej piechoty, również lekka kawaleria rozpowszechniła się na skutek doświadczeń zdobytych w czasie wojen toczonych w latach 1740–1763. Według regulaminów kawaleria ciężka miała za zadanie uczestniczyć w walnej bitwie, a lekka przeznaczona była do prowadzenia „małej wojny”. Jednakże od czasów wojny siedmioletniej (1756–1763) również lekkokonni brali udział w starciach głównych armii, osłaniając flan-ki, a nierzadko też wspierając lub nawet zastępując ciężką kawalerię w pierwszej linii szyku. W drugiej połowie Xviii w. regimenty kawalerii liczyły najczęściej od czterech do dziesięciu szwadronów, które dzieliły się na dwie kompanie lub trzy do czterech plutonów, przy czym z reguły ciężka kawaleria miała cztery–pięć szwadronów, a lekka osiem–dziesięć, podzielonych na dwa bataliony. Podstawową jednostką taktyczną był zazwyczaj szwadron (w Austrii dwuszwadronowy dywi-zjon), który w szyku liniowym miał dwa szeregi5 .

Artyleria administracyjnie podzielona była na brygady lub pułki, a te na ba-taliony i kompanie. Na czas wojny z kompanii formowano oddziały taktyczne: baterie liczące od sześciu do ośmiu dział, a do batalionów piechoty przydzielano zazwyczaj po dwa działa o małym wagomiarze. Artyleria płaskotorowa – armaty: trzy- lub czterofuntowe, sześcio- lub ośmiofuntowe oraz dwunastofuntowe6 – razi-ła oddziały wroga ogniem prowadzonym na wprost, z większej odległości ostrzeli-wując je żelaznymi litymi kulami, a z mniejszej kartaczami. Artyleria stromotoro-wa – haubice (granatniki) siedmio- lub ośmio- i dziesięcio- lub jedenastofuntowe7 – służyła do ostrzeliwania granatami zagłębień terenu, którymi skrycie mogły się przemieszczać oddziały wroga, lub wnętrza umocnień polowych. Artyleria rosyj-ska dysponowała jeszcze pośrednim rodzajem dział: jednorogami trzy- i ośmiofun-towymi oraz ćwierć- i półpudowymi8, które mogły razić wroga ogniem zarówno

Geschichte, t. 4: Die Neuzeit, Berlin 1920, s. 321–322; P. Malicki, „Mali ludzie”, s. 9–26; J . Wimmer, Historia piechoty, s. 297–298, 300.

5 M. Trąbski, Kawaleria Królestwa Polskiego 1815–1830, Warszawa 2011, s. 21–43.6 Armata polowa – działo strzelające płaskim torem kulami litymi i kartaczami; podstawowy

rodzaj działa używanego przez polowe oddziały artylerii do wspierania oddziałów piechoty i kawalerii.

7 Haubica, w Xviii w. określana mianem granatnika – działo strzelające przede wszystkim stromotorowo, granatami i pociskami zapalającymi; charakteryzowało się krótką lufą, przez co miało mniejszy zasięg niż armata, i komorą prochową o dużo mniejszej średnicy niż lufa, gdyż mniejszy ładunek prochowy zabezpieczał przed rozerwaniem granatu w czasie wystrza-łu.

8 Jednoróg – działo strzelające zarówno płasko-, jak i stromotorowo, kulami litymi, kartacza-mi, granatami i pociskami zapalającymi; miało krótszą lufę od armatniej, ale znacznie dłuż-szą od haubicy, a charakteryzowało się stożkową komorą prochową, ułatwiającą nabijanie.

MaCIeJ trąBsKI62

płasko-, jak i stromotorowym. Największym ograniczeniem artylerii polowej więk-szego wagomiaru była jej niewielka ruchliwość. Dopiero pod koniec stulecia coraz powszechniejsza stała się artyleria konna (zazwyczaj armaty sześciofuntowe), któ-ra dzięki dużej mobilności mogła zapewnić odpowiednie wsparcie ogniowe w cza-sie całego ataku, przemieszczając się razem z nacierającymi oddziałami piechoty i kawalerii9 .

W zakresie strategii ideałem Fryderyka ii było dążenie do szybkiego rozstrzyg- nięcia kampanii, a nawet całej wojny, dzięki rozbiciu głównych sił przeciwnika i opanowaniu kluczowej lub spornej prowincji. Jednocześnie jednak obawiał się on zapuszczać w głąb wrogiego terytorium, ze względu na problemy z zapewnieniem wojsku dostaw zaopatrzenia10. Skutek był taki, że działania wojenne przeciągały się w czasie i nie zawsze osiągano zakładane cele kampanii. Drugą sprzeczno-ścią było teoretyczne dążenie do koncentracji wszystkich dostępnych oddziałów na wybranym kierunku, w celu ich wykorzystania w walnej bitwie, a jednocześnie praktyka polegająca na wydzielaniu sił do działań na innych kierunkach oraz do osłony bazy operacyjnej i linii komunikacyjnych11. Do tego armie poruszały się za-zwyczaj w jednolitej formacji, co spowalniało marsz i ograniczało manewrowość12 . Dlatego w drugiej połowie Xviii w. nadal dominowała strategia polegająca na działaniach mających na celu przede wszystkim próbę odcięcia armii przeciwnika od jej magazynów – wrogie wojska mogły przez całą kampanię prowadzić marsze i kontrmarsze, a nie stoczyć w tym czasie ani jednej większej bitwy13. Najlepszym przykładem marazmu strategicznego była wojna o sukcesję bawarską (1778–1779), sarkastycznie określona mianem „wojny kartoflanej”.

Odnosząc się do taktyki, należy zauważyć, że podstawowy szyk bitewny kor-pusu złożonego z trzech rodzajów broni formowano zazwyczaj w dwie linie, z pie-chotą w centrum, a kawalerią na skrzydłach14, przy czym szyk piechoty większych korpusów dzielił się dodatkowo na dwa skrzydła, a niekiedy na dwa skrzydła i cen-trum. W pierwszej linii ustawiano doborowe oddziały (przede wszystkim grena-dierów), które przyjmowały na siebie główny ciężar walki. Druga linia stanowiła

9 J. Black, European warfare, s. 45–46; C. Telp, Rozwój sztuki operacyjnej 1740–1813. Od Fryderyka Wielkiego do Napoleona, tłum. G. Smółka, Oświęcim 2012, s. 31; z. Walter-Jan-ke, Artyleria koronna w obronie niepodległości 1792–1794, Lublin 1999, s. 20–21, 23–27.

10 C. Telp, Rozwój sztuki operacyjnej, s. 16. Na temat uzależnienia armii pruskiej od systemu zaopatrzenia opartego na ogromnym taborze wozów zob.: ibidem, s. 26–27.

11 C. Telp, Rozwój sztuki operacyjnej, s. 16, 24. 12 Ibidem, s. 50.13 Marszałek Maurycy Saski już w 1732 r. wyraził pogląd, „że zdolny generał może prowadzić

wojnę przez całe życie, nie będąc zmuszony do wydania [...] bitwy”. Cyt. za: M. Howard, Wojna w dziejach Europy, Wrocław 2007, s. 80.

14 ewenementem, jeśli chodzi o taktykę w drugiej połowie Xviii w., był szyk wojsk francu-skich w bitwie pod Minden (1 sierpnia 1759), gdzie marszałek Louis George erasmus de Contades w centrum ustawił kawalerię, a na skrzydłach piechotę.


wsparcie dla pierwszej, zastępując ją w boju, jeżeli jej oddziały poniosły duże stra-ty, oraz zabezpieczając flanki szyku15. Tym samym druga linia stanowiła rodzaj odwodu, przy czym na ogół była tak samo silna jak pierwsza, a niekiedy nawet przewyższała ją pod tym względem, gdyż znajdowały się tam lekkie oddziały prze-znaczone do osłony flank. Rzeczywistą rezerwę taktyczną formowano zazwyczaj wyłącznie z ciężkiej kawalerii, a w rzadkich wypadkach również z piechoty i ar-tylerii – ustawiano ją za środkiem całego szyku. Należy jednak podkreślić, że do-wódcy nie zawsze wydzielali odwód, często poprzestając na dwóch podstawowych liniach – rezerwa pojawiała się niekiedy tylko dlatego, że było więcej oddziałów niż miejsca do ich rozwinięcia w dwóch liniach. Należy dodać, że zasadą było, aby własny szyk nie był krótszy od linii przeciwnika oraz żeby nie było w nim żadnych przerw (chyba że oddziały były ustawione w szachownicę, dla zwiększenia długo-ści szyku)16 .

Według obowiązujących wówczas poglądów na 1000 żołnierzy powinny przy-padać cztery działa. Armaty i jednorogi większego wagomiaru (od sześcio- do dwu-nastofuntowych, a czasami nawet dwudziestoczterofuntowe) ustawiano w pierw-szej linii, na styku centrum i skrzydeł, oraz na środku szyku – tak aby mogły swoim ogniem pokryć szerokość całego pola bitwy. z reguły wybierano stanowiska na wzniesieniach, umożliwiające osiągnięcie jak największego zasięgu; działa dużego wagomiaru ze względu na małą mobilność na ogół nie zmieniały swoich pozycji. Natomiast działa batalionowe (zazwyczaj po dwie armaty trzy- lub czterofuntowe na batalion, w armii rosyjskiej trzyfuntowe armaty oraz trzy- i ośmiofuntowe jed-norogi, a w armii pruskiej przy batalionach grenadierskich armaty sześciofuntowe) rozmieszczone były wzdłuż szyku piechoty, w odstępach pomiędzy batalionami – w celu bezpośredniego ich wspierania. ze względu na sposób prowadzenia ognia haubice mogły znajdować się w drugiej linii szyku17 .

Bitwy prowadzono metodycznie. zazwyczaj wojsko rozwijało szyk z dala od przyszłego pola walki, a tylko w ostateczności, w pobliżu stanowisk nieprzyjaciela, pod osłoną awangardy złożonej z kawalerii i lekkiej piechoty. Należy zauważyć, że

15 Generał Franciszek Józef kinsky w pracy poświęconej wyszkoleniu wojska zauważył, że druga linia szyku „często gęsto bezczynna w akcji zostaje”. zob.: [F. J. kinsky], Elementarz służby woyskowey, tłum. A. F. Brühl, Warszawa 1787, s. 288–290.

16 J. Sikorski, Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warszawa 1975, s. 416; C. Telp, Rozwój sztuki operacyjnej, s. 30.

17 Л. Г. Бескровный, Русская армия, s. 322–323; J. Sikorski, Zarys, s. 416; C. Telp, Rozwój sztuki operacyjnej, s. 30; J. Wimmer, Historia piechoty, s. 301. W okresie poprzedzającym powstanie kościuszkowskie w armii rosyjskiej w skład artylerii pułkowej wchodziły: armaty trzyfuntowe oraz jednorogi trzy- i ośmiofuntowe, a w skład artylerii polowej: armaty sześcio- i dwunastofuntowe oraz jednorogi półpudowe (dwudziestoczterofuntowe) i jednopudowe (czterdziestoośmiofuntowe). zob.: k. Деккер, История артиллерии от ее происхождения до 1822 года, Санкт-Петербург 1833, s. 191–192.

MaCIeJ trąBsKI64

poszczególne oddziały już w kolumnie marszowej musiały zajmować takie miejsce, jakie było im wyznaczone w szyku bojowym. Gotowa do walki formacja zbliżała się do nieprzyjaciela powoli, aby nie rozerwać szyku, po czym artyleria po zaję-ciu stanowisk rozpoczynała ostrzał pozycji przeciwnika. Następnie do frontalnego ataku ruszała pierwsza linia piechoty i kawalerii. Starcia piechoty były zazwyczaj przewlekłe, prowadzone głównie ogniem, a ataki na bagnety często kończyły się niepowodzeniem18. Natomiast boje kawaleryjskie były co prawda dynamicznymi starciami na białą broń, lecz rzadko wpływały na rezultat całej bitwy19. Teoretycz-nie jazda po odniesionym sukcesie, polegającym na spędzeniu z pola bitwy kawa-lerii przeciwnika, powinna zaatakować flankę i tyły szyku piechoty20. Ta często miała jednak czas na zabezpieczenie się przed takim uderzeniem poprzez sformo-wanie obronnych czworoboków, a sama jazda nie była w stanie pokonać piechoty przygotowanej na atak z jej strony21 .

Oprócz frontalnego starcia dwóch równolegle uszykowanych wojsk, doskona-le wyszkolone oddziały pruskie mogły w natarciu zastosować szyk skośny – był to ulubiony manewr Fryderyka ii. Polegał na związaniu przeciwnika walką lub jedynie przykuciu jego uwagi przez słabsze skrzydło (zazwyczaj lewe), podczas gdy silniejsze skrzydło (prawe) przesuwało się w szyku eszelonowym (bataliony ustawione w schody), z zamiarem oskrzydlenia przeciwnika i zaatakowania jego flanki przeważającymi siłami. Przeciwnik miał duży problem z przeciwdziałaniem, gdyż przy braku rezerwy taktycznej, chcąc wzmocnić atakowane skrzydło, mu-siał przesuwać oddziały z centrum lub z przeciwległego skrzydła, co groziło utratą

18 J. Colin, Przeobrażenia, s. 14; H. Delbrück, Geschichte der Kriegskunstop, s. 308–309; J. Si-korski, Zarys, s. 414, 416; J. Wimmer, Historia piechoty, s. 299. Fryderyk ii początkowo nie doceniał siły ognia piechoty, uważając, że skuteczniejszy jest atak na bagnety, ale po doświad-czeniach zdobytych na początku wojny siedmioletniej zmienił zdanie, ostatecznie stwier-dzając: „Wygrywa się bitwy przez przewagę ognia”. zob.: J. Colin, Przeobrażenia, s. 14.

19 Trafne jest stwierdzenie, że kawaleria na skrzydłach szyku toczyła swoją „prywatną bitwę”. zob.: C. Telp, Rozwój sztuki operacyjnej, s. 30. Przykładem bitwy, w której odniesiono suk-ces dzięki kawalerii, było starcie pod Rossbach (5 listopada 1757). Nie była to jednak typowa bitwa, gdyż Fryderykowi ii udało się zaskoczyć armię francusko-cesarską w czasie marszu i nieprzygotowaną do walki, rozbić atakami kawalerii. zob.: H. Delbrück, Geschichte der Kriegskunstop, s. 320; S. k. kochanowski, Jazda Fryderyka Wielkiego, „Przegląd kawale-ryjski” 1925, t. 2, nr 5, s. 53–58.

20 Bitwy, w których kawaleria z powodzeniem wykonała takie założenie, wpływając dzięki temu na toczące się zmagania: Soor (30 września 1745), Rossbach (5 listopada 1757), zorn-dorf (25 sierpnia 1758), kunersdorf (12 sierpnia 1759) i Warburg (31 lipca 1760). zob.: S. k. kochanowski, Jazda, s. 53–62; J. Black, European warfare, s. 50; C. Telp, Rozwój sztuki operacyjnej, s. 31.

21 Piechocie niekiedy udawało się powstrzymać szarżę nawet w szyku rozwiniętym, salwą od-daną z niewielkiej odległości, np. w bitwach pod Fontenoy (11 maja 1745) czy Falkirk (17 stycznia 1746). zob. J. Black, European warfare, s. 51; Telp, Rozwój sztuki operacyjnej, s. 30.


spoistości szyku22. Należy podkreślić, że tylko perfekcyjnie wyszkolone oddziały, zachowujące żelazną dyscyplinę frontową, mogły się poważyć na przeprowadzenie takiego trudnego technicznie manewru.

Po odniesionym sukcesie następował pościg, który nie był zazwyczaj zbyt in-tensywny i często ograniczał się tylko do pola walki23. Powodem było wyczerpanie żołnierzy i dezorganizacja oddziałów biorących udział w bitwie oraz częsty brak właściwej rezerwy taktycznej. Pościg prowadziły przede wszystkim oddziały lek-kie, głównie kawalerii, które mogły być stosunkowo łatwo zatrzymane przez arier-gardę cofającego się przeciwnika, złożoną z piechoty wspieranej przez artylerię24 .

Oprócz pruskiej istniała również francuska szkoła, przejawiająca się przede wszystkim w pomysłach mających na celu uelastycznienie działań na szczeblu strategicznym oraz uproszczenie taktyki. Służyć temu miał podział armii na au-tonomiczne dywizje piechoty i kawalerii oraz zastosowanie kolumny szturmowej piechoty. Dywizje zostały wypróbowane z dobrym skutkiem w czasie wojny sied-mioletniej, zarówno przez wojsko francuskie (marszałek victor-François de Brog- lie), jak i pruskie (książę Henryk i książę Brunszwicki). Pozwalały one zwięk-szyć manewrowość armii (na szczeblu operacyjnym i taktycznym), ułatwiały jej zaopatrzenie, a także upraszczały i przyspieszały przejście z szyku marszowego do rozwinięcia w szyk bojowy. Jednak Francuzi prowadzili ćwiczenia z dywizjami (w tym ogólnowojskowymi) również po zakończeniu tego konfliktu, gdy Fryde-ryk ii nie zauważył potencjału wynikającego z zastosowania tego typu związków wojskowych25 .

22 J. Colin, Przeobrażenia, s. 14–15; H. Delbrück, Geschichte der Kriegskunst, s. 315–320; J. Sikorski, Zarys, s. 416–417; Telp, Rozwój sztuki operacyjnej, s. 31; J. Wimmer, Historia piechoty, s. 301. Modelowym przykładem zastosowania szyku skośnego była bitwa pod Leu-then (5 grudnia 1757).

23 Najskuteczniejszy tego rodzaju pościg nastąpił na zakończenie bitwy pod Dobromierzem (4 czerwca 1745). Pruski regiment dragonów Bayreuth zaatakował wycofującą się z pola bitwy piechotę austriacką. Nie zdążyła ona sformować obronnych czworoboków; w rezultacie 10 szwadronów kawalerii rozbiło 20 batalionów piechoty i 14 kompanii grenadierów. Był to sukces bez precedensu w czasie osiemnastowiecznych wojen. zob.: R. kisiel, Strzegom–Do-bromierz 1745, Warszawa 2001, s. 167–172.

24 Spośród osiemnastowiecznych wodzów znaczenie pościgu po zwycięskiej bitwie doceniał przede wszystkim Fryderyk ii. Jednak w pełni skuteczny manewr przeprowadził jedynie po bitwie pod Leuthen (5 grudnia 1757). zob.: R. kisiel, Praga 1757, Warszawa 2003, s. 97–98; C. Telp, Rozwój sztuki operacyjnej, s. 31. Natomiast generał kinsky przestrzegał przed zbyt pochopnym rzucaniem się w pościg za pobitym nieprzyjacielem. Jego zdaniem należało naj-pierw zająć opuszczone przez niego pozycje, a dopiero po uporządkowaniu się tam wysłać „kawalerię, dodając jej dla wsparcia część piechoty porządnie maszerującej z armatami”. zob.: [F. J. kinsky], Elementarz, s. 293.

25 J. Black, European warfare, s. 153–154; J. Colin, Piechota, s. 157–167; idem, Przeobrażenia, s. 61, 108–109; C. Telp, Rozwój sztuki operacyjnej, s. 41–42. Należy podkreślić, że Fryderyk ii potrafił użyć dywizji w bitwie, czego przykładem było starcie pod Burkatowem i Lutomią.

MaCIeJ trąBsKI66

z kolei kolumna w Xviii w. była przede wszystkim szykiem marszowym, jednak już w pierwszej połowie tegoż stulecia we Francji rozważano, a w drugiej połowie prowadzono ćwiczenia nad zastosowaniem kolumny szturmowej. Prekur-sorami tego szyku byli marszałek Maurycy Saski oraz teoretycy wojskowi Jean- -Charles Folard i François-Jean de Mesnil-Durand, propagujący odejście od wal-ki ogniowej w szyku liniowym (ordre mince) na rzecz uderzenia na broń białą w szyku kolumnowym – tzw. szyk głęboki (ordre profond)26. Ostatecznie Jacques- -Antoine-Hippolyte de Guibert zaproponował szyk mieszany (ordre mixte), w któ-rym bataliony w szyku liniowym zapewniały wsparcie ogniowe batalionom w szy-ku kolumnowym. Generalnie jednak przyjęto, że atakując przeciwnika (zwłaszcza w trudnym terenie), piechota stosować miała szyk kolumnowy, natomiast będąc samemu w defensywie – szyk liniowy27 .

W czasie insurekcji kościuszkowskiej (podobnie jak dwa lata wcześniej) armia Rzeczypospolitej Obojga Narodów walczyła zgodnie zasadami zachodnioeuropej-skiej sztuki wojennej28. W wojsku koronnym regimenty piechoty były dwubatalio-nowe, z czterema kompaniami w batalionie. W odróżnieniu od większości armii europejskich nie miały one kompanii grenadierskich, ale za to od 1790 r. zaczęto formować pododdziały strzeleckie, w sile 15 żołnierzy na kompanię – w 1794 r. strzelcy znajdowali się prawdopodobnie w składzie 1., 2., 3., 5. i 13. regimentu wojska koronnego29. Oddziały regularne były od początku powstania wspierane przez nowe formacje, przede wszystkim bataliony, a następnie regimenty pikinier-

Jednak, wbrew twierdzeniu Tomasza karpińskiego, wynikało to jednak wyłącznie z potrzeby dostosowania taktyki do górskiego terenu działań, a nie z przyjęcia nowych zasad organiza-cyjnych armii. zob.: C. Telp, Rozwój sztuki operacyjnej, s. 51–52. Por.: T. karpiński, Bitwa pod Burkatowem i Lutomią (21 VII 1762 r.), w: Twierdza Srebrnogórska IV. Wojna siedmio-letnia w Sudetach i nowożytne fortyfikacje górskie, red. T. Przerwa, G. Podruczny, Wrocław 2013, s. 22–37.

26 Maurycy Saski proponował nawet przywrócenie do uzbrojenia pik i pancerzy w piechocie.27 J. Black, European warfare, s. 154; J. Colin, Piechota, s. 77–82, 88–102, 204–205; idem,

Przeobrażenia, s. 15–16; C. Telp, Rozwój sztuki operacyjnej, s. 43; J. Wimmer, Historia pie-choty, s. 302.

28 Wiesław Majewski w czasie obrad Xv Powszechnego zjazdu Historyków Polskich w 1994 r. przedstawił tezę o czerpaniu przez dowódców powstania kościuszkowskiego strategicznych i taktycznych wzorców z konfederacji barskiej. Trudno się jednak z tym zgodzić, gdyż konfe-deraccy dowódcy prowadzili działania zgodnie ze staropolską sztuką wojenną. zob.: W. Ma-jewski, Sztuka wojenna powstania kościuszkowskiego 1794 r. na tle sztuki wojennej konfede-racji barskiej, w: Pamiętnik XV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 1, cz. 1, red. J. Staszewski, Toruń 1995, s. 263–272.

29 Przepis musztry dla regimentów pieszych woyska koronnego y W. X. Litewskiego [ . . .], War-szawa 1790, s. 91–92; Archiwum Narodowe w krakowie (dalej: ANk), Archiwum Podho-reckie iii (dalej: A.Podh. iii), sygn. v2/26, Raport od Dywizji Małopolskiej z końca lutego 1793 r.; J. Wimmer, Historia piechoty, s. 344, 348, 360–361.


sko-kosynierskie (dla podniesienia morale służących w nich żołnierzy nazywane grenadierskimi) oraz bataliony strzeleckie. Pierwsze z wymienionych pod wzglę-dem organizacyjnym przypominały oddziały regularnej piechoty, z tym że zdecy-dowana większość żołnierzy uzbrojona była w broń drzewcową (piki lub kosy). Natomiast oddziały strzeleckie miały organizację dostosowaną do liczby wchodzą-cych w ich skład żołnierzy, którzy musieli być uzbrojeni w broń palną, najlepiej sztucery lub strzelby myśliwskie, a w ostateczności w karabiny gładkolufowe (np. przekazane przez szeregowych kawalerii)30. Odnośnie do kawalerii, to w struktu-rach wojska koronnego znajdowały się dwa rodzaje formacji. kawalerię ciężką stanowiły Brygady kawalerii Narodowej (BkN), liczące po 12 szwadronów, po-dzielonych na trzy bataliony. z kolei Pułki Przedniej Straży (PPS) – ośmioszwad-ronowe, podzielone na dwa bataliony, stanowiły lekką jazdę. Charakterystyczną cechą tych formacji był towarzyski system zaciągu oraz dwoistość uzbrojenia: to-warzysze w broń drzewcową (kopie lub proporce), szable i pistolety, a szeregowi w pałasze, karabinki i pistolety31. Również kawaleria była w czasie powstania po-mnażana przez nowe oddziały – lekkiej kawalerii, w których odstąpiono na ogół od organizacji towarzyskiej; pułki składały się przeważnie z czterech szwadronów, a żołnierze uzbrojeni byli przede wszystkim w piki i szable32. Natomiast artyleria polska używała czterech podstawowych typów dział: trzyfuntowych armat bata-lionowych, sześcio- i dwunastofuntowych armat polowych oraz ośmiofuntowych haubic (granatników). Dysponowała także 12 jednorogami czterofuntowymi33, nie było jednak artylerii konnej. W chwili wybuchu powstania niemal cały sprzęt arty-lerii koronnej znajdował się w arsenale warszawskim, z wyjątkiem kilkunastu dział przechowywanych w arsenale krakowskim34 .

Wojsko polskie wyszkolone było na regulaminach z lat 1775–1786, których większość wzorowana była na przepisach pruskich, z elementami wpływów fran-cuskich w taktyce – kolumna szturmowa piechoty. Co istotne, zawarte w nich prze-pisy dotyczyły przede wszystkim musztry bojowej, a tylko w niewielkim stopniu formalnej. krokiem wstecz były natomiast wydane w czasie Sejmu Czteroletniego

30 k. Bauer, Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, Warszawa 1981, s. 161–163, 166–170, 273–275.

31 M. Trąbski, Kawaleria autoramentu narodowego armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów w epoce stanisławowskiej Lata 1775–1794, w: Do szarży marsz, marsz... Studia z dziejów kawalerii, t. 2, red. A. Smoliński, Toruń 2012, s. 124–130.

32 k. Bauer, Wojsko koronne, s. 226–249.33 Działa te wykonane zostały w latach osiemdziesiątych na prywatne zamówienie króla Stani-

sława Augusta, a w czasie Sejmu Czteroletniego przekazane przez niego korpusowi Artylerii koronnej.

34 k. Górski, Historya artyleryi polskiej, Warszawa 1902, s. 205–207; W. Tokarz, Insurekcja warszawska (17 i 18 kwietnia 1794 r.), Lwów 1934, s. 45; z. Walter-Janke, Artyleria koronna, s. 62–63, 184–185.

MaCIeJ trąBsKI68

przepisy ograniczające się do taktyki linearnej35. Niemniej przed wybuchem po-wstania wyszkolenie taktyczne żołnierzy wojska koronnego teoretycznie nie od-biegało od wyszkolenia ich przyszłych przeciwników. Podobnie rzecz się miała z przygotowaniem Tadeusza kościuszki do prowadzenia działań na szczeblu stra-tegicznym i taktycznym, które zgodne były z ówczesną sztuką wojenną. Dobrym przykładem ilustrującym te stwierdzenia były operacje prowadzone przez Najwyż-szego Naczelnika Siły zbrojnej Narodowej w okresie od opuszczenia obozu pod Bosutowem do odwrotu po bitwie pod Szczekocinami.

Pomimo sukcesu taktycznego odniesionego w bitwie pod Racławicami (4 kwiet-nia 1794), położenie strategiczne oddziałów znajdujących się bezpośrednio pod rozkazami Tadeusza kościuszki było trudne. Były one wciśnięte w południowo- -zachodni kąt nieobjętego kordonem terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Obszar ten od południa, zachodu i północnego zachodu otaczały granice państw zaborczych: Austrii i Prus, a od północnego wschodu zamykał kordon wojska ro-syjskiego. kościuszko zdawał sobie sprawę z faktu, że nie mógł przez dłuższy czas pozostać pod „małym i peryferyjnym krakowem”36, gdyż skazywałby swoje zgrupowanie na zniszczenie. Musiał ominąć lub przełamać kordon rosyjski, aby dotrzeć do Warszawy, która stanowiła niezbędne dla rozwoju powstania zaplecze administracyjno-materiałowe37 .

Plan siłowego otwarcia sobie dojścia do stolicy musiał zakładać rozbicie po drodze dywizji generała Fiodora Denisowa, liczącej około 5270 żołnierzy i 12 dział polowych38. Jednak mimo że w chwili wymarszu z obozu pod Bosutowem kościusz-ko dysponował większą liczbą żołnierzy i dział polowych, niż jego potencjalny prze-ciwnik, to jednak musiał zdawać sobie sprawę z podstawowej słabości, jaką było niedostateczne wyszkolenie i uzbrojenie połowy sił pozostających pod jego dowódz-

35 J . Wimmer, Historia piechoty, s. 370. Szerzej zob.: W. S. Mikuła, Polska sztuka wojenna w powstaniu kościuszkowskim. Księga druga – Strategia, Warszawa 2004; idem, Polska sztu-ka wojenna w powstaniu kościuszkowskim 1794 r. Księga pierwsza – Taktyka, Warszawa 2005 .

36 T. Rawski, Rola Racławic, w: Powstanie kościuszkowskie 1794. Dzieje militarne, t. 1, red. idem, Warszawa 1994, s. 184.

37 zdaniem Bartłomieja Szyndlera, kościuszko opuścił obóz pod Bosutowem ze względu na wyczerpanie w okolicy zapasów żywności i furażu. zob.: B. Szyndler, Powstanie kościusz-kowskie 1794, Warszawa 2001, s. 87.

38 Na początku kwietnia 1794 r. generał Denisow dysponował około 6040 żołnierzami i 18 dzia-łami polowymi, lecz w wyniku bitwy pod Racławicami (4 kwietnia 1794) stracił około 770 żołnierzy i sześć dział polowych (sześciofuntowych). zob.: Powstanie T. Kościuszki z pism autentycznych sekretnych, Poznań 1846, s. 15–16, 18, 23, 54; W. Tokarz, Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 r., kraków 1911, s. 240–241; S. Herbst, Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983, s. 32.


twem39. Wydaje się więc, że planował raczej szybkim marszem wzdłuż Wisły wymi-nąć stojącą mu na drodze rosyjską dywizję, niż ryzykować z nią starcie40. Należy też zgodzić się ze zdaniem Bartłomieja Szyndlera, według którego celem kościuszki było rozpalenie powstania w Sandomierskiem i wsparcie działań na Lubelszczyź-nie41. W ten sposób można wytłumaczyć trasę, jaką obrał Naczelnik w drodze do Warszawy.

Dywizja kościuszki wymaszerowała z obozu pod Bosutowem 24 kwietnia w sile około 7920 żołnierzy42: sześć i pół batalionu piechoty regularnej43, trzy ba-taliony kosynierów44, dwa oddziały strzelców45, 24 szwadrony kawalerii46 oraz 12 dział polowych i osiem batalionowych47. Oddziały Naczelnika szły przez igołom-

39 W raporcie z 9 czerwca 1794 r. Tadeusz kościuszko stwierdzał, że po wyjściu z obozu pod Bosutowem „szukał ciągle kolumny Denisowa, wzmocnionej już komendą Chruszczowa i innymi”. Należy jednak wziąć pod uwagę, że raport ten był przeznaczony do upublicznienia w celach propagandowych – został opublikowany w „Gazecie Wolnej Warszawskiej” 1794, nr 17. zob.: Raport Tadeusza Kościuszki Narodowi Polskiemu o bitwie pod Szczekocinami stoczonej dnia 6 czerwca 1794 roku. Dan w obozie pod Kielcami d. 9 czerwca 1794 r., w: Tadeusz Kościuszko jego odezwy i raporty, uzupełnione celniejszymi aktami odnoszącemi się do powstania narodowego 1794 r., oprac. L. Nabielak, kraków 1918, s. 219. O zamiarze rozbicia po drodze do Warszawy oddziałów Denisowa pisał W. S. Mikuła, Polska sztuka wo-jenna w powstaniu kościuszkowskim 1794 r. Księga pierwsza, s. 148.

40 S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 84.41 B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie, s. 87.42 k. Bauer, Wojsko koronne, s. 65.43 Były to i i ii baony 2., 3. i 6. regimentu oraz dwie kompanie ii baonu 7. regimentu piechoty.

zob.: ibidem .44 i i ii baon 1. regimentu grenadierów krakowskich i i baon 2. regimentu grenadierów krakow-

skich. zob.: ibidem, s. 65, 161–162.45 Batalion strzelców majora łukasza Biegańskiego liczył dwie kompanie (czyli de facto był to

półbatalion), a sformowany zostały w obozie pod Bosutowem z żołnierzy wybranych z re-gimentów regularnych, m.in. ze strzelców 2. i 3. regimentu. Drugim oddziałem był korpus Strzelców Celnych pułkownika Stanisława Dembowskiego, liczący około 60 ludzi, zebra-nych spośród ochotników. zob.: Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej: AGAD), Archi-wum królestwa Polskiego (dalej: APk), ks. 252, k. 13, 14. Por.: k. Bauer, Wojsko koronne, Warszawa 1981, s. 65, 166–168, 274.

46 Dziewięć szwadronów i Wielkopolskiej BkN, 10 szwadronów ii Małopolskiej BkN, trzy szwadrony 4. PPS oraz dwa szwadrony korpusu Towarzyszy BkN. zob.: k. Bauer, Wojsko koronne, s. 65.

47 Działa polowe: osiem armat sześciofuntowych i cztery jednorogi ośmiofuntowe. Działa pie-choty: dwa jednorogi czterofuntowe i sześć armat trzyfuntowych. z tego sześć armat sześcio-funtowych i jednorogi ośmiofuntowe stanowiły zdobycz spod Racławic. Natomiast jednoro-gi czterofuntowe zostały przyprowadzone do krakowa przez i baon 3. regimentu piechoty w marcu 1793 r. zob.: AGAD, AkP, sygn. 252, k. 25; ANk, A.Podh. iii, sygn. viii 7/7, viii 7/9, viii 7/15. Por.: S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 127. Wbrew temu, co pisał z. Walter- -Janke, a za nim inni autorzy, kościuszko nie dysponował działami dwunastofuntowymi ani haubicami ośmiofuntowymi. Pierwszych nie było w arsenale krakowskim, a żelazne haubice,

MaCIeJ trąBsKI70

nie (25 kwietnia), Brzesko Stare (26 kwietnia), Witów (27 kwietnia), koszyce (28 kwietnia), Winiary (29 kwietnia – 3 maja), Wiślicę (3 maja) i Wójczę (4 maja) do Połańca, gdzie stanęły obozem 5 maja48. Tego dnia doszło tam do potyczki z kozakami majora Adriana Denisowa, w wyniku której prawdopodobnie zdobyto informację o połączeniu się oddziałów generałów Fiodora Denisowa i Aleksieja Chruszczowa (2200 żołnierzy i sześć dział polowych)49. Dwa dni później rosyj-ski korpus, wzmocniony jeszcze oddziałami pułkownika Fiodora Apraksina (2700 żołnierzy i 10 dział polowych) – łącznie ponad 9000 żołnierzy, w tym: 13,5 bata-lionu piechoty, 33 szwadrony kawalerii regularnej, 9 sotni kozackich i 24 działa polowe – ostatecznie zablokował drogę do Warszawy50. Wojska rosyjskie rozłożyły się od Staszowa przez Wiązowice do Osieku nad Wisłą. Generał Denisow liczył na współpracę z korpusem pruskim generała Franza Favrata, który miał zamknąć okrążenie oddziałów kościuszki od zachodu51. Jedynym wyjściem z trudnego po-łożenia strategicznego, w jakim znalazła się dywizja Naczelnika, było przyjście jej z odsieczą oddziałów z Lubelszczyzny lub z Mazowsza.

Wojciech Stanisław Mikuła zarzucał kościuszce, że ten, podejmując marsz z Bosutowa w kierunku Warszawy, nie wydał rozkazu generałowi Janowi Grochow-skiemu, dowodzącemu na pierwszym ze wspomnianych obszarów, zbliżenia się do Wisły i przeprawy przez rzekę52. Na pewno podjęcie takich działań przez dywizję liczącą od 5000 do 6000 żołnierzy zmieniłoby układ sił nad górną Wisłą, zmusza-jąc Rosjan do wcześniejszego wycofania się w pobliże kordonu pruskiego. Jednak kościuszko dlatego nie wydał Grochowskiemu rozkazu przejścia Wisły przed 5–7 maja, gdyż ten potrzebował czasu na zorganizowanie dywizji na Lubelszczyźnie53 .

ze względu na ciężar nienadające się do działań polowych, Naczelnik pozostawił do obrony krakowa. zob.: z. Walter-Janke, Artyleria koronna, s. 20–21, 184–185, 205.

48 J. zajączek, Historja Rewolucji Polskiej roku 1794, t. 2, Warszawa 1907, s. 28; S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 85; idem, Próba Kościuszki marszu na Warszawę, w: Powstanie kościuszkowskie, s. 191–192; B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie, s. 87, 157.

49 [A. Денисов], Записки донскаго атамана Денисова, „Русская Старина” 1874, t. 11, s. 387; S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 85.

50 Skład dywizji generała A. Chruszczowa i pułkownika F. Apraksina na podstawie: Powstanie T. Kościuszki, s. 16–17. Siły korpusu generała Denisowa blokujące obóz kościuszki pod Połańcem były uszczuplone o dwie kompanie grenadierów, które stały w Opatowie, osła-niając obóz, oraz o trzy kompanie jegrów, dwa szwadrony karabinierów, pół sotni kozackiej i o cztery działa pod pułkownikiem Arpowem znajdujące się w Warce. zob.: ibidem, s. 17–18; S. Herbst, T. Rawski, Blokada pod Połańcem, w: Powstanie kościuszkowskie, s. 246.

51 [A. Денисов], Записки, s. 387; J. zajączek, Historja, s. 30; S. Herbst, T. Rawski, Blokada pod Połańcem, s. 246; B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie, s. 182–183.

52 W. S. Mikuła, Polska sztuka wojenna w powstaniu kościuszkowskim 1794 r. Księga pierwsza, s. 148.

53 Grochowski w raporcie z 1 maja sporządzonym w obozie pod Lublinem deklarował zamiar całkowitego oczyszczenia z sił nieprzyjaciela województwa lubelskiego. zob.: AGAD, AkP, sygn. 253, s. 55–56.


Należy pamiętać, że powstanie rozpoczęło się tam co prawda już na początku kwietnia (w nocy z 3 na 4) wystąpieniem oddziałów Dywizji Wielkopolskiej, lecz należało zaczekać na przyłączenie się oddziałów Dywizji Wołyńskiej (co nastąpiło 30 kwietnia) oraz na przybycie oddziałów polskich zza kordonu rosyjskiego54 .

Odnośnie do zapewnienia sobie posiłków z Mazowsza, należy pamiętać, że kościuszko o sukcesie insurekcji warszawskiej dowiedział się już po wyjściu z Bosutowa55. zapewne mógł rozkazać, aby wysłano mu z pomocą oddział, który pozorowałby działania dużego korpusu, ale ze względu na strategiczne znaczenie Warszawy należało w pierwszych dniach zadbać o zapewnienie jej bezpieczeństwa, a do tego potrzebne były wówczas wszelkie siły i środki tam się znajdujące56 .

Przede wszystkim jednak kościuszko, podejmując marsz z Bosutowa na War-szawę, liczył na to, że uda mu się wyminąć oddziały Denisowa. kiedy to się nie powiodło, natychmiast wysłał rozkaz do generała Grochowskiego, nakazujący mu przybycie z odsieczą – miał się on połączyć pod Opatowem z wysłanym z Warsza-wy oddziałem generała Filipa Haumana. Jednocześnie Naczelnik rozpoczął umac-nianie obozu fortyfikacjami polowymi, co było zgodne z osiemnastowieczną sztu-ką wojenną, zalecającą wobec słabości sił własnych zabezpieczać pozycje obronne umocnieniami57 .

54 [J. F. kierzkowski], Pamiętnik Jakuba Filipa Kierzkowskiego, kapitana wojska francuskie-go, kawalera Krzyża Legii Honorowej, a na ostatku majora Wojska Polskiego 1831 roku, Warszawa 1903, s. 35–38; J. zajączek, Historja, s. 18–20; S. Herbst, Z dziejów wojskowych powstania, s. 132–133; idem, Próba Kościuszki marszu na Warszawę, w: Powstanie kościusz-kowskie, s. 191; S. Herbst, T. Rawski, Operacja staszowska, w: Powstanie kościuszkowskie, s. 250.

55 J. zajączek, Historja, s. 27–28; B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie, s. 87–88.56 W dniu 26 kwietnia na Radzie Wojennej oficerowie garnizonu warszawskiego złożyli oświad-

czenie, że „życzeniem wojska jest wyjść w pole dla otwarcia komunikacji z naczelnikiem kościuszką, gromienia nieprzyjaciela opodal i posiłkowania powstańców obywatelskich”, ale wbrew poglądom Adama Skałkowskiego, generał Stanisław Mokronowski nie planował wypadu na południe całością ani nawet częścią sił. Dwa dni wcześniej razem z prezydentem Warszawy wzywał generała Grochowskiego, aby jeśli nie ma on innych rozkazów od Na-czelnika, przybył stolicy „na pomoc i utrzymanie [...] od zemsty nieprzyjaciół”. Co prawda 28 kwietnia generał Mokronowski wysłał oddział pułkownika Filipa Haumana (10. regiment piechoty, osiem szwadronów i Małopolskiej BkN i jeden szwadron 4. PPS oraz 10 dział) w kierunku Pilicy w celu ścigania i obserwacji znajdujących się tam Rosjan, lecz ze względu na brak pewności co do postawy Prusaków zabronił mu „posuwać się głęboko w kraj”. zob.: List Ignacego Wyssogoty Zakrzewskiego z 24 aprilis 1794, w: W. Dzwonkowski, Przyjaciel ludzkości. Warszawa wiosną 1794 r. Listy prezydenta Zakrzewskiego do Tadeusza Kościuszki, Warszawa 1912, s. 23, 28; A.M. Skałkowski, J. H. Dąbrowski przed wyprawą do Wielkopol-ski 1794 roku, Poznań 1925, s. 9–10, 22; S. Herbst, Insurekcja Warszawska 17–18 kwietnia, w: Powstanie kościuszkowskie, s. 215.

57 List Ignacego Wyssogoty Zakrzewskiego z dnia 12 maja, o godz. 9 wieczór, w: W. Dzwon-kowski, Przyjaciel ludzkości, s. 44; [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 38; J. zajączek, Histor-ja, s. 30–31; F. Paszkowski, Dzieje Tadeusza Kościuszki, pierwszego Naczelnika Polaków,

MaCIeJ trąBsKI72

Miejsce wybrane na obóz miało naturalne walory obronne – z trzech stron był on zabezpieczony przeszkodami wodnymi (Wisłą i jej dopływem Czarną) lub zabag- nionym lasem, a do tego górował nad okolicznym terenem (od 31 do 35 m). ko-ściuszko wzmocnił je jeszcze trzema rzędami baterii i redut, wzniesionych zapew-ne przede wszystkim od południowego zachodu, gdzie był jedyny łatwy dostęp do obozu. Dodatkowymi atutami były: możliwość wypasu koni na łąkach przyległych do obozu oraz zaopatrywania się w żywność kupowaną w Galicji i przewożoną promem przez Wisłę. Jedyną zaś niedogodnością było nieobjęcie obozem samego Połańca oraz okolicznych wsi: Rybitwy, Winnice i Podskale. Przez to żołnierze byli zmuszeni do biwakowania pod namiotami lub w naprędce wzniesionych sza-łasach58 .

Dobrze wybrane miejsce i na czas wystawione fortyfikacje pozwoliły 12 maja odeprzeć atak oddziałów generała Denisowa. Pięć dni później próbował on skłonić kościuszkę do opuszczenia obozu i podjęcia walki poza umocnieniami, rozsta-wiając swoje oddziały naprzeciw polskiego lewego skrzydła, lecz bez rezultatu59 . Ostatecznie na wieść o wymanewrowaniu przez generała Grochowskiego oddzia-łów rosyjskich i przejściu w nocy z 16 na 17 maja Wisły pod Annopolem generał Denisow następnej nocy zwinął blokadę Połańca, niepostrzeżenie opuścił obóz, pozostawiając rozstawione namioty, i udał się w kierunku Szczekocin, gdzie dotarł po czterech dniach marszu60 .

Odejście Rosjan pozostało niezauważone przez cały następny dzień. Dopiero rankiem 19 maja okoliczni chłopi poinformowali o tym fakcie, przychodząc do polskiego obozu. W związku z tym kościuszko wysłał patrole, które potwierdziły brak obecności nieprzyjaciela w najbliższej okolicy oraz nawiązały łączność ze zbliżającą się dywizją generała Grochowskiego. Naczelnik jeszcze tego samego dnia poderwał swoje oddziały do marszu za uchodzącym Denisowem, to samo na-kazując Grochowskiemu. kiedy wieczorem żołnierze kościuszki zajęli Sieczków, a Grochowskiego oddalony o 8 km na północ Szydłów, rozpoznanie doniosło, że Rosjanie byli już w Pińczowie, oddalonym o 35 km, tj. półtora dnia marszu61 .

kraków 1872, s. 96–97; A. M. Skałkowski, J. H. Dąbrowski, s. 25; S. Herbst, T. Rawski, Blokada pod Połańcem, w: Powstanie kościuszkowskie, s. 247.

58 S. Wodzicki, Wspomnienia z przeszłości od roku 1768 do roku 1840, kraków 1874, s. 353; J. zajączek, Historja, s. 31; S. Herbst, T. Rawski, Blokada pod Połańcem, s. 247.

59 [A. Денисов], Записки, s. 387; S. Wodzicki, Wspomnienia, s. 353; J. zajączek, Historja, s. 31–32; S. Herbst, T. Rawski, Operacja staszowska, s. 252. Wodzicki pisał, że Denisow kil-kakrotnie atakował umocnienia obozu, a za każdym razem odparty, mścił się, paląc okoliczne wioski. zob.: S. Wodzicki, Wspomnienia, s. 353.

60 Raport Tadeusza Kościuszki, s. 220; [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 38–39; [e. Sangusz-ko], Księcia Eustachego Sanguszki Pamiętnik 1786–1815, wyd. J. Szujski, kraków 1876, s. 28; J. zajączek, Historja, s. 32–33; [A. Денисов], Записки, s. 388; F. Paszkowski, Dzieje, s. 97; S. Herbst, T. Rawski, Operacja staszowska, s. 252.

61 S. Wodzicki, Wspomnienia, s. 354–355; J. zajączek, Historja, s. 33; S. Herbst, T. Rawski,


zygmunt Walter-Janke, snując rozważania nad sytuacją strategiczną62, zarzucił Naczelnikowi, że nie wykorzystał on swojego położenia środkowego, w którym się znajdował. Po połączeniu się z dywizją generała Grochowskiego, liczącą około 5500 żołnierzy (osiem batalionów piechoty, dwa bataliony kosynierów, brygada kawalerii narodowej i dwa pułki przedniej straży) oraz 12 dział (cztery armaty sześciofuntowe, cztery jednorogi czterofuntowe i cztery armaty trzyfuntowe)63, od-zyskał swobodę ruchów i mógł ścigać generała Denisowa w celu zniszczenia jego sił dzięki przewadze liczebnej – 12 500 przeciw 10 00064. kościuszko postąpił jed-nak wbrew zasadzie ekonomi sił, nakazującej koncentrację wszystkich dostępnych środków i skierowanie ich przeciw najważniejszemu w danym momencie celowi. Otóż już 19 maja wysłał na Lubelszczyznę oddziały generałów: Michała Wedelste-da z dywizji Grochowskiego (dwa bataliony piechoty oraz trzy działa: jeden jed-noróg czterofuntowy i dwie armaty trzyfuntowe) oraz Filipa Haumana z garnizonu stołecznego, łącznie około 3400 żołnierzy. Dodatkowo w krakowie oraz w obozach w Skale i Bosutowie pozostało około 5000 ludzi (głównie niedawno wcielonych do szeregów żołnierzy i milicjantów), a także kilkanaście dział (w tym cztery żelazne haubice ośmiofuntowe)65. kościuszko działał jednak zgodnie z ówczesnymi zasa-dami strategii, ignorującymi koncepcję maksymalizacji sił na głównym kierunku działań (znaną, lecz rzadko stosowaną), a nakazującymi zabezpieczać się przed za-grożeniami z różnych stron; korzystanie z położenia środkowego oraz stosowanie zasady ekonomii sił i środków upowszechniło się dopiero w epoce napoleońskiej.

kościuszko uważał, że głównym jego celem jest zniszczenie korpusu generała Denisowa. W dniu 21 maja wyruszył z Sieczkowa, podejmując pościg za cofa-jącymi się Rosjanami. Na drugi dzień stanął w Borkowie, a dywizja Grochow-skiego w pobliskich Gorłatowicach, 23 maja zaś obie dywizje spotkały się pod Pińczowem. Następnie po jednodniowym odpoczynku oddziały polskie przeszły 25 maja pod Wodzisław, a stamtąd 26 maja do Jędrzejowa, gdzie ponownie zarzą-

Operacja staszowska, s. 252. W pamiętniku Wodzickiego znajduje się błędna data odejścia Rosjan spod Połańca – 28 maja. zob.: S. Wodzicki, Wspomnienia, s. 354.

62 z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu – Szczekociny, w: Powstanie kościuszkowskie, s. 256–257.

63 Generał Grochowski otrzymał z Warszawy cztery armaty sześciofuntowe, a dwa regimenty wchodzące w skład jego dywizji dysponowały działami batalionowymi. Na potwierdzenie tego można przywołać fakt, że nie zaczekał on pod Opatowem na generała Haumana (jak to było w planie kościuszki), lecz ruszył szybkim marszem pod Połaniec. Nie dysponując działami, na pewno by się na to nie zdecydował.

64 kościuszko w czasie blokady obozu pod Połańcem stracił około 1000 żołnierzy, głównie w wyniku chorób i dezercji. zob.: S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 154.

65 T. korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta, t. 6, kraków–Warszawa 1898, s. 119–120; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 257. Por.: S. Wodzicki, Wspomnienia, s. 357; J. zajączek, Historja, s. 36; F. Paszkowski, Dzieje, s. 98; A. M. Skałkowski, J. H. Dąb- rowski, s. 26.

MaCIeJ trąBsKI74

dzono odpoczynek, który trwał aż trzy dni. Po drodze ii Małopolska BkN, idąca na czele, toczyła potyczki z kozakami, dzięki czemu zdobywano informacje o nie-przyjacielu66. Co jednak ważniejsze, w tym czasie prowadzono działania dwoma związkami wojskowymi: dywizją pod osobistym dowództwem kościuszki i dy-wizją Grochowskiego67. zwiększało to manewrowość całego zgrupowania oraz ułatwiało rozwinięcie taktyczne oddziałów z szyku marszowego do bojowego, co było szczególnie istotne wobec ich słabego wyszkolenia (duży procent rekrutów). Jednak w tym okresie nadal przeważała tendencja do formowania jednolitej armii, bez podziału na autonomiczne związki wojskowe. Ostatecznie uległ jej również kościuszko, 3 czerwca podporządkowując sobie bezpośrednio oddziały generała Grochowskiego68 .

Wcześniej jednak doszło do dwóch starć. Najpierw 28 maja generał Denisow próbował zaskoczyć kościuszkę, niespodziewanie zjawiając się ze swoimi oddzia-łami przed jego obozem pod Jędrzejowem. Jednak Polakom udało się na czas roz-winąć szyk, w związku z czym Rosjanie się wycofali, nie ryzykując rozpoczęcia bitwy. z tym epizodem związana jest anegdota o pościgu polskich żołnierzy za zającem, który już po wycofaniu się przeciwnika wpadł pomiędzy oddziały ko-ściuszki. Miało dojść do dużego zamieszania, złamania szyku i ogólnego niepo-rządku69 .

Na drugi dzień Naczelnik podjął pościg za Denisowem, osaczając go nad rzecz-ką Mierzawą, niedaleko od krzęcic. Jednak mimo korzystnej sytuacji nie zaatako-wano Rosjan – doszło jedynie do starć kawalerii z kozakami. Denisow ostatecznie 30 i 31 maja przeprawił się przez Mierzawę w Tarnawie, a kościuszko 3 czerw-ca cofnął się do Jędrzejowa. zdaniem zygmunta Waltera-Jankego zawinił generał Grochowski i dlatego Naczelnik zlikwidował jego dywizję. Natomiast Franciszek Paszkowski twierdził, że marsz w jednej kolumnie pod Szczekociny był spowodo-wany słabym wyszkoleniem żołnierzy70 .

Należy zauważyć, że postępowanie Tadeusza kościuszki w okresie od 20 maja do 5 czerwca cechowało niezdecydowanie i powolne działanie sił głównych. za-zwyczaj tłumaczy się to koniecznością wolniejszego marszu oraz częstszych i dłuższych odpoczynków ze względu na duży komponent rekrutów w oddziałach regularnej piechoty oraz ze względu na oddziały kosynierskie. z pewnością w cza-

66 [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 39; S. Wodzicki, Wspomnienia, s. 360–361; [A. Денисов], Записки, s. 388; F. Paszkowski, Dzieje, s. 97; S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 155–156; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 257.

67 Jedyną zmianą w organizacji było przeniesienie 5. PPS z dywizji generała Grochowskiego (2. dywizji) do dywizji Naczelnika (1. dywizji). zob.: S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 154.

68 F. Paszkowski, Dzieje, s. 98; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 258–259.69 S. Wodzicki, Wspomnienia, s. 357–359; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 258.70 [A. Денисов], Записки, s. 388; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 258–259. Por.:

F. Paszkowski, Dzieje, s. 101.


sie długich postojów prowadzono musztrę i ćwiczenia całych oddziałów w celu podniesienia stopnia ich wyszkolenia. W tym czasie prowadzono też werbunek, a siły zostały wzmocnione przez przynajmniej dwa oddziały utworzone w woje-wództwie sandomierskim: batalion kosynierów generała majora ziemiańskiego Wojciecha Toczyskiego i pięćdziesięcioosobowy oddział ochotników pułkownika Reya. Niemniej można odnieść wrażenie, że Naczelnik nie miał pewności co do słuszności działań podjętych przeciw Denisowowi. W grę mogła wchodzić obawa przed sprowokowaniem Prusaków do opowiedzenia się za zaatakowanymi w po-bliżu ich granic Rosjanami71 .

Ostatecznie 4 czerwca kościuszko podjął decyzję o rozprawie z Denisowem i wymaszerował z Jędrzejowa w kierunku Szczekocin. Mógł go do tego skłonić raport złożony przez majora Aleksandra Rożnieckiego, którego podjazd rozpo-znawał położenie sił rosyjskich, oraz doniesienia o postawie Prus, które jako-by nie zamierzały wpuścić korpusu rosyjskiego na Śląsk, co sugerowało zajęcie przez zachodniego sąsiada neutralnej postawy wobec powstania72. Na drugi dzień przed południem główne siły polskie wyszły z Jędrzejowa i ruszyły traktem do Szczekocin. Po drodze kawaleria idąca w przedniej straży spychała osłonę kozac-ką, staczając większą potyczkę na wschód od lasu pomiędzy Rawką a Sieńskiem. Po odrzuceniu kozaków kawaleria około południa rozwinęła szyk bojowy pomię-dzy wsiami Hebdzie i Rawka, pod osłoną którego stopniowo napływały kolejne oddziały – ostatnie przybyły około godziny 1973. Po raz kolejny dało więc znać o sobie słabe wyszkolenie żołnierzy, głównie batalionów kosynierskich oraz two-rzących trzecie szeregi rekrutów, gdyż kościuszko „od rana aż do wieczora dzień ten prawie cały strawił, [...] aby wojsko według zamiaru swego na dzień następny uszykować”74. Żołnierze ustawieni zostali w szyku bojowym, lecz wobec zapa-

71 zdaniem Wojciecha S. Mikuły powolny pościg za Denisowem wynikał z oczekiwania na in-formacje o działaniach generała zajączka na Lubelszczyźnie. Wydaje się jednak, że biorąc pod uwagę dużą odległość dzielącą oba teatry działań, kościuszko raczej nie uzależniał de-cyzji co do rozprawy z Denisowem od informacji od generała zajączka. zob.: W. S. Miku-ła, Polska sztuka wojenna w powstaniu kościuszkowskim. 1794 r. Księga pierwsza, s. 152.

72 Raport Tadeusza Kościuszki, s. 220; [e. Sanguszko], Księcia Eustachego Sanguszki Pamięt-nik, s. 32; [A. Денисов], Записки, s. 389. Skałkowski przypuszczał, że „słabe i chwiejne” działania oddziałów generała Favrata wywołały u kościuszki wrażenie, że Prusacy długo jeszcze będą się wahać, dzięki czemu zdąży on dopaść i pobić korpus generała Denisowa. zob.: A. M. Skałkowski, J. H. Dąbrowski, s. 36. Wodzicki błędnie twierdził w pamiętniku, że ignacy Potocki przysłał Naczelnikowi pismo ambasadora pruskiego Ludwika Bucholtza, w którym była mowa o neutralności Prus. zob.: S. Wodzicki, Wspomnienia, s. 368. Por.: B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie, s. 175–177.

73 W międzyczasie doszło do potyczki kawaleryjskiej na przedpolu, którą wygrali kozacy; zob.: [A. Денисов], Записки, s. 391; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 263.

74 Raport Tadeusza Kościuszki, s. 220; F. Paszkowski, Dzieje, s. 101; J. J. Pistor, Pamiętnik o rewolucji polskiej z roku 1794, w: Pamiętniki z ośmnastego wieku, t. 1, Poznań 1860, s. 138;

MaCIeJ trąBsKI76

dających ciemności ostatecznie zaczęli zakładać biwaki, z myślą o zatrzymaniu się tam na nocleg75 .

Ostatnim akordem tego dnia była akcja polskiej kawalerii, która przed godziną 20 ponownie dosiadła koni i ławą ruszyła na stojących naprzeciw kozaków. Ci bez jakiegokolwiek oporu cofnęli się o 3 wiorsty, dzięki czemu zapewne udało się roz-poznać teren, na którym następnego dnia miała zostać stoczona bitwa. Następnie kawaleria cofnęła się na linię obozu, co nastąpiło już o zachodzie słońca, tj. około godziny 2176 .

W tym czasie trzy dotąd samodzielnie operujące dywizje rosyjskie: Denisowa, Chruszczowa i Rachmanowa, zostały połączone w jeden korpus i stanęły naprzeciw nadciągających sił kościuszki w szyku bojowym. Jednocześnie kwatermistrz armii rosyjskiej generał Johan Jacob Pistor udał się do Woli Libertowskiej, do kwatery Fryderyka Wilhelma ii, z prośbą o przybycie pruskich oddziałów pod Szczekociny. Jak odnotował w pamiętniku, zastał króla wydającego swoim generałom rozkaz do wymarszu. W ten sposób zamiast tylko z oddziałami rosyjskimi, kościuszko następnego dnia miał się zmierzyć również z oddziałami pruskimi77 .

Jedno z najczęściej pojawiających się pytań dotyczących samej bitwy pod Szczekocinami brzmi: dlaczego kościuszko ją rozpoczął, mając informacje o przyłączeniu się Prusaków do walki przeciw powstaniu, zwłaszcza że w osiem-nastowiecznych bitwach zdarzało się, że atakowana strona w ostatniej chwili od-stępowała od starcia, korzystając z faktu, że nieprzyjaciel potrzebował dużo cza-su na przejście z szyku marszowego do bojowego, a później na wejście w kontakt bojowy78. Co więcej, zgodnie z powszechnie obowiązującymi regułami należało unikać starcia z przeważającymi siłami. Fryderyk ii w Instrukcji dla generałów napisał, że bitwy należy wydawać przy zachowaniu wszelkich atutów po swojej

[A. Денисов], Записки, s. 389–391; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 263–264.75 Raport Tadeusza Kościuszki, s. 220.76 [A. Денисов], Записки, s. 391. Pistor, a za nim Herbst i Walter-Janke twierdzili, że ko-

ściuszko wieczorem przesunął cały szyk bojowy na zachód od Przybyszewa, a w nocy miał go cofnąć na linię wsi Wywła–Hebdzie, ze względu na wykrycie zbliżających się oddziałów pruskich. zob.: J. J. Pistor, Pamiętnik, s. 139–140; S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 163; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 264. Brak jednak informacji o nocnych manew-rach pod Szczekocinami w innych źródłach. Co więcej, ze względu na ówczesną taktykę, tj. sztywne linie szyku, oraz słabe wyszkolenie żołnierzy, taki manewr w ciemnościach zakoń-czyłby się chaosem, a więc bardzo wątpliwe, aby kościuszko na coś takiego się zdecydował, po wcześniejszych doświadczeniach w manewrowaniu oddziałami insurekcyjnymi. zob.: Raport Tadeusza Kościuszki, s. 220; [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 39; [A. Денисов], Записки, s. 391; F. Paszkowski, Dzieje, s. 101. Paszkowski pisał natomiast, że 5 czerwca nie zauważono Prusaków, lecz rano w dniu bitwy Naczelnik spodziewał się ich nadejścia, dlatego odesłał tabor na tyły. zob.: F. Paszkowski, Dzieje, s. 100, 102.

77 J. J. Pistor, Pamiętnik, s. 139; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 265. 78 J. Colin, Przeobrażenia, s. 108; C. Telp, Rozwój sztuki operacyjnej, s. 30, 51.


stronie79. Wydaje się jednak, że Naczelnik został zaskoczony nie tylko pojawie-niem się pruskich oddziałów, lecz także ich liczebnością80. Tylko przeświadcze-niem o symbolicznym udziale żołnierzy Fryderyka Wilhelma ii w nadchodzą-cym starciu można tłumaczyć nonszalanckie słowa, które miał wypowiedzieć kościuszko, że „chce obeznać się z manewrami pruskimi”81 .

Dokładny szyk, w jakim stało wojsko polskie przygotowujące się do starcia, nie jest znany. kościuszko dysponował: 13 batalionami piechoty regularnej (około 5250 żołnierzy „do boju”), sześcioma batalionami kosynierów (1900 żołnierzy), dwoma półbatalionami strzelców (350 żołnierzy)82, 47 szwadronami kawalerii (3300 żoł-nierzy) i 29 działami (16 polowych i 13 batalionowych) – łącznie (razem z artyle-rzystami i inżynierami) mógł on wystawić do walki niemal 11 000 żołnierzy83. Na

79 M. Howard, Wojna, s. 80.80 Tym samym trudno się zgodzić ze stwierdzeniem autora najnowszej pracy (o charakterze po-

pularnonaukowym) poświęconej bitwie pod Szczekocinami, jakoby kościuszko dzień przed bitwą „doskonale [...] wiedział, z kim przyjdzie mu się mierzyć [...]”. Co więcej, miał on być pewien swoich umiejętności i wierzyć w sukces insurekcyjnej armii. zob.: M. Maciejak, Bi-twa pod Szczekocinami 6 czerwca 1794, zabrze–Tarnowskie Góry 2014, s. 215. kościuszko w raporcie o bitwie pod Szczekocinami, sporządzonym 9 czerwca w kielcach, informował, że obecność wojsk pruskich zauważono dopiero w chwili rozpoczęcia bitwy. Co zaś do wiary w zwycięstwo, to wynikała ona z przeświadczenia, że nadchodząca bitwa stoczona zostanie tylko z korpusem Denisowa. Również generał zajączek twierdził, że nie wiedziano wcześniej o obecności oddziałów Fryderyka Wilhelma ii w pobliżu Szczekocin. zob.: Raport Tade-usza Kościuszki, s. 220–221; Rapport Tadeusza Kościuszki Narodowi Polskiemu o bitwie pod Szczekocinami, w: Dodatki do Pamiętnika Filipa Lichockiego, prezydenta miasta Krakowa z roku 1794, Poznań 1862, s. 2; J. zajączek, Historja, s. 39.

81 e. Sanguszko, Eustachego Sanguszki Pamiętnik, s. 30; S. Wodzicki, Wspomnienia, s. 365–366. Mało prawdopodobne są natomiast przytoczone przez kierzkowskiego słowa generała Grochowskiego, który miał namawiać kościuszkę do przyjęcia bitwy, mówiąc: „pobijemy Prusaków, bo żołnierz pruski w batalii jak raz wystrzeli z broni, tak drugi raz ze strachu nie może jej nabić lub długo ją nabija; obcesowo natrzemy więc na pruską piechotę, to ona nie dotrzyma placu”. zob.: [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 39–40.

82 Na początku czerwca prawdopodobnie został scalony w jeden korpus oddział strzelców puł-kownika Dembowskiego i liczący 50 ludzi oddział ochotników (sandomierskich) pułkownika Reya, przy czym dowództwo objął pierwszy z wymienionych.

83 AGAD, AkP, sygn. 252, k. 25; [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 39–40. Według Waltera- -Jankego kościuszko pod Szczekocinami dysponował 33 działami, w tym: sześcioma arma-tami dwunastofuntowymi, dziesięcioma – sześciofuntowymi i siedmioma – trzyfuntowymi, trzema jednorogami ośmiofuntowymi i trzema – czterofuntowymi oraz czterema haubicami ośmiofuntowymi. zob.: z. Walter-Janke, Artyleria koronna, s. 184–185, 205; idem, Uderze-nie z zachodu, s. 257. W rzeczywistości Naczelnik miał prawdopodobnie: 12 armat sześcio-funtowych, cztery jednorogi ośmiofuntowe, pięć jednorogów czterofuntowych i osiem armat trzyfuntowych. Armaty dwunastofuntowe i haubice ośmiofuntowe miały zostać nadesłane kościuszce z Warszawy po przekroczeniu przez jego korpus Pilicy, czyli kilka dni po bitwie pod Szczekocinami. zob.: [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 39; S. Wodzicki, Wspomnienia, s. 377; M. Trąbski, Artyleria wojska koronnego w pierwszym etapie powstania kościuszkow-

MaCIeJ trąBsKI78

prawym skrzydle znajdowała się większość jednostek kawalerii pod dowództwem generała Antoniego Madalińskiego – prawdopodobnie: i i ii Wielkopolska BkN oraz 1. i 5. PPS (32 szwadrony). W centrum naprzeciw wsi Przybyszew stała pie-chota, uszykowana w dwóch rzutach: w pierwszej linii osiem do dziesięciu batalio-nów regularnych, a w drugiej pozostałe regularne i wszystkie kosynierskie. Lewa flanka piechoty była osłonięta niewielkim laskiem, który częściowo zabezpieczał tę część szyku przed atakiem oddziałów liniowych nieprzyjaciela. Natomiast lewe skrzydło wysunięte było do przodu, a tworzyły je oba oddziały strzelców (majora łukasza Biegańskiego i pułkownika Stanisława Dembowskiego), które obsadzały wieś Wywła, oraz reszta kawalerii – ii Małopolska BkN, 4. PPS i korpus To-warzyszy (15 szwadronów) – ustawione po obu stronach wsi ubezpieczające tym samym strzelców. Artyleria polowa była podzielona na trzy lub cztery baterie po cztery–pięć dział każda: dwie pomiędzy skrzydłami a centrum oraz jedna lub dwie przed środkiem szyku, natomiast działa piechoty stały pomiędzy batalionami84 .

skiego (bitwy pod Racławicami i Szczekocinami), w: Wśród dymu i ognia. Studia i materiały do dziejów artylerii polskiej i obcej, t. 2, red. A. Smoliński, Oświęcim 2016, s. 70–72.

84 S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 162. W źródłach jest mowa o dwóch liniach, w jakich ustawione było wojsko kościuszki, i o zgromadzeniu większości kawalerii na prawym skrzydle. zob.: [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 40; J. J. Pistor, Pamiętnik, s. 141. Nato-miast o kawalerii na lewym skrzydle (przy wsi Wywła) wspominał kapitan Pontanus. zob.: Relacje Jana Christiana Pontanusa, w: Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojen-nej, z. 10: Polska sztuka wojenna w okresie powstania kościuszkowskiego, oprac. A. za-horski, Warszawa 1960, s. 245–246. Walter-Janke, a za nim Maciejak, wspomnieli jednak o trzech liniach polskiej piechoty, przy czym ostatnia miała się składać z batalionów kosy-nierskich, w tym z czterech wchodzących jako trzecie bataliony w skład regimentów regu-larnych. Jednak – po pierwsze – przez takie ustawienie kościuszko ryzykowałby, że jego szyk będzie krótszy od szyku przeciwnika, po drugie zaś – regimenty regularne składały się z dwóch batalionów, w których co najwyżej trzeci szereg stanowili kosynierzy. Co więcej, według obu autorów jeden batalion 9. regimentu piechoty obsadzał Przybyszów, a drugi stał rozrzucony w tyralierę na lewo od zabudowań, batalion 4. regimentu zaś obsadzał Wy-włę – wsie znajdujące się w dużej odległości od zasadniczej linii szyku. Jednak przy ów-czesnej taktyce oddziały te skazane byłyby na zniszczenie (takie wysunięte punkty oporu przypominają natomiast szyk oddziałów księcia Wellingtona w bitwie pod Waterloo), a do-datkowo autorzy ci zapomnieli, że piechota regularna nie była wyszkolona do walki w ty-ralierze. Możliwe jest natomiast, że wieś Wywła została obsadzona przez strzelców, którzy byli do tego predestynowani. Dodatkowo Walter-Janke, a za nim oczywiście Maciejak, po-minęli milczeniem kawalerię na lewym skrzydle. Wydaje się jednak mało prawdopodobne, aby kościuszko nie ustawił tam części oddziałów kawalerii. zob.: z. Walter-Janke, Bitwa pod Szczekocinami 6 IV 1794, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1962, t. 8, cz. 1, Warszawa, s. 204–205; idem, Uderzenie od zachodu, s. 266–267; M. Maciejak, Bi-twa, s. 244, 246. Na temat organizacji regimentów piechoty w czasie powstania kościusz-kowskiego, a szczególnie oddziałów uczestniczących w bitwie pod Szczekocinami, zob.: T. korzon, Wewnętrzne dzieje, s. 132; k. Bauer, Wojsko koronne, s. 123–137; J. Wimmer, Historia piechoty, s. 369–370. Natomiast co do ustawienia artylerii, to Herbst sądził, że kościuszko zorganizował jedną dużą baterię (29 dział?), którą ustawił na środku szyku,


Należy zauważyć, że około połowę wszystkich polskich żołnierzy piechoty sta-nowili rekruci, znajdujący się w szeregach od najwyżej dwóch miesięcy. Więk-szość z nich była uzbrojona w broń drzewcową (kosy i piki)85. znacząco obniżało to siłę bojową, gdyż ta, zgodnie z osiemnastowieczną taktyką, opierała się na zdys-cyplinowanym i szybko strzelającym żołnierzu. Dodać należy, że również artyleria kościuszki była niewystarczająca, gdyż miał jej o połowę mniej niż wymagały tego ówczesne regulaminy. Tym bardziej było jej za mało, aby zapewnić wsparcie ogniowe w czasie ataku kolumn kosynierskich86. Jedynie procentowy udział kawa-lerii (25% całości sił) i oddziały strzelców świadczyły o nowoczesnej organizacji korpusu.

Naprzeciw polskich ustawiły się siły rosyjsko-pruskie, przedzielone wsią Przy-byszew87. Oddziały rosyjskie zajęły lewe skrzydło – piechota podzielona na dywizje Rachmanowa, Denisowa, komenderowana przez Apraksina i Chruszczowa, a pru-skie – prawe. Rosjanie dysponowali: półbatalionem grenadierów (dwie kompa-nie), dziesięcioma batalionami muszkieterów i trzema jegrów (łącznie około 6000 żołnierzy piechoty), 34 szwadronami kawalerii regularnej (około 4000 żołnierzy) i trzema pułkami nieregularnej (900 kozaków) oraz 54 działami (28 polowych i 26 batalionowych)88. Natomiast Prusacy wystawili do boju: 18 batalionów piechoty, w tym pięć batalionów fizylierów (łącznie około 13 000 żołnierzy), 27 szwadro-nów kawalerii (4200 żołnierzy) oraz 60 dział (artyleria polowa: 12 armat sześcio-funtowych pieszych i 12 armat sześciofuntowych konnych; artyleria batalionowa: 12 armat sześciofuntowych i 24 armaty trzyfuntowe). łącznie więc sprzymierzeni mogli dysponować około 28 000 żołnierzy, z czego do boju mogli zapewne wysta-wić przynajmniej 25 000, i 114 działami89 .

Plan szyku armii rosyjsko-pruskiej został przygotowany przez generała Pistora, który jak na wielbiciela Fryderyka ii przystało, rozstawił oddziały w sposób typo-wy dla sztuki wojennej połowy Xviii w.90 Lewe skrzydło zajmowała kawaleria ro-

przed pierwszą linią, na dominującym nad przyszłym polem bitwy wzgórzu 317. Przeczą jednak temu wspomnienia Pontanusa, który wymienił trzy małe baterie ustawione od le-wego skrzydła do środka polskiego szyku. zob.: S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 163. Por.: Relacje Jana Christiana Pontanusa, s. 246.

85 W batalionach kosynierskich co najwyżej pierwszy szereg był uzbrojony w broń palną. Nato-miast część żołnierzy z trzeciego szeregu w batalionach regimentów regularnych uzbrojono w broń drzewcową. zob.: k. Bauer, Wojsko koronne, s. 273.

86 z. Walter-Janke, Bitwa pod Szczekocinami, s. 179.87 Takie ustawienie wojsk sojuszniczych przeczy tezie o obsadzeniu Przybyszewa przez dwa

polskie bataliony.88 zazwyczaj podaje się zawyżoną liczbę 70 dział: 44 polowych i 26 batalionowych, zapomina-

jąc zapewne o stratach poniesionych przez Rosjan pod Racławicami.89 S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 164–165; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu,

s. 260.90 z. Walter-Janke, Bitwa pod Szczekocinami, s. 177, 180.

MaCIeJ trąBsKI80

syjska (20 szwadronów i 12 sotni), a prawe – pruska (20 szwadronów). W centrum stała piechota ustawiona w dwóch rzutach: w pierwszej linii na prawym skrzydle dziewięć batalionów pruskich, a na lewym siedem i pół batalionu rosyjskiego, na-tomiast w drugiej linii na prawym skrzydle sześć batalionów pruskich, a na lewym także sześć batalionów rosyjskich. Dodatkowo przed prawym skrzydłem całego szyku ustawiona była pruska straż przednia, przewidziana do zapoczątkowania manewru obejścia polskiej lewej flanki, a złożona z trzech batalionów fizylierów, czterech szwadronów huzarów i czterech dział sześciofuntowych artylerii konnej. Natomiast w rezerwie za środkiem szyku umieszczono 14 szwadronów kawale-rii rosyjskiej. Artyleria polowa rosyjska podzielona była na pięć baterii: dwie na skrzydłach piechoty, dwie ustawione pomiędzy piechotą Rachmanowa i Apraksina oraz Apraksina i Chruszczowa oraz jedna przed środkiem szyku. Natomiast artyle-ria pruska podzielona była na trzy baterie: dwie złożone z armat sześciofuntowych polowych, ustawione na skrzydłach swojej piechoty, a trzecia złożona z 12 armat sześciofuntowych piechoty przed środkiem szyku91. Poza tym bateria artylerii kon-nej podzielona była na dwie półbaterie – jedna znajdowała się przy przedniej stra-ży, a druga przy kawalerii prawego skrzydła. Armaty trzyfuntowe znajdowały się pomiędzy batalionami92. zatem obie strony przyjęły typowy osiemnastowieczny szyk bitewny, z piechotą w dwóch rzutach w centrum i kawalerią na skrzydłach oraz z niewielką rezerwą po stronie sprzymierzonych, złożoną z kawalerii za środ-kiem szyku.

Bitwa rozpoczęła się około godziny 11 od wzajemnego ostrzału artyleryjskiego, przy czym początkowo większość dział rosyjskich i pruskich nie donosiła, a na-stępnie przenosiła – jednak jedna z pierwszych kul trafiła (po rykoszecie?) generała Józefa Wodzickiego, urywając mu głowę. W tym czasie polskie działa strzelały dużo celniej, zadając straty piechocie pruskiej93. Dlatego też wojska Fryderyka Wil-helma ii zmuszone zostały do przedwczesnego skrócenia dystansu, aby wyjść spod niszczącego je ostrzału oraz umożliwić piechocie podjęcie walki ogniowej. Prusa-cy zamierzali wykorzystać przewagę wynikającą z ich dłuższego szyku i eszelona-mi obejść polskie lewe skrzydło, a następnie atakiem z tej flanki zrolować obronę oddziałów kościuszki. Szybko zepchnęli polskie oddziały – strzelcy wycofali się

91 Pistor wymienił tylko dwie sześciodziałowe baterie armat sześciofuntowych na skrzydłach szyku piechoty, lecz z relacji kapitana Jan Christiana Pontanusa wynika, że przed środkiem szyku znajdowała się trzecia bateria pod jego dowództwem, złożona z sześciofuntowych ar-mat batalionowych. zapewne została ona sformowana bez wiedzy kwatermistrza armii rosyj-skiej, w czasie rozwijania szyku bojowego. zob.: J. J. Pistor, Pamiętnik, s. 142; Relacje Jana Christiana Pontanusa, s. 246–247.

92 [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 40; J. J. Pistor, Pamiętnik, s. 140–142; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 266.

93 Raport Tadeusza Kościuszki, s. 221; Rapport Tadeusza Kościuszki, s. 2; S. Wodzicki, Wspo-mnienia, s. 366; J. J. Pistor, Pamiętnik, s. 145; F. Paszkowski, Dzieje, s. 103.


ze wsi Wywła do znajdującego się za nią niewielkiego lasku, a kawaleria zapewne stanęła z tyłu za lasem94. Dalszy atak pruskich oddziałów torowany był początko-wo przez baterię złożoną z 12 armat sześciofuntowych batalionowych, do której następnie dołączyły obie baterie skrzydłowe sześciofuntowych armat polowych. Flanki utworzonej w ten sposób „wielkiej baterii”, pod dowództwem kapitana Jana Christiana Pontanusa, osłaniały armaty trzyfuntowe dwóch stojących za nią regi-mentów. Najpierw artyleria pruska strzelająca kartaczami zmusiła do zejścia z linii bojowej polskie baterie z lewego skrzydła i z centrum, a następnie zaczęła ostrzeli-wać pozbawioną wsparcia ogniowego piechotę, co zaczęło powodować straty w jej szeregach95 .

Sytuację tę próbowała wykorzystać piechota pruska, ruszając do ataku. kiedy jednak bataliony regimentu szefostwa generała karla Friedricha klimkowströma wyminęły działa kapitana Pontantusa, te musiały zamilknąć, co wyzyskała polska artyleria, ponownie zajmując pozycje. Salwy kartaczami zdziesiątkowały pruskie bataliony, które – zmieszane – zaczęły się wycofywać. Tym razem kościuszko za-mierzał „profitować” i wyprowadził kontratak, w którym uczestniczył 2. regiment piechoty (prowadzony przez majora konstantego Lukke) i 1. regiment grenadierów krakowskich. udało się im zdobyć trzy armaty trzyfuntowe (regimentu szefostwa generała lejtnanta Wilhelma Friedricha Schwerina) osłaniające flankę baterii ka-pitana Pontanusa, lecz kilka salw sześciofuntowych armat tym razem polską pie-chotę zmusiło do odwrotu. za cofającymi się w nieładzie polskimi oddziałami do ponownego ataku poszły bataliony regimentów klimkowströma i Schwerina, które skłoniły kościuszkę do odwrotu na nową pozycję obronną96 .

Po odparciu polskiego kontrataku, co nastąpiło około godziny 13, Naczelnik podjął decyzję o przerwaniu bitwy, oderwaniu się od nieprzyjaciela i rozpoczę-ciu odwrotu w kierunku Warszawy. Manewr ten rozpoczęto od wycofania lewego skrzydła, które nie było w tym momencie w kontakcie bojowym z nieprzyjacie-

94 Relacje Jana Christiana Pontanusa, s. 246. Według Walter-Jankego w tym czasie batalion 4. regimentu wycofał się z Wywły do lasku znajdującego się na lewej polskiej flance. Jednak piechota liniowa w lesie traciłaby zdolność do skutecznej walki, ze względu na wyszkolenie, jakie posiadała. Natomiast 9. regiment, znajdujący się jakoby jednym batalionem w Przyby-szewie, a drugim, rozrzuconym w tyralierę, na południe od tej wsi, miał się wycofać bez walki i przejść do odwodu. Jednak taki manewr był przy ówczesnej taktyce niewykonalny – w szy-ku musiałaby się znajdować duża przerwa, przez którą przejść miałby ów regiment. zob.: z. Walter-Janke, Bitwa pod Szczekocinami, s. 204.

95 [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 40; Relacje Jana Christiana Pontanusa, s. 246; z. Walter- -Janke, Uderzenie od zachodu, s. 269–270.

96 Raport Tadeusza Kościuszki, s. 221; Relacje Jana Christiana Pontanusa, s. 247; S. Wodzicki, Wspomnienia, s. 367; F. Paszkowski, Dzieje, s. 103–104. Według Waltera-Jankego 2. regi-ment piechoty prowadził do ataku generał Wodzicki, który w jego trakcie zginął. Stoi to jednak w sprzeczności z informacjami z pamiętnika Stanisława Wodzickiego. zob.: z. Wal-ter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 270. Por.: S. Wodzicki, Wspomnienia, s. 366.

MaCIeJ trąBsKI82

lem97. Jednak w trakcie realizacji tego manewru Naczelnik dostrzegł lukę w ugru-powaniu nieprzyjaciela, która powstała w wyniku opóźnienia wejścia na linię bo-jową oddziałów rosyjskich lub przedwczesnego rozpoczęcia ataku przez oddziały pruskie, potęgowaną przez nadmierne wyciągnięcie prawego skrzydła realizujące-go manewr ataku eszelonami. Dodatkowo lewe skrzydło szyku pruskiego nie mia-ło osłony artyleryjskiej, oprócz trzyfuntowych armat batalionowych, gdyż bateria artylerii polowej najpierw weszła w skład „wielkiej baterii” kapitana Pontantusa, a następnie „pozostała w tyle z powodu zmęczenia koni”98 .

kościuszko postanowił więc wykorzystać nadarzającą się okazję i uderzyć kil-koma batalionami na odsłonięte skrzydło pruskiego ugrupowania – zgodnie z zasa-dą: „kto próbuje okrążyć przeciwnika, sam ryzykuje okrążenie”. Do ataku rzucone zostały oddziały z centrum i z prawego skrzydła szyku piechoty. znajdujące się w drugiej linii bataliony kosynierów (bataliony dwóch regimentów grenadierów krakowskich oraz bataliony grenadierów lubelskich i sandomierskich) sformowały kolumny i prawdopodobnie weszły pomiędzy stojące w pierwszej linii bataliony regularnej piechoty, rozwinięte w szyku liniowym – w ten sposób sformowano szyk uderzeniowy przypominający francuski ordre mixte. W intencji kościuszki szarża ta miała zapewne powtórzyć sukces spod Racławic. Niestety, atak prowadzony był wolno, część oddziałów dodatkowo weszła prosto pod lufy 12 armat kapitana Pon-tantusa, pozostałe zaś po minięciu jego baterii zostały ostrzelane z flanki przez trzy armaty trzyfuntowe, a od frontu przez piechotę. W wyniku ponoszonych strat z szyku zaczęli się wyłamywać kosynierzy, uciekając spomiędzy batalionów regu-larnej piechoty. Porządek próbował jeszcze zaprowadzić generał Jan Grochowski, lecz zginął trafiony kulą armatnią. Tym samym atak polskiej piechoty ponownie załamał się w ogniu artylerii pruskiej99 .

Jednocześnie Rosjanie, widząc powstałe zagrożenie, wysłali do ataku 14 szwa-dronów stojących w odwodzie, wspartych przez kilka szwadronów pruskich, przy-byłych wcześniej z prawego skrzydła dla zabezpieczenia powstałej luki. Szarża ta spadła na prawoskrzydłowe bataliony, ale te bez trudu odparły ją ogniem karabi-nów regularnej piechoty lub zatrzymały na kosach i pikach batalionów kosynier-skich. kilku szwadronom rosyjskim udało się jednak obejść prawą flankę i wejść na tyły 1. regimentu. Ten co prawda sprawnie sformował czworoboki, lecz artyleria znajdująca się z tyłu (na pozycjach wyjściowych) postanowiła ogniem odeprzeć rosyjską jazdę – niestety, salwa kartaczy dosięgła również polskich piechurów.

97 J. J. Pistor, Pamiętnik, s. 146; Relacje Jana Christiana Pontanusa, s. 247; F. Paszkowski, Dzieje, s. 104; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 270.

98 J. J. Pistor, Pamiętnik, s. 146; Relacje Jana Christiana Pontanusa, s. 247; F. Paszkowski, Dzieje, s. 104; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 270–271.

99 Raport Tadeusza Kościuszki, s. 221–222; Relacje Jana Christiana Pontanusa, s. 247–248; [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 40; F. Paszkowski, Dzieje, s. 104; z. Walter-Janke, Uderze-nie od zachodu, s. 271.


To spowodowało, że czworobok jednego batalionu zostały niejako „otwarty”, co wykorzystali Rosjanie, rozbijając go – drugi batalion wycofał się bez większych strat100 .

Sytuację uratowała polska kawaleria prawego skrzydła, która przeprowadziła spóźnione przeciwnatarcie. Doszło do straciła dużej masy jazdy, gdyż do ataku ruszyła również rosyjska kawaleria lewego skrzydła (a przynajmniej oddziały z pierwszej linii: pułk dragonów smoleńskich i kozacy). Według Denisowa tłok był tak duży, że trudno było używać szabli w walce. Wówczas też prawdopodobnie został ranny generał Madaliński. Część polskich szwadronów została zaskoczona przez kozaków atakujących z flanki, wskutek czego cofnęły się one pod osłonę pie-choty, która ogniem karabinów odparła Dońców. Ostatecznie jednak polska kawa-leria odepchnęła szwadrony nieprzyjaciela i osłoniła powrót piechoty na pozycje wyjściowe, dzięki czemu zapobiegła nieuchronnej klęsce101 .

W tym czasie kościuszko zarządził już ostateczny odwrót. Osłaniał go książę eustachy Sanguszko i generał Michał kamieński, stojący na czele i Wielkopolskiej BkN i 5. PPS. Powstrzymali oni pościg kawalerii sprzymierzonych, która mogła zadać polskim oddziałom duże straty, gdyż wiele jednostek piechoty wycofywało się w stanie rozprzężenia. W dalszej części odwrotu w straży tylnej znajdowała się również artyleria, zapewne osłaniana przez oddział piechoty. Dodać należy, że Fryderyk Wilhelm ii nakazał prowadzić pościg jedynie w obrębie pola bitwy (ze względu na zmęczenie pruskich żołnierzy), a generał Denisow wysłał kilka batalio-nów piechoty rosyjskiej oraz jazdę rosyjską i pruską tylko 2 wiorsty dalej – do wsi Słupia. Następnie jedynie kozacy do wieczora pozostawali w kontakcie z polską strażą tylną102 .

Według raportu Tadeusza kościuszki, w bitwie pod Szczekocinami Polacy stra-cili około 1000 żołnierzy zabitych i rannych oraz osiem dział. Natomiast według Fryderyka Wilhelma ii było to 2500 ludzi, w tym 1250 zabitych, 750 rannych i 500

100 Raport Tadeusza Kościuszki, s. 222; [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 40–41; J. J. Pistor, Pamiętnik, s. 146; S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 168; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 271. Według kierzkowskiego rozbite zostały oba bataliony, w wyniku czego regi-ment stracił wielu jeńców oraz oba sztandary. zob.: [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 40–41.

101 [A. Денисов], Записки, s. 392; [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 41; z. Walter-Janke, Ude-rzenie od zachodu, s. 270–271. Co ciekawe, o szarży kawalerii z lewego skrzydła nic nie wspomniał Pistor. zob.: J. J. Pistor, Pamiętnik, s. 146. Według Waltera-Jankego dopiero po odparciu szarży rosyjskiej jazdy miał nastąpić atak polskiej piechoty na lewe skrzydło prus-kiego szyku, który został odparty ogniem artylerii. Wydaje się jednak mało prawdopodobne, aby kościuszko był aż tak zdeterminowany i nie liczył się z konsekwencjami przedłużania starcia.

102 List pisany z obozu pod Gołkowem 1794 r. z głównej kwatery Naczelnika Kościuszki, przez officera artylleyii koronnej Idzińskiego, „Pszczółka krakowska” 1822, t. 1, s. 90; J. J. Pistor, Pamiętnik, s. 146–147; e. Sanguszko, Eustachego Sanguszki Pamiętnik, s. 31–32; S. Wodzic-ki, Wspomnienia, s. 368, 371; S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 169.

MaCIeJ trąBsKI84

wziętych do niewoli, oraz 17 utraconych dział. Jeśli chodzi o straty ludzkie, wydaje się, że bliższe rzeczywistości są dane pruskie niż polskie, które były obliczone na złagodzenie wydźwięku poniesionej klęski. Straty pruskie historycy polscy oce-niają na około 600 ludzi, natomiast rosyjskie są trudne do oszacowania; ponieważ wzięli oni udział tylko w starciu kawalerii, były one zapewne niewielkie103 .

Po przegranej pod Szczekocinami kościuszko wycofał swoje wojska do kielc, a następnie ruszył w kierunku Warszawy (kraków został zajęty przez wojska pru-skie)104. W dniu 19 czerwca przeprawił korpus przez Pilicę i nawiązał kontakt z ge-nerałem Józefem zajączkiem, który wycofywał się z Lubelszczyzny po porażkach poniesionych w bitwach pod Dubienką (3 czerwca) i pod Chełmem (8 czerwca), oraz z generałem Stanisławem Mokronowskim, dowodzącym na terenie Mazow-sza. kilka dni później rozpoczął przygotowania do działań mających na celu obro-nę stolicy105 .

Reasumując, Najwyższy Naczelnik Siły zbrojnej Narodowej Tadeusz kościusz-ko nie był innowatorem w dziedzinie strategii. Na przykładzie jego działań od 24 kwietnia do 6 czerwca widać, że przede wszystkim stosował się do utartych schema-tów: silna osłona ze wszystkich kierunków, skąd mogło grozić niebezpieczeństwo, a poprzez to nieumiejętność korzystania z położenia środkowego, oraz działanie zwartym korpusem, mimo że była możliwość utrzymania podziału na dwie dywizje. Oczywiście było to częściowo wymuszone przez działania nieprzyjaciela (odesłanie oddziałów Haumana i Wedelsteda na Lubelszczyznę) oraz przez brak umiejętności dowódczych wyższych oficerów i słabe wyszkolenie żołnierzy (likwidacja podziału na dwie dywizje). Po odwrocie spod Szczekocin kościuszko zademonstrował, że potrafi zaplanować działania kilku dywizji – trzech w czasie działań opóźniających na dalekim przedpolu Warszawy (7–10 lipca), a następnie dwóch w czasie wyprawy przeciw generałowi iwanowi Fersenowi pod Maciejowice (9–10 października). Nie-stety, w drugim z podanych przykładów manewry zakończyły się porażką. Przede wszystkim jednak Naczelnik przez całe powstanie rozdrabniał swoje siły, przez co działania z pozycji centralnej (Warszawa) były nieskuteczne.

W skali taktycznej kościuszko w zasadzie działał zgodnie ze schematem szyku liniowego, chociaż modyfikował go w zależności od sił, jakimi dysponował, i od terenu, na jakim przychodziło mu walczyć – np. pod Szczekocinami ustawił woj-sko w dwie linie, ale co najmniej 2/3 kawalerii umieścił na prawym skrzydle, przez

103 Raport Tadeusza Kościuszki, s. 222; [J. F. kierzkowski], Pamiętnik, s. 41; J. zajączek, Hi-storja, s. 39–40; F. Paszkowski, Dzieje, s. 104; S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 169; z. Walter-Janke, Uderzenie od zachodu, s. 272–273; B. Szyndler, Powstanie kościuszkow-skie, s. 185–188.

104 e. Sanguszko, Eustachego Sanguszki Pamiętnik, s. 32; B. Szyndler, Powstanie kościuszkow-skie, s. 188–190, 195–196.

105 S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 229–233; B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie, s. 190.


co dużo mniejsze lewe skrzydło pozostało niezauważone przez niektórych uczest-ników bitwy, a przede wszystkim przez opisujących starcie historyków106 . Jedno-cześnie, zgodnie z francuską szkołą, starał się stosować kolumny szturmowe pie-choty, formując je z batalionów kosynierskich, wspieranych w czasie ataku przez piechotę regularną w szyku liniowym. ze względu jednak na brak umiejętności poprowadzenia kolumn przez dowódców średniego szczebla, a przede wszystkim ze względu na brak odpowiedniego wsparcia ogniowego w postaci silnej tyraliery strzeleckiej lub wielkiej baterii artyleryjskiej, atak w ich wykonaniu zakończył się porażką w bitwie pod Szczekocinami, a później również pod Maciejowicami.

MaCIeJ trąBsKI

BattLe oF szCzeKoCINy (6 JuNe 1794) agaINst tHe BaCKgrouNd oF MILItary art oF tHe seCoNd HaLF oF tHe 18tH CeNtury

s u M M a r y

european military art of the second half of the 18th century was considerably influenced by wars of that time, and in particular the victories of the Prussian army under the leadership of Frederick ii. That is why his training methods, keeping military drill and military tactics set an example for the majority of armies in europe. it was reflected in rules and instructions where Prussian solutions were copied and discussions on the Prussian tactics led during the Silesian wars. However, apart from the Prussian school, there was also the French one characterised by ideas aiming at making its military strategy more flexible and its tactics easier. it was to be achieved by forming autonomous infantry and cavalry divisions, and using attacking infantry columns during a battle.

During the kościuszko insurrection the army of the Commonwealth of Poland was fighting according to the arcanes of West-european military art. The training of the Polish forces was based on Prussian rules with the elements of French influence regarding its tac-tics – an attacking infantry column. it could be seen in the way Tadeusz kościuszko led his army from 24 April to 5 June, and during the battle of Szczekociny on 6 June 1794.

Translated by Ewa Haberko

106 W bitwie pod Maciejowicami kościuszko w centrum wystawił tylko jedną linię piechoty, za którą umieścił odwód złożony z piechoty i kawalerii. Wiązało się to nie tylko ze szczupłością posiadanych sił, lecz także z podmokłym terenem, zabezpieczającym przed frontalnym ata-kiem Rosjan.


tadeusz srogoszCzęstoCHowa

oPIeKa sPoŁeCzNa I zdrowotNa w CzasIe PowstaNIa KośCIuszKowsKIego

Problemem opieki społecznej i zdrowotnej w czasie powstania kościuszkow-skiego zajmowało się już wielu autorów. ich uwagę, co jest oczywiste, zwróci-ło zwłaszcza funkcjonowanie sanitariatu wojskowego. Przegląd piśmiennictwa w tym zakresie zacząć wypada od dzieła wybitnego historyka i filozofa medycyny Franciszka Giedroycia o służbie zdrowia w dawnym Wojsku Polskim1. z racji prze-krojowego charakteru pracy wiadomości o sanitariacie wojskowym są rozproszone i wycinkowe. Jeszcze bardziej wycinkowe, czasem zaś bałamutne informacje za-wiera zarys wojskowej służby zdrowia z 1974 r. czterech autorów: Stefana Wojtko-wiaka, Jana Talara, Witolda Majewskiego i Feliksa Piotrowskiego2. O zaopatrzeniu sanitarno-farmaceutycznym napisał niezbyt solidną od strony warsztatu histo-rycznego rozprawę habilitacyjną (nie została opublikowana) Henryk Pankiewicz3 . Przez kilkadziesiąt lat biografistyką wojskowo-lekarską i powstańczymi sanita-riatami interesował się Witold Lisowski, publikując liczne, aczkolwiek z dużymi brakami źródłowymi i piśmienniczymi oraz charakterystycznymi dla środowiska historyków wojskowości usterkami warsztatowymi4 artykuły na ten temat, głównie

1 F. Giedroyć, Służba zdrowia w dawnem Wojsku Polskiem, Warszawa 1927.2 S. Wojtkowiak i in., Zarys dziejów wojskowej służby zdrowia, Warszawa 1974.3 H. Pankiewicz, Służba zdrowia i zaopatrzenie sanitarno-farmaceutyczne w powstaniu ko-

ściuszkowskim w 1794 r., łódź 1976 (maszynopis pracy habilitacyjnej w Bibliotece Głównej uniwersytetu Medycznego w łodzi).

4 Jerzy Maroń z właściwą sobie ostrością wypowiedzi ocenił łamanie przez środowisko woj-skowo-historyczne rygorów klasycznego warsztatu historyka: „Nie anachronizm, lecz po-wierzchowna kwerenda w źródłach i literaturze, chaos konstrukcyjny i koncepcyjny, niepo-radność językowa i swoiste pustosłowie to zasadnicze cechy powstałych prac. Na domiar złego pojawiło się nowe zjawisko pozorowania erudycji i symulowania znajomości przyta-czanych prac. Co gorsza, zjawisko to dotyczy także opracowań wykształconych we własnej

tadeusz srogosz88

w czasopiśmie „Lekarz Wojskowy”. W rezultacie w 2006 r. Witold Lisowski wydał książkę o polskiej służbie zdrowia w powstaniach narodowych, w której pierwszy rozdział poświęcony został powstaniu kościuszkowskiemu (w tym znaczącą część zajęły biografie lekarzy – uczestników powstania)5. O działalności administracji w opiece społecznej i zdrowotnej ludności cywilnej w czasie powstania kościusz-kowskiego pisał w rozprawie habilitacyjnej Tadeusz Srogosz6. Ponadto o opiece społecznej i zdrowotnej w czasie powstania kościuszkowskiego pisali autorzy na marginesie badań dziejów wojskowych insurekcji i postaci Naczelnika (Wacław Tokarz, Bartłomiej Szyndler, Andrzej zahorski, krzysztof Bauer) lub dziejów szpi-talnictwa (zofia Podgórska-klawe).

Stan badań nad opieką społeczną i zdrowotną w czasie powstania kościusz-kowskiego charakteryzuje się zatem fragmentarycznością, jednostronnością ujęć, wpisaniem zagadnienia w szersze ujęcia syntetyczne, czasem zaś nieporadnością warsztatu historycznego. Nasuwa się postulat podjęcia kompleksowego badania tego zagadnienia w celu zebrania dotychczasowej wiedzy, uporządkowania jej, skorygowania usterek merytorycznych oraz wykonania dalszych kwerend źródło-wych, zwłaszcza w zakresie sanitariatu wojskowego (np. zespół archiwalny Mili-taria z Jabłonny w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie). Niniejsze opracowanie nie pretenduje do pełnego i gruntownego przedstawienia opieki spo-łecznej i zdrowotnej w czasie powstania kościuszkowskiego, zaledwie podsumo-wując dotychczasowe ustalenia faktograficzne i interpretacyjne oraz zarysowując kierunki dalszych badań w tym zakresie.

ustrój władz powstania kościuszkowskiego zdeterminowany był celami wal-ki zbrojnej. Po zwycięstwie insurekcji warszawskiej utworzono Radę zastępczą Tymczasową. Magistratura ta ustanowiła 25 kwietnia 1794 r. komisariat Wo-jenny, w której to strukturze działał m.in. Departament Broni i Lazaretów7 oraz Wydział Policyjny. Od 27 kwietnia 1794 r. Wydział Policyjny miał egzekuty-wę w postaci Dyrekcji Wykonawczej, składającej się z dyrektora Wincenta ko-złowskiego i 22 asesorów, rekrutujących się z dawnych urzędników policyjnych i skarbowych oraz prowizorów szpitalnych (m.in. Wiktor Loga, Samuel Tolkmit, Andrzej Plath, Andrzej Montreulle, Wojciech kujawski, Bogumił Bergen, Sta-

wojskowej uczelni humanistów wojskowych. W skrajnych przypadkach nie sposób określić ich inaczej niż kuriozami”; J. Maroń, O osobliwościach polskiej historii wojskowości, Wro-cław 2013, s. 277–278.

5 W. Lisowski, Polska służba zdrowia w powstaniach narodowych 1794–1944, t. 1, Warszawa 2006, s. 23–72.

6 T. Srogosz, Problemy sanitarno-zdrowotne w działalności administracji Rzeczypospolitej w okresie stanisławowskim, łódź 1993, s. 414–423.

7 B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994, s. 146.

oPIeKa sPoŁeCzNa I zdrowotNa 89

nisław Lubański)8. Rada zastępcza Tymczasowa ustanowiła 25 kwietnia 1794 r. Deputację do Dozoru nad Więźniami, w której zasiadali m.in. medycy: Walen-ty Gagatkiewicz, Piotr Franciszek Julian Maignain, Franciszek ksawery Wasi-lewski, Hiacynt (Jacek August) Dziarkowski, Jan Weylib. Ponadto w tej decyzji wspomniano: „Gdyby zaś usługa ta publiczna więcej osób sztuki lekarskiej i chi-rurgicznej wyciągać będzie, JPP. lekarze do tej publicznej wysługi innych stanu swego zwołać są umocowani”9. Część osób wyraziła dobrowolnie chęć współ-pracy, np. chirurgo-medyk Weylib10. W celu opieki nad ludźmi poszkodowany-mi przez wojnę zorganizowano Deputację Ratunkową, której przewodniczącym został ksiądz Onufry kopczyński11 .

Naczelnik Tadeusz kościuszko 28 maja 1794 r. powołał Radę Najwyższą Na-rodową w składzie ośmiu radców, którzy pełnili funkcje kierowników resortów. Jej Wydział Potrzeb Wojskowych upoważnił 4 czerwca 1794 r. zastępcę radcy Wa-silewskiego do inspekcji lazaretów, a w końcu tego miesiąca zapoznał się z jego spostrzeżeniami i wnioskami12. z kolei 12 lipca 1794 r. zapadła ostateczna decyzja o ustanowieniu Dyrekcji ekonomicznej Lazaretowej, w której zasiadali m.in. An-drzej Montreulle i doktor Hiacynt Dziarkowski (przewodniczącym został Wasilew-ski)13. Wydział Potrzeb Wojskowych nakazał Dyrekcji, aby wybrała ze swojego grona dwóch przedstawicieli do rewizji lazaretów. Dyrekcja napotkała wiele barier w swojej działalności, wynikających głównie z niedostatecznych funduszów. Dnia 12 sierpnia 1794 r. Rada Najwyższa Narodowa utworzyła nowy organ w postaci Deputacji do Rewizji Lazaretów. Między tymi dwoma instytucjami powstał kon-flikt kompetencyjny. Widząc to, a także nikłe rezultaty działań w zakresie opieki nad rannymi żołnierzami, 21 września 1794 r. z obozu pod Mokotowem kościusz-

8 W. Bartel, Ustrój władz cywilnych powstania kościuszkowskiego, Wrocław 1959, s. 54; A. za-horski, Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów, Warszawa 1959, s. 256; T. Srogosz, Problemy, s. 415; Akty powstania Kościuszki (dalej: APK), t. 1, wyd. S. Askenazy, W. Dzwonkowski, kraków 1918, s. 58.

9 APK, t. 1, s. 47.10 Ibidem, t. 1, s. 39; APK, t. 2, wyd. S. Askenazy, W. Dzwonkowski, kraków 1918, s. 294.11 W. Bartel, Ustrój, s. 150; A. zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa

1985, s. 260–261; J. Dudziński, Duchowieństwo i religia za rządów Rady Zastępczej Tymcza-sowej (19 kwietnia – 28 maja 1794 roku), „z Dziejów Prawa. Prace Naukowe uniwersytetu Śląskiego” 2009, t. 2(10), s. 95.

12 F. Giedroyć, Służba zdrowia, s. 199.13 Ibidem, s. 141; W. Lisowski, Polska służba zdrowia, s. 540–543; H. Pankiewicz, Służba

zdrowia, s. 62–65; z. Podgórska-klawe, Szpitale warszawskie 1388–1945, Warszawa 1975, s. 125–126; APK, t. 1, s. 428–429. Trudno zrozumieć, dlaczego Witold Lisowski w ostatniej pracy Polska służba zdrowia, s. 25–26 napisał, że Wydział Potrzeb Wojskowych Rady Naj-wyższej Narodowej 13 czerwca 1794 r. uznał za niezbędne powołać Dyrekcję ekonomiczną Lazaretową, skoro we wcześniejszym artykule uznawał datę 12 lipca 1794 r.; idem, Służba zdrowia w powstaniu kościuszkowskim, „Lekarz Wojskowy” R. 41, 1985, nr 7–8, s. 540.

tadeusz srogosz90

ko wydał rozkaz do komendanta sił zbrojnych księstwa Mazowieckiego, generała lejtnanta Józefa Orłowskiego, powołujący oficerską służbę lazaretową14. Wreszcie 2 października Rada Najwyższa Narodowa, stosując się do woli kościuszki, nad-zór nad lazaretami wojskowymi przekazała generałowi Orłowskiemu15 .

Na Litwie władzę przejęła początkowo Rada zastępcza Tymczasowa Wileńska (później zmieniono nazwę na Rada Najwyższa Narodu Litewskiego). Dnia 28 maja 1794 r. ukonstytuowała się Deputacja Centralna Wielkiego księstwa Litewskiego. W decyzjach o utworzeniu władz powstańczych brakowało zadań zdrowotnych. Podobnie przedstawiały się kompetencje komisji porządkowych16. Administracja nie była w stanie zatrudnić wszystkich urzędników17 .

Wraz z rozwojem sytuacji organizowano wojskową służbę zdrowia. Miała ona ważne zadania w czasie wojny. Prawdopodobnie zginęło wówczas około 20 000 żołnierzy (15 000 poległych i zamordowanych, głównie na Pradze, oraz 5000 zmarłych na skutek ran i chorób), a chorych mogło być do 10 000 ludzi18. Po samej insurekcji warszawskiej, która trwała przecież zaledwie dwa dni, straty po stro-nie polskiej wynosiły: 507 zabitych i 437 rannych (żołnierze garnizonu warszaw-skiego) oraz 600–700 zabitych i 1200–1400 rannych (ludność cywilna), po stronie rosyjskiej zaś 2265 zabitych oraz 161 oficerów i 1764 szeregowych wziętych do niewoli (są to dane niepełne)19. Brak jest danych odnośnie do rannych i chorych jeńców rosyjskich, których też przecież trzeba było leczyć.

Generalnym sztabsmedykiem kościuszko mianował 27 marca 1794 r. wybit-nego chirurga i profesora Szkoły Głównej koronnej w krakowie Rafała Czernia-kowskiego, z którym uczęszczał do szkół w Lubieszowie20. Nieznane są powody, dlaczego Czerwiakowski nie podjął obowiązków lub nie kontynuował działal-ności. Być może nie chciał wyjeżdżać z krakowa i porzucać dotychczasowych obowiązków. Od połowy lipca generalnym sztabsmedykiem został doktor Hia-cynt Dziarkowski, natomiast od 2 lipca 1794 r. generalnym sztabschirurgiem był

14 H. Pankiewicz, Służba zdrowia, s. 75; B. Szyndler, Instrukcja do inspekcji lazaretów z czasu powstania kościuszkowskiego, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 1991, t. 54, nr 3–4, s. 185–187.

15 Na tej podstawie Franciszek Giedrojć wnioskował, że Dyrekcja ekonomiczna Lazaretowa i Deputacja do Rewizji Lazaretów zakończyły swoją działalność; F. Giedroyć, Służba zdro-wia, s. 146.

16 W. Bartel, Ustrój, s. 85–104; A. Wilkoszewski, Komisje porządkowe koronne za powstania kościuszkowskiego, „Przegląd Historyczny. Seria ii” 1929, t. 8 (ogólnego zbioru t. 28), z. 2, s. 219–286.

17 A. zahorski, Warszawa, s. 259–260.18 Powstanie kościuszkowskie 1794. Dzieje militarne, t. 2, red. T. Rawski, Warszawa 1996,

s. 390. 19 W. Tokarz, Insurekcja warszawska 17 i 18 kwietnia 1794 r., Warszawa 1950, s. 255–258.20 APK, t. 3, wyd. W. Dzwonkowski, e. kipa, R. Morcinek, Wrocław–kraków 1955, s. 99;

B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko 1746–1817, Warszawa 1991, s. 187.


Piotr Maignon21. Franciszek Giedroyć podał informację, że 10 października 1794 r. generalny sztabschirurg Jan Gotfryd Stoll odebrał rozkaz, aby delegował na rogatki Wolskie chirurga do segregowania rannych i odsyłania do właściwego lazaretu22 . Powstaje pytanie: czy nastąpiła zmiana na tej funkcji, czy Stolla tytułowano we-dług jego funkcji, którą sprawował wcześniej?

krzysztof Bauer przedstawił teoretyczną organizację opieki medycznej w jed-nostkach23. Według niego każdej kompanii lub szwadronowi przysługiwał etatowo jeden felczer lub chirurg. Regiment, pułk, brygada i samodzielny batalion miały zagwarantowany etat dla własnego szefa służby zdrowia. W piechocie nazywano ich regimentschirurgami, a w artylerii i jeździe – sztabschirurgami (w batalionie batalionschirurg lub batalionsfelczer). W wojsku kościuszkowskim powinno być 115 chirurgów i 435 felczerów, a było 50 chirurgów i 214 felczerów.

Stosownie do potrzeb wojennych zajmowano budynki na szpitale wojskowe, organizowano lazarety polowe i dowóz rannych. Po insurekcji warszawskiej na lazarety zajęto arsenał, koszary wojskowe, pomieszczenia klasztorne, pałace, rannych umieszczano w szpitalach, powodując ich przepełnienie. Lazaret ge-neralny utworzono na podstawie uchwały Rady zastępczej Tymczasowej z 27 kwietnia 1794 r., początkowo w pałacu Branickich na Nowym Świecie, później przydzielono także inne budynki na pomieszczenia szpitalne: Teatr Publiczny, pa-łac Ogińskich, budynek misjonarzy przy ul. Świętokrzyskiej. W sierpniu 1794 r. urządzono lazarety w koszarach gwardii pieszej koronnej, w pałacu Radziwiłłów, w pałacu Teppera, próbowano też w koszarach gwardii konnej litewskiej. Śmier-telność była duża; brakowało personelu, środków opatrunkowych i lekarstw, re-konwalescenci żyli w trudnym położeniu materialnym. Wacław Tokarz napisał, że „w czasie bitwy warszawskiej pewna ilość kobiet, mężczyzn i dzieci doznała z przerażenia wstrząsu nerwowego i umarła; wiele osób wypadło umieścić u Bo-nifratrów”24. Dnia 26 lipca 1794 r. Wydział Potrzeb Wojskowych przyjął projekt Dyrekcji ekonomicznej Lazaretowej, aby chorych wenerycznie i „świerzbowa-tych” izolować25. Ostatecznie dopiero 26 sierpnia 1794 r. ulokowano ich w szpi-talu św. łazarza.

Już wcześniej, bo 4 lipca 1794 r. Wydział Potrzeb Wojskowych wydał zarzą-dzenie, aby felczerzy zarządzający lazaretami składali codziennie raporty gene-ralnemu sztabsmedykowi Dziarkowskiemu26. Dyrekcja ekonomiczna Lazaretowa

21 F. Giedroyć, Służba zdrowia, s. 20. Tę informację powtórzyli, zresztą bez świadomości, że imiona Hiacynt i Jacek są tożsame, k. Bauer, Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, Warszawa 1981, s. 376, i W. Lisowski, Polska służba zdrowia, s. 24–25.

22 F. Giedroyć, Służba zdrowia, s. 120.23 k. Bauer, Wojsko koronne, s. 376–377.24 W. Tokarz, Insurekcja warszawska, s. 258.25 F. Giedroyć, Służba zdrowia, s. 208.26 Ibidem, s. 198.

tadeusz srogosz92

początkowo miała składać raporty Wydziałowi Potrzeb Wojskowych co pięć dni, ale już wkrótce otrzymała polecenie raportowania także codziennie.

Wraz z kurczeniem się obszaru powstania lazarety ewakuowano bliżej Warsza-wy. Na przykład 19 października 1794 r. major Józef Ciechanowicz27 informował, że przybył do łomży z lazaretem głównym litewskim i z jeńcami rosyjskimi28 . z powodu pilnych potrzeb wojennych, a być może ze względu na trudne warunki w lazaretach, pułkownik Jan Piotr Deskur naglił, aby przyśpieszyć leczenie ofice-rów gwardii pieszej litewskiej29 .

Dzięki badaniom Henryka Pankiewicza znane są wysiłki władz powstańczych i środowiska medycznego w kierunku zaopatrzenia farmaceutycznego30. Przede wszystkim wydano w tym czasie niewielką, zaledwie trzydziestodwustronicową farmakopeę polową autorstwa doktora Dziarkowskiego31. Wymieniono tam specy-fiki, przyporządkowując je do chorób (oczywiście według ówczesnej klasyfikacji), sposób ich przyrządzania, skład, stosowanie itp.

W wydanym 18 września 1794 r. uniwersale zobowiązano komisje porządkowe i magistraty do wybierania zdrowego i czerstwego rekruta32. Jeśli chodzi o genezę orzecznictwa lekarskiego w wojsku polskim, najbardziej istotne jest pytanie: od kiedy przedstawiciele służby zdrowia byli obecni przy werbunku do armii i przy zwolnieniu ze służby wojskowej? Można ewentualnie zapytać inaczej: od kiedy o właściwym doborze mężczyzn do służby wojskowej współdecydował lekarz lub felczer? W uniwersale brak wzmianki o uczestnictwie przedstawiciela służby zdro-wia w czynnościach werbunkowych, aczkolwiek w tym okresie upatrywać należy genezy orzecznictwa lekarskiego w wojsku polskim33 .

27 Według redaktorów spisów oficerów wojska Wielkiego księstwa Litewskiego w 1794 r. Cie-chanowicz był kapitanem; Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1777–1794, t. 2: Wojsko Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, oprac. M. Machynia, v. Rakutis, C. Srzednic-ki, kraków 1998, s. 336. Nie jest wykluczone, że w tym czasie awansował.

28 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Militaria z Jabłonny, nr 197, k. 68–69.

29 Ibidem, nr 197, s. 85.30 H. Pankiewicz, Służba zdrowia, s. 132–168.31 H. Dziarkowski, Farmakopea obozowa i lazaretowa wojska koronnego, Warszawa 1794

(w 2010 r. Muzeum Farmacji Collegium Medicum uniwersytetu Jagiellońskiego wydało faksymile tego dzieła ze wstępem zbigniewa Beli). Tytuł łaciński: Pharmacopea castrensis & nosocomialis exercitus nationalis. Ostatnio od strony stosowania środków uśmierzających ból Farmakopeę omówiła M. J. Turos, „Na trzeźwo” czy jednak ze znieczuleniem. Zaglą-dając do wojskowych farmakopei..., czyli próby odpowiedzi na pytanie, czy w początkach XIX w. chirurdzy wojskowi stosowali leki uśmierzające. Część III, „Medycyna Nowożytna. Studia nad kulturą Medyczną” 2013, t. 19, z. 2, s. 53–55.

32 APK, t. 2, s. 172; k. Bauer, Wojsko koronne, s. 63; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 247.33 Omówienie dyskusji na temat genezy orzecznictwa lekarskiego w: T. Srogosz, Między biolo-

giczną egzystencją człowieka w dziejach a historią nauki, Częstochowa 2003, s. 79–86.


z powodu splotu wypadków wojennych i pełnienia funkcji stolicy państwa najwięcej ucierpiały instytucje dobroczynne w Warszawie. W każdym miejskim szpitalu leżeli ranni, zarządy zostały odcięte od wielu źródeł dochodu, brakowało żywności i potrzebnych materiałów. W raporcie z 31 maja 1794 r. wśród przeby-wających w szpitalu św. łazarza, specjalizującym się w chorobach wenerycznych, wymieniono następujące grupy: ranni podczas rewolucji, jeńcy rosyjscy na kuracji wenerycznej, „osoby krajowe” na kuracji wenerycznej i ubodzy „z funduszu miło-sierdzia”34. Raport zawiera adnotację, że od czasu wyprowadzenia się ze szpitala chirurga Michała Borowskiego leczenie chorych wenerycznie zostało zaniedbane. Sytuacja jeszcze bardziej się pogorszyła, kiedy generał Orłowski zażądał przenie-sienia chorych wenerycznie z lazaretów wojskowych do szpitala św. łazarza35 . Magistrat podjął w związku z tym decyzję o zamknięciu mieszczącej się tam rów-nież szkoły chirurgicznej, co pozwoliło na zwiększenie liczby miejsc36 .

Po upadku powstania stan rannych i chorych znacząco się pogorszył. Nowo utwo-rzona wówczas Dyrekcja Lazaretowa, której prezesem był Ludwik Gutakowski, z charakterystyczną dla epoki retoryką raportowała Magistratowi miasta Warszawy:

Od 4 listopada lazarety opuszczone, że chorzy po kilka dni bez pokarmu, opatrzenia i usługi, na gołej ziemi, bez koszul, we krwi i gnoju, z widokiem trupów nie wynoszo-nych, w przeważającej liczbie obok nich psuć się zaczynających, przerażeni i zarażeni, zbliżali się w bólach, jękach, głodzie i rozpaczy do zgonu, który im szerząca się po ich wnętrznościach lub ranach gangrena przyśpieszała37 .

Po kilku tygodniach energicznych działań Dyrekcji Lazaretowej udało się za-pewnić podstawowe potrzeby rannych i chorych38 .

Toczące się działania wojenne spowodowały, że potrzebna była fachowa i nie-fachowa opieka medyczna. Już 24 marca 1794 r. kościuszko zwrócił się do kobiet, aby przygotowywały szarpie i bandaże39. Rada Najwyższa Narodowa dwukrotnie wydawała rekwizycje do Magistratu miasta Warszawy z żądaniem wezwania le-karzy i chirurgów do opatrywania rannych w lazaretach40. O zatrudnienie medyka wojskowego monitował też kościuszko, co zostało zlecone zastępcy radcy Wasi-lewskiemu41. Rada Najwyższa Narodowa zobligowała Wydział instrukcji:

34 AGAD, Archiwum królestwa Polskiego, nr 236, k. 359.35 APK, t. 2, s. 103.36 z. Podgórska-klawe, Szpitale, s. 127–128.37 AGAD, Warszawa ekonomiczne, nr 1209, k. 337. Podobny stan niedoborów opieki nad ran-

nymi i chorymi przedstawiony jest w rachunkach lazaretowych z Warszawy i kozienic z lat 1794–1795; ibidem, Militaria z Jabłonny, nr 56, s. 2–7.

38 z. Podgórska-klawe, Szpitale, s. 129–130.39 S. Wojtkowiak i in., Zarys dziejów, s. 92; W. Lisowski, Polska służba zdrowia, s. 33.40 APK, t. 2, s. 107, 271–272, 351, 412; AGAD, Warszawa ekonomiczne, nr 1209, k. 206.41 APK, t. 2, s. 343; ibidem, t. 3, s. 37.

tadeusz srogosz94

[...] ażeby do medyków i chirurgów profesorów Akademii Wileńskiej, którzy z miejsca swojego wyjechali, uczynił odezwę, aby powracali do pełnienia swoich obowiązków, a razem dozorem i zarządzaniem szpitalów i lazaretów, mających teraz większą liczbę chorych, zatrudniali się42 .

Dobrowolny akces do działania na rzecz powstania zgłaszali także niektórzy przedstawiciele środowiska medycznego. Oprócz wspomnianego już chirurgo-me-dyka Weyliba i lekarzy warszawskich znane są przykłady postaw obywatelskich w terenie. kościuszko pisał 17 lipca 1794 r. do Wydziału Potrzeb Wojskowych:

Baranek jakiś, w Litwie tak i w koronie dobrze znajomy, teraz z rąk swoich oddał na ofiarę konia dobrego, sztuciec dobry i inne, rekwizytami razem się zapisał, i daruje na ofiarę w Janowie trzy domy okazałe, aptekę porządną i z medykamentami, do tego różne instrumenta do apteki należące, jedzie teraz z Grodna do Wilna i tam się postara, ażeby do Janowa dano ordynans, ażeby teraźniejszej administracji tenże aptekarz ze wszelkimi rekwizytami, medykamentami, razem z aptekarzem, który już trzeci rok koło tego chodzi, tu do Wilna przysłany; tenże Baranek obowiązuje się apteki przy lazarecie wileńskim najporządniej uregulować, i to niemałym pożytkiem skarbu i wygodą dla chorych43 .

z całą pewnością w piśmie mowa jest o doktorze Beranku, przybyłym z Czech, którego w 1784 r. osadził w dobrach janowskich biskup inflancki Józef kossa-kowski, dając mu w mieście mieszkanie i aptekę44. z kolei doktor Antoni Böttman (Bottman) zadeklarował się pozyskiwać saletrę dla potrzeb armii, za co Rada za-Bottman) zadeklarował się pozyskiwać saletrę dla potrzeb armii, za co Rada za-) zadeklarował się pozyskiwać saletrę dla potrzeb armii, za co Rada za-stępcza Tymczasowa wyraziła wdzięczność45 .

Trudno jest ustalić, jak podczas powstania kościuszkowskiego przebiegała linia demarkacyjna między polową służbą zdrowia a potrzebami zdrowotnymi i socjal-nymi ludności cywilnej, które traktowano jako zagadnienie perspektywiczne, do rozwiązania po zwycięstwie. Rada Najwyższa Narodowa wydała 30 maja 1794 r. rekwizycję do władz miejskich Warszawy i urzędów cyrkułowych, aby rozpoczęły swoje czynności według konstytucji Sejmu Czteroletniego46, czyli w istocie obar-czono wyłącznie władze miejskie troską o opiekę społeczną i zdrowotną ludności cywilnej. Powodowało to obieg pism urzędowych między instytucjami, odsyłanie petentów (część memoriałów kierowano bezpośrednio do władz centralnych lub nawet do Naczelnika) i zwłokę w podejmowaniu decyzji. Administracja powstań-

42 Ibidem, t. 1, s. 468.43 Ibidem, t. 3, s. 49.44 Pamiętniki Józefa Kossakowskiego biskupa inflanckiego 1738–1788, wyd. A. Darowski,

Warszawa 1891, s. 163, 169.45 APK, t. 1, s. 57; ibidem, t. 2, s. 298. Wobec braków w uzbrojeniu władze zachęcały ludność

Warszawy do pozyskiwania saletry; S. kieniewicz, A. zahorski, W. zajewski, Trzy powstania narodowe, Warszawa 1992, s. 110.

46 APK, t. 1, s. 210.


cza reagowała tylko w przypadkach natarczywych próśb i w sytuacjach zagrożenia epidemicznego lub epizootycznego.

W okresie wojny ludność cywilna również jest narażona na negatywne skut-ki zdrowotne, w tym zwłaszcza na zagrożenia epidemiczne i epizootyczne. Rada Najwyższa Narodowa, otrzymawszy informację o chorobie (brak precyzyjnego określenia, jakiej) w Garwolinie, zaleciła 15 sierpnia 1794 r. Wydziałowi Potrzeb Wojskowych, aby zatrudnił tam chirurga kozłowskiego (imię nieznane), wyzna-czając mu miesięczne wynagrodzenie oraz oddając pod nadzór komisji Porządko-wej ziemi stężyckiej i powiatu garwolińskiego47. W kontekście trudności finanso-wych władz powstańczych zapowiedź zapłaty chirurgowi jest godna podkreślenia. kilka dni później Rada Najwyższa Narodowa poleciła swojemu pełnomocnikowi w ziemi łukowskiej, Mikołajowi Tomaszewskiemu, rozpoznać charakter zarazy bydła, przesyłając mu tymczasowo trzytomowe dzieło krzysztofa kluka Dyk-cjonarz roślinny48 . W drugiej połowie września 1794 r. naczelne władze zostały zaalarmowane przez rządcę klucza wilanowskiego Chotomskiego, który donosił o epidemii wśród chłopów i zarazie bydła49. Rada Najwyższa Narodowa poleciła komisji Porządkowej księstwa Mazowieckiego sprawdzenie sytuacji na miejscu, a Wydziałowi Potrzeb Wojskowych delegowanie lekarza. informacje Chotomskie-go okazały się jednak nieprawdziwe. Decyzji podjętej przez Radę zastępczą Tym-czasową z 9 maja 1794 r., nakazującej komisji Porządkowej księstwa Mazowiec-kiego spowodowanie zdjęcia z szubienic i pochowania za miastem ciał zdrajców50, nie można uznać za przejaw troski o zabezpieczenie mieszkańców Warszawy przed czynnikami szkodliwymi dla zdrowia, lecz raczej za działanie zmierzające do za-chowania spokoju społecznego.

Władze powstania kościuszkowskiego kontynuowały prace poprzedników w zakresie zwalczania włóczęgostwa i żebractwa. W rezolucji Rady Najwyższej Narodowej do komisji porządkowych z 14 czerwca 1794 r., przygotowanej przez Wydział Porządku, pojawił się wymóg realizacji uniwersałów byłej komisji Policji Obojga Narodów51. Jednak trwająca wojna spowodowała zaostrzenie sformułowań w kierunku utrzymania bezpieczeństwa i porządku na zapleczu działań militarnych oraz środków ostrożności przed działaniami wywiadowczymi nieprzyjaciela. Przy-wrócono paszporty i zarządzono spis ludności w koronie i Wielkim księstwie Li-

47 Ibidem, t. 2, s. 77, 398.48 Ibidem, s. 408.49 Ibidem, s. 168, 430, 434.50 Ibidem, t. 1, s. 127; t. 2, s. 306.51 Ibidem, t. 1, s. 336; t. 2, s. 308–309. Problem ważności w czasie powstania kościuszkow-

skiego dorobku legislacyjnego Sejmu Czteroletniego nie był podnoszony w wypowiedziach przedstawicieli władz. Wydaje się, że najtrafniej ujął to zagadnienie Mirosław Franćić, któ-ry stwierdził, że przepisy Sejmu Czteroletniego stosowano w takim zakresie, w jakim były zgodne z celami powstania; M. Franćić, Insurekcja kościuszkowska, kraków 1988, s. 134.

tadeusz srogosz96

tewskim w celu kierowania próżniaków i włóczęgów do służby wojskowej lub do robót publicznych, a chorych żebraków i okaleczonych do szpitali, zatrudniając ich do pracy użytecznej dla rannych żołnierzy lub do innych potrzeb wojennych. Na przełomie czerwca i lipca 1794 r. kościuszko ponowił decyzję o spisie ludzi luźnych w cyrkułach miejskich i nakazał ignacemu Wyssogocie zakrzewskiemu, prezydentowi Warszawy, opracowanie planu ich zatrudnienia (wspólnie z genera-łem Orłowskim i Wydziałem Bezpieczeństwa)52 .

instytucje i metody wypracowane w latach 1791–1792 wykorzystywano do łagodzenia bieżących problemów. Rada zastępcza Tymczasowa, po uzyskaniu informacji od kasjera byłej komisji Policji Obojga Narodów Samuela Tolkmita o znajdującej się w kasie miłosierdzia sumie 3000 zł, zaleciła 26 kwietnia 1794 r. przekazać te pieniądze do dyspozycji Deputacji Ratunkowej, którą kilka dni póź-niej upoważniła do zorganizowania publicznej kwesty na rzecz poszkodowanych w wyniku rewolucji53 .

Władze powstańcze, w których zasiadało wielu przedstawicieli służby zdrowia, prowizorów szpitalnych i urzędników policyjnych, w miarę możliwości udzielały pomocy finansowej szpitalom – zarówno całościowo, jak i poszczególnym pla-cówkom – w formie bezpośredniego wsparcia lub w sposób pośredni. Na wniosek Wydziału Skarbu Rada Najwyższa Narodowa uwolniła 25 lipca 1794 r. szpitale publiczne od wszelkich poborów, z wyjątkiem jednak podatków zwyczajnych usta-nowionych przez Sejm Czteroletni54. Następnie 21 sierpnia 1794 r. zwolniono in-stytucje dobroczynne (mowa była o budynkach z salami dla ubogich i chorych) od obowiązku dostarczania dla wojska koszul, butów i kożuchów55. zwolnienie to nie dotyczyło innych posesji szpitalnych, np. kamienic czynszowych. Decyzje te spowodowały żądania zarządców szpitali, aby zwrócono już opłacone pobory lub wcześniej dostarczoną odzież56. ich memoriały podnosiły z reguły motyw spusto-szenia dóbr szpitalnych poza Warszawą. Mimo złego stanu finansów publicznych Rada Najwyższa Narodowa i jej Wydział Skarbu przychylały się do petycji prze-łożonych szpitali.

Najczęściej i najbardziej aktywnie o wsparcie zabiegał rektor Szpitala Gene-ralnego Dzieciątka Jezus ksiądz Michał Jaszewski. Przede wszystkim starał się odzyskać zaległości, jakie powstały z powodu niewpływania pieniędzy z budżetu państwa (25 000 zł rocznie) i opłat od kawalerów Orderu św. Stanisława. Rada za-stępcza Tymczasowa uznała 20 maja 1794 r., że nie ma wystarczających uprawnień do wydawania decyzji ze skutkami finansowymi i zawiesiła sprawę do ogłoszenia

52 APK, t. 2, s. 353; t. 3, s. 40–41.53 Ibidem, t. 1, s. 50–51, 102–103; t. 2, s. 297, 301.54 Ibidem, t. 2, s. 2, 377.55 Ibidem, s. 92.56 Ibidem, s. 168–169, 425, 430, 463–464.


stosownego uniwersału przez Naczelnika57. Sytuacja zmieniła się po ustanowieniu Rady Najwyższej Narodowej, która 4 lipca 1794 r. nakazała Wydziałowi Skarbu, aby wypłacił szpitalowi zaległą ratę marcową w wysokości 6250 zł58. W sierpniu 1794 r. naczelna magistratura powstańcza postanowiła zasięgnąć opinii władz sto-licy odnośnie do potrzeb przedstawionych przez księdza Jaszewskiego59. Rektor pisał o trudnych warunkach materialnych szpitala, w którym przebywało około 1900 pensjonariuszy (również rannych i chorych żołnierzy). Brakowało żywności i opału. Po zaciągnięciu kredytu na zakup drewna dług osiągnął znaczne rozmiary (30 000 zł) i wyczerpały się dalsze możliwości pożyczania pieniędzy. W tej sytuacji Rada Najwyższa Narodowa poleciła Wydziałowi Skarbu wypłacić najpierw ratę kwartalną, a później półroczną (razem 18 750 zł)60. W przededniu upadku powsta-nia, na przedostatniej sesji Rady Najwyższej Narodowej 1 listopada 1794 r., znów po memoriale księdza Jaszewskiego oraz po zasięgnięciu opinii Magistratu miasta Warszawy i Wydziału Skarbu, podjęto rezolucję o wypłacie 30 000 zł dla Szpitala Generalnego Dzieciątka Jezus61. Nie wiadomo, czy suma ta dotarła do rąk księdza Jaszewskiego. Realizacja miesięcznych, kwartalnych i półrocznych rat była konse-kwencją politycznej decyzji o ograniczonym uznaniu ustawodawstwa Sejmu Czte-roletniego, natomiast ostatnie postanowienie Rady Najwyższej Narodowej w tej materii wynikało prawdopodobnie z rozpaczliwej sytuacji powstańców i chęci roz-dysponowania pieniędzy (być może tylko na papierze) przed wkroczeniem Rosjan. zgodnie z obowiązującą procedurą ksiądz Jaszewski zwrócił się także do Rady Najwyższej Narodowej z prośbą o pozwolenie na wydzierżawienie wsi szpitalnej kręczki, którą spustoszyły wojska rosyjskie62 .

z przyczyn obiektywnych, czyli krótkotrwałości funkcjonowania władz po-wstańczych w poszczególnych regionach kraju, a także celowego odkładania prze-budowy opieki społecznej i zdrowotnej na okres dopiero po zwycięstwie, magistra-tury nie zajmowały się szpitalami w terenie. W źródłach zachowała się tylko jedna rezolucja Rady Najwyższej Narodowej, tymczasowo rozwiązująca spór o probo-stwo szpitalne św. Ducha w łomży63 .

Petycje do władz, głównie do prezydenta zakrzewskiego, o wsparcie finansowe lub umieszczenie w szpitalu składały różne osoby64. uwagę Rady Najwyższej Na-rodowej przykuwał najbardziej, z racji otrzymania wielu pism, przypadek Jana Tro-janowskiego. Jego matka, chorążyna stężycka Anna Trojanowska, prosiła jeszcze

57 Ibidem, t. 1, s. 174; t. 2, s. 313.58 Ibidem, t. 1, s. 394; t. 2, s. 355.59 Ibidem, t. 2, s. 104, 404, 410; AGAD, Warszawa ekonomiczne, nr 1209, k. 190.60 APK, t. 2, s. 133, 202, 419, 441.61 Ibidem, s. 252, 463, 476; AGAD, Warszawa ekonomiczne, nr 1209, k. 302.62 AGAD, Warszawa ekonomiczne, nr 1209, 304; APK, t. 2, s. 272, 472.63 APK, t. 2, s. 223.64 A. zahorski, Warszawa, s. 268–270.

tadeusz srogosz98

komisję Policji koronnej o umieszczenie syna w szpitalu bonifratrów w Warsza-wie do czasu załatwienia kurateli, uzasadniając to jego opilstwem, chorobą umy-słową i poprzednim, półrocznym pobytem w tej placówce65. Po zasięgnięciu opinii Wydziału Sprawiedliwości 4 lipca 1794 r. Rada Najwyższa Narodowa przychyliła się do prośby Trojanowskiej, przedłużając pobyt w szpitalu jej syna. Jednak po pewnym czasie, głównie na skutek odwołania Trojanowskiego, pojawiły się wątp- liwości co do intencji jego matki. Powołano dwuosobową komisję (asesor Wy-działu instrukcji i medyk), która stwierdziła, że „ob. Trojanowski przy zupełnych i zdrowych zmysłach zostaje”66. Rada Najwyższa Narodowa, biorąc tę opinię pod uwagę, nakazała 4 października 1794 r. zwolnienie Trojanowskiego ze szpitala.

Powstanie kościuszkowskie zaowocowało postępem w zakresie sanitariatu woj-skowego, natomiast reformę opieki społecznej i zdrowotnej ludności cywilnej od-kładano na później, tymczasem opierając działania na wzorcach wypracowanych w okresie Sejmu Czteroletniego lub na działaniach doraźnych, a nawet improwi-zacji.

tadeusz srogosz

soCIaL weLFare aNd HeaLtHCare durINg KośCIuszKo uPrIsINg

s u M M a r y

kościuszko insurrection resulted in advances in the area of military health office. Dur-ing the uprising the military health care was organized, buildings were taken over and con-verted into military hospitals according to the needs and field hospitals (lazarettos) and transport of the wounded were arranged. even a 32-page-long field-pharmacopoeia written by a doctor Hiacynt Dziarkowski – performing functions of a general of the army doctor – was published. Whereas the reform of social welfare and healthcare of civil population was postponed and temporarily all the actions in this area were based on the norms worked out by the Four-year Sejm (the Great Sejm) or improvised actions.

Translated by Marek Małecki

65 AGAD, Archiwum królestwa Polskiego, nr 235, k. 273; T. Srogosz, Stosunek społeczeństwa do psychicznie chorych u schyłku I Rzeczypospolitej, w: Staropolski ogląd świata – problem inności, red. F. Wolański, Toruń 2007, s. 340.

66 APK, t. 2, s. 219, 447.


darIusz NawrotKatowICe

Losy oFICerów, uCzestNIKów I PaMIętNIKarzy BItwy Pod szCzeKoCINaMI

w oKresIe LegIoNów PoLsKICH I KsIęstwa warszawsKIego

Przypominając bitwę szczekocińską z 6 czerwca 1794 r., należy przywołać dwóch jej uczestników, polskich oficerów, generała majora eustachego Sanguszkę i chorążego Filipa kierzkowskiego, którzy są autorami opisu tej batalii. Warto przy tym postawić pytanie, jaki ślad pozostawił w ich wspomnieniach bój pod Szcze-kocinami i na ile dalsze losy tych oficerów były odzwierciedleniem drogi, jaką podążyli ich współtowarzysze walki. Co szczególnie interesujące, obaj uczestnicy batalii i zarazem jej pamiętnikarze pochodzą z tego samego pokolenia, a ich życio-rysy mogą posłużyć do odpowiedzi na pytanie: czy czerwcowa bitwa, tak jak całe powstanie kościuszkowskie, była dla walczących w niej żołnierzy upadającej Rze-czypospolitej zmierzchem ich kariery wojskowej, czy początkiem drogi, zapisanej kolejnymi zmaganiami o przywrócenie niezależnej ojczyzny?

Pierwszy z wymienionych oficerów to eustachy, syn magnata Hieronima Ja-nusza Sanguszki, urodzony 1768 r. w Radzyniu, w Lubelskiem. Po śmieci matki był wychowywany przez babkę katarzynę z Potockich kossakowską, przez ojca przeznaczony został do kariery wojskowej. Aby zdobyć odpowiednie kwalifikacje, w 1782 r. został wysłany do Francji, gdzie ukończył akademię wojskową w Stras-burgu. książę swoją wiedzę pogłębiał, służąc w pułku Royal Allemand i podróżując po europie, m.in. po Włoszech. Po powrocie do kraju karierę rozpoczął prawie jed-nocześnie w wojsku Rzeczypospolitej i jako poseł na Sejm Wielki. Dzięki zakupowi rangi został mianowany wicebrygadierem 2. brygady ukraińskiej, odznaczając się w wojnie z 1792 r. w zwycięskiej bitwie pod zieleńcami. Opanował wówczas wraz ze Stanisławem Mokronowskim panikę w brygadzie kawalerii, przyczyniając się do sukcesu. Wieść o tym zwycięstwie Sanguszko zawiózł samemu Stanisławowi Augustowi. Po przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej książę był wpro-

darIusz Nawrot100

wadzony w plany księcia Józefa Poniatowskiego uprowadzenia stryja, aby skłonić go do kontynuowania wojny z Rosją1. Mianowany jeszcze w 1792 r. brygadierem, ostatecznie jednak Sanguszko uwolnił się od służby wojskowej. Po ii rozbiorze Polski, choć uważany za „jakobina”, na prośbę rodziny został członkiem delegacji z nowo utworzonej guberni izajasławskiej do katarzyny ii, która mianowała go ge-nerałem majorem i dowódcą jednego z najlepszych pułków rosyjskich. W 1794 r., tuż przed powstaniem, ambasador rosyjski Osip igelstroem, obawiając się o posta-wę księcia eustachego, wezwał go do Warszawy, lecz ten wymówił się wyjazdem na Wołyń, po drodze wysyłając list do Płatona zubowa z prośbą o dymisję z wojska rosyjskiego. Nie otrzymawszy jej, przystąpił do powstańców pod wodzą generała Jana Grochowskiego, z którymi dotarł do obozu kościuszki pod Połańcem. Tuż przed bitwą pod Szczekocinami 2 czerwca 1794 r. Naczelnik mianował Sanguszkę generałem majorem oraz postawił na czele dywizji jazdy2 .

Natomiast Filip kierzkowski to syn zubożałego szlachcica Macieja, urodzony w 1771 r. w Smoszowie w kaliskiem. Po kilku latach nauki w kaliszu i w Ostro-wie Wielkopolskim wybrał karierę wojskową. W 1787 r. wstąpił jako kadet do 1. regimentu pieszego koronnego (królowej Jadwigi). W 1789 r. już jako kapral uczestniczył w represjach wobec podejrzanych o udział w buntach chłopskich na ukrainie. Wziął także udział w wojnie w obronie konstytucji 3 maja w 1792 r. Na przełomie 1793 i 1794 r. został mianowany feldfeblem. Na początku insurekcji wraz z dywizją generała Jana Grochowskiego przystąpił do insurekcji, a w maju 1794 r. znalazł się w składzie sił kościuszki. Jeszcze w kwietniu, jak kierzkowski zapewniał w pamiętniku, został oficerem – w stopniu chorążego3 .

Co szczególne, dla obu polskich pamiętnikarzy i oficerów niezrozumiała była decyzja Tadeusza kościuszki o przyjęciu bitwy pod Szczekocinami, wobec prze-wagi połączonych sił rosyjsko-pruskich pod dowództwem Fryderyka Wilhelma ii i generała Fiodora Denisowa. Dowodzący jazdą na prawym skrzydle polskiego ugrupowania generał Sanguszko wspominał, że „na próżno z księciem Poniń-skim, dowodzącym prawym skrzydłem, wystawiamy nierówność sił Naczelniko-wi, potyczkę zaczyna. Mówi te słowa do nas: że chce obeznać się [z] manewrami

1 e. Orman, Eustachy Sanguszko, w: Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 34, s. 474–476; M. Machynia, C. Srzednicki, Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1777–1794. Spisy. Wojsko Koronne. Sztaby i kawaleria, kraków 2002, t. 1, cz. 1, s. 320; W kalinka, Sejm Czteroletni, Warszawa 1991, t. 1, s. 176, 247; A. Wolański, Wojna polsko-rosyjska 1792, Warszawa 1996, t. 1, s. 165.

2 W. Tokarz, Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 roku, Warszawa 1911, s. 185, 270; k. Bauer, Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, Warszawa 1991, s. 212; B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994, s. 182; Powstanie kościuszkowskie 1794. Dzieje Militarne, red. T. Rawski, Warszawa 1994, t. 1, s. 252.

3 T. łepkowski, Jakub Filip Kierzkowski, w: PSB, t. 12, s. 433; M. Machynia, C. Srzednicki, Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1777–1794. Spisy. Wojsko Koronne. Piechota, kraków 1998, t. 1, cz. 3. Nie ma kierzkowskiego w spisie oficerów piechoty.

Losy oFICerów, uCzestNIKów I PaMIętNIKarzy 101

pruskimi”4. Na dalszych stronach książę wyjaśnił, że jeszcze przed bitwą major Aleksander Rożniecki miał za zadanie „wyszpiegowanie mocy nieprzyjaciela. zdał raport najprawdziwszy o siłach jego ku nam dążących, któremu tym bardziej wie-rzyć należało, bo w wilię bitwy oznajmił, że jest rannym w nogę i na niej nie był”5 . z kolei Filip kierzkowski przytaczał krążące w szeregach plotki na temat manewru kościuszki na Szczekociny:

Naczelnik kościuszko miał dobry plan, ale Grochowski jenerał, który dawniej służył podczas siedmioletniej wojny u Prusaków, namawiał kościuszkę, mówiąc: pobijemy Prusaków, bo żołnierz pruski w batalii jak raz wystrzeli z broni, tak drugi raz od strachu nie może jej nabić, lub długo ją nabija; obcesowo więc natrzemy na pruską piechotę, to ona nie dotrzyma placu.

Ostatecznie – w przekonaniu kierzkowskiego – kościuszko postąpił zgodnie z radą generała Grochowskiego, decydując się na starcie z przeważającym nieprzy-jacielem6 .

Jakim wstrząsem starcie to było dla jego uczestników, zaskoczonych przewagą nieprzyjaciela, może świadczyć fakt, że opis przez Sanguszkę głównych zmagań bitwy szczekocińskiej zawiera się w jednym zdaniu: „Po ośmiogodzinnym walcze-niu garstka naszych pozostała najnędzniej się broni”7. Natomiast tragiczne prze-życia skłoniły Filipa kierzkowskiego do szczegółowszej relacji. znalazł się on ze swoim regimentem w centrum pozycji polskiej, na pierwszej linii, i podkreślał:

zaczęła się batalia o 11 z rana i trwała do godziny 4 po południu; 14 tysięcy wojska polskiego walczyło przeciwko 30 tysięcy Prusaków i 9 tysięcy Rosjan. Polacy mieli 27 armat, a pruskich i rosyjskich dział było sześć razy tyle. kanonada nieprzyjacielska zrobiła wrażenie.

kulminacyjna dla sytuacji 1. regimentu pieszego na polu bitwy była chwila, gdy: „kosynierzy wystawieni na kule i kartacze, zaczęli uchodzić spomiędzy na-szego regimentu, gdzie zrobiła się luka pomiędzy dwoma naszymi batalionami”. To właśnie w tej chwili ruszył pomiędzy uciekających generał Grochowski: „za-

4 [e. Sanguszko], Księcia Eustachego Sanguszki Pamiętniki 1786–1815, wyd. J. Szujski, kra-ków 1876, s. 30; S. Herbst, Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983, s. 162–163.

5 [e. Sanguszko], Księcia Eustachego Sanguszki Pamiętniki, s. 32; Powstanie kościuszkowskie 1794, t. 1, s. 262; z. zacharewicz, Aleksander Rożniecki, w: PSB, t. 32, s. 457.

6 F. kierzkowski, Pamiętniki Jakuba Filipa Kierzkowskiego kapitana wojska francuskiego, kawalera Krzyża Legii Honorowej, a na ostatku majora wojska polskiego 1831 roku, War-szawa 1903, s. 39–40. Por .: J. Pistor, Memoriał o rewolucji polskiej z roku 1794, Warszawa 1906, s. 133; A. Treskow, Der Feldzug der Preussen im Jahre 1794. Beitrag zur Geschich-te der Polnischen Revolutionskriges, Berlin 1837, s. 85–86; e. Moritz, Preussen und der Kościuszko Aufstandt 1794, Berlin 1968, s. 69 i n.

7 [e. Sanguszko], Księcia Eustachego Sanguszki Pamiętniki, s. 30.

darIusz Nawrot102

wracał ich na powrót, lecz od kuli armatniej poległ na placu”8. O losie 1. regimentu zaważył jednak atak rosyjskiej kawalerii, która około godziny 15 ruszyła na linię polskiej piechoty: „kawaleria rosyjska wpadła pomiędzy nasze dwa bataliony, oto-czyła nasz czworobok naokoło, ale nie mogła zaraz go rozbić”. Niestety, artyleria polska, usytuowana w drugiej linii, mając przed sobą jazdę nieprzyjaciela i nie wi-dząc zasłoniętej przez nią polskiej piechoty, dała salwę kartaczami:

Dopiero kiedy z drugiej naszej linii nie mogli nas już widzieć spomiędzy kawalerii nieprzyjacielskiej, dali nasi z armat kartaczami ognia, więc nasze czworoboki zostały uszkodzone od własnych armat, ponieważ kartaczami tak jakby półtoracznym powo-zem przejechał przez kawalerię i przez nasz czworobok.

Jak pisał kierzkowski: „To nas zgubiło, gdyż od swoich wielu naszych ubitych było, reszta rannych i do niewoli zabranych”9. Poległo 11 oficerów z regimentu oraz było ponad 200 rannych oficerów, podoficerów i szeregowców, którzy zostali jeńcami. zapewne w tej chwili bitwa zakończyła się także dla kierzkowskiego, który został „raniony od kirasjerów rosyjskich trzema głębokimi cięciami pała-szem w głowę, i do niewoli zabrany”. kierzkowski z grupą jeńców, ze zdobytymi dwiema armatami i sztandarami regimentu, oczekiwał przy głównym trakcie na odprowadzenie na tyły. W tym miejscu polscy żołnierze stali się obiektem ataku najpierw pruskiej markietanki, która za stratę swego męża rzuciła w nich kamie-niem, a potem pijanego pruskiego kawalerzysty, który odreagowując stres bitewny, zaczął rąbać jeńców szablą. uratowała Polaków interwencja rosyjskiego dowódcy eskorty, który nakazał aresztować huzara10 .

Około godziny 16, po złamaniu się ataku kosynierów z regimentu krakowskiego i sandomierskiego – prowadzonych osobiście przez Naczelnika kościuszkę – na pruską baterię ostrzeliwującą centrum polskiego zgrupowania, polskiemu wodzo-wi nie pozostało nic innego jak zarządzić całkowity odwrót. W tych bojach nadal uczestniczył Sanguszko, którego jazda wcześniej na prawym skrzydle starła się z kawalerię rosyjską. Wprawdzie atak kozaków na tyły jazdy polskiej zmusił ją do odwrotu, lecz w chwili groźby decydującego uderzenia nieprzyjaciela na pol-skie oddziały, które rozpoczęły wymarsz z ostatniej linii obrony między Hebdziem a Rawką, Sanguszko ze swoją kawalerią stanowił zasłonę dla pokonanych wojsk polskich. Pod lasem stanęła i Wielkopolska Brygada kawalerii Narodowej, a także

8 F. kierzkowski, Pamiętniki, s. 40; Raport Tadeusza Kościuszki Narodowi Polskiemu o bitwie pod Szczekocinami stoczonej dnia 6 czerwca 1794 roku z 9 czerwca, w: Tadeusz Kościuszko w historii i tradycji, oprac. J. S. kopczewski, Warszawa 1968, s. 60–61; z. Walter-Janke, Bitwa pod Szczekocinami 6 VI 1794, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1962, t. 8, cz. 1, s. 156–196; J. Pachoński, Wojciech Bartosz Głowacki. Warszawa–kraków 1987, s. 100–103.

9 F. kierzkowski, Pamiętniki, s. 40; Powstanie kościuszkowskie 1794, t. 1, s. 269–270.10 F. kierzkowski, Pamiętniki, s. 41; S. Herbst, Z dziejów wojskowych, s. 168.


5. Pułk Straży Przedniej generała Michała kamieńskiego, zatrzymując pościg jaz-dy nieprzyjacielskiej11 .

To wtedy Sanguszko, przemierzając plac boju, zobaczył:

Jeżdżącego po nim [tzn. placu] człowieka w czujce i bez pałasza dobytego. Deszcz silny zaczął padać, a że przódy był kościuszko w kurtce swojej zwyczajnej szarej, i na skaro-gniadym koniu, którego ubito, przeto nie poznałem go od razu i wziąłem za uczciwego kapelana dysponującego na śmierć rannych.

Ponieważ po pobojowisku grasowali już w pogoni za łupem pruscy huzarzy, San-guszko – „zdziwiony spokojnym męstwem, w mniemaniu moim kapelana” – chciał go zmusić do wycofania się w bezpieczne miejsce. zapewne kapelan nie uszedłby spod szabli pruskiej, lecz jego szara postać i to, że siedział „na małym wilczatym podjezdku”, nie ściągnęło jeszcze uwagi plądrujących. Gdy książę eustachy zbli-żył się do niego, z konsternacją stwierdził, że to sam kościuszko: „Gdym go po-znał, cicho rzekłem: Co tu Naczelnik robisz? Odpowiedział mi: Chcę być ubitym. Wtedy porwałem go za rękaw i prowadzę go do nieoddalonego kołowrotu wioski Chebdzia, za którą były przeprawione nasze niedobitki”. Wszystko to odbywało się nadal pod obstrzałem nieprzyjaciela i jak dalej relacjonował Sanguszko:

W ściśnieniu się we wrotach trzymałem go silnie, bo mi się wyrywał, dwóch żołnierzy wcisnęło się między nasze konie i kula ich położyła, lekko w nogę raniła kościuszkę, a urwała zad koniowi, na którym siedział. Przesadziłem go na mego, pojechał się opa-trzyć, a mnie zdał sprawę do ukończenia.

Jak pisał Sanguszko: „Szczęście dnia tego mnie służyło, wyrwałem Naczelnika spomiędzy huzarów, usuwając go nawet gwałtem z wiru bitwy. Gdyby nie to zda-rzenie, pewnie na tym pobojowisku powstanie 1794 swój koniec by wzięło”12 .

W nowej sytuacji, po zdaniu dowództwa przez Naczelnika, to książę Sanguszko stał się bohaterem ostatnich chwil bitwy szczekocińskiej, uniemożliwiając pościg nieprzyjaciela za pokonanymi. zwycięskie wojska prusko-rosyjskie stanowiły po-tężne zagrożenie dla znajdujących się w odwrocie sił polskich:

Takiej sile niepodobna było obrócić pleców, przeto między tą wioską [Chebdzie], mając las w tyle, do wieczora stałem, inaczej do nogi byśmy przepadli. Sześciu generałów ubitych i rannych, nie został tylko kamiński i ja. kamiński w cofaniu całą natarczywość kawalerii pruskiej i moskiewskiej swoim pułkiem i brygadą Madalińskiego utrzymywał.

11 J. u. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, oprac. J. Dihm, Warszawa 1957, t. 2, s. 84; S. Wodzicki, Wspomnienia z przeszłości 1786–1840, kraków 1873, s. 362; Powstanie kościuszkowskie 1794, t. 1, s. 273.

12 [e. Sanguszko], Księcia Eustachego Sanguszki Pamiętniki, s. 30–31; T. korzon, Kościuszko. Biografia z dokumentów wysnuta, kraków 1894, s. 348; F. koneczny, Tadeusz Kościuszko na setną rocznicę zgonu Naczelnika. Życie–Czyny–Duch, Poznań 1917, s. 311; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko 1746–1817, Warszawa 1991, s. 225.

darIusz Nawrot104

Cena była wysoka, ponieważ straty polskiej jazdy, narażonej na ciągły ostrzał artyleryjski, były ogromne. Jak pisał sam książę:

z czterech tysięcy nie zostało i mnie także jak do sześciuset ludzi. Przeszło dwieście dział sprowadzonych dla zdobycia krakowa, bo go rozumieli być silną fortecą, a do stu rosyjskich uwiezionych z rewolucji warszawskiej, grało naprzeciwko naszych szesnastu małego kalibru, a we czwórnasób liczba większa ich żołnierza była13 .

Nie dziwi, że na podstawie tych przeżyć Sanguszko dał ostateczną ocenę, że ta „bitwa niepotrzebnie była stoczoną, rzadko coś niepodobnego udaje się na świecie, przepiłowanie w niej nieprzyjaciela było niepodobnym”. uznawał przy tym, że jednym z tragicznych skutków przegranej bitwy było też to, że:

[...] kosynierowie i pikinierzy doznali nadto gwałtownie tego co boli, stracili ducha szalo-nego zapału, który im przewodniczył z początku rewolucji, a tem samem ośmielił się nie-przyjaciel, trwożący się pierwej nadzwyczajnie nieznajomej i niepospolitej ich broni14 .

Po bitwie eustachy Sanguszko nadal dowodził ariergardą polską aż do Gołkowa pod Warszawą. Wtedy dołączył do boku księcia Józefa Poniatowskiego, lecz bez żadnej komendy. Pisał w pamiętniku, że ponieważ nie otrzymał dymisji z wojska rosyjskiego, odmówił przyjęcia rangi generała lejtnanta i był jedynie ochotnikiem walczącym w obronie Warszawy, otoczonej przez wojska pruskie i rosyjskie. Prze-życia spod Szczekocin, w tym postawa samego Naczelnika, zaważyły jednak na dalszym zaangażowaniu Sanguszki w insurekcję, skoro książę Poniatowski pisał 19 sierpnia do generała Mokronowskiego z obozu pod Powązkami: „eustachy za-wsze nam choruje”. Mimo to kilka dni później, właśnie pod Powązkami, 26 sierp-nia, Sanguszko został ranny w nogę w walkach o tzw. baterię szwedzką, straconą na odcinku bronionym przez księcia Poniatowskiego. Od tego czasu przebywał w pałacu „Pod Blachą”, gdzie odwiedził go nawet sam Stanisław August. Gdy jed-nak dowiedział się o śmierci swojej ukochanej Julii Potockiej, żony Jana, z którą od kilku lat miał romans, wykradł się z oblężonej stolicy, aby uczestniczyć w jej po-grzebie w krakowie. Na uroczystości pogrzebowe nie zdążył, ale całą noc spędził w krypcie przy jej trumnie. książę eustachy powrócił jeszcze do służby i walczył pod kamienną 19 października. Po upadku insurekcji, za radą Poniatowskiego, przestrzegającego go przed gniewem samej imperatorowej katarzyny ii, Sangusz-ko najpierw wyjechał do Tarnowa, a potem do Triestu, w Rosji bowiem za jego głowę, jako zbuntowanego oficera rosyjskiego, wyznaczono nagrodę. kiedy jed-nak dotarły do niego wieści, że grozi mu zaoczny sąd, jeśli nie stawi się w kwate-

13 [e. Sanguszko], Księcia Eustachego Sanguszki Pamiętniki, s. 32; Powstanie kościuszkowskie 1794, t. 1, s. 273–274.

14 [e. Sanguszko], Księcia Eustachego Sanguszki Pamiętniki, s. 32; S. Herbst, Z dziejów woj-skowych, s. 169.


rze feldmarszałka Piotra Aleksiejewicza Rumiancewa, podjął ryzykowną decyzję o powrocie. Po stawieniu się w Taszaniowie nie przyjął propozycji powrotu do służby rosyjskiej, za co został skazany na areszt domowy i odesłany do Sławuty. Po zdjęciu aresztu domowego wyjechał do Wiednia, gdzie spotkał się z księciem Józefem, a potem do Drezna. W 1801 r. ostatecznie opuścił służbę rosyjską. Wtedy to na dogodnych warunkach oddał w dzierżawę wieś zieleńce generałowi karolo-wi kniaziewiczowi, który po Luneville porzucił służbę napoleońską15 .

Filip kierzkowski natomiast wieczorem po bitwie szczekocińskiej został w koń-cu opatrzony przez pruskiego chirurga, a potem przez polskiego lekarza, który wbrew opinii poprzednika, zapewnił kierzkowskiego, że ma szanse przeżyć. Dla-tego młody oficer, gdy tylko poczuł się na tyle silnym, aby podjąć trud ucieczki, w towarzystwie podchorążego Winera uciekł z niewoli i dzięki pomocy chłopów, rybaków oraz byłego oficera dotarł do polskich oddziałów. Pod Warką spotkał nawet swego brata Stefana, porucznika w brygadzie Antoniego Madalińskiego, i ostatecznie 11 lipca stawił się w obozie w Mokotowie, gdzie Stanisław Fiszer osobiście przedstawił go kościuszce. Tak jak Sanguszko, kierzkowski po uwolnie-niu ze szpitala wziął udział w obronie Warszawy obleganej przez wojska prusko- -rosyjskie. W czasie tych walk zginął wspomniany brat Filipa. W październiku, już jako dowódca plutonu, kierzkowski walczył pod Sochaczewem, i zapewne wtedy osiągnął rangę porucznika. Po kapitulacji radoszyckiej uniknął niewoli i przedarł się w strony rodzinne w kaliskie, a następnie do krewnych w Galicji. Tu, zagro-żony powołaniem do służby austriackiej, z której ledwo się w zamościu wybronił, przymuszany do niej w twierdzy głodem, postanowił przedrzeć się na zachód, do Legionów Polskich16 .

W 1800 r. kierzkowski wstąpił do Legii Naddunajskiej, w której mianowano go dowódcą kompanii grenadierów. W 1801 r. walczył we Włoszech, m.in. przeciw Ang- likom na elbie, potem przebywał w Toskanii. Nie była to łatwa służba, a bardzo czę-sto poczucie beznadziei, wynikające z cierpienia, głodu itp. powodowało skrajne, niemieszczące się w kodeksie honoru żołnierza zachowania: dezercje czy wybór sa-mobójczej śmierci. Jak wspominał kierzkowski, z powodu braku pensji dla oficerów „wielu też sobie odebrało życie z tego powodu, i tak Niezewicz porucznik strzelił so-bie z pistoletu w głowę, por. Sanczewicz brzytwą gardło poderżnął, a ppor. Okremski oknem z pierwszego piętra wyskoczył”. Jednak w czasie pobytu w Toskanii kierz-kowski ożenił się z Włoszką, a szczęścia małżeńskiego nie przerwała ekspedycja na San Domingo wraz z 113. półbrygadą (2. Legią), gdyż świeżo poślubiona żona posta-

15 [e. Sanguszko], Księcia Eustachego Sanguszki Pamiętniki, s. 33–48; e. Orman, Eustachy Sanguszko, s. 474–478; S. Herbst, Obrona Warszawy 12 VII – 6 IX 1794 r., w: Z bohaterskiej przeszłości Warszawy 1794–1864, Warszawa 1962, s. 44–46; J. Skowronek, Książę Józef Poniatowski, Wrocław–Warszawa–kraków 1984, s. 81.

16 F. kierzkowski, Pamiętniki, s. 38 .

darIusz Nawrot106

nowiła towarzyszyć mężowi. Przetrzymał zarówno ciężkie boje, jak i żółtą febrę, za-pewne dzięki opiece małżonki, i w 1803 r., jako oficer bez podkomendnych, uzyskał zgodę na ewakuację z Cap Français do Francji. Podróż przerwała burza i zatopienie statku, które wymusiło postój na Azorach. Podczas dalszej podróży oceanicznej żona powiła pierwszego syna, Ferdynanda17. Przez rok kierzkowski przebywał na pół pensji w Breście i w Châlons sur Marne, a do służby powrócił w kampanii 1805 r., walcząc w sztabie dywizji spieszonych dragonów w Bawarii. Rok później był już adiutantem generała Louisa Baraguay d`Hilliersa, a po zajęciu Berlina – w sztabie korpusu marszałka Jeana Lannesa. Walczył wraz z nim pod Pułtuskiem, a w kam-panii 1807 r. w sztabie v korpusu marszałka Andre Masseny. Wraz z v korpusem pomaszerował do Hiszpanii, biorąc udział w oblężeniu Saragossy i w bojach z Wel-lingtonem pod Talavera i Oceana w latach 1808–1809. Awansował wówczas, mimo ciężkiej choroby, na kapitana pierwszej klasy. W 1811 r. był już adiutantem generała Nicholasa de Fay Latour-Maubourga i wraz z nim walczył pod Albuerą, gdzie za bohaterską postawę został kawalerem Legii Honorowej, ale gdzie też nabawił się ciężkiej kontuzji nogi. Wziął udział w wojnie 1812 r. w sztabie marszałka Aleksan-dra Berthiera. W kampanii 1813 r. walczył w v korpusie jako adiutant dowódcy 1. dywizji generała Maisona w bitwie pod Lützen, Bautzen i w bitwie narodów pod Lipskiem. Wziął także udział w kampanii 1814 r. w sztabie 16. Dywizji generała Françoisa Ameya i 25 marca dostał się do niewoli rosyjskiej pod La Fère Champeno-ise. uwolniony po abdykacji Napoleona, udał się do Paryża i już jako major w maju 1814 r. wziął dymisję z armii francuskiej i po latach powrócił w strony rodzinne18 .

Natomiast eustachy Sanguszko do życia politycznego powrócił po kilkunastu latach, już po powstaniu księstwa Warszawskiego. W 1809 r. w domu księcia San-guszki w Tarnowie kwaterę założył książę Sergiej Golicyn, dowódca posiłkowe-go korpusu rosyjskiego, w którego imieniu eustachy Sanguszko posłował nawet do księcia Józefa Poniatowskiego, aby skłonić go do przejścia na stronę Alek-sandra i. Przekazywał wówczas zapewnienie cara, że ten z ziem księstwa wraz z Galicją i w połączeniu z zaborem rosyjskim chce restytuować królestwo Polskie z konstytucją 3 maja. W 1810 i 1811 r. Sanguszko przebywał w korcu i w Antoni-nach na Wołyniu. zapewne prowadził wtedy działalność wywiadowczą. W końcu 1811 r., gdy zbliżała się wojna rosyjsko-francuska, wraz z rodziną powrócił do Warszawy, jak wielu innych uciekinierów z zaboru rosyjskiego19 .

17 Ibidem, s. 69; J. Pachoński, Legiony Polskie. Prawda i legenda 1794–1807, Warszawa 1971, t. 3, s. 330, 469–471; idem, Polacy na Antylach i Morzu Karaibskim, kraków 1979, s. 284–288; A. Skałkowski, Polacy na San Domingo (1802–1809), Poznań 1921.

18 S. kirkor, Legia Nadwiślańska 1808–1814, Londyn 1981, s. 273, 298; M. kujawski, Z bojów polskich w wojnach napoleońskich. Maida–Somosierra–Fuengirola–Albuera, Londyn 1967, s. 254 i n. ; N. Soult, Mémoires de maréchal Soult. Espagne et Portugal, Paris 1955, s. 237.

19 B. Pawłowski, Wojna polsko-austriacka 1809 r., Warszawa 1999, s. 435–436; e. Orman, Eu-stachy Sanguszko, s. 474–478; [e. Sanguszko], Księcia Eustachego Sanguszki Pamiętniki,


O dalszym przeznaczeniu Sanguszki zadecydował fakt, że w przededniu wojny z Aleksandrem i, jeszcze w czasie pobytu w Dreźnie, Napoleon zdecydował się na przywołanie do swojej kwatery głównej grupy osób, które w zależności od rozwo-ju wypadków wojennych mogły zostać kompetentnymi informatorami o zajętych wschodnich ziemiach dawnej Rzeczypospolitej lub odegrać aktywną rolę w mobi-lizacji mieszkańców tych ziem po stronie Francji. Do ostatecznego składu grupy, w której – jak wynika z depesz Pradta z 8 czerwca i Bignona z 11 czerwca – zna-leźli się: Aleksander Potocki, Józef Sierakowski, Paweł Sapieha, karol Morawski. Bignon proponował również włączyć eustachego Sanguszkę, Tadeusza Morskiego oraz Aleksandra Chodkiewicza, argumentując to ich przydatnością w planach ce-sarskich. Były to bowiem osoby wpływowe, a zarazem znały stosunki na leżącym w granicach Rosji Wołyniu. Wszyscy oni mieli się jak najszybciej stawić w Toruniu, dołączając do kwatery głównej cesarza20. Od przybyłych cesarz oczekiwał przede wszystkim szczegółowych informacji o terenie przyszłych działań wojennych. z kolei większość z uczestniczących oczekiwała sprecyzowania przez cesarza ich roli politycznej na wyzwalanych ziemiach Rzeczypospolitej. eustachy Sanguszko przedstawiał patetycznie w pamiętniku swoje spotkanie z cesarzem, który miał mu oświadczyć po dość długiej rozmowie: „zostaniesz przy mnie, nie taję się, iż mam ciężką przed sobą wojnę, będziesz świadkiem zdarzeń, których europa jeszcze nie widziała”. W innym zaś miejscu Sanguszko dodawał: „W Gumbinnen, przed dwo-ma niedzielami, nie taił się, iż ma ciężką przed sobą wojnę, mówił o równości sił z Rosją, twierdził, że wypadki wojny tak odległej od kraju mogą być dla niego wątpliwymi”. W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że wspomnienia Sanguszki w konfrontacji z materiałem źródłowym nie są wiarygodne, a więc przytoczona rozmowa nie musiała się odbyć, a „bohater własnego pamiętnika” z całą grupą wziął udział w spotkaniu z cesarzem Francuzów21 .

Już w pierwszym dniu kampanii Sanguszko wykazał się odwagą, gdy po zaję-ciu kowna 24 czerwca 1812 r. oddziały kawalerii rozpoczęły poszukiwanie brodu. Wtedy to, na oczach cesarza, szwadron szwoleżerów gwardii Jana kozietulskiego przeszedł Wilię wpław u jej ujścia do Niemna, a za nim przez rzekę przeprawili się ochotnicy z piechoty francuskiej, którzy mieli osłaniać budowę mostu. Na czele

s. 57; M. Handelsman, Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807–13, kraków 1914, t. 2, s. 65. Por.: J. Czubaty, Zasada dwóch sumień. Normy postępowania i granice kompromisu politycznego Polaków w sytuacjach wyboru (1795–1815), Warszawa 2005, s. 340.

20 M. Handelsman, Instrukcje, t. 2, s. 95, 96–98, 128, 131, 132.21 Świadczy o tym zbieżna ze słowami e. Sanguszki relacja A. Potockiego o przebiegu spot-Świadczy o tym zbieżna ze słowami e. Sanguszki relacja A. Potockiego o przebiegu spot-

kania, a także spostrzeżenia o wątpliwościach, jakie targały Napoleonem na temat przyszłej wojny. zob.: A. Potocki, Pamiętnik, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archi-zob.: A. Potocki, Pamiętnik, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archi-A. Potocki, Pamiętnik, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archi-, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archi-Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archi-Dawnych w Warszawie, Archi-awnych w Warszawie, Archi-, Archi- Archi-wum Publiczne Potockich, sygn. 284, k. 136–137; D. Nawrot, Litwa i Napoleon w 1812 roku, katowice 2008, s. 162, 262 i n.

darIusz Nawrot108

szwoleżerów stanął i pierwszy przepłynął Wilię właśnie eustachy Sanguszko, i to w sytuacji, gdy nagle po fali upału rozpoczęła się potężna burza i towarzysząca jej bardzo intensywna ulewa, która spowodowała gwałtowny przybór wody. z od-działu szwoleżerów przeprawiającego się przez Wilię nurt porwał kilku żołnierzy22 . Jednak na pozycji Sanguszki w kwaterze cesarskiej zaważył konflikt z Aleksandrem Sapiehą, najbliższym doradcą Napoleona w sprawach litewskich. książę eustachy też chciał odgrywać rolę najbliższego doradcy cesarza Francuzów. i tak stopniowo źródłem narastającej niechęci między Sapiehą a Sanguszką stawały się ich ambi-cje, pierwszy zaś przejaw narastającej wrogości znalazł wyraz na naradzie, którą Sanguszko błędnie umiejscowił w Wilnie, a która odbyła się jeszcze w kownie u ministra Mareta. Dotyczyła ona niezrealizowanego projektu powołania na zajmo-wanych obszarach Litwy komisji cywilno-wojskowych. komisje – wobec braku administracji rosyjskiej, ponieważ jej urzędnicy wyjeżdżali wraz z wycofującą się armią carską – miały przejąć zarząd nad wyzwolonymi ziemiami oraz zapewnić aprowizację oddziałom Wielkiej Armii. W naradzie uczestniczył minister i trzech obecnych u boku Napoleona Polaków: generał Wincenty krasiński, Aleksander Sapieha oraz eustachy Sanguszko. zgodnie z relacją tego ostatnio wymienionego podstawowa kwestia poruszona przez Mareta sprowadzała się do pytania, czy na czele takich komisji powinien stanąć cywil, czy też wojskowy, co w przypadku drugiego z tych rozwiązań oznaczało, że wybranym w ich skład obywatelom litew-skim przewodniczyć będzie oficer albo, co wynikało z potrzeb wojny i z braków w korpusie oficerskim, nawet podoficer francuski. Maret przychylał się do takiego rozwiązania, a wsparli go w tej kwestii Sapieha i krasiński. Sanguszko pisał:

Obrażony byłem o tę nieprzyzwoitość, aby podoficer cudzoziemski miał pierwszeń-stwo nad obywatelami, ile niemogący mieć wyobrażenia o kraju. Mówiłem więc dość obszernie, iż mnie nie dziwi, że książę minister, niemający jeszcze zupełnie dowodów poświęcenia się nieograniczonego obywateli litewskich, może być za tym wnioskiem, ale mnie to [...] zastanawia, iż ziomkowie są za tym.

uważał, że jest to niedopuszczalne w kraju sojuszniczym. Według Sanguszki jeszcze tego samego wieczora, co jest błędem, ponieważ do opisywanego zdarze-nia doszło już w Wilnie, konflikt między nim a Sapiehą przybrał na sile. Faktycz-nie, w dniu zajęcia stolicy Litwy marszałek dworu Duroc zbliżył się do Sanguszki z pytaniem, czy jest Litwinem. książę Aleksander Sapieha wyprzedził odpowiedź pytanego stwierdzeniem, że „książę Sanguszko nim nie jest”, myśląc zapewne o posiadłościach Sanguszki na Wołyniu i będąc rozdrażniony ambicjami rywala, który chciał wpływać na decyzje władz francuskich w sprawie przyszłości ziem

22 W. Płaczkowski, Pamiętniki, Żytomierz 1861, s. 165; [e. Sanguszko], Księcia Eustachego San-guszki Pamiętniki, s. 60. Por.: J. załuski, Wspomnienia, kraków 1976, s. 231, nie wspomniał o Sanguszce.


litewskich. Takim postawieniem sprawy urażony został Sanguszko, który odpo-wiedział Sapieże: „Mój książę, chcesz uchodzić za rozumnego; jak widzę, nauki masz mało, a złości dużo. inaczej pałac jagielloński, który ci wykala oczy, winien by przypomnieć, że jestem Litwinem”23 .

Awanturnictwu Sanguszki i próbom podkopywania pozycji Sapiehy położono kres, pozbywając się go ze stolicy Litwy. Przegrał on rywalizację, wpływy bo-wiem, jakimi książę Aleksander Sapieha cieszył się w otoczeniu cesarskim, spra-wiły, że jeszcze 29 czerwca Sanguszko został wysłany z Wilna na „podsłuchy” do Święcian, o czym zresztą sam pisał. Według jego relacji wyjazd z miasta nastąpił wieczorem po audiencji z 29 czerwca. Opinie wygłaszane na temat Sapiehy oraz wzbudzanie nieufności Litwinów wobec posunięć francuskich, do czego przyznał się Sanguszko, sprawiły, że „te moje wyrazy musiały być rozgłoszonymi i dla tych przyczyn musiałem być wysłany tak rychło”. Swą postawę tłumaczył Sanguszko faktem, że widząc zniszczenia wojenne, zrozumiał, że:

[Cesarz] z Polski czynił tylko igrzysko wojny. Dlatego to później w Wilnie na sesji u księcia Bassano (gdy upośledzano na niej zapał Litwinów) [nadal błędne umiejsco-wienie narady, która odbyła się w kownie] rzekłem, że w stosunkach, jakie możemy mieć w ważnym dziele tej wojny, widzę w pędzie Cesarza i Francję, a nigdzie wzmianki o bycie naszej ojczyzny24 .

Ostatecznie eustachy Sanguszko odbył całą kampanię 1812 r. przy boku Napo-leona jako generał brygady i tytularny adiutant cesarza Francuzów. uczestniczył w walkach pod Smoleńskiem i Borodino. Otrzymał za nie order Legii Honorowej. Jednak podczas odwrotu z Moskwy, wraz z kolejnymi klęskami Wielkiej Armii, książę tracił wiarę w Napoleona. W ostatnich dniach odwrotu z Wilna do War-szawy towarzyszył nawet księciu Józefowi Poniatowskiemu. W stolicy księstwa Warszawskiego stał się wraz z nim orędownikiem zwołania pospolitego ruszenia i u boku Poniatowskiego został jego wiceregimentarzem na mocy uniwersału kon-federacji Generalnej królestwa Polskiego z 21 grudnia 1812 r. Dnia 3 lutego 1813 r. został też mianowany generałem dywizji w odtwarzanym Wojsku Polskim. Jednak nie uprzedziwszy swego przyjaciela księcia Józefa, jeszcze w końcu tego miesiąca porzucił służbę i wyjechał do Tarnowa, a potem po uzyskaniu amnestii rosyjskiej, na Wołyń. W tym czasie związał swój los z tymi politykami, którzy jak Adam Je-rzy Czartoryski w Aleksandrze i widzieli ocalenie dla sprawy polskiej. Gdy wieść o dezercji Sanguszki została upowszechniona, edward Bignon, rezydent francuski

23 zob. próby Chodkiewicza zmierzające do zorganizowania administracji w kownie; zapiska A. Chodkiewicza z vi 1812 r., Archives Nationales w Paryżu, sygn. AF iv 1647, pl. 1, nr 2; [e. Sanguszko], Księcia Eustachego Sanguszki Pamiętniki, s. 64.

24 [e. Sanguszko], Księcia Eustachego Sanguszki Pamiętniki, s. 60 i 64; J. Skowronek, Z mag-nackiego gniazda do napoleońskiego wywiadu. Aleksander Sapieha, Warszawa 1992, s. 284.

darIusz Nawrot110

w księstwie Warszawskim, chciał nawet oskarżyć księcia o zdradę i postawić przed sądem, aby jego przykład nie podziałał na innych. Ostatecznie po rozpatrzeniu po-stępku Sanguszki przez radę konfederacji Generalnej, 29 marca, książę Poniatowski podpisał jego dymisję25. Sam Sanguszko tłumaczył swój postępek chęcią ocalenia dóbr ziemskich zagrożonych sekwestrem, z „poczucia obowiązku wobec swego rodu”, w chwili, gdy nie widział już szansy na zwycięstwo cesarza Francuzów. Po śmierci ojca w 1812 r. bowiem był Sanguszko właścicielem olbrzymich dóbr Sła-wuty, ze stadniną arabów, Antonin i Białogródki na Wołyniu, klucza ilinieckiego na kijowszczyźnie oraz hrabstwa tarnowskiego. Natomiast po kongresie wiedeńskim książę eustachy zaangażował się w działalność samorządową w zaborze rosyjskim. W 1817 r. został wybrany marszałkiem gubernialnym wołyńskim. Były generał nie wziął też udziału w powstaniu listopadowym, w które zaangażowali się jego dwaj synowie, Roman i Władysław, co zagroziło majątkowi rodu. Przybity zesłaniem syna Romana, eustachy Sanguszko zmarł w Sławucie w 1844 r.26

Natomiast w okresie po kongresie Filip kierzkowski osiadł w Poznaniu. Na krótko zaangażował się w tworzenie polskiej siły zbrojnej w Wielkim księstwie Poznańskim, ale ostatecznie projekt ten upadł. Otrzymał wówczas od rządu pruskiego stałą rentę w wysokości 300 talarów. Na krótko wziął intratną dzierżawę w Odolanowskiem. Czas krótkiej stabilizacji przerwało usunięcie z dzierżawy po przekazaniu dóbr księciu Turn-Taxis oraz śmierć żony, która osierociła czwórkę dzieci. kiedy jednak do Wielkopolski dotarła wieść o wybuchu powstania listopa-dowego, sześćdziesięcioletni kierzkowski wraz z dwoma synami, Leonem i Alek-sandrem, przedostał się do królestwa Polskiego i wstąpił do armii w stopniu ma-jora. Służył początkowo w gwardii ruchomej województwa kaliskiego, a następnie w 8. Pułku Strzelców Pieszych. W chwili klęski powstania został po raz trzeci wzięty przez Rosjan do niewoli na południu królestwa Polskiego przez oddziały generała Fiodora Rüdigera. Jednak kiedy został uwolniony i powrócił do Wiel-kopolski, władze pruskie wytoczyły mu proces, zakończony wyrokiem dziewię-ciu miesięcy twierdzy. Wprawdzie kierzkowski złożył apelację, ale nie czekając na aresztowanie, wraz z synem wyjechał na zachód, do Francji. kilkuletni pobyt w zakładach dla emigrantów skłonił go do powrotu w strony rodzinne, co ułatwił mu były dowódca, marszałek Maison. Ceną za powrót było odbycie wyroku czte-

25 A. Słubicki, Pamiętniki. Biblioteka Polska w Paryżu, rkps 415, k. 26; M. Handelsman, In-strukcje, t. 2, s. 267, 318; T. Ostrowski, Żywot Tomasza Ostrowskiego, Paris 1840, s. 330–331; [e. Sanguszko], Księcia Eustachego Sanguszki Pamiętniki, s. 137–139, 151 i n.; A. Rem-bowski, Przyczynek do dziejów konstytucyjnych Księstwa Warszawskiego, kraków 1896 s. 106; J. Falkowski, Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce, Poznań 1877, s. 179–180; M. łukaszewicz, Armia księcia Józefa 1813, Warszawa 1986, s. 58–61; J. Czubaty, Księstwo Warszawskie (1807–1815), Warszawa 2011, s. 515–516.

26 e. Orman, Eustachy Sanguszko, s. 476–478; D. Beauvois, Trójkąt ukraiński Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914, Lublin 2005, s. 238.


rech i pół miesiąca w twierdzy oraz utrata pensji. Do sierpnia 1836 r. kierzkowski przebywał w twierdzy w Świdnicy, z której po uwolnieniu wrócił do Poznania. Mieszkał tu już do śmierci w 1862 r. W latach pięćdziesiątych za panowania Napo-leona iii we Francji otrzymał jeszcze Medal Świętej Heleny, jednak władze pruskie zabroniły mu go nosić27 .

Opisane w tym artykule losy dwóch bohaterów bitwy pod Szczekocinami skła-niają do refleksji. Dla magnata księcia Sanguszki bitwa szczekocińska była koń-cem walki o zachowanie wolnej ojczyzny i początkiem zabiegów o własny ma-jątek. Przerwały je wydarzenia 1812 r., kiedy książę eustachy, tak jak większość Polaków, uwierzył w gwiazdę Napoleona i zaangażował się w przygotowania wojenne, a potem wziął udział w wyprawie na Rosję. Dla drobnego szlachcica i niższego oficera Filipa kierzkowskiego bitwa szczekocińska i walki w powstaniu kościuszkowskim to początek bojów o odzyskanie utraconej ojczyzny, które kon-tynuował pod sztandarami Legii Naddunajskiej, wojsk napoleońskich, a w końcu, już u schyłku swych dni, biorąc jeszcze jako sześćdziesięciolatek czynny udział w powstaniu listopadowym. Na przykładzie tych dwóch bohaterów możemy prze-śledzić losy Polaków w trudnym okresie porozbiorowym i wybory, jakich dokony-wali w przełomowych chwilach tej epoki.

darIusz Nawrot

THe FORTuNeS OF THe OFFiCeRS AND DiARiSTS OF THe BATTLe OF SzCzekOCiNy iN THe PeRiOD OF THe POLiSH LeGiONS

AND THe DuCHy OF WARSAW

s u M M a r y

The article focuses on the story of two participants of the battle of Szczekociny, General eustace Sanguszko and ensign Philip kierzkowski who have described this battle. it sets the question of what mark was left in theirs memories by the battle of Szczekociny and also how far these officers’ further fortunes were a reflection of the way theirs comrades-in-arms have chosen. it attemps to state if the June battle, like whole kościuszko uprising, was for the soldiers the end of theirs’ military careers or it was the beginning of new way, full of en-deavours to make the fatherland free and independent again. At the example of Sanguszko and kierzkowski, article shows Poles’ fortunes in the difficult period after partitions of Poland and the fall of the state. There were showed also choices which they made in theirs life’s breakthrough moments, in the eventful Napoleonic period, or at the time of the new order after the Congress of vienna.

Translated byFilip Nawrot

27 T. łepkowski, Jakub Filip Kierzkowski, s. 434; F. kierzkowski, Pamiętniki, s. 230.


raFaŁ wIKtor KowaLCzyKŁódź

geNeraŁ KaroL KNIazIewICz I NaCzeLNIK tadeusz KośCIuszKo

– twórCy LegII NadduNaJsKIeJ

W tym artykule przedstawiam losy dwóch wybitnych postaci, które zapisały się w dziejach Polski na przełomie Xviii i XiX w. – Tadeusza kościuszki i karola Ot-tona kniaziewicza. W niezwykle istotnym okresie historii Polski, kiedy Rzeczpo-spolita Obojga Narodów zniknęła z map europy, Polacy podjęli próbę odzyskania niepodległości, wierząc, że ich walka u boku Francji przeciw feudalnym mocar-stwom ma sens i temu służy. Dla podjętego tematu dzieje tych dwóch bohaterów i wybitnych Polaków nabrały szczególnego znaczenia w sytuacji, kiedy Legiony Polskie wykrwawiały się w walkach z wojskami ii koalicji antyfrancuskiej, a w Pa-ryżu uważano, że italia została już bezpowrotnie utracona. Straty wśród Polaków były tak duże, że oddziały trzeba było odtwarzać niemal od podstaw, przy czym pojawiła się wówczas koncepcja, aby reaktywować je nie w italii, lecz w Republice Batawskiej lub Helweckiej. Ostatecznie jednak Legię Naddunajską utworzono nad Renem, a organizacyjnie włączono ją w struktury armii francuskiej.

Losy wspomnianych dwóch bohaterów: Tadeusza kościuszki i karola knia-ziewicza, jakże znane i bliskie sercom Polaków, były całkiem odmienne. Schy-łek Xviii w. to początek kariery kniaziewicza, pochodzącego ze zubożałej zie-miańskiej rodziny z kurlandii. urodził się 4 maja 1762 r. w Assiten. Finansowe awanturnictwo jego ojca, Jana kazimierza, który wszedł w spółkę zajmującą się handlem i został oszukany przez kupca z Lipawy, doprowadziło do sprzedaży majątku w celu spłaty długów. Wydarzenie to okazało się bardzo ważne dla losów karola kniaziewicza, wiążąc go na stałe ze sprawą polską. Osierocony przez zmarłą w 1767 r. matkę, konstancję, wywodzącą się z kurlandzkiego rodu kor-fów, był w tym czasie pod opieką stryja, a następnie szwagra – Dorthösena. Jan kazimierz, pozbawiony środków utrzymania, zmuszony był opuścić kurlandię

raFaŁ wIKtor KowaLCzyK114

i znalazł pracę w Warszawie. Po ustabilizowaniu spraw majątkowych sprowadził tam syna, umieszczając go w korpusie kadetów. Trudności natury finansowej spowodowały, że nie był jednak w stanie opłacać jego nauki. Protekcja gene-rała Alojzego von Brühl spowodowała, że karol kniaziewicz służył początko-wo w korpusie artylerii, a następnie w regimencie fizylierów. W wojnie z Rosją w 1792 r. walczył jako porucznik w 5. regimencie fizylierów, w którym awansował do stopnia majora. Walczył pod Boruszkowcami, Włodzimierzem, zieleńcami i Dubienką. Pod Dubienką współpracował bezpośrednio z generałem Tadeuszem kościuszką, osłaniając odwrót jego wojsk. W uznaniu zasług otrzymał Order vir-tuti Militarii. W okresie rządów Targowicy został jednak negatywnie zweryfiko-wany i przywrócony do poprzedniego stopnia. Na początku insurekcji kościusz-kowskiej służył jako major w nowo utworzonym 18. regimencie piechoty. Brał udział w walkach pod Chełmem jako szef sztabu generała Józefa zajączka i pod Gołkowem. Wyróżnił się podczas oblężenia Warszawy. Po bitwie pod Godko-wem został awansowany do stopnia pułkownika, a po zakończeniu oblężenia sto-licy – do rangi generała majora. Brał udział w bitwie pod Maciejowicami, gdzie dowodził lewym skrzydłem wojsk polskich. Dostał się wraz z Naczelnikiem do niewoli, lecz ich losy jako jeńców rosyjskich potoczyły się inaczej, m.in. dlatego, że już w zasławiu zostali rozdzieleni. kniaziewicz z niewoli został zwolniony za poręczeniem 17 listopada 1796 r. W następnym roku został ściągnięty przez Cen-tralizację Lwowską do Galicji, gdzie zaproponowano mu objęcie dowództwa nad tworzącymi się oddziałami polskimi na Wołoszczyźnie1. Odrzucił tę propozycję, a kierując się pragmatyzmem, postanowił opuścić ziemie polskie. Wraz z Józe-fem Drzewieckim udał się przez Niemcy i Szwajcarię do Włoch. Wziął udział w dwóch misjach do Bonapartego. Brak wakatu generalskiego spowodował, że ostatecznie został szefem 1. Legii w Legionach Jana Henryka Dąbrowskiego (30 października 1797). Jego sława rozbłysła podczas wojny z Neapolem2 .

1 Organizacja wojsk polskich na pograniczu Turcji (Wołoszczyzna, Mołdawia) i Austrii miała się przyczynić do rozbicia Austrii i wplątania Francji w wojnę z Rosją. Akcja antyaustriacka nie cieszyła się jednak popularnością w Galicji, a ostatecznie zakończyła się katastrofą. Pola-cy zostali rozbici przez wojska austriackie, a dowódca, brygadier Joachim Denisko, przeszedł na stronę rosyjską, zdradzając sprawę polską. Podobnie uczynił pierwszy dowódca polskiego zgrupowania na pograniczu Turcji i Austrii, generał ksawery Dąbrowski. zob.: J. Pacholski, Legiony Polskie. Prawda i Legenda 1794–1807, t. 2: Zwycięstwa i klęski 1797–1799, Warsza-wa 1976, s. 131–142.

2 J. Pacholski, Misja paryska gen. Karola Kniaziewicza, „Studia i Materiały do Historii Woj-skowości” 1961, t. 7, cz. 1, s. 116–117; idem, Kościuszko w niewoli, kraków 1947, s. 13, 43; idem, Legiony Polskie. Prawda i Legenda 1794–1807, t. 1: Działalność niepodległościowa i zaczątki Legionów 1794–1799, Warszawa 1969, s. 137; t. 2, s. 133; S. Herbst, Między Wisłą a Bugiem, Warszawa 1935, s. 27; R. kowalczyk, Znani i nieznani oficerowie i generałowie wojny 1812 roku w Rosji, Toruń 2013, s. 94–95.

geNeraŁ KaroL KNIazIewICz I NaCzeLNIK tadeusz KośCIuszKo 115

W momencie rozpoczęcia wojny kniaziewicz wraz z 1. Legią znajdował się w korpusie rzymskim wojsk republikańskich. Do wojny doszło z inicjatywy rzą-dzącego Neapolem Ferdynanda iv Burbona, który po klęsce floty francuskiej pod Abukirem (1 sierpnia 1798) zdecydował, aby nie czekać na wystąpienie wojsk ii koalicji antyfrancuskiej, co miało nastąpić wiosną 1799 r., lecz wykorzystać domniemaną słabość sił francuskich i zająć Republikę Rzymską. Liczna, ale słabo wyszkolona armia neapolitańska pod dowództwem feldmarszałka karola Macka von Leiberich 29 listopada 1798 r. zajęła Rzym. Pierwsza Legia osłaniała odwrót wojsk republikańskich, postępując w ariergardzie. kniaziewicz wsławił się pod Magliano (1 grudnia 1798), gdzie rozbił grupę pułkownika Giusiniego i zajął cały obóz nieprzyjaciela, Falari, na zapleczu słynnej bitwy pod Civita Castellana (4 grudnia 1798), która odmieniła losy wojny. uczestniczył w zajęciu ufortyfikowanego Calvi, co ostatecznie odwróciło bieg wydarzeń, bo umożliwiło wojskom francuskim rozpoczęcie ofensywy, która pozwoliła zepchnąć wojska neapolitańskie do granicy i wkroczyć na terytorium królestwa Neapolu. knia-ziewicz szedł w awangardzie dywizji straży przedniej wojsk francuskich genera-ła Gabriela Reya maszerujących na stolicę. Brał udział w sforsowaniu wąwozu itryjskiego i zdobyciu „Baterii św. Andrzeja” – neapolitańskiego Termopile. Po spektakularnym zajęciu twierdzy Gaeta (30 grudnia 1798) głównodowodzący ar-mii rzymskiej generał Jan Stefan vachier (Championnet) za całokształt kampanii nominował kniaziewicza generałem brygady. Championnet nie wiedział, że rząd francuski, kierując się wykładnią, iż kniaziewicz służył w wojsku Republiki Ci-salpińskiej, na której żołdzie znajdował się korpus Polski, nie mógł zostać awan-sowany na francuskiego generała brygady, lecz na cysalpińskiego. Nominacja stała się faktem 28 stycznia 1799 r.3

Choć awansu generalskiego nie zatwierdził rząd francuski, dla generała knia-ziewicza rozpoczął się nowy, jeden z najważniejszych etapów życia. Przyznano mu zaszczyt reprezentowania w tzw. misji sztandarowej. kniaziewicz miał się udać do Paryża z delegacją mającą na celu złożenie Dyrektoriatowi (ówczesnemu rządowi francuskiemu) 35 chorągwi i sztandarów wojskowych zdobytych w walkach z ar-mią Ferdynanda iv. Splendor kniaziewicz zawdzięczał skomplikowanej sytuacji głównodowodzącego generała Championneta, gdyż jego pozycja w Paryżu była

3 J. Lubicz-Pachoński, Wojna Francusko-Neapolitańska 1798–9 r. i udział w niej Legionów Polskich, Okres Neapolitański (z 6 mapami i planami oraz 23 rycinami), kraków 1948, s. 9, 41; J. Pacholski, Misja paryska, s. 113–114, 120; idem, Generał Jan Henryk Dąbrow-ski 1755–1818, Warszawa 1981, s. 202–203; idem, Legiony Polskie, t. 2, s. 260, 263–264, 268–272, 275–276, 282–288, 294–300, 303–304, 307–308, 313, 318, 322, 325–328, 330, 333, 335; R. kowalczyk, Znani i nieznani oficerowie, s. 94–95.


mocno nadszarpnięta wskutek konfliktu z generałem Stefanem Macdonaldem4 i cy-wilnym komisarzem Wilhelmem de Maisoncelle Faypoult5 .

Championnet orientował się doskonale w sytuacji, jaka zaistniała w Paryżu. Wiedział, że wrogowie tylko czekają na jego upadek. Dlatego zależało mu, aby w Paryżu pojawił się życzliwy mu dowódca. Musiał to być ponadto jeden z bo-haterów wojny z Neapolem, i to nieskalany gwałtami i grabieżami. Nie mógł to być więc zaufany Championneta generał Gabriel Rey, znany w Paryżu łupieżca. Jedynym oficerem, jaki spełniał te warunki, był właśnie generał kniaziewicz6. Mi-sja kniaziewicza nie była pierwsza, gdyż wcześniej wysłano do Paryża z 21 sztan-darami dowódcę 2. dywizji generała Ludwika Lemoine, który został bardzo źle przyjęty i nie spełnił oczekiwań swojego dowódcy7. Generał Championnet zdawał

4 Generał Stefan Macdonald, dowódca 1. dywizji, był wrogo nastawiony wobec Championne-ta, gdyż to właśnie on otrzymał dowództwo nad armią rzymską i to na niego spłynął splendor zwycięskiej kampanii przeciw neapolitańskiej armii Ferdynanda iv, nieudolnie dowodzonej przez feldmarszałka karola Macka von Leiberich. Macdonald tym bardziej uważał się za pokrzywdzonego, że chwała zwycięstwa pod Civita Castellana została zawłaszczona przez Championneta jako głównodowodzącego armii rzymskiej.

5 Wilhelm de Maisoncelle Faypoult został wyznaczony przez Dyrektoriat do utworzonej przez Championneta Republiki Partenopejskiej (początkowo Republika Neapolitańska). Champion-net mianował rząd 23 stycznia 1799 r. Był on kopią francuskiego Dyrektoriatu. W pięciooso-bowym komitecie Centralnym decydujący głos miał oczywiście Championnet. uchwalony budżet republiki gros środków przeznaczał na wojsko i marynarkę (53 mln franków prze-znaczono właśnie na te wojskowe cele, a cały budżet wynosił 76 mln). Trudności budżetowe były jednak ogromne, ponieważ Ferdynand iv wszystkie możliwe aktywa finansowe wy-wiózł, przenosząc się z całym dworem i administracją na Sycylię do Palermo. Championnet, podobnie jak i inni żołnierze okresu rewolucji, uważał, że armia ma być żywiona na koszt zajętych ziem. Narzucił nowej Republice kontrybucje w wysokości 15 mln. Jego oficerowie i żołnierze dopuszczali się grabieży, gwałtów i rabunków. Wywołało to wrogość miejscowej ludności do Francuzów. Skala trwonionych dochodów przez otoczenie Championneta, który patrzył na tę sytuację „przez palce”, docierała do Paryża. Stało się to powodem wysłania do Republiki Partenopejskiej komisarza cywilnego, Wilhelma de Maisoncelle Faypoult. Nacisk Championneta spowodował, że rząd neapolitański nie uznał kompetencji komisarza, wydala-jąc go poza granice Republiki. Dyrektoriat uznał to za naruszanie kompetencji Paryża i posta-nowił usunąć Championneta z dowództwa 13 lutego 1799 r. Jego miejsce miał zająć generał Macdonald. Właśnie z powodu niechętnego klimatu dla Championneta w Paryżu odrzucono prośbę delegacji neapolitańskiej pod przewodnictwem Hieronima księcia Pignatelli-Moliter-no, który postulował obniżenie kontrybucji.

6 J. Pacholski, Legiony Polskie, t. 2, s. 375; idem, Misja paryska, s. 118. 7 Generał Ludwik Lemoine został wysłany do Paryża z informacją o zawarciu rozejmu z Fer-

dynandem iv u wrót stolicy Neapolu. zawieszenie broni podpisane przez generała Cham-pionneta było bardzo krytykowane w Paryżu i spotkało się z potępieniem Dyrektoriatu. W ówczesnej sytuacji optowanie za Championnetem przeciw rodzącej się przeciw niemu opozycji, którą podsycali generał Macdonald i komisarz cywilny Faypoult, wydawało się niemożliwe. Sytuację wyczuł generał Lemoine, który uznał, że upadek Championneta był już faktem i zaczął zabiegać o „schedę” po nim.


sobie sprawę, że agitowanie za nim w Paryżu będzie trudne, gdyż opozycja była już ugruntowana, wierzył jednak, że „neutralny” kniaziewicz sprosta zadaniu8 .

kniaziewicz po prawie miesięcznej podróży przez italię 3 marca 1799 r. do-tarł do Paryża9. Wprowadzony przez kościuszkę na salony stolicy republikańskiej europy, znalazł się w centrum zainteresowania władz. kościuszko niemal natych-miast zawiózł kniaziewicza do nowego ministra wojny Ludwika Mileta de Mu-reau10. W toku posłuchania generał złożył raport z powierzonej mu misji. Postąpił dyplomatycznie, gdyż nie bronił pozycji Championneta, którego dymisja była już faktem dokonanym. Rozmowa między kniaziewiczem a Miletem koncentrowa-ła się na nowo utworzonej armii neapolitańskiej. kniaziewicz wykorzystał okazję i zaakcentował, że Polacy będą stawali do boju u boku Francji jeszcze liczniej, jeśli rząd francuski zdecyduje się na wykonanie jakiegoś gestu, który pozwoli im wierzyć, że ich los jest dla Paryża ważny. Pomimo mało znaczących frazesów, jakie padły w odpowiedzi z ust francuskiego polityka, kniaziewicz nie tracił nadziei, że możliwe są korzystne rozstrzygnięcia. Pisząc do Dąbrowskiego, wyrażał odczucie, że klimat dla Polaków w kręgach władzy Paryża był sprzyjający11 .

Minister wojny Milet po porozumieniu się z Dyrektoriatem Wykonawczym stwierdził, że uroczystość przekazania zdobytych chorągwi i sztandarów odbędzie się w dniu święta sadzenia Drzewka Wolności, czyli 6 marca. Warto zaakcentować, że spotkanie o wieczorowej porze, jakie odbyło się tegoż dnia w domu kościusz-ki, zgrupowało niemal całą emigrację paryską: zwolenników Agencji i Deputacji, mimo dzielących ich poglądów. Był to dzień wiary, że u boku Francji sprawa pol-ska może wypłynąć i z sukcesem zostać spożytkowana. kniaziewicz swoim przy-byciem, jako szef misji sztandarowej, a kościuszko swoim prestiżem, pozwolili gronu polskiej emigracji w ten wieczór uwierzyć w tę ideę12 .

O ile w czasie, kiedy karol kniaziewicz odbywał w Paryżu misję sztandarową, znajdował się on na początku kariery, o tyle kariera Tadeusza kościuszki osiągnęła już apogeum. Jednak to nie ten czynnik powoduje, że jest zdecydowanie trudniej pisać o drugim z bohaterów tego tekstu. Świadczy o tym fakt, że o ile kniaziewicz nie doczekał się w polskiej historiografii samodzielnej monografii, co zadziwia, gdyż był to dowódca, polityk czynny przez kilkadziesiąt lat, bohater Polski (ikona polskiej emigracji) i Francji, o tyle badania nad życiem i karierą kościuszki podej-

8 Biblioteka Polska w Paryżu (dalej: BPP), rkps 242, k. 416, 419–423; J. Pacholski, Misja paryska, s. 113, 117, 119; idem, Legiony Polskie, t. 2, s. 376–379; R. kowalczyk, Znani i nieznani oficerowie, s. 95; idem, Misja Polska w Paryżu w roku 1831, w: Wokół Powstania Listopadowego, red. H. Chudzio, J. Pezda, kraków 2014, s. 161–162.

9 J. Pacholski, Misja paryska, s. 129.10 Ludwik Milet de Mureau pełnił funkcję ministra wojny stosunkowo krótko, od 21 lutego do

2 lipca 1799 r. 11 BPP, rkps 366, k. 1–2; J. Pacholski, Misja paryska, s. 130.12 J. Pacholski, Misja paryska, s. 130.


mowane były bardzo szeroko. Biografowie Naczelnika szeroko analizowali zarów-no okres amerykański, jak i jego powrót do ojczyzny, służbę w wojsku koronnym, wojnę w 1792 r. i insurekcję. Dlatego też w tym artykule podjęte zostaną kwestie, które wyłącznie dotyczą roli Naczelnika w tworzeniu Legii Naddunajskiej.

kościuszko po odzyskaniu wolności wnikliwie analizował wszelkie kwestie związane ze sprawą polską we Francji, z losem Legionów generała Dąbrowskiego, ze zmieniającą się sytuacją w europie. z Ameryki do europy kościuszko wrócił, wykorzystując powierzoną mu przez republikanów misję załagodzenia stosunków amerykańsko-francuskich. Podróż była przygotowywana w ścisłej tajemnicy, tak że nawet Julian ursyn Niemcewicz dowiedział się o niej w ostatniej chwili. ko-ściuszko z paszportem przygotowanym przez amerykańskie służby dyplomatyczne Thomasa Jeffersona, opiewającym na nazwisko Thomas kannberg, po dwumie-sięcznej podróży dotarł do Hiszpanii, a następnie skierował się do Francji13 .

Wraz z przyjazdem Tadeusza kościuszki do Paryża Dyrektoriat rozpoczął in-tensywne działania, które zmierzały do wmanewrowania Naczelnika w politykę Francji wobec państw zaborczych. W Paryżu bowiem doskonale zdawano sobie sprawę z tego, że kościuszką można było dużo „wygrać”, ze względu na rolę, jaką odegrał w 1794 r. Pamięć o Naczelniku była wciąż żywa wśród Polaków. Wiedzia-no o tym w stolicach państw zaborczych, toteż na rozkaz cara Pawła i rosyjskie władze na zagarniętych ziemiach Rzeczypospolitej próbowały dokonać nieudol-nych prób dyskredytacji kościuszki. Dlatego też przybyciu kościuszki do Paryża Dyrektoriat nadał znaczącą oprawę, a sam Naczelnik znalazł się w centrum wyda-rzeń francuskiej polityki. Jego nazwisko, utożsamiane z insurekcją 1794 r., i hero-izm wykazany podczas uwięzienia w Twierdzy Petropawłowskiej spowodował, że zaczęli oni wraz z jego przybyciem żywić przekonanie, iż sprawa polska nie została przegrana, a Dyrektoriat nie bez przyczyny ściągnął do Paryża kościuszkę. uwie-rzono, że dla wspólnego dobra karta polska zostanie wygrana14 .

Przybycie Naczelnika wzmocniło sprawę polską. kościuszko stał się spoiwem łączącym walczące we Włoszech Legiony z odległym dotychczas organem wła-dzy republikańskiej Francji – Dyrektoriatem. interweniował u rządu francuskiego, domagając się terminowego wypłacania żołdu walczącym w Legionach Polakom, zwiększenia etatów, protestował przeciw narzuceniu oficerów cysalpińskich, a tak-że występował o narodową kokardę dla legionistów: granatowo-karmazynowo-

13 F. koneczny, Tadeusz Kościuszko. Na setną rocznicę zgonu Naczelnika. Życie–Czyny–Duch, Poznań 1917, s. 360; W. Dzwonkowski, Drugi pobyt Kościuszki w Ameryce, „Wiadomości Li-terackie” 1938, nr 17, s. 4; B. Grzeloński, Kościuszki spotkanie z Jeffersonem, „Tygodnik Po-wszechny” 1976, nr 2, z 9; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko 1746–1817, Warszawa 1991, s. 307.

14 S. Askenazy, Napoleon a Polska, t. 3, Warszawa 1919, s. 43; J. Pacholski, Legiony Polskie, t. 2, s. 173; idem, Legiony Polskie, t. 3: Znad Renu na San Domingo 1799–1802, Warsza-wa 1972, s. 23; T. korzon, Kościuszko. Biografia z dokumentów wysnuta, Warszawa 1894, s. 505–506; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 314–316.


-białą. Cała aktywność kościuszki wymagała dobrych relacji z dowódcą Legionów Polskich we Włoszech. Przyjazne relacje ułatwiła postawa generała Dąbrowskiego, który bardzo chętnie utrzymywał kontakt z Naczelnikiem, będąc pewnym, że jego stanowisko jako głównodowodzącego jest niezachwiane. kościuszko bowiem od-żegnał się od dowodzenia Legionami15 .

Jednocześnie przybycie kościuszki do Paryża to okres rozpoczęcia zabiegów o utworzenie polskich sił zbrojnych. Otóż, według Władysława kozłowskiego, już 25 sierpnia 1798 r. przedstawił on Dyrektoriatowi memoriał o powiększeniu Le-gionów Polskich w Republice Cysalpińskiej, a 20 października 1798 r. wystosował pierwszy projekt utworzenia dodatkowej formacji, niezależnej od dotychczasowych Legionów we Włoszech. Miała się ona składać z dezerterów z wojsk austriackich, a wywodzących się z Galicji i przeznaczonych do formacji mającej powstać u boku Armii Renu. Dyrektoriat przychylnie odniósł się do tej propozycji kościuszki, lecz kierując się pragmatyzmem politycznym, właśnie Naczelnikowi zaproponował objęcie dowództwa nad Legionami Nadreńskimi. Chciano wykorzystać nazwisko Naczelnika, które stałoby się magnesem przyciągającym Polaków do tej formacji. kościuszko z oczywistych względów nie zgodził się na taki wariant, jednak klimat do utworzenia kolejnej polskiej formacji u boku Francji był wśród decydentów rządu w Paryżu bardzo przychylny16 .

intensyfikacja działań zmierzających do utworzenia Legii Nadreńskiej nastąpiła po dotarciu generała kniaziewicza do Paryża. W liście z 24 marca 1799 r. pisał on do generała Dąbrowskiego, że kościuszko uczynił wiele, aby jednostki nadreńskie powstały. Autor listu wyrażał pogląd, że rozpoczęta wojna z siłami ii koalicji an-tyfrancuskiej i zalewające italię wojska rosyjskie feldmarszałka Aleksandra Wasi-liewicza Suworowa przyspieszą decyzję Dyrektoriatu o utworzeniu nowych Legii. Był również pewny, że wspólne działania jego i kościuszki pozytywnie wpłyną na ostateczną decyzję rządu francuskiego17 .

kniaziewicz, mając poparcie kościuszki, rozpoczął intensywną działalność, aby utworzyć u boku Francji nową formację wojskową, organizując ją w podobny sposób jak Legiony Polskie, które powstały u boku satelitów Republiki Francuskiej – początkowo Republiki Lombardzkiej, a następnie Republiki Cysalpińskiej. Argu-mentował, że Polacy bardzo dobrze sprawdzili się w italii i rząd Republiki Cysal-pińskiej był bardzo zadowolony z ich działań. Twierdził, że Francja może zyskać nawet do 30 000 żołnierzy Polaków, dezerterów z armii rosyjskiej i austriackiej18 .

15 W. M. kozłowski, Zarys powstania Legii Naddunajskiej (z niewydanych dokumentów), „Przegląd Historyczny” 1908, t. 7/2, s. 95–96; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 317–318.

16 W. M. kozłowski, Zarys powstania Legii, s. 95.17 Listy Kniaziewicza do Dąbrowskiego i Kościuszki (osobne odbicie z Kwartalnika t. XIII),

oprac. W. M. kozłowski, Lwów 1899, s. 4.18 BPP, rkps 366, k. 9.


Oficjalnie kniaziewicz wystąpił do ministra wojny w sprawie powiększenia sił polskich16 marca, a cztery dni później przedłożył propozycję utworzenia kolejnej formacji utworzonej z Polaków przy Republice Helweckiej jako korpus posiłko-wy19. Miał się on składać ze wszystkich rodzajów broni, tj. z piechoty, kawalerii i artylerii. Rząd helwecki miał utrzymywać i wypłacać żołd dla polskich żołnierzy, a dowódcą miał zostać generał francuski. umowa dotycząca sformowania legionu polskiego u boku Republiki Helweckiej miała być sformułowana w podobny spo-sób jak konwencja podpisana z Republiką Cysalpińską. Jego wystąpienie nie było uzgodnione z władzami Republiki Helweckiej, gdyż Szwajcarzy, mający rozliczne interesy z państwami zaborczymi, nie mieli ochoty na posiadanie na stanie formacji złożonej z Polaków20. z kolei w czasie rozmowy kniaziewicza z ministrem Miletem miała się pojawić koncepcja utworzenia Legionów u boku Republiki Batawskiej, która miała lepszą sytuację finansową. Poza tym spodziewano się, że dowództwo obejmie tam przychylny Polakom generał Wilhelm Brune oraz uniknie się kon-fliktów z Legionami Włoskimi na tle rywalizacji o rekrutów21. Okazało się jednak, że obie republiki zarówno z powodów finansowych, jak i politycznych starały się uchylić od zgody na formowanie na ich terytorium polskich oddziałów.

koncepcję polskich legionów uratowała zmiana podejścia to tej kwestii rządu francuskiego. Dyrektoriat kierował się pragmatyzmem i wyraźnie dążył do utwo-rzenia kolejnej formacji polskiej u boku Francji. Polacy udowodnili swoją odwa-gą przydatność, walcząc na polach italii od 1797 r. Oczywiście sceptycznie pod-chodzono do zapewnień generała kniaziewicza co do ilości polskich dezerterów z armii rosyjskiej i austriackiej. Jednak klęski armii republikańskiej pod Cassano (26–27 kwietnia 1799), nad Trebią (17–19 czerwca 1799) i pod Novi (15 sierpnia 1799) przekonały Paryż, że armia włoska nie będzie w stanie zmienić trudnej sy-tuacji na froncie. Dlatego też już 20 sierpnia 1799 r. Talot, członek Rady Pięciuset, przedstawił wniosek sformowania nad Renem Legii Polskiej złożonej z czterech batalionów lekkiej piechoty, z czterech szwadronów lekkiej jazdy i kompanii ar-tylerii konnej, łącznie w sile 5970 ludzi. Natomiast 29 sierpnia minister wojny Jan Bernadotte polecił szefowi sztabu Armii Renu zatrzymać jeńców narodowo-ści polskiej i przekazać ich do nowo formowanej Legii. Ostatecznie 6 września 1799 r. Rada Pięciuset uchwaliła powstanie nowej polskiej formacji. Początkowo zakładano przyjęcie nazwy Legia Nadreńska, jednak ze względu na relacje z króle-stwem Prus, które po podpisaniu pokoju w Bazylei (5 kwietnia 1795) wyłamało się z koalicji antyfrancuskiej, stając się poniekąd sojusznikiem rewolucyjnej Francji, przyjęto bardziej neutralną nazwę: Legia Naddunajska22 .

19 Ibidem, k. 4–5, 14–15. 20 Ibidem, k. 4–5, 9. 21 J. Pachoński, Legiony Polskie, t. 3, s. 29.22 Ibidem, s. 83; W. M. kozłowski, Zarys powstania Legii, s. 95.


kniaziewiczowi zależało na tym, aby wykrwawione walkami we Włoszech z siłami ii koalicji antyfrancuskiej, zwłaszcza z rosyjskimi zastępami Suworo-wa, oddziały polskie uratować. kościuszko i kniaziewicz, uważając, że italia dla republikańskiej Francji została bezpowrotnie stracona, próbowali przenieść niedobitki Legionów nad Ren23. Wspólnie czynili zabiegi, aby ściągnąć z Włoch od generała Dąbrowskiego najlepsze kadry i z nich utworzyć dépôt kawalerii oraz artylerii, tak aby Legia Naddunajska składała się ze wszystkich rodzajów broni. Było to jednak sprzeczne z planami generała Dąbrowskiego, który był temu przeciwny, zdając sobie sprawę, że w takim przypadku utraciłby kadry dla odtworzenia Legionów we Włoszech. Co więcej, informacje o Polakach ciągną-cych do Legii Naddunajskiej spowodowały, że generał Dąbrowski obawiał się, iż zostanie podporządkowany swojemu byłemu podkomendnemu. zwrócił się więc do Napoleona, udowadniając, że jest w stanie utworzyć formację złożoną z polskich dezerterów w liczbie około 20 000. Poparcia udzielił mu kościuszko, stwierdzając, że nie można likwidować 1. Legii, która wsławiła się w bitwach ostatniej kampanii. Jednak 10 lutego 1800 r. Napoleon wraz z ministrem woj-ny Ludwikiem Berthierem odrzucili propozycję Dąbrowskiego i zdecydowali, że Legia Włoska miała być formowana na takich samych zasadach jak Legia Naddunajska. Dlatego też generał Dąbrowski udał się do Paryża, aby zmienić dekret konsularny. uczynił wszystko, aby z Legią Włoską pozostać niezależnym dowódcą. W tym celu przez prawie pięć miesięcy przebywał w Paryżu, pozosta-wiając oddziały korpusu Polskiego rozczłonkowane. Dąbrowski niechętny był sukcesom kniaziewicza w tworzeniu Legii Naddunajskiej i wyrażał to publicz-nie, twierdząc m.in., że jeśli nie uda mu się zmienić decyzji konsulów, to prze-każe Legię Włoską generałowi Józefowi Wielhorskiemu, a sam będzie walczył u boku Francji jako ochotnik. Podjął szeroko zakrojone działania, byleby tylko utrzymać niezależność w dowodzeniu. Sytuacja na tyle się zaostrzyła, że gene-rał kniaziewicz unikał z nim kontaktu, aby nie przeciekły informacje o niechęci wśród polskiej generalicji. Jan Pachoński sugerował, że o przyjęciu korzystnego dla generała Dąbrowskiego rozwiązania zdecydowały nie jego argumenty, tyl-ko upór. Dąbrowski bowiem wiedział, że Napoleonowi zależy na jego formacji i chciał on wzmocnić swoją siłę bojową Polakami z Legionów Włoskich. Paryska wyprawa generała Dąbrowskiego zakończyła się więc jego sukcesem, gdyż zgod-nie z obietnicą ministra wojny Berthiera dekret został zmieniony24 .

23 Dyrektoriat czynił wszystko, aby odwrócić niekorzystną sytuację, jaka zaistniała we Wło-szech, które po bitwie pod Novi znalazły się w dużym stopniu w rękach wojsk ii koalicji. Dlatego też ponownie uczynił generała Championneta głównodowodzącym – 1 września 1799 r. został on dowódcą Armii Włoch i Armii Alp. zob.: J. Pachoński, Generał Jan Henryk Dąbrowski, s. 237.

24 BPP, rkps 366, k. 4–5, 14–16; J. Pachoński, Generał Jan Henryk Dąbrowski, s. 246–248.


Generał Dąbrowski utrzymał więc swoją Legię Włoską. Natomiast to Legia Naddunajska, dowodzona przez generała kniaziewicza, święciła triumfy w kam-panii 1800 r. przy boku Armii Renu generała Jana Moreau i została unieśmier-telniona na łamach historiografii dzięki postawie podczas bitwy pod Hohenlinden (3 grudnia 1800). Legia Naddunajska została utworzona dzięki inicjatywie Naczel-nika Tadeusza kościuszki i generała karola Ottona kniaziewicza w sytuacji, kiedy Francja, przygnieciona klęskami w starciach z wojskami feldmarszałka Aleksandra Wasiliewicza Suworowa w italii, potrzebowała nowych sił. kościuszko i kniazie-wicz wykorzystali ten czas, dzięki czemu zostali na trwałe związani z inicjatywą powstania Legii Naddunajskiej.

raFaŁ wIKtor KowaLCzyK

géNéraL KaroL KNIazIewICz et CoMMaNdaNt eN CHeF (NaCzeLNIK) tadeusz KośCIuszKo

– Les Créateurs de La LégIoN du daNuBe

r é s u M é

Cet article est consancé aux questions de création de la Légion du Danube et de vie de leur architectes – général karol kniaziewicz et commandant en chef (Naczelnik) Tadeusz kościuszko. Le premier, au moment de la naissance de cette troupe, etait au début de sa carrière, et connu de sa mission de transporter à Paris les drapeaux ennemis. kościuszko etait le commandant en chef de l’insuréction polonaise de 1794, et participant de la guerre d’indépendance des États-unis. Tous le deux, en profitant des circonstances favorables (les échecs françaises pendant la guerre de la deuxième coalition), ils gagnèrent le soutien du Directoire pour leur idée – la création des troupes polonaise à la solde de la République française. C’etait la Légion du Danube.

Traduction Rafał Wiktor Kowalczyk


teresa KostKIewICzowawarszawa

KośCIuszKowsKa LIryKa wysoKa

Tadeusz kościuszko należy do tych postaci naszej historii, które silnie oddzia-ływały na postawy jego współczesnych oraz dobitnie zapisały się w zbiorowej pamięci i wyobraźni. uznanie, podziw, a wreszcie swoisty kult pojawiły się już wraz z pierwszym jego zaangażowaniem się w walkę zbrojną z zaborcą i napast-nikiem, chcącym zniszczyć konstytucyjne dzieło odnowy państwa. Towarzyszyły mu zarówno we wspaniałych momentach zwycięstw, jak i w dramatycznym czasie niepowodzeń i klęski. Co więcej – kult ten stał się trwałym składnikiem narodowej świadomości, znajdując wyraz w różnego typu zbiorowych zachowaniach i w pi-śmiennictwie co najmniej do połowy XX w. Jak stwierdzał ignacy Górski, ko-ściuszko od czasów Dubienki (lipiec 1792) został bohaterem literackim1, zarówno sztuki wysokiej, jak i popularnej. Ten pochodzący ze zwykłej szlacheckiej rodziny, skromny, ale dzielny i wielorako doświadczony człowiek stał się w ostatnim dzie-sięcioleciu Xviii w. symbolem powszechnego pragnienia wolności, ucieleśniał narodowe ambicje pokonania zaborców i zrzucenia hańbiącego jarzma2, widziano w nim budowniczego i gwaranta upragnionej narodowej zgody, wspólnych dzia-łań wszystkich warstw społecznych. Tak powstawał i utrwalał się narodowy mit żołnierza, obrońcy uciśnionej ojczyzny, uosabiającego niepodległość i honor Pola-ków. O żywotności i długim trwaniu tego mitu świadczą antologie poświęconych mu utworów poetyckich, powstających przez cały XiX w. i pierwszą połowę na-

1 i. Górski, Kościuszko w literaturze polskiej XVIII wieku, „Przewodnik Naukowy i Literacki” R . 42, 1914, z. 7, s. 636.

2 O motywie wstydu i hańby jako sposobie przeżywania faktu rozbioru szerzej zob.: T. kost-O motywie wstydu i hańby jako sposobie przeżywania faktu rozbioru szerzej zob.: T. kost- zob.: T. kost-: T. kost-kiewiczowa, Poeci wobec pierwszego rozbioru. Typy wypowiedzi, w: Poezja okolicznościowa w Polsce w latach 1730–1830. W kręgu spraw publicznych i narodowych, red. M. Nalepa, G. Trościński, R. Magryś, Rzeszów 2014, s. 44–48. zob. też: idem, „Gdzie lud rzekł: chcę być wolnym”. Główne motywy słowne poezji patriotycznej, w: Horyzonty wyobraźni. O języku poezji czasów Oświecenia, Warszawa 1984, s. 207.

teresa KostKIewICzowa124

stępnego stulecia3, a także wiele dzieł plastycznych (jak np. Panorama Racławic-ka) i muzycznych. Legendę kościuszki systematycznie utrwalał też teatr; około stu sztuk jemu poświęconych cieszyło się powodzeniem na różnych scenach aż do schyłku XX w.4

W ostatniej dekadzie Xviii w., a w szczególności w 1794 r. powstała pokaź-na liczba wierszy związanych z powstaniem kościuszkowskim i jego przywódcą. Składają się na nią zarówno utwory znanych poetów takich, jak Alojzy Feliński (autor wcześniejszego utworu Do Kościuszki), Jakub Jasiński, Franciszek Dioni-zy kniaźnin, Antoni Hoffmann, Aleksander Linowski, Franciszek karpiński (autor powstałego wcześniej, w 1789 r., a opublikowanego anonimowo w druku ulotnym w 1794 r. i bardzo popularnego w czasie insurekcji wiersza Marsz dla żołnierzy), jak i – przede wszystkim – teksty anonimowe, będące wyrazem zbiorowych nastro-jów i uczuć. Twórczość ta stała się przedmiotem uwagi historyków literatury, lecz poddano ją jedynie ogólnej charakterystyce5, przede wszystkim z punktu widzenia występujących w niej zróżnicowań przedmiotu, nastroju i głównych motywów te-matycznych. Wyodrębniono więc utwory mające kształt pobudek wojennych (np. Do powstającego narodu pod naczelnictwem Tadeusza Kościuszki), pieśni nawią-zujące do tonu i aury francuskiej Marsylianki (np. Marsz w obozie Kościuszki – naczelnika pod Krakowem), wiersze pochwalne na cześć Naczelnika (m.in. Pieśń na wjazd Kościuszki), utwory narracyjne ukazujące najważniejsze wydarzenia po-wstańcze (np. Duma o wyrżnięciu Pragi), poezję satyrycznie piętnującą przeciw-ników powstania (m.in. Odezwa do zdrajców ojczyzny), wreszcie lirykę religijną (np. Pieśń na dziękczynienie Opatrzności)6. kościuszko stał się bohaterem poezji pieśniowej o charakterze popularnym, służącej – podobnie jak pobudki, marsze lub wezwy – mobilizacji i umacnianiu waleczności żołnierzy, a także utworów kiero-wanych do szerokiej sfery odbiorców różnych stanów, wzywających do jedności w zmaganiach o wolność; poświęcono mu nawet wiersze stylizowane na gwarę ludową. Wszystkie tego typu dokumenty poetyckie miały niejako funkcję doraźną, powstawały w związku z konkretną sytuacją militarną i polityczną, odznaczały się tonem pochwalnym, lecz także aktualizującą perswazyjnością. Postać Naczelnika zagościła jednak również w utworach przynależnych poezji wysokiej, powstałej

3 zob.: S. Papée, Tadeusz Kościuszko w literaturze polskiej, kraków 1946; P. Greniuk, z. Tur-ska, Kościuszko w pieśni i poezji, łódź 1946.

4 zob. monografię zjawiska: P. Mitzner, Teatr Tadeusza Kościuszki. Postać Naczelnika w te-atrze 1803–1994, Warszawa 2002.

5 Bardziej szczegółowe uwagi sformułował jedynie i. Górski na temat utworu Alojzego Felińskiego Do Kościuszki. zob.: i. Górski, Kościuszko, s. 639–641.

6 zob. ibidem, passim; i. Chrzanowski, Poezja polska za czasów Stanisława Augusta. 15: Liryka patriotyczna, w: Dzieje literatury pięknej w Polsce, cz. 1, wyd, 2, kraków 1935, s. 370–371; Poezja powstania kościuszkowskiego, oprac. J. Nowak-Dłużewski, kielce 1946, passim .

KośCIuszKowsKa LIryKa wysoKa 125

poza wymogami chwili, będącej przejawem niejako bezinteresownej, uogólniają-cej refleksji na temat niezwykłego bohatera jako obiektu uwznioślenia i apoteozy.

ukazaniu różnorodności tematycznej i gatunkowej poezji kościuszkowskiej nie towarzyszyło zainteresowanie poszczególnymi utworami i ich dokładniejsza analiza7. Częściej zajmowano się też będącymi w powszechnym obiegu pieśnio-wymi marszami i pobudkami, niż wierszami znanych poetów, którzy podejmowali motyw kościuszkowski w konwencji poezji wysokiej. W tym ostatnim obszarze na szczególną uwagę zasługują dwie ody Franciszka Dionizego kniaźnina: Do Ta-d[eusza] Kościuszka i Na rewolucją 1794. Powstały one w odmiennych momen-tach historycznych i w sytuacji różnego charakterem zaangażowania kościuszki w działania wojskowe. Obie nie były współcześnie opublikowane, zostały nato-miast wpisane przez autora do przygotowywanego w ostatnich latach jego życia rękopisu Poezyj. znane zapewne w kręgu puławskiego dworu Czartoryskich, nie stały się jednak czynnikiem współbudującym ówczesny szeroki kult Naczelnika, ukazywały wszakże drogi refleksji o jego dokonaniach, a przede wszystkim – spo-sób widzenia jego osoby i roli, jaką odegrał w życiu narodu w końcu Xviii w., były też niejako początkiem późniejszego kultu Naczelnika w puławskim Domu Go-tyckim i w Świątyni Sybilli8. zainteresowanie kniaźnina jako domownika Puław postacią kościuszki inspirowane było niewątpliwie bliskimi relacjami księstwa z wspieranym przez księcia Adama kazimierza dawnym wychowankiem, który odbył jesienią 1792 r. w towarzystwie księżnej izabeli podróż do Lwowa9, a następ-nie przebywał w Puławach, gdzie – według badaczy – powstawały pierwsze plany insurekcji. Jednak poświęcone kościuszce wiersze autora Matki Spartanki były przede wszystkim wyrazem odczuwania i zrozumienia przez poetę wyjątkowości tej postaci w ówczesnym świecie. Przeczytane razem – ukazują również zmianę, jaka w związku z rozwojem wydarzeń nastąpiła w postrzeganiu kościuszki i jego roli w dziejach narodu.

Oda Do Tad[eusza] Kościuszka umieszczona została w kniaźninowskim ręko-pisie jako trzynasta w księdze ósmej. Terminus post quem jej powstania to lipiec 1792 r., gdyż w tekście pojawia się odwołanie do bitwy pod Dubienką. Wiersz Na rewolucją 1794, wpisany w autografie jako pierwszy w przedostatniej, jedenastej

7 Jedynym utworem poddanym dokładniejszemu omówieniu jest wiersz Alojzego Felińskiego Do Kościuszki, którym zajął się w sposób bardziej szczegółowy i. Górski, Kościuszko, s. 639–641.

8 zob. na ten temat: A. Aleksandrowicz, Izabela Czartoryska. Polskość i europejskość, Lublin 1998, s. 312–313.

9 O podróży i pobycie kościuszki w Puławach pisał W. Dzwonkowski, Kościuszko w Gali-cji jesienią 1792 r., „Tygodnik ilustrowany” 1917, nr 43, zwracając uwagę na inspirującą rolę Puław w przygotowywaniu insurekcji (s. 526–527). zob. też: A. Aleksandrowicz, Różne drogi do wolności. Puławy Czartoryskich na przełomie XVIII i XIX wieku, Puławy 2011, s. 111–115.


księdze ód, powstał już po klęsce maciejowickiej, o czym świadczy jego treść, bar-wa przywoływanych obrazów i ogólna, lamentacyjna tonacja wypowiedzi.

W odzie Xiii sprawa polska i sytuacja kraju zostały usytuowane w rozległej, uniwersalnej perspektywie świata, potraktowanego jako przestrzeń walki dobra ze złem, starcia uciśnionych i tyranów. Jako siła decydująca w tej walce pojawia się Bóg, który panuje nad biegiem wydarzeń i nadaje im sens:

Bóg uciśnionych cierpieniePrzed światem usprawiedliwił.Polak na jego błyśnienieujął europę i zdziwił10 .

Cierpienie Polaków, uciśnionych przez obce potencje, z woli i mocy Boga okazuje się wartością, dzięki której odsłonięte zostają przed europą ich dzielność i cnoty, ich oddanie sprawie wolności i walce z tyranami. Ta walka rozumiana jest nie tylko w perspektywie militarnej, jako starcie zbrojne, lecz szerzej – jako zderzenie ciemności i światła, zła moralnego z dobrem, które przeciwstawia się ciemiężycielom ludów i „łańcuchowi przemocy”:

zbledną tyrani dokoła,Pęka się łańcuch przemocy,zazdrość do Pychy zawoła:Niech nie panuje dzień nocy.

W tak zarysowanej, kosmologicznej i moralnej perspektywie pojawia się hi-storyczny konkret, przywoływany jednak ciągle w sposób omowny i niejako sym-boliczny: walka toczy się o obronę „pochlebnej ludziom ustawy” – jak peryfra-stycznie określona została majowa konstytucja, zagrożona przez „obrazę panów”, odmawiającą zwykłym ludziom prawa do swobodnego decydowania o własnym kraju i losie. Dopiero w tym momencie na scenę wkracza żołnierz i bohater, który ma do odegrania szczególną rolę:

W burzliwej ku nam postacizapali ognie wschód słońca:Stanął na czele swych braciAmerykanów obrońca.

Poeta konsekwentnie stosował tę samą strategię nadawania wypowiedzi tonu podniosłego i uroczystego poprzez wyrażenia peryfrastyczne, a przywoływanym konkretnym wydarzeniom – sensu bardziej ogólnego, wykraczającego poza kon-kretne „tu i teraz”. Fakt wkroczenia wojsk rosyjskich na ziemie polskie nie jest

10 Cyt. według: Poezyje Franciszka Dyjonizego Kniaźnina ręką własną pisane. Druk pomocni-czy do zdjęć cyfrowych rękopisu, kraków 2006, t. 1, s. 70–71.


nazwany bezpośrednio i jednoznacznie, lecz przywołany przez omowne określe-nia, mające jednak wyraziste nacechowanie emocjonalne i symboliczne: wschód, burza, ogień, to pośrednie odniesienia do sytuacji politycznej, w jakiej znalazł się kraj w momencie obcej agresji. Również osoba kościuszki wprowadzona została poprzez wskazanie na tę cechę, która w jego dotychczasowej karierze była nie-wątpliwie najważniejsza i pozwalała wiązać z nim nadzieję, że stanie się obrońcą również „swych braci”. „Amerykanów obrońca” to nie tylko jeden z uczestników lokalnej wojny, lecz także człowiek zasłużony w szerszej, światowej perspektywie, którego zdolności strategiczne zostały potwierdzone zwycięstwami i uznaniem za oceanem. Teraz „staje na czele swych braci” – a więc jako równy wśród równych – w walce, jaką prowadzi społeczność wolna, zagrożona przez tyranów wysyłają-cych przeciw niej wojska przymuszone do służby bezwzględnym rozkazem:

Hardy wojak niewolniczyPrzed wolnym wyznał narodem:„kościuszko mnóstwa nie liczy,Dubienka mężów dowodem”.

Silnie akcentowane w całej poezji kościuszkowskiej przekonanie o przewadze – moralnej, a w konsekwencji również militarnej – wolnych ludzi nad wojskiem „niewolniczym”11 tu także manifestuje się dobitnie. Pojawia się – tak istotny póź-niej w poezji romantycznej – motyw triumfu ducha nad materią, siły wewnętrznej nad liczebnością „wojaków niewolniczych”. Jako dowód przywołane jest doświad-czenie walk pod Dubienką, a kościuszko staje się niejako uosobieniem owej mo-ralnej siły wolnych. Dzięki żołnierskiemu doświadczeniu jest gwarantem powo-dzenia i ostatecznego zwycięstwa. To właśnie dzięki niemu walka Polaków może być powodem do dumy i przedmiotem podziwu innych narodów, niezależnie od tego, jakie przyniesie efekty:

Czy Bóg uiści, czy zmazałLudzkiego szczęścia oznaki,Na wzór narodom ukazałŚwiatłe i mężne Polaki.

W tym miejscu rozpoczyna się część wiersza, która może zaskakiwać i budzić zdziwienie. W perspektywie powszechnego uznania męstwa i mądrości Polaków przez inne narody pojawia się apel do carycy katarzyny o dostrzeżenie tych walo-rów słowiańskiego narodu i zawarcie z nim ugody:

Niech katarzyna wysokauznawszy Słowian przymioty

11 zob. na ten temat: T. kostkiewiczowa, „Gdzie lud rzekł: chcę być wolnym”, s. 217–220.


zwróci pogodny rzut okaNa serca nasze i cnoty.

Dziełu mądrości niech dodaCzucia swojego i wdzięku:Wieczna z wolnemi ugodaSprawa dziś ludzi w jej ręku.

Ten – nacechowany nawet lekkim akcentem pochwalnym – apel do carycy o uznanie wspólnoty słowiańskich narodów i współczujące spojrzenie na naród, który kieruje się sercem i cnotą, można uznać za przejaw (bezpodstawnej prze-cież) nadziei na pomyślne zakończenie konfliktu; nadziei prostodusznej, być może inspirowanej pojawiającymi się w końcu Xviii w. tendencjami słowianofilskimi, chociaż raczej wynikającej z oddalenia puławskiego poety od realiów i braku roze-znania w sytuacji politycznej kraju i europy. Jednak można też spojrzeć na zawarte w tych strofach życzenie-oczekiwanie inaczej – jako na wywód poetycki, którym rządzi racjonalna logika prezentowana odbiorcy. Można dostrzec w nim przejaw przemyślanej strategii poetyckiej, w której główną rolę odgrywa osoba kościuszki. kniaźnin zdaje się dowodzić, że to dzięki mądrości Polaków okazanej w uchwale-niu „pochlebnej ludziom ustawy” i dzięki męstwu w jej obronie stają się oni przed-miotem podziwu europy, który powinien zobligować także carycę. Gwarantem zaś oczekiwanej jej „wiecznej z wolnymi ugody” jest właśnie kościuszko, którego cnoty, męstwo i umiejętności wojenne podziwiają dwa kontynenty. Staje się on ro-dzajem „karty przetargowej”, która ma skłonić mądrą władczynię do uznania praw wolnego narodu do swobodnego urządzania swego kraju. Wprawdzie w wierszu kniaźnina to sprawiedliwy Bóg, „uciśnionych obrońca” jest czynnikiem nadrzęd-nym w biegu spraw ziemskich, lecz w jego planie duże znaczenie mają wybitne postacie, które – jak kościuszko – potrafią decydująco wpływać na losy państw i narodów. W połowie 1792 r., po bitwie pod Dubienką, poeta zdawał się ciągle liczyć na ludzką mądrość i uczucie/empatię jako władze kierujące postępowaniem wielkich tego świata.

Powstała dwa lata później, w nowej sytuacji i warunkach, oda Na rewolucją 1794 ma odmienny charakter i tonację emocjonalną. Postać kościuszki i sprawa polska wprowadzone zostały w niej w szeroki kontekst biblijno-profetyczny, a in-surekcja – podniesiona do rangi zjawiska umieszczonego w rozległych planach Bożych, wykraczających poza konkretny czas i miejsce historycznych wydarzeń. Obrazowanie zakorzenione w Biblii oraz język dyskursu o dziejących się sprawach aktualnych nakładają się na siebie i przenikają, współbudując aurę niezwykłości przedstawianych spraw i podniosłości wypowiedzi, która nabiera cech wieszcze-nia, zarazem ostrzegającego i utwierdzającego w nadziei.

Najpierw słyszymy przemawiającego Boga, który potępia ludzkie postępki bę-dące wyrazem pychy i nieliczenia się z Jego planem:


„znów Babilonu budowa?Gdzież to sięgają te kroki olbrzymie?...Pókiż ma pycha moje bluźnić imię?”Rzekł Pan, którego piorun kończy słowa.

Dokonujące się zło jest – podobnie jak w odzie Do Tad[eusza] Kościuszka – konsekwencją właśnie ludzkiej pychy jako największego wykroczenia moralne-go, zagrażającego wolności i honorowi człowieka. To przeciw niemu słowa i ręka Najwyższego poruszają zarówno materię, jak i ludzi poddanych działaniu tyranów. Dzięki tym słowom bolesna rozpacz uciśnionych nabiera mocy kruszenia kajdan i wywołuje strach pysznych ciemiężców: „zbledniały zbrodnie, drętwieją tyrany”. Pysze przeciwstawiają się „honor z odwagą”, cnoty moralne decydujące o godności człowieka. i w tym przypadku konkretna sytuacja historyczna – poprzez posłużenie się personifikacją i alegorią – zbliża się do psychomachii, staje się pars pro toto odwiecznego ścierania się dobra ze złem, nabierając niejako charakteru sakralnego poprzez obecność Najwyższego.

Nazwisko Naczelnika nie pojawia się w wierszu, jest potraktowane jako jed-noznaczna oczywistość. On również jest postacią uosabiającą dobro wewnętrzne, jest znakiem więzi z wyższą mocą, a zarazem usytuowany zostaje jako element długiego łańcucha bohaterów zwycięskich w walce ze złem:

Bohatyr w cichej postaci,z cnotą na ziemi a ufnością w niebie,Pod świętym hasłem: „Ojczyzno, za ciebie!”Błysnął orężem na czele swych braci.

Pysze przeciwstawia się cnotliwa cichość i pokora, poczucie braterstwa ze współwalczącymi i ufność w pomoc ręki Pańskiej. kościuszko – „Bohatyr w cichej postaci”, jest porównany do prostego i skromnego Dawida, który dzięki błogosła-wieństwu Bożemu pokonał silniejszego przeciwnika:

Takiego ducha i mocyÓw mąż potulny, podług woli Boga,Świątyń solimskich ogromnego wrogaGwałtowi świadkiem ukazał swej procy.

Jest to porównanie uwznioślające i nobilitujące, włącza niejako Naczelnika w historię świętą poprzez przywołanie jego pełnych ufności więzi z Transcenden-cją. kościuszko ukazany jest jako postać, która odznacza się takimi samymi walo-rami moralnymi (skromność, pokora, zaufanie) jak Dawid, nie jest wszakże boha-terem zwycięskim. Dlatego potrzebna jest kolejna paralela, która staje się punktem kulminacyjnym wiersza, niosąc najistotniejsze jego przesłanie:


Taki ów świata kochanek,Gdy otchłań ludzi pożerała wściekła,Od śmierci wiecznej i od władzy piekłaStawił się zbawcą, niewinny Baranek.

kościuszko w wierszu kniaźnina w swych poczynaniach i w swym losie sta-je się podobny do Boskiego „niewinnego Baranka”, który oddał własne życie za zbawienie ludzkości. W odwiecznych zmaganiach dobra ze złem, których kolejną odsłoną ma być walka Polaków z najeźdźcą pod wodzą Naczelnika, właśnie taka ofiara ma moc odkupieńczą i siłę wybawienia od „władzy piekła”. Ofiarę tę pod wodzą „bohatyra w cichej postaci” składa teraz cały naród, który kościuszko re-prezentuje, stając „na czele swych braci”. Dlatego w kolejnej strofie ody pojawia się apostrofa do „kwiatu narodu” – cnotliwych „młodzieńców”, stających w wojen-nych zawodach o wolność, za co czeka ich chwała nieśmiertelnej pamięci:

O nieśmiertelni młodzieńce!Chluba wy nasza, o kwiecie narodu!Szlachetni gońce świetnego zawodu!Wszystkie tej ziemi wasze będą wieńce!

Te was czekają na przedzie;Na tyle wieczna niech stęknie sromota.Serca wam wolność, myśli wasze cnota,Ręce podnosi Ojczyzna, Bóg wiedzie.

Walczący o wolność stają się podobni do ludu wybranego, są ludem Pana, któ-ry – jak na kartach Starego Testamentu – swemu narodowi przewodzi i wspólnie z nim walczy. Podobnie też jak w czasach patriarchów – Bóg ma moc cofnąć swą łaskę i poddać ten lud próbie klęski i nieszczęść:

Ale ten, który wzniósł nagleWszechmocne ramię z łyskawicą cudu,uciął wśrzód burzy sprawę swego ludui zwinął razem świętej łaski żagle.

zarówno militarne sukcesy, jak i sromotne klęski i cierpienia zostały potrakto-wane jako przejaw Boskiego planu, nie zawsze czytelnego dla ludzi, ale realizu-jącego Jego szczególną ekonomię, która objawia się w ostatecznym pognębieniu pysznych i wyniesieniu Cnoty:

Ah! Cóż sroższego być możeNad te popioły i pola, krwią wrzące,Nad smutne ofiar niewinnych tysiące?...O, niepojętyś w twoich dziełach, Boże!


Słuchaj! Niech oko bezbożneGrozę dla pychy w tym pożarze baczy.A ty, o Cnoto, nie gub się w rozpaczy:Dzieło tu Boga dla ciebie nie prożne.

W odzie Do Tad[eusza] Kościuszka kniaźnin przedstawił sytuację narodu i rolę obrońcy ustawy majowej, odwołując się do logiki ludzkiej, do racjonalnych argu-mentów, które mają przekonać zarówno europę, jak i władczynię imperium Ro-syjskiego o zasadności i niezbędności ugody z krajem światłym i mężnym, uparcie dążącym do zachowania wolności. Wiersz Na rewolucją 1794 – powstały zapewne po bitwie maciejowickiej – przedstawia zupełnie inny sposób widzenia i rozumie-nia wydarzeń. Wypowiedź zakorzeniona zostaje w naturze i biblijnej tradycji logiki Boskiej, która dopuszcza poniesienie przez naród „niewinnych ofiar”, zezwala na jego klęskę, aby dzięki niej odniósł ostateczne zwycięstwo, pokonując pychę poko-rą, a przemoc – wartością cierpienia. Według tej logiki właśnie przez ofiarę odnosi się ostateczny i pełny triumf, wskazujący na szczególne miejsce w planach Boga ludzi przezeń doświadczanych. Logika ta, która daje się zrozumieć tylko w planie ekonomii Bożej, realizuje się właśnie przez osobę kościuszki jako człowieka fun-dującego swe bohaterstwo na cnocie, pokorze, ufności i solidarności ze wspólnotą braci. W nim więc można upatrywać znak czasu, poprzez który dokonują się „nie-pojęte dzieła” Boga, wkraczającego w historię i tworzącego ją na oczach świata.

W sposobie przedstawienia Naczelnika oraz w pojmowaniu losu zbiorowości przez niego kierowanej wyraźnie przejawia się myślenie prowidencjalistyczne, obecne już w piśmiennictwie z czasów staropolskich12, a w czasach kościuszki, w szczególnej sytuacji historycznej, przywołane jako klucz do przeżywania ów-czesnych wydarzeń. Bóg przez wybrane osoby działający w dziejach narodu i czu-wający nad jego losem jest w odzie kniaźnina obecny i aktywny. Ale tradycja prowidencjalizmu została w tym utworze niejako poszerzona i wzbogacona o zako-rzenioną w biblijnej historii mesjańskiej ekonomię pokory, ofiary i cierpienia jako postaw, przez które opieka Boska przejawia się w sposób dobitny, choć niepojęty. Ostatnie dni Rzeczypospolitej były czasem, kiedy kształtowały się już zaczątki idei mesjanistycznej, a osoba kościuszki była dla tej idei pomocnym i dogodnym argu-mentem. Poświęcone kościuszce wysokie ody kniaźnina nabierają sensu szersze-go, wykraczającego poza historyczną jednorazowość konkretnych wydarzeń.

12 zob. na ten temat: J. ujejski, Dzieje polskiego mesjanizmu, Lwów 1931, s. 58–59 i nn.


suBLIMe LyrICaL Poetry CoNCerNINg tadeusz KośCIuszKo

s u M M a r y

At the end of the18th century, Tadeusz kościuszko became the object of a worship, which was reflected in poetry, theatre and visual arts. This attitude gave rise to a national myth of a soldier who would personify Poles’ aspirations for freedom and honour. The myth was popularised in various literary genres a both in popular and high culture. The latter included two important odes by Franciszek Dionizy kniaźnin, namely „Do Tad[eusza] kościuszki” (created in the middle of 1792) and „Na rewolucją 1974” (created probably after the defeat in the battle of Maciejowice). it is the time of their creation that was crucial for their dis-tinctness in presenting kościuszko as well as for their unique poetic expression.

in the first ode, the author presents the struggle of the Poles and their attempts to protect the Constitution of May as a manifestation of the everlasting struggle between the good and the evil. At the same time, the poem uses the human logic and rational arguments to convince europe and Russia that it is essential to make treaty with the country which seeks autonomy under the leadership of the well-known defender of the Americans. in the second ode, the situation of Poland is presented through the lens of biblical traditions, God’s actions and his logic, in particular the actions and logic of God who allows „innocent sacrifice” and, thus, leads to victory by defeating pride with humbleness and violence with the moral value of the suffering. The poem emphasizes God’s providential care and portrays kościuszko as part of God’s economy of humbleness, sacrifice and suffering. kościuszko resembles here the humble and trustful David and the „innocent Lamb” which defeats the evil through its sacrifice. There appear some elements of providential and messiah thinking which give the poem a broader historiosophical sense which, in consequence, elevates the message of the poem beyond just the historical sense of particular events.


KrystyNa MaKsIMowICzgdańsK

o KoBIetaCH wzNosząCyCH szańCe w CzasIe PowstaNIa KośCIuszKowsKIego

CzyLI woKóŁ druKu oKoLICzNośCIowego Nowy zaciąg z samych kobiet pod chorągiew białą

Wskazanego w tytule artykułu wiersza nie można znaleźć w żadnej antologii poezji oświeceniowej, w tym w Poezji powstania kościuszkowskiego, opracowa-nej przez Juliusza Nowaka-Dłużewskiego, w której zamieszczono ponad 70 utwo-rów z roku insurekcji1. Tekstu tego nie ma również w tomikach autorskich pisarzy oświeceniowych, co zrozumiałe, gdyż nie znamy nazwiska jego twórcy. Nie od-notowano go w bibliografiach i być może dalej byłby w zapomnieniu, gdyby nie czujne oko Bogusława Leśnodorskiego, który zwrócił uwagę na poezję okopową, a ściślej mówiąc, na jeden wiersz podejmujący sprawę „ofiarności publicznej”, tj. na Pieśń na powrót z roboty sypania okopów2. Mogło to inspirować do kontynu-owania poszukiwań utworów z tego kręgu tematycznego, do którego należy Nowy zaciąg z samych kobiet pod chorągiew białą. utwór ten jako pierwszy wskazał Andrzej Woltanowski, gdy ponad 30 lat temu omawiał kwestię sypania okopów warszawskich w czasie insurekcji kościuszkowskiej3, a następnie (po kilkunastu la-tach), dopominając się o edycję poezji kościuszkowskiej, powtórzył ten sam tytuł4 . Wprawdzie uczony białostocki nie przyznał autorowi wiersza talentu (nazwał go

1 Poezja powstania kościuszkowskiego, oprac. J. Nowak-Dłużewski, kielce 1946.2 B. Leśnodorski, Polscy jakobini. Karta z dziejów insurekcji 1794 roku, Warszawa 1960,

s. 423. utwór wydany z rkpsu Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, sygn. 146, k. 171–172.

3 A. Woltanowski, „Okopy warszawskie”, kwiecień – czerwiec 1794 r., w: Francja – Polska XVIII–XIX w.. Studia z dziejów kultury i polityki poświęcone Profesorowi Andrzejowi Zahor-skiemu w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 1983, s. 320.

4 A. Woltanowski, Nieznana poezja litewska powstania kościuszkowskiego, „Studia Podlaskie” 1996, t. 6, s. 150.

KrystyNa MaKsIMowICz134

„miernym rymopisem”), niemniej jednak uznał utwór za wart wydania i z całego tekstu (liczącego 90 wersów) zacytował sześć wierszy, biorąc za podstawę wydania ulotkę zachowaną w instytucie Badań Literackich w Warszawie (iBL)5. Oprócz egzemplarza odnotowanego przez Woltanowskiego w Bibliotece iBL, ulotka tego samego wydania, opatrzona pieczątką „Fr. Ludovicus Perżyna, O.S.J.D.”, znajduje się w Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu6. Do druku w Ossolineum wrócę jesz-cze w dalszej części artykułu. Poszukiwania kolejnych egzemplarzy utworu w in-nych bibliotekach krajowych zakończyły się fiaskiem; niewątpliwie jest to obecnie druk rzadki.

Będąca w centrum rozważań tego studium ulotka jest dwusegmentowa; składa się z dwóch utworów. Jej pierwsza część nosi tytuł Nowy zaciąg z samych kobiet pod chorągiew białą, druga zaś – Pochwała od Naczelnika do Dam Warszawskich. utwór pierwszy (w. 1–68) ma formę dialogu; drugi (w. 69–90) stanowi monolog pełniący funkcję liryki roli. Oba teksty żyją w symbiozie; łączy je wspólna tematyka.

Ponieważ bohaterkami utworu są kobiety, więc celowe wydaje się przywołanie heroicznych postaw kobiet, chociażby zasygnalizowanie ich zaangażowania w spra-wy dobrze pojętego interesu narodowego i solidarności patriotycznej, obecne w li-teraturze schyłku Xviii stulecia. Sztandarowy przykład kazanowskiej (właściwie: Anna Dorota Chrzanowska), obrończyni Trembowli, legł u genezy utworów Józefa Wybickiego i Stanisława kublickiego. Twórca Mazurka Dąbrowskiego sięgnął po przykład kazanowskiej dwukrotnie, najpierw w dramacie Polka (1788), w którym bohaterska kobieta gotowa była ponieść śmierć, gdyby jej małżonek zaniechał wal-ki, a następnie ten sam temat powrócił w druku ulotnym z 1792 r., zatytułowanym Wzór dla Polek w osobie Kazanowskiej, co miało szczególne znaczenie ze względu na czas powstania utworu. W pełnym dramatyzmu roku panoszenia się targowiczan Wybicki apelował, aby cnotliwe Polski „w krytycznych okolicznościach perły, zło-to, brylanty, medale ofiarowały na zasiłek miłej ojczyźnie”7. W czasie powstania kościuszkowskiego do patriotycznej postawy kazanowskiej nawiązał Franciszek Jaksa Makulski w utworze Polskie bohatyrki w dniu 5 miesiąca czerwca roku 1794, w którym uczynił z kazanowskiej wzór do naśladowania dla Heleny Wolińskiej, stojącej na czele warszawskich „kopaczek”8 .

5 egzemplarz w: instytut Badań Literackich, sygn. Xviii 2. 1328.6 Biblioteka Ossolineum we Wrocławiu (dalej: BOss.), sygn. Xviii 11195. Druga część druku

ma mały defekt. Najpewniej przez nieuwagę wydawcy został zagubiony jeden wers: po wer-sie „ufam w Bogu mym mocno, że przybędę wprędce”, brakuje wiersza, który by się z nim rymował (brak pary rymowej).

7 i. kadulska, Wprowadzenie do lektury, w: Dramaty Józefa Wybickiego, oprac. P. Chmielew-ski i in., pod kierunkiem i. kadulskiej, t. 1, Gdańsk 2013, s. 55–63.

8 F. J. Makulski, Polskie bohatyrki w dniu 5 miesiąca czerwca 1794, [b.m.r.w.].

o KoBIetaCH wzNosząCyCH szańCe 135

W poezji kościuszkowskiej akcentowano pozytywną rolę kobiet. Widziano w nich inspiratorki uczuć patriotycznych w mężczyznach, o czym wprost pisano w strofie adresowanej Do płci niewiast, dołączonej do Marszu w obozie Kościuszki:

Płci piękna, wdzięczna urodą,Ty będziesz męstwa nagrodą,Walecznych tylko kochajcie.Do prac braci zagrzewajcie9 .

inny rymujący, wzywający włościan krakowskich do boju, chciał widzieć w ko-bietach westalki stojące na straży ogniska domowego („Niech kobieta gospoda-rzy”, w. 5), gdy ich mężczyźni walczą10 .

W roku insurekcji patriotyczne postawy kobiet manifestowały się rozmaicie, często w postaci udziału w akcjach charytatywnych, a zwłaszcza składania do-browolnych ofiar na szczytne cele, co biograf kościuszki, karol Falkenstein, ujął następująco: „Wiele kobiet z najznakomitszych familii w Warszawie i krakowie, przedając w skrytości swe klejnoty, złote łańcuchy, perły i kosztowne ubiory, przesyłały zebrane za to pieniądze do kościuszki”11. Ówczesna prasa publiko-wała listy ofiarodawców, na których znajdowały się nazwiska kobiet. Składane przez nie ofiary nieraz zaskakują pomysłowością; oprócz pieniędzy i precjozów niewiasty przekazywały armaty, konie z zaprzęgiem, broń (pistolety), proch, ołów, bieliznę, płótno i inne dary12. W akcję „dobrowolnych ofiar obywatelskich” aktywnie włączyła się Marianna Mokronowska, od niedawna (styczeń 1793) małżonka Stanisława Mokronowskiego, komendanta Warszawy, wcześniej uho-norowanego (po bitwie pod zieleńcami) Orderem virtuti Militari i nominowa-nego na generała lejtnanta. Przy okazji warto nadmienić, że w Świątyni Sybilli w Puławach umieszczono popiersie małżonka tejże damy, opatrzone napisem:

9 Poezja powstania kościuszkowskiego, s. 131.10 Ibidem, s. 4–5: Śpiewka włościan krakowskich. W antologii (s. 8–9) znajduje się też wiersz

A. Hoffmana (?), W dzień zaczynającego się obozu, w którym kobieta miała być nagrodą dla kochanka idącego do boju („Słodka nagroda za trudy was czeka,/ Powracającym kochan-ka z daleka/ Już wam gotuje, o dzielni młodzieńce,/ Laurowe wieńce”), lecz ten utwór jest wcześniejszy; wydrukowała go „Gazeta Narodowa i Obca” 1791, nr 54, co nie wyklucza możliwości śpiewania go podczas powstania kościuszkowskiego. zob.: Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego, cz. 2: 1790–1792, z papierów e. Rabowicza oprac. k. Maksimowicz, Warszawa 2000, s. 225–227.

11 k. Falkenstein, Tadeusz Kościuszko, to jest biografia tego bohatera przez (...) sekretarza przy Królewsko-Saskiej Publicznej Bibliotece w Dreźnie i członka Towarzystwa Umiejętności w Szwajcarii. Pomnożona wielu dodatkami i uwagami z historycznych źródeł, czerpanymi przez tłumacza, Wrocław 1831, s. 63 (wyd. 2 w języku polskim).

12 informacje o darczyńcach m.in. zob.: „Gazeta Wolna Warszawska” 1794, nr 7, Dodatek; ibi-dem, 1794, nr 9, Dodatek; ibidem, 1794, nr 10, Dodatek, i in. Ponadto: „Gazety Powstania Polski” 1794, nr 5, Dodatek drugi; „Gazeta krakowska” 1794.


„Bez trwogi i skazy”, co zainspirowało Marię Wirtemberską do przedstawienia go jako „niezłomnego rycerza”13. Nazwisko pani Mokronowskiej jako ofiarodaw-czyni dwóch złotych łańcuszków oraz szczerozłotej puszki do różu zdobionej brylancikami znajduje się na liście darczyńców na cele powstania, opublikowa-nej w„Gazecie Wolnej Warszawskiej” z 13 maja 1794 r.14 Na Mariannę Mokro-nowską warto zwrócić większą uwagę, ponieważ w czasie powstania rymowała. ułożyła wierszowany bukiet zatytułowany Płeć niewieścia do [ . . .] wodzów (tzn. Tadeusza kościuszki, ignacego Wyssogoty zakrzewskiego i Stanisława Mokro-nowskiego), w którym ujawniła swój entuzjazm dla bohaterów insurekcji:

Nie zdołam iść na wojnę, nie mam i oręża,Przebrać się za mężczyznę nie śmiem, bo mam męża.Cóż uczynię? Co umiem: dwa wianki laurowei dwa zrobię bukiety dla wodzów palmowe.Jedne oddam najpierwej wojsk Naczelnikowi,Drugie memu i miasta obrońcy mężowi,A naprędce ich zdobię wiersza mego pieniemi ojczyzny, i mojej płci wszystkiej imieniem15 .

Pani komendantowa znana była z talentów towarzyskich, w związku z czym można podejrzewać, że swoje wiersze prezentowała przed przebywającymi w jej salonie gośćmi, czyli gronem dobrze służących ojczyźnie rodaków. Salon Mokro-nowskiej przepełniony był patriotyczną atmosferą, a ona sama jest wymieniana jako przykład nielicznych dam „niepodpadających krytyce”16 .

Nie była to jedyna kobieta sięgająca po pióro poetki w czasie insurekcji, czego przykładem chociażby pochwalny Wiersz na Stanisława Augusta króla polskiego przez Imć Pannę Cyryniankę z monosylab zrobiony 1794. Nazwisk autorek często jednak nie znamy, ponieważ chciały pozostać anonimowe, tak jak twórczyni Mo-dlitwy przeciwko nieprzyjaciołom Ojczyzny naszej, która określona została mianem „gorliwej obywatelki”. Te „gorliwe obywatelki” znajdowały uznanie w oczach płci

13 Opisy niektórych pamiątek zachowanych w Świątyni Sybilli w Puławach, wyd. A. Aleksan-drowicz, A. Timofiejew, Warszawa 2010, s. 23 i 37–38.

14 „Gazeta Wolna Warszawska” 1794, nr 6, Dodatek: Ofiary na potrzeby wojskowe na ręce JP Mokronowskiej, generałowej lejtnantowej i komendantowej warszawskiej przez różne osoby złożone, a przez tęż JP generałową do obywatela Ignacego Krzysztofowicza, tudzież po części i do kasy generalnej oddane oraz Ofiary na potrzeby wojskowe w srebrach i różnych efektach do obywatela Ignacego Krzysztofowicza przez różne osoby złożone, s. 10–11.

15 Poezja powstania kościuszkowskiego, s. 115.16 A. zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985, s. 50. zob. passus

poświęcony M. Mokronowskiej: A. Warcholak, Marii Wirtemberskiej lekarstwo na samot-ność, czyli rozważania na temat Popiersia Stanisława Mokronowskiego, w: Modele kobie-cej samotności – panny, wdowy, rozwiedzione, red. B. Walęciuk-Dejneka, kraków 2015, s. 104–105.


przeciwnej. Do nich zwracał się Marcin Molski w liście menipejskim, w którym budził ich ducha patriotycznego:

Płci piękna i najdroższa połowo rodzaju ludzkiego, najprzyjemniejszy powabiesiedlisk ojczystych, ty w okropnych na naród czasach umiesz dochować tejgodności i tego szlachetnego sposobu postępowania, które zyskiwać zwyklicześć i uszanowanie dusz męskich uczciwych [...]. Wy, które wierne ojczyźnie,brzydzące się podłością i zbrodnią, nie cierpicie przed wzrokiem waszym anizdrajców, ani najezdników ziemi wolnej, panujcie wiecznie nad sercem każdegoPolaka, który tylko godnym imienia tego być nie przestaje17 .

Będący w centrum rozważań Nowy zaciąg z samych kobiet pod chorągiew białą wyrasta z patriotycznej atmosfery sypania szańców w czasie powstania kościusz-kowskiego, a w szczególności odnosi się do udziału kobiet w tej akcji. Temat ten podejmowały ówczesne media, przede wszystkim prasa, i – co ważne z punktu wi-dzenia filologa – po tematykę okopową sięgnęli również poeci, chociaż na obecnym etapie badań nie jest to grunt dostatecznie rozpoznany. Twórcy nurtu okopowego preferowali pieśni, które – jak można mniemać – rozbrzmiewały w czasie marszu na okopy (Pieśń na wymarsz do robót okopowych), a być może podczas sypania szańców lub też po wykonanym zadaniu, na co wskazuje wcześniej przywołana Pieśń na powrót z roboty okopów. z wierszy tych emanuje patriotyczne uniesienie pracujących na okopach:

Otrzyjmy z potu czoło,Gdy idziem do roboty;zaśpiewajmy wesoło,Wszak to czyniem z ochoty.

Triumf zawsze uwieńczyCnych bohaterów skronie;Taczka zbawia, nie męczy,Rydel zdobi dłonie.

Robią pilnie okopy,Córki, matki i żony;Dzieci, starcy i chłopy,Dla powszechnej obrony...18

Czyn ochotników i związana z nim twórczość koresponduje z odezwą prezy-denta ignacego Wyssogoty zakrzewskiego do mieszkańców Warszawy, datowaną na 27 kwietnia 1794 r., w której agitował:

17 Wiersz J. S. Cyrynianki w rkpsie Biblioteki Narodowej, sygn. 2351, k. 45; M. Molski, List młodzieży narodowej do dobrych Polek, w: Wiersze polityczne czasu konfederacji targowic-kiej i sejmu grodzieńskiego 1793 roku, oprac. k. Maksimowicz, Gdańsk 2008, s. 183.

18 B. Leśnodorski, Polscy jakobini, s. 423.


[...] starców i młodzież, matki i dzieci, panów i sługi, klasztory i zgromadzenia i to wszystko, cokolwiek od Opatrzności ma siły i zdrowie do stawienia się przy okopach [...] z rydlami, łopatami, taczkami, noszami i tym wszystkim narzędziem, które potrzeb-ne będzie do uskutecznienia dzieła [czyli ufortyfikowania miasta]19 .

Wcześniej (24 marca) kościuszko wydał odezwę Do kobiet polskich, „ozdoby rodzaju ludzkiego”, lecz sformułowana w niej zachęta, a właściwie prośba, doty-czyła przygotowywania przez niewiasty szarpi i bandaży dla żołnierzy. kościuszko odwoływał się do wrażliwości i troskliwości adresatek, apelował do ich czułych serc w szczególnym czasie, gdy los ojczyzny był zagrożony. O pracach na okopach nie było jednak mowy w odezwie Naczelnika20. Jednak kościuszko:

[...] nie omylił się w nadziei, że Polki nie ustępują w niczym dawnym Spartankom [...], że te zacne obywatelki najczulszego dołożą starania w opatrywaniu wojska i lazaretów nieodbytymi potrzebami21 .

Wezwania i zachęty do sypania okopów szły z różnych stron, także z ambony. Nazwany „apostołem” kuźnicy ksiądz Florian Jelski wygłosił nawet „pod niebie-skim sklepieniem” skierowane do pracujących na okopach Kazanie obywatelskie przy okopach warszawskich i sam brał udział w pracach fortyfikacyjnych22 .

Dnia 29 kwietnia 1794 r. „korespondent Narodowy i zagraniczny” donosił o nadspodziewanym sukcesie wezwania na okopy: do prac „stanęli młodzi i starzy, słabi i silniejsi, a zachęcając siebie nawzajem, zaczęli robotę wiekami pamiętną. Widzieć się dało żołnierza, księdza, patrona, rzemieślnika i damy uprzedzające się w tę robotę, godną uwielbienia i wdzięczności”23. O powszechnym udziale ludno-ści stolicy w pracach na okopach pisał Antoni Trębicki:

Widziano u tych robót pracujących z niezmordowaną usilnością bogaczów i ubogich, dzieci i starych, pierwszego rzędu panie i wyrobniczki, zgoła zdaje się, że ze stutysięcznej ludności nie było jednej dłoni, która by nie przyczyniła się do tej miasta warowni24 .

19 i. Wyssogota zakrzewski, Odezwa do miasta Warszawy, Warszawa 1794, egz.: BOss., sygn. Xviii 20341-iv; cyt. za: A. Woltanowski, „Okopy warszawskie”, s. 319.

20 T. kościuszko, Odezwa (...) do kobiet polskich, Dodatek „Gazety Powstania Polski” 1794, nr 5; Z Warszawy, dnia 29 kwietnia, s. 41. Druk ulotny Odezwy, [b.m.r.w.], egz.: Biblioteka im. zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego, sygn. Xviii 3916 adl.

21 k. Falkenstein, Tadeusz Kościuszko. zob.: „Dziennik Patriotycznych Polityków” 1794: „Postać Warszawy się wcale odmieniła [...] płeć piękna zamiast gnuśnego trawienia czasu przy gotowal-niach i krotofilach bawi się szyciem koszul, robieniem namiotów, bandażów, flejtuchów itp.” (przedruk: Warszawa w czerwcu 1794, w: Warszawa wieku oświecenia, wybór i oprac. J. kott, S. Lorentz, Warszawa 1954, s. 295, oraz A. Woltanowski, „Okopy warszawskie”, s. 422).

22 H. Wereszycka, Jeliski Florian, w: Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 11, s. 15.23 „korespondent Narodowy i zagraniczny” 1794, nr 34; cyt. za: A. Woltanowski, „Okopy war-

szawskie”, s. 319–320.24 A. Trębicki, Opisanie sejmu ekstraordynaryjnego podziałowego roku 1793 w Grodnie. O re-


Poza określenie „panie i wyrobniczki” wyszedł Jan Duklan Ochocki, w którego Pamiętnikach (w stosunku do których zachodzi podejrzenie, że jest to dziewiętnasto-wieczny apokryf) znajdujemy informacje na temat przekroju społecznego podążają-cych na okopy kobiet, „począwszy od dam wysoko urodzonych, matron, mężatek, panien, kupcowych, mieszczek, żon rzemieślników, aż do przekupek ze straganów”; wszystkie maszerowały do pracy „z rydlami w ręku”25. Na status społeczny kobiet na okopach zwrócił uwagę także Falkenstein, a jest to o tyle istotne, że kwestia ta znalazła wyraz w Nowym zaciągu. W publikacji Falkensteina czytamy:

kobiety najznakomitszego nawet urodzenia nie usuwały się od tej pracy; owszem, pod przewodnictwem obranej między sobą dowódczyni, siedzącej na koniu z pałaszem, wy-chodziły wśrzód muzyki codziennie do okopów, pracując z bezprzykładną gorliwością w tym chwalebnie ogólnej obrony dziele26 .

zdaniem Ochockiego, „kopaczki” maszerowały na wały z pieśnią na ustach: Do Ciebie, Panie, wznosim nasze modły27. Prawdopodobnie mowa tu o Hymnie patrio-tycznym Franciszka Jaksy Makulskiego (na autora wskazują inicjały: „F. J. M.”), wydanym w tomiku Siedem psalmów patriotycznych i hymn patriotyczny z francu-skiego na język polski przetłumaczonych w czasie narodowego powstania w roku 1794 pod naczelnictwem Tadeusza Kościuszki28. Na marginesie wypada wspo-mnieć, że utwór ten był śpiewany w Sieniawie książąt Czartoryskich w czasie imienin kościuszki 28 października 1792 r. i na kanwie jego incipitu (Do Ciebie, Panie, wznosim nasze modły) skomponowano wiele tekstów29, a zatem którą wersję miał pamiętnikarz na myśli, nie sposób rozstrzygnąć, chociaż w innych sytuacjach potrafił zadziwić precyzyjnością, np. opisując strój warszawskich kopaczek, skła-dający się m.in. z krótkiej płóciennej (albo z szarego batystu) spódniczki, kaftana z długimi rękawami, słomianego kapelusza i czarnego fartuszka30 .

Pora skoncentrować się na Nowym zaciągu z samych kobiet pod chorągiew bia-łą. uczestniczące w dialogu bohaterki określone zostały za pomocą kwantyfikatora ogólnego; nazwano je po prostu kobietami, tym samym zatem są reprezentantkami dużej części narodu. Ale w drugiej części druku, w odzewie Naczelnika, te same kobiety są już damami warszawskimi, co wskazuje, że nowe nacechowanie seman-tyczne odnoszące się do kobiet świadczy o szczególnej estymie, wywyższeniu ich za udział w czynie patriotycznym. Pominięcie personaliów kobiet najpewniej było

wolucji roku 1794, oprac. i wstęp J. kowecki, Warszawa 1967, s. 360. Fragment ten cyt.: A. Woltanowski, „Okopy warszawskie”, s. 322.

25 J. D. Ochocki, Na szańcach, w: Warszawa wieku oświecenia, s. 292–293.26 k. Falkenstein, Tadeusz Kościuszko, s. 90. 27 J. D. Ochocki, Na szańcach .28 Wyd.: Warszawa 1794, egz.: BOss., sygn. Xviii 11293. 29 zob.: Wiersze polityczne czasu konfederacji targowickiej, s. 151–153.30 J. D. Ochocki, Na szańcach .


świadomym zabiegiem autora, kierującego w ten sposób uwagę czytelników nie na konkretne postaci, lecz na coś ważniejszego, czyli na czyn niewiast na okopach. Dzielnie pracujące „kopaczki” obdarował poeta rangami wojskowymi: od najwyż-szej – Generałowej, poprzez Pułkownikową, Obersztletnantową (!), Majorową, kapitanową i Porucznikową, do najniższej rangą Chorążyny. Stojąca na czele „no-wego zaciągu” Generałowa dowodzi kobietami w duchu demokracji społecznej. Na wątpliwości płynące z ust Majorowej, odnoszące się do bratania się dam wyso-ko urodzonych z pospólstwem, Generałowa odpowiada:

Równość z Wolnością razem ogłoszonąWszystkie kobiety pójdą w jedno grono.Pospólstwo w czwartek ratowało w bidzie,Niechże i Pani szaniec sypać idzie.

konieczność wspólnego działania, niezależnie od statusu społecznego, potwier-dza Porucznikowa, argumentując to potrzebą zwycięstwa:

W równości wszystkim nam trzeba pracować,kiedy tyranom nie chcemy hołdować.

Patriotyczny czyn kobiet ponad podziałami społecznymi, do którego stają „tak panie, jak ubogie”, dawał nadzieję na pomyślność w walce, na upragnione zwy-cięstwo. Pracując razem, „kopaczki” stawały się niemal siostrami. zbiorowy entu-zjazm, zaangażowanie i ofiarność w pracy kobiet stanowiły najlepszą legitymację ich patriotyzmu. Są one świadome wagi podjętego zadania.

Nie dziwi więc wypowiadana przez „kopaczki” po wielokroć myśl, by ich do-konania upamiętnić na kartach naszej historii. kobiety chciałyby, by ich dzieło na trwałe zapisało się w pamięci. Według pomysłu Generałowej, formą upamięt-nienia prac okopowych polskich patriotek mógłby być pomnik (kolos) z prostym napisem: „Damy ten szaniec zrobiły”, lub zgodnie z wersją Pułkownikowej: „Te bateryje kobiety sypały”. „kopaczki” nie czekają na fundatora obelisku, zamie-rzają wystawić go własnym sumptem. Dla nich udział w czynie powstańczym ma posmak wolności. W imię wolności – jak deklaruje Chorążyna – gotowe są na-wet przelać własną krew. Oddane sprawie, z ochotą opuszczą własne domy i mę-żów, co jest dużym wyrzeczeniem dla kobiet, lecz wiedzą, że heroiczną postawą mogą zadziwić mężczyzn, a nawet więcej, mogą stać się wzorem dla całego świa-ta. entuzjastyczny okrzyk autora: „Niech męstwa kobiet w całym świecie słyną”, ma wymiar hiperboliczny. Wyjęty z „Gazety Wolnej Warszawskiej” z 3 czerwca 1794 r. fragment mowy Robespierre’a, wygłoszonej na sesji konwencji 7 maja, adresowany do „młodych obywatelek”, chociaż dotyczył realiów francuskich, to dobrze współbrzmiał z passusem Nowego zaciągu z samych kobiet pod chorągiew białą, odnoszącym się do zapewnienia sławy zdolnym do poświęceń niewiastom. Robespierre mówił do kobiet: „użyjcie waszej nad umysłami mocy na wsparcie


męstwa i cnoty. Nie zazdrośćcie sławy Spartankom; jak one połączyłyście już he-roizm z płcią słabą i pamięć wasza, tak jak ich, żyć będzie w potomności”31. Tego typu perswazja mogła przynosić zamierzony skutek.

Autor Nowego zaciągu z samych kobiet pod chorągiew białą oddawał na gorąco to, co działo się na okopach, na których pracowały Polki, mówiące o rozpoczętym, lecz niedokończonym dziele, na co wskazują słowa Generałowej: „Nim rozpoczęte dzieło dokończymy, / Proszę do siebie, tam się naradzimy”. Jest to utwór z czasu sypania szańców. Potwierdza to pochwała kobiet z ust Naczelnika, który dziękując im za pracę na okopach, jednocześnie wzywał do kontynuowania robót („Trwaj-cie w tym przedsięwzięciu, w jakim zostajecie” – apelował Naczelnik). Słowa te można by dopełnić stwierdzeniem Andrzeja zahorskiego: „kościuszko objeżdżał okopy i »uczuł najwyższe ukontentowanie«, widząc tak dużo ludzi zbrojnych go-towych do walki”32. To samo musiał czuć autor, wkładając w usta Naczelnika po-dziękowanie Do Dam Warszawskich.

Autor utworu odwołał się także do Boga, ze strony którego oczekiwał pomocy. Motyw Boga jest często obecny w poezji kościuszkowskiej. ujawniano przeświad-czenie, że aby dzieło powiodło się, potrzebne jest wsparcie od Boga. kobiety na szań-cach wierzą, że sprzyja im Bóg, który osłabi agresorów („Bóg nieprzyjaciół przytępi grot ostry”). Także kościuszko wierzy w łaskawość Wszechmocnego Stwórcy. Jego ufność w Boga opiera się na namacalnych dowodach sprzyjania Polakom, a wyra-zem łaski ze strony Pana jest to, że w czynie powstańczym uczestniczą kobiety. To, że płeć piękna wspomaga kościuszkę, pozwala myśleć pozytywnie o losie powsta-nia; kobiety zaangażowane w insurekcję – to szczególny dar od Boga.

Był to utwór pisany na potrzeby chwili, gdy płynęły zachęty do przybywania na okopy. Niewątpliwie miał charakter agitacyjny. Bezpośrednie apele do stanięcia na szańcach znajdujemy w prasie. Ciągle wzywano do prac fortyfikacyjnych, do wytrwałości w dziele sypania okopów, do zakończenia prac, często odwołując się do ofiarności albo wręcz do „obywatelskiego obowiązku”.

znany (a właściwie, zauważony, odnotowany) dotychczas z jednego egzempla-rza druku Nowego zaciągu z samych kobiet pod chorągiew białą autor postrzegany jest jako anonimowy, ponieważ utwór wydano bezimiennie i nie było podstaw do powiązania go z żadnymi personaliami. W tym miejscu należy wrócić do sprawy opatrzenia wiersza pieczątką „Fr. Ludovicus Perżyna O.S.J.D.”, co oznacza: Frater Ludovicus Perżyna, Ordo Sancti Joannis de Deo.

O Ludwiku Perżynie (inna forma nazwiska: Perzyna) wiadomo33, że do zakonu bonifratrów wstąpił około 1782 r., gdy był już człowiekiem dojrzałym, około czter-

31 „Gazeta Wolna Warszawska” 1794, nr 12.32 A. zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, s. 184.33 informacje o Ludwiku Perzynie i jego dziełach na podstawie prac: H. A. Matusiewicz, Brat

Ludwik Perzyna (1742–1800) lekarz i pisarz w bonifraterskim habicie. W 210. rocznicę


dziestoletnim (ur. 1742). Szczególnie zasłużył się w dziedzinie medycyny. Posługi medyczne świadczył na Podolu, Wołoszczyźnie, Pokuciu i Spiszu, poza tym pra-cował w szpitalach w Warszawie, kaliszu i łowiczu. W tym ostatnio wymienio-nym miejscu znalazł się w czasie powstania kościuszkowskiego. Perzyna jest au-torem wielu prac dotyczących medycyny, wśród nich cieszącego się popularnością w epoce dzieła Porządek życia w czerstwości zdrowia w długie prowadzący lata. Ze wszystkich dzieł p. Tyssota w jedno zebrany (wyd. 1: 1789, 2: 1789, 3: 1793, 4: 1799, wyd. rozszerzone). Oprócz publikacji o charakterze medycznym wydał Myśli i uwagi nad farmazonami (1791), a tłumaczenie z włoskiego i niemieckiego Regu-ły św. Augustyna wraz z ustawami Zakonu Św. Jana Bożego... ogłoszono drukiem w 1836 r., czyli po jego śmierci (zm. 1800).

kwerendy biblioteczne wskazują, że Perzyna miał nabożny stosunek do ksią-żek. Gromadził różne publikacje, chociaż wielkości ani losów jego księgozbioru nie znamy. Jako właściciela biblioteki rozpoznajemy go po naniesionym na publi-kacjach oznakowaniu. Marta Parnowska i Alina komornicka podały informację, że w Bibliotece Publicznej w Warszawie znajduje się 26 pozycji należących do Perzy-ny, które zostały przekazane książnicy razem z innymi dziełami przez Szpital św. Jana Bożego w Warszawie. Ofiarowany tej książnicy zbiór tylko w części należał do Perzyny (wiele pozycji pochodzi z późniejszych lat), jednak nie można wykluczyć, że bonifrater miał jakiś wpływ na charakter gromadzonych publikacji, ujawniając tym samym preferencje czytelnicze. Ponieważ nie jest tu miejsce na domniemania związane z księgozbiorem Perzyny, nawiasem mówiąc, o sporej rozpiętości tema-tycznej, dlatego odniosę się wyłącznie do tego, co pewne i co dotyczy literatury pięknej. A pewne jest to, co powtarzam za komornicką i Parnowską, że w bibliotece Perzyny znajdowały się utwory literackie z różnych epok. Wśród nich należy wy-mienić tom czołowego periodyku z czasów stanisławowskich „zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (1776) oraz przechowywane obecnie w Bibliotece Ossolińskich we Wrocławiu ulotki wierszowane z lat 1792–1794: Nad rewolucją dwóch narodów w Europie (1792), Pieśń na wjazd Kościuszki (1794), Pieśń ochotników krakowskich (1794), Rozhowor Imperatrici z Ilhiersztromom, Łystowny dnia 28 Apryła 1794 hodu (1794), Dyspozycja komendanta Głowackiego Bartosa (1794), (W. L. Ch.), Wiersz z okazji na zdrajców ojczyzny wymierzonej kary. Dnia 9 maja 1794 r. (1794) oraz wskazany w tytule tego studium Nowy zaciąg z samych kobiet pod chorągiew białą.

śmierci brata Ludwika Perzyny i w roku obchodów jubileuszu 400-lecia obecności Zakonu Bonifratrów w Polsce, Rzym–Warszawa 2010; A. Schletz, Perzyna Ludwik, w: PSB, t. 25; Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut, t. 6, cz. 1, Warszawa 1963, s. 10–11; M. Par-nowska, A. komornicka, O książkach Ludwika Perzyny, w: Darczyńcy i ich kolekcje w zbio-rach Biblioteki na Koszykowej, „Sesje varsavianistyczne” 2008, z. 17, s. 21–43; M. Pawło-wiczowa, Cztery zabytkowe biblioteki kościelne Cieszyna, w: Biblioteki kościelne i klasztorne w Polsce. Historia i współczesność, red. ks. H. Olszar, B. Warząchowska, „Studia i Materiały Wydziału Teologicznego uniwersytetu Śląskiego w katowicach” 2009, nr 47, s. 13–15.


Fakt obecności omawianego w tym artykule druku okolicznościowego, po-dobnie jak i innych wierszy kościuszkowskich w zbiorze Perzyny, jest znaczący, wskazuje bowiem na jego upodobania literackie, poglądy polityczne, duży entu-zjazm dla insurekcji i nadzieje z nią związane. Okazuje się, że ten lekarz w ha-bicie bonifratra był zaangażowany w życie kraju i ma swój wkład w tworzenie naszej kultury literackiej. Wydarzenie okolicznościowe, jakim była praca kobiet na szańcach, Perzyna włączył do swoich zasobów księgarskich. zbiorowy entuzjazm „kopaczek” warszawskich, dla których „okopy stały się hasłem, modą, zabawą, obowiązkiem, środkiem pobratania”34, czego świadectwem jest anonimowa ulotka Nowego zaciągu z samych kobiet pod chorągiew białą, znamy dzisiaj m.in. z uni-kalnego druku należącego do Ludwika Perzyny.

KrystyNa MaKsIMowICz

VoN FraueN, dIe wäHreNd des KośCIuszKo-auFstaNds sCHaNzeN errICHteteN, aLso uM zu JeNeM aNLass

ersCHIeNeNeM geLegeNHeItsdruCK uNter deM tIteL Nowy zaciąg z samych kobiet pod chorągiew białą

Der folgende Artikel befasst sich mit dem Thema inwiefern Frauen während des kościuszko-Aufstands bei der Arbeit in den Schützengräbern beteiligt waren, was in da-maligen Medien ein nicht geringes echo fand. Auch Dichter widmeten sich diesem Su-jet. einer von denen war ein anonymer Autor des Drucks Nowy zaciąg, der in Form eines Flugblatts erschien, was heute einen Seltenheitswert hat. von zwei der Autorin bekannten exemplaren dieses Textes stammt einer aus der Sammlung des Barmherzigen Bruders Pe-rzyna. Die Autorin versteht das Werk als Huldigung den Frauen gegenüber, die am Bau der Befestigungsanlagen teilnahmen.

übers. von Joanna Puzyrewska

34 J. i. kraszewski, Polska w czasie trzech rozbiorów 1772–1799. Studia do historii ducha i obyczaju, t. 3: 1791–1799, Warszawa 1903, s. 432.


MarzeNa BogusCzęstoCHowa

zaCNy KośCIuszKoMIt NaCzeLNIKa Na ŁaMaCH PoLsKIeJ Prasy

śLąsKa CIeszyńsKIego (1846–1918)

uwagI wstęPNe

W 1894 r. na łamach „Gwiazdki Cieszyńskiej” tak pisano:

W tym kościuszkowskim, bo czci kościuszki poświęconym roku, powinniśmy praco-wać nad sobą, byśmy się stali zacnymi i dobrymi, byśmy się stali szlachcicami [...], bo ten jest prawdziwym szlachcicem, kto myśli i działa szlachetnie. Powinniśmy oświe-cać się, byśmy zrozumieli, gdzie przyszłość i szczęście nasze; byśmy zrozumieli, że szczęście w zgodzie i jedności wszystkich nas, bez różnicy zajęcia i narzecza. Niechaj zapanuje pośród nas zgoda, jedność i miłość wzajemna1 .

Choć ten fragment brzmi niemalże jak krzewienie utopijnych wizji o szczęśli-wości społeczno-narodowej, został wybrany spośród kilkuset podobnych informa-cji związanych z Naczelnikiem. kwerendzie poddano ponad 130 roczników cza-sopism polskich2 ukazujących się na Śląsku Cieszyńskim od połowy XiX w. do zakończenia Wielkiej Wojny. W bibliografiach można odnaleźć sporadyczne opra-cowania zajmujące się postacią kościuszki w prasie3, lecz jego legenda w recepcji

1 Rocznice bieżącego roku, „Gwiazdka Cieszyńska” 1894, nr 5, s. 44.2 „Tygodnik Cieszyński” (1848–1849), „Gwiazdka Cieszyńska” (1852–1916), „Dziennik Cie-

szyński” (1906–1918), „Ślązak” (1909–1918), „Poseł ewangelicki” (1910–1918), „zaranie Śląskie” (1907–1912) oraz „Miesięcznik Pedagogiczny” (1892–1918).

3 R. Żurawski vel Grajewski, Kościuszko i insurekcja w anglojęzycznej prasie związanej ze stronnictwem księcia A. J. Czartoryskiego, w: Kościuszko w kręgu mitologii narodowej, red . A. Barszczewska-krupa, łódź 1995, s. 75–91; M. Micińska, Gołąb i Orzeł. Obchody rocznic kościuszkowskich w latach 1894 i 1917, Warszawa 1997 (autorka omówiła obchody rocznic kościuszkowskich, opierając się na prasie).

MarzeNa Bogus146

czasopism Śląska Cieszyńskiego nie została jeszcze opracowana. Region ten jest krainą specyficzną, nie należy bowiem do ziem rozbiorowych, i choć wcześnie zo-stał odłączony od Polski, to jednocześnie po 1848 r. zrodziły się tu żywe ruchy na-rodowe. Dla dążeń propolskich obserwowanych na tym terenie sprawą ważną, jeśli nie podstawową, było podkreślanie związków z historią i kulturą ogólnopolską. W panteonie ważnych Polaków nie mogło zabraknąć Tadeusza kościuszki, dlate-go należy odpowiedzieć na wiele pytań: czy w regionie, gdzie zarówno katolicy, jak i ewangelicy podkreślali swą polskość, występowały różnice w „postrzeganiu” Naczelnika, czy wykorzystywano kwestie religijne do budowy wzoru Polaka, czy występowały istotne różnice dotyczące mitu kościuszki w informacjach zamiesz-czanych w prasie propolskiej i innej, zwłaszcza tzw. prośląskiej?4 Czy kościuszko miał tu swoją białą i czarną legendę, czy etos tworzony był poprzez podobne „ele-menty sprawcze”, takie jak: kazania, wykłady, sztuki teatralne, książki itp., oraz czy przeważają informacje dotyczące czynów i ich znaczenia historyczno-politycz-nego, czy też noty koncentrują się na postaci samego kościuszki, wreszcie czy w prasie modelowano jego oblicze ideologiczne i moralne? Warte prześledzenia jest również to, o czym pisał Adam Skałkowski, że historia jego mitu zaczęła się od przygód i nieszczęść osobistych5, czy takie wzmianki zostały odnotowane w in-formacjach prasowych?6

Sentyment do Naczelnika na łamach prasy cieszyńskiej zostanie omówiony w ujęciu problemowym, związanym z częstotliwością występowania danego za-gadnienia.

uroCzystośCI PuBLICzNe, CzyLI PrzedstawIeNIa, wyKŁady, wIeCzorKI...

Nie sposób wymienić wszystkich wzmianek o uroczystościach związanych z postacią kościuszki, tym bardziej że informacje o obchodach organizowanych przez konkretną instytucję pojawiały się jednocześnie w kilku tytułach prasowych i powtarzały niekiedy kilkunastokrotnie. Tak było w przypadku planowanych wy-stawień sztuk scenicznych, o których pisano we wszystkich dostępnych gazetach. Same tytuły wraz z liczbą odbytych spektakli zarejestrował Bolesław Orszulik,

4 Chodzi o obecne wśród ludności polskojęzycznej tendencje do kulturowego związku z języ-kiem niemieckim, czego najbardziej znanym przykładem jest ruch tzw. ślązakowców, zało-żony przez Józefa kożdonia w 1909 r. zob.: G. Wnętrzak, Stosunki polityczne i narodowo-ściowe na pograniczu Śląska Cieszyńskiego i Galicji Zachodniej w latach 1897–1920, Toruń 2014 .

5 A. Skałkowski, Kościuszko w świetle nowszych badań, Warszawa 1991, s. 76.6 Tylko w „Gwiazdce Cieszyńskiej” (dalej: GC) w 1901 r. w relacji z odczytu Michała Janika

O Kościuszce znalazła się wzmianka o zawodzie miłosnym; GC 1901, nr 47, s. 570.

zaCNy KośCIuszKo 147

który ustalił, że do 1918 r. odbyło się ponad 80 realizacji scenicznych kilku sztuk związanych z postacią i dziełem Naczelnika7. Najwięcej, bo ponad 50, to realiza-cje sztuki Władysława L. Anczyca Kościuszko pod Racławicami, i kolejno Adama Staszczyka Kościuszko w Petersburgu (10) oraz Adama Bełcikowskiego Przekup-ka warszawska (5)8 .

Także podczas przedstawień w szkołach popularyzowano postać Naczelnika9, chociaż najczęściej na scenach pojawiały się deklamacje wierszy, których Orszulik nie uwzględnił. Rekord należy w tym wypadku do kornela ujejskiego, którego Pogrzeb Kościuszki recytowano wielokroć zarówno na akademiach szkolnych, jak i podczas innych wieczornic, a nawet na balach karnawałowych10. Przekaz teatral-ny skutecznie oddziaływał ideowo i wychowawczo, miał też atrakcyjną formę. Ważne podkreślenia jest też to, że na Śląsku Cieszyńskim możliwe było wystawia-nie repertuaru politycznego. Nawet w niemieckim teatrze w Morawskiej Ostrawie odegrano przedstawienie Kościuszko pod Racławicami11.

Popularne były także tzw. żywe obrazy12. Tu prym wiódł Bogdan Hoff13, który na własny koszt urządzał sceny z żywych osób14. Wśród tematów znalazły się Przy-sięga Kościuszki, Kucie kos, Kosynierzy, Apoteoza ks. J. Poniatowskiego15. Sale na wieczorki i odczyty dekorowano kwiatami i przystrajano portretami kościuszki,

7 B. Orszulik, Polskie życie teatralne na Śląsku Cieszyńskim i pograniczu morawskim w latach 1852–1918, Wrocław 1980, cz. 1, s. 235–237. Należy pamiętać, że przedstawienia związane z dziełem i postacią kościuszki zaczęto odgrywać dopiero pod koniec lat dziewięćdziesią-tych XiX w., zatem brane są pod uwagę właściwie dwie dekady.

8 O granych przez cieszyński teatr amatorski sztukach o kościuszce można przeczytać również w: W. Górnikiewicz, Teatr amatorski na Śląsku, „zaranie Śląskie” (dalej: zŚ) 1907, nr 3, s. 112.

9 Najczęściej odgrywano Walerii Szalay-Groele Racławice oraz Wandy Brzeskiej Walkę ko-syniera, Adama Staszczyka Bartosz Głowacki, Józefa Lorenza Zmartwychwstanie, Apolla Nałęcz-korzeniowskiego Batożek, Leona Tokarzewskiego Żniwo Kościuszki; „Poseł ewan-gelicki” (dalej: Pe) 1912, nr 29, s. 5.

10 k. ujejski, Marsz Kościuszki, GC 1898, nr 1, s. 1; „Dziennik Cieszyński” (dalej: DC) 1914, nr 52, s. 3; A. Jędrzkoński, O modernizmie w najnowszej literaturze polskiej, zŚ 1907, nr 2, s. 53.; ze Stonawy, GC 1906, nr 7, s. 52. Deklamowano także Marsz Kościuszki, śpiewano Patrz Kościuszko na nas z nieba; GC 1898, nr 1, s. 1; DC 1914, nr 52, s. 3; GC 1894, nr 38, s. 378.

11 Pe 1914, nr 22, s. 3; co zresztą nie dziwi, gdyż Polacy, którzy przybyli do zagłębia ostraw-sko-karwińskiego z Galicji w celach zarobkowych, żywo brali udział w życiu kulturalnym.

12 Najczęściej była to rekonstrukcja dzieła malarskiego lub rzeźby, tworzona przy udziale ludzi, którzy za pomocą gestów, mimiki, ubiorów inscenizowali konkretny obraz.

13 Bogdan Hoff (1865–1932), nauczyciel rysunków m.in. w Gimnazjum Polskim w Cieszynie. 14 GC 1894, nr 16, s. 1894.15 Czyli sceny nawiązujące do twórczości malarskiej Artura Grottgera, Januarego Suchodol-

skiego i Juliusza kossaka; GC 1902, nr 44 s. 525; nr 46, s. 549; 1901, nr 47, s. 576; 1907, nr 12, s. 57; 1908, nr 8, s. 39.

MarzeNa Bogus148

wypożyczanymi np. od miejscowych nauczycieli16. Co znaczące, później w kino-teatrach zaczęto wyświetlać także filmy; i tak w 1914 r. dzięki pomocy „Sokoła” pokazano film Kościuszko pod Racławicami17. Coraz popularniejsze obrazy świetl-ne, jak wówczas nazywano pokazy przeźroczy, uświetniały niejeden miejscowy odczyt18. i chociaż często podczas tych wykładów narzekano na publikę, to warto zaznaczyć, że wówczas „słaba publika” oznaczała udział od 60 do 100 gości. Wiado-mości o wieczorach kościuszkowskich pojawiały się we wszystkich czasopismach19 tak licznie, że trudno byłoby je zarejestrować. Pod koniec omawianego okresu coraz więcej not dotyczyło cyklicznych prelekcji, np. w 1914 r. w Czytelni katolickiej w Trzyńcu zorganizowano wykłady nauczyciela Jana Szczurka, zatytułowane Ta-deusz Kościuszko największy bohater narodu polskiego20, oraz odczyty profesora gimnazjum polskiego Franciszka Habury21. Jednak ciągle narzekano, że nauczycie-le nie poczuwają się do obowiązku wygłaszania mów o kościuszce22, a 99 osób, które zgromadzono na wykładzie Franciszka Popiołka O Tadeuszu Kościuszce, nie zaspokajało ambicji organizatorów23. W większości na organizowane wieczornice zakończone tańcami przychodziło około 200 osób24. Tendencja organizowania od-czytów utrzymała się jeszcze w 1917 r., kiedy pojawiły się nowe informacje, np. że profesor Wacław Sobieski z uniwersytetu Jagiellońskiego rozpoczyna cykliczne wykłady Kościuszko w Ameryce, z których dochód przeznaczony zostanie na cele Macierzy Szkolnej księstwa Cieszyńskiego25. W październiku 1917 r., jak pisano w „Pośle ewangelickim”, cała Polska jednoczyła się we wspólnych obchodach po-święconych pamięci Naczelnika26. W prasie cieszyńskiej skwapliwie odnotowywa-no informacje o obchodach i upamiętnianiu Naczelnika pochodzące z innych ziem polskich. Ochoczo pisano zwłaszcza o tym, co się działo w krakowie i we Lwowie, lecz nie zapominano również o uroczystościach poznańskich27. Rejestrowano na-

16 Np. w 1894 r. koło Pań dziękowało A. Sikorze za pomoc w wypożyczeniu obrazów; GC 1894, nr 16, s. 157.

17 DC 1914, nr 84, s. 3.18 Podczas godzinnego spotkania wyświetlano od 70 do 90 obrazów.19 Pe 1910, nr 26, s. 4; DC 1907, nr 241, s. 3; 1914, nr 52, s. 3; 1917, nr 113, s. 3; nr 141, s. 3.20 Tu również zastosowano pokaz przeźroczy; DC 1914, nr 69, s. 3. 21 GC 1901, nr 42, s. 516.22 Ibidem, 1894, nr 17, s. 165.23 Prelegent również wykorzystał pokaz przeźroczy; ibidem, 1902, nr 5, s. 56.24 Ibidem, 1899, nr 15, s. 151.25 „Macierz” i „Sokół” często zasilane były z funduszy zebranych podczas wieczornic; DC

1917, nr 39, s. 3.26 Pe 1917, nr 41 s. 3. Dochody przeznaczane były na szkoły, ochronki, na więzionych legioni-

stów itp.27 Dokładnie relacjonowano obchody sto lat po insurekcji; GC 1894, nr 9, s. 81; uroczystości

z okazji 150. urodzin Naczelnika; ibidem, 1886, nr 25, s. 266, i inne rocznice; ibidem, 1892, nr 15, s. 150; 1894, nr 9, s. 87.


wet burdy i wybryki antysemickie28. Ciekawostką jest opis kłopotu rabina na ła-mach „Gwiazdki Cieszyńskiej”. Otóż podczas obchodu rocznicy kościuszkowskiej w Budzanowie cała inteligencja udała się do bóżnicy. Panie usiadły w ławkach naprzeciw miejsca, z którego przemawiać miał rebe, a ponieważ „rytuał żydow-ski nie pozwala rabinowi podczas kazania patrzeć na kobietę, toteż wygłosił całą mowę z zamkniętemi oczyma po hebrajsku, w następstwie czego jeden z obecnych przetłumaczył ją na język polski”29 .

Pozostając w kręgu ceremonii kościuszkowskich, należy podkreślić, że w „Mie-sięczniku Pedagogicznym” wyliczono uroczystości patriotyczne, które należało-by koniecznie organizować w szkołach Śląska Cieszyńskiego. Na liście znalazły się: urodziny Cesarza, imieniny Cesarza i Cesarzowej, wyswobodzenie Wiednia od Turków przez króla Jana Sobieskiego, pamiątka Tadeusza kościuszki, rocznica Adama Mickiewicza30, zastrzegając, że przeciw tym obchodom nikt nie podniesie sprzeciwu, ponieważ:

[...] o kościuszce nie ma co w ogóle mówić. Człowiek, który w literaturze niemieckiej jest uznany jako jedna z najszlachetniejszych postaci ludzkości, człowiek, który pierw-szy zrozumiał znaczenie kmiotka i umiał sobie go zjednać – zasługuje na pamiątkę i uznanie [...]. znany jest sąd o nim poety Heinego, który powiedział: jest to największy mąż, jakiego Polska wydała31 .

z tego rodzaju informacjami bezpośrednio wiązały się też te, które dotyczy-ły działalności Fundacji kościuszkowskiej. Najczęściej omawiane było szerzenie oświaty wśród młodzieży, wspieranie ludności w utrzymaniu narodowości, a także informacje o przyczynieniu się do wybudowania nowej, czteroklasowej szkoły pol-skiej w Białej32 i zbieraniu funduszy na rzecz gimnazjum polskiego w Cieszynie33 . zresztą szkół polskich im. Tadeusza kościuszki było w regionie więcej; oprócz tej w Białej (570 dzieci) – trzyklasowa w Boguminie Dworcu i wydziałowa w Polskiej Ostrawie34. W prasie zamieszczano także liczne wiadomości o kościuszkowskich pomnikach, obrazach, pamiątkach z różnych miejsc ziem polskich i świata35 .

28 Ibidem, 1894, nr 14, s. 137.29 Ibidem, nr 18, s. 177.30 O celu, wyborze i przeprowadzeniu obchodów i uroczystości szkolnych, „Miesięcznik Peda-

gogiczny” (dalej: MP) 1900, nr 2, s. 19.31 Ibidem, s. 20.32 Ibidem, 1903, nr 6, s. 83; GC 1898, nr 27, s. 288; nr 32, s. 337; DC 1917, nr 142, s. 3.33 MP 1892, nr 4, s. 47; 1896, nr 2, s. 22.34 DC 1907, nr 216, s. 3; nr 197, s. 3; 1917, nr 279, s. 2. zakładane przez „Macierz”, zostały

odnotowane w corocznych sprawozdaniach tej instytucji.35 informacje dotyczą: odsłonięcia tablicy upamiętniającej bitwę pod Racławicami (GC 1892,

nr 2, s. 150); kamieni węgielnych położonych pod pomnik (DC 1917, nr 221, s. 1); konkursu na pomnik w Chicago (GC 1893, nr 7, s. 68); pomnika w Waszyngtonie (Pe 1910, nr 26 s. 4), w Rzeszowie (GC 1898, nr 27, s. 288), w Milwaukee (GC 1901, nr 7, s. 79). zamieszczano

MarzeNa Bogus150

HagIograFIa, CzyLI żyCIe I CzyNy KośCIuszKI

Życie Naczelnika i jego dzieło zajmują poczesne miejsce w polskiej prasie cieszyńskiej. Należy zaakcentować, że w periodykach często przedrukowywano fragmenty tekstów najpoczytniejszych autorów opowiadań dla ludu. Według Aliny Barszczewskiej-krupy36 właśnie literatura popularna jest głównym źródłem infor-macji o kształtowaniu się legendy kościuszki. Na Śląsku Cieszyńskim narastanie mitu miało źródło głównie w słowie pisanym dla „ogółu” i było budowane przez biografie, poezję okolicznościową, uroczyste mowy, wspomnienia, a także ilustra-cje i portrety. Próżno w nich jednak szukać rysów czarnej legendy37, natomiast po wielokroć spotykamy słowa, które są narzuconą wręcz ideologizacją: dobrotliwy wódz, ojciec ludu wiejskiego, pełen prostoty Mesjasz, najmędrszy syn Polski38 . Wykorzystywane w prasie opowieści, mocno egzaltowane, sprawiają, że kościusz-ko jest w nich postacią bez skazy, herosem swoich czasów. W większości artyku-łów dominuje patetyczny ton, i tylko w jednym przytaczane są słowa Micheleta39: „inni byli równie waleczni, inni więksi może i wolniejsi od słabości – kościuszko wśród wszystkich był w najwyższym stopniu dobry”40. zatem niewielkie słabości dostrzegano, lecz zawsze kończono apologią, że charakter miał bez skazy i na-wet najzawziętsi wrogowie nie mogli na nim dopatrzeć się plamki41. W każdym właściwie artykule można przeczytać wyłącznie o dobrych cechach Naczelnika i uwielbieniu innych narodów42, a podniosłe, emfatyczne słowa odnajdywane są niemal w każdym tekście. Dobrym przykładem jest opublikowany w 1901 r. od-

informacje o pamiątkach: dwa pistolety po kościuszce (GC 1893, nr 7, s. 68), i wzmianki, że Jan Matejko przeznaczył dla Muzeum Narodowego w krakowie nowy obraz, na który złożył się cały naród polski (ibidem, 1887, nr 2, s. 150; 1888, nr 35, s. 349). zostało nawet przytoczone zdanie, które ktoś wpisał w rapperswilskiej księdze pamiątkowej: „Noch ist Po-len nicht verloren”, które wówczas dla Polaków śląskich miało nigdy niesłyszane brzmienie (ibidem, 1906, nr 59, s. 321).

36 A. Barszczewska-krupa, Kościuszko – o potrzebie bohatera narodowego, w: Kościuszko w kręgu mitologii narodowej, s. 10.

37 Wówczas krytyczne podejście Adama Skałkowskiego nie było jeszcze znane; książka Ko-ściuszko w świetle nowszych badań ukazała się w 1924 r. Podobnie opracowanie Jana Dihma, w którym autor sugerował, że kościuszko symulował kalectwo, a oprócz tego był skryty, uparty i podejrzliwy, nie mogło mieć mocy podważającej „świętość”. zob.: J. Dihm, Ko-ściuszko nieznany, Wrocław–Warszawa–kraków 1969, s. 14–16. Nie pisano, że łatwo było go zranić i stracić jego zaufanie; zob.: k. Jedynakiewicz, Kościuszko w oczach współczes-nych. Próba portretu, w: kościuszko w kręgu mitologii narodowej, s. 23.

38 T. korzon, Kim i czem był Kościuszko, Warszawa–kraków 1907, s. 7. zob. także: H. Mościc-ki, Za co powinniśmy kochać Kościuszkę?, Warszawa 1917.

39 Jules Michelet (1798–1874), historyk, pisarz i filozof francuski okresu romantyzmu.40 Cyt. za: Kościuszko, GC 1894, nr 10, s. 92.41 Ibidem, nr 11, s. 101.42 Ibidem, nr 9, s. 82.


czyt Michała Janika O Tadeuszu Kościuszce, gdzie nawet kontrowersyjne uczynki przekuwane są w zaletę: „po niefortunnej przygodzie z Ludwiką Sosnowską nie wstąpił już w związki małżeńskie, chowając na zawsze w sercu skarby pierwszych uczuć”43 .

Oczywiście najwięcej wiadomości dotyczących biografii kościuszki pojawia-ło się podczas obchodów kolejnych rocznic. W „zaraniu Śląskim”, które ukazało się w 90. rocznicę śmierci Naczelnika, ukazał się artykuł Romana Dybowskiego utrzymany w lirycznym nastroju i okraszony słowami jak z żywotów świętych, choć pisał go filolog, późniejszy profesor uniwersytetu Jagiellońskiego. W tekście padły takie sformułowania:

Widzę w Nim wzór niedościgniony prawdziwych jak kryształ cnót obywatelskich, zło-tolicej prawości. Widzę króla naszych królów, widzę że Ten-ci, a nie inny, to nasz wielki „polski Święty”... A widzę wszystkie strony tego diamentowego ducha, oszlifowanego surowym piaskiem nieszczęść swoich i narodu44 .

Afektacja w odniesieniu do kościuszki to codzienność wszystkich gazet, a wy-rażenia: „wódz polski nieśmiertelnej chwały”45, „gwiazda narodowa”46, „nasz król bez korony”47 przez dekady były normą. zjawisko to wystąpiło już w pierwszym roczniku najstarszej polskiej gazety, czyli w „Tygodniku Cieszyńskim”48, i utrzy-mało się do obchodów stulecia śmierci. W tym miejscu przytoczę dwa cytaty, które podkreślają, w jakim tonie pisano o Naczelniku:

Trzy konie ubito pod kościuszką. Lancą w lewe ramię raniony i o ziemię powalony, zerwał się, i wsiadłszy [...] znowu na koń, nawracał rozpraszającą się jazdę swą do boju; lecz chcąc przeskoczyć szeroki rów, upadł z koniem. Jeden z pędzących za nim Moskali uderzył go w kark, kozak ranił go dzidą, i z wykrzykiem: Koniec Polski! padł kościuszko bezprzytomnie na ziemię49 .

Po 55 latach pisano, że „po świetnym zwycięstwie racławickim i bohaterskiej a skutecznej obronie Warszawy przyszła klęska pod Maciejowicami [...]. Nie jego w tem wina. Powstanie upadło z powodu braku poczucia ze strony narodu [...], szlachta nie ruszyła się wcale”50. Dopiero współcześni historycy zaczęli pisać,

43 M. Janik, O Tadeuszu Kościuszce, GC 1901, nr 47, s. 570–571.44 Roman Dybowski (1883–1945) w 1901 r. ukończył niemieckie Gimnazjum w Cieszynie,

a w 1907 r. został tymczasowym profesorem uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1909 r., już jako stały pracownik, zaczął tworzyć podwaliny anglistyki. zob.: Polski Słownik Biograficz-ny, t. 6, s. 33–35; R. Dybowski, W 90. Rocznicę śmierci Kościuszki, zŚ 1907, nr 1, s. 1–2.

45 J. Chociszewski, Ameryka, GC 1865, nr 16, s. 121.46 Korespondencja ze Lwowa, GC 1875, nr 45, s. 375.47 Kornel Ujejski do włościan, GC 1894, nr 35, s. 347.48 Bartosz Głowacki, „Tygodnik Cieszyński” (dalej: TC) 1848, nr 24, s. 186–187.49 Suwarow, GC 1852, nr 4, s. 54.50 J. Galicz, W stuletnią rocznicę, MP 1917, nr 4–12, s. 24–29.

MarzeNa Bogus152

że dostał się w ręce nieprzyjaciela w momencie odwrotu/ucieczki, kiedy koń się przewrócił, jednak większość autorów robiła wszystko, aby zdjąć z Naczelnika nawet cień podejrzeń, że poddał się dobrowolnie, utrzymując, że szukał śmierci w szaleńczym, ostatnim szturmie51, a domniemany okrzyk Finis Poloniae!, który w przekazach utrzymywał się niemal wiek, był wymysłem Prusaków, wielokrotnie prostowanym także przez samego wodza52 .

Lucjan Siemieński53 trafnie stwierdził, że kościuszko, „jeśli nie był narodowi swojemu zesłany za zbawcę, to na wzór”, był bowiem w dziejach upadającej Polski postacią świetlaną, o anielskiej czystości, bo ciągle tylko myślał i marzył o uszczę-śliwieniu swoich rodaków54. z pewnością służył krzewieniu patriotyzmu, co wy-korzystał Franciszek Chlebowczyk w wierszu Pod Racławicami55, i choć utwór trudno zaliczyć do artystycznych wyżyn, to w ideę krzepienia nadziei Polaków wpisał się znakomicie. kościuszko to niezapomniany heros, który nie zaprzedał się złotemu cielcowi56, dlatego często stawał się bohaterem innych utworów po-etyckich publikowanych w lokalnej prasie57. Jak akcentowano: „trzeba nam uczyć lud i uświadamiać narodowo poprzez literaturę, gdyż [...] serdeczny demokratyzm przemawia do każdego czującego Polaka bezsprzecznie mocniej, niż wszelkie roz-prawy naukowe i najrozumniejsze odezwy dziennikarskie”58. zaznaczmy, że auto-rzy artykułów nie zajmowali się, podobnie jak w prasie anglojęzycznej59, okresem życia kościuszki od powrotu do kraju aż do czasów Sejmu Wielkiego, które to lata okazują się nieprzydatne dla budowy legendy, toteż można je podsumować ironicz-nymi słowami Adama Skałkowskiego, że wówczas „sadził drzewka, bawił się to-karstwem i rysował”60. Wiele informacji prasowych dotyczyło natomiast pogrzebu Naczelnika, który także obrósł legendą; zgodnie z wolą zmarłego trumnę niosło na cmentarz sześciu „dziadów”, czyli żebraków. Jak pisał Tadeusz korzon, po śmierci wszyscy monarchowie trzech państw zaborczych uczcili imię kościuszki61, a jego testamenty stały się kolejną pożywką do deskrypcji szlachetności bohatera62. Śle-

51 R. Żurawski vel Grajewski, Kościuszko i insurekcja, s. 85.52 Świadczy o tym notatka omawiająca list kościuszki do hrabiego Louisa Philippe’a de Ségur;

Rozmaitości, GC 1858, nr 6, s. 48.53 Lucjan H. Siemieński (1807–1877), polski poeta, prozaik, publicysta.54 Cyt. za: W stuletnią rocznicę, MP 1917, nr 4–12, s. 28.55 zŚ 1907, nr 2, s. 76.56 GC 1894, nr 1, s. 1.57 S. Poniatowski, Dzieje Polski wierszem dla dzieci, z uwagami, GC 1854, nr 38, s. 560–566,

w rozbudowanych przypisach zawarł informacje o historii.58 A. Jędrzkoński, O modernizmie w najnowszej literaturze polskiej, s. 53.59 R. Żurawski vel Grajewski, Kościuszko i insurekcja, s. 79.60 A. Skałkowski, Kościuszko, s. 55. 61 T. korzon, Przedśmiertne męczarnie Kościuszki, Warszawa 1917, s. 14.62 Testamenty zostały omówione w czasopiśmie „kościuszko” 1896, s. 56–58.


dzono także losy rodziny Naczelnika; nie omieszkano np. donieść, że w Warszawie w 1917 r. chwilowo przebywali ostatni potomkowie kościuszki po kądzieli63 .

Pisano o wszystkim, co mogło pokrzepić serca, dlatego warto omawianie do-niesień prasowych połączyć z wypunktowaniem przypowieści z książek dla dzieci i młodzieży, dla ludu, które spełniały taką samą funkcję kreacyjną, sycącą nadzieję i patriotyzm. Odnajdziemy w nich historie opisujące szlachetność wielkiego Pola-ka, który już jako dziecko i młodzieniec wręcz nie mógł mieć słabości ludzkich; mowa w nich jest o pilnym uczniu, świetnym rysowniku, chwalebnym pomocni-ku, honorowym człowieku, oszczędnym patriocie. Na czele listy książek, którym ogólnie można przyporządkować nazwę „o żywocie zacnego kościuszki”, a które znane były na Śląsku Cieszyńskim, znajduje się utwór Janiny Sedlaczkówny O ży-ciu i czynach Tadeusza Kościuszki64 oraz Gwiazda narodu polskiego Franciszka kozdrasia65, przy czym druga książka jest dosłownym plagiatem Sedlaczkówny, która opublikowała życiorys kościuszki w złoczowie w 1888 r., a kozdraś jako tzw. feizingerówkę66 w Cieszynie w 1894 r. Więcej aprobaty dla postaci i czynów Naczelnika, niż to ujęła w słowa Sedlaczkówna, już chyba nikt nie zdołałby za-mieścić. Autorka ta, począwszy od opowieści, że młodzian tak garnął się do na-uki, iż wstawał przed świtaniem, aby więcej czasu jej poświęcić67, przez anegdoty o niezwykłym talencie rysunkowym68, a na uzdolnieniach rzemieślniczych i drygu muzycznym (ponoć grywał na skrzypcach, gitarze i fortepianie) skończywszy, wy-kreowała niemalże baśń w stylu hagiograficznym. Nie dziwi zatem opis ratowania przez kościuszkę śpiących Anglików – a zatem wrogów – przed morderczym że-lazem Amerykanów, którzy w sposób niegodny żołnierzy chcieli pozbawić nie-przyjaciół życia69. O podobnie chlubnym czynie pisał kajetan koźmian; otóż gdy podczas wycofywania się przed nieprzyjaciółmi do kościuszki dotarła informacja, że żołnierz z jego obozu wrzucił truciznę do studni, uprzedził wroga o tym ha-

63 Byli to: zofia z kościesza-Ratomskich hrabina de Magóra-Madan oraz jej syn hrabia Broni-sław; DC 1917, nr 66, s. 4.

64 Życiorys polecany dla każdego polskiego chłopca; Wiadomości bibliograficzne, MP 1894, nr 4, s. 48.

65 Ibidem, nr 10–11, s. 119; Wiadomości piśmiennicze, GC 1894, nr 12, s. 118.66 Chodzi o serię tanich książek „dla ludu” wydawanych przez wydawnictwo e. Feitzingera

w Cieszynie.67 J. Sedlaczek, O życiu i czynach Tadeusza Kościuszki, złoczów 1888, s. 5. O stróżu, który bu-

dził kościuszkę o godzinie 3 w nocy poprzez pociągnięcie sznurka przywiązanego do palca, pisał także T. korzon, Kościuszko . Biografia z dokumentów wysnuta, kraków 1894, cz. 2, s. 85.

68 Odwiedzający szkołę kadetów Stanisław August, przeglądając zeszyt z rysunkami kościusz-ki, rzekł podobno, aby ten staranniej chował kartki i nie rozgniatał pomiędzy nimi much, nie rozpoznawszy doskonałego rysunku. Rzeczywiście, kościuszko był dobrym kopistą, o czym będzie mowa przy omawianiu twórczości artystycznej kościuszki.

69 J. Sedlaczek, O życiu i czynach, s. 14.

MarzeNa Bogus154

niebnym postępku70. Toteż szacunek do niego żywili nawet Moskale, którzy po-noć, po odniesieniu przez Naczelnika ran pod Maciejowicami, z czcią wzięli go na nosze z dzid zrobione, okryte płaszczami i sianem, choć wcześniej chcieli mu zdjąć z palca kosztowny pierścień71. Wielokroć opisywano łaskawość, wielkodusz-ność i altruizm wodza, np. kiedy pomógł biednemu rzemieślnikowi zarobkować, polecając jego wyroby – batożki – swojej konnicy, a także w wyeksploatowanej przypowieści o koniu Naczelnika, który przystawał przed biedakami i nie ruszał dopóty, dopóki żebrak nie dostał jałmużny72, choć kościuszko przecież sam był bardzo oszczędny. znalazło się również w książce Janiny Sedlaczkówny podanie o konnych podróżach Naczelnika, które odbywał, aby wspomóc w niedoli biedną szwajcarską rodzinę, i o jego miłości do dzieci, dla których zawsze miał cukierki. Jest także opis lamentu solurskiej ludności, która płakała po „opiekuńczym aniele”, kiedy ten zmarł na febrę nerwową73. inna autorka pisała: „dla siebie nigdy niczego nie żądał [...], bo kto wszystko swoje porzuci, ten naprawdę wszystko zdobędzie”74, a na łożu śmierci poprosił o swoją szablę, której nie splamiła nigdy krew niewinna. Sama śmierć kościuszki również musiała nabrać odpowiedniego, nieziemskiego wymiaru, toteż w opisach była lekka i piękna: „umierając z przytomnością umysłu, mówił jeszcze o przyszłości Polski i skonał ze słodkim uśmiechem na twarzy”75 . W późniejszych latach informowano o złożeniu serca Naczelnika w Rapperswilu i o zbieraniu na grobowiec dla niego76 .

Jak już wspominałam, w prasie polskiej na Śląsku Cieszyńskim życiorysy ko-ściuszki publikowane były często. zamieszczano również cyklicznie informacje o kolejnych, historycznych obrazkach powieściowych dla ludu77. Omawiano także pozycje obcojęzyczne, np. emila Neuburgera Thaddäus Kosciuszko und sein Kampf für Polen, która to opowieść zyskała bardzo pozytywną recenzję. Jednak pomimo tylu pozycji, ciągle odczuwano niedosyt literatury popularnej, toteż w 1887 r. To-warzystwo im. Tadeusza kościuszki w krakowie rozpisało konkurs na opowiada-nie zawierające żywot Naczelnika, lecz komisja konkursowa nie była zadowolona z efektów, ponieważ wszystkie nadesłane teksty nosiły cechy szablonowego stylu

70 k. koźmian, O życiu Tadeusza Kościuszki i pamiątkach po Nim zachowanych w świątyni Sybilli w Puławach, [b.m.w.] 1828, s. 19–20.

71 J. Sedlaczek, O życiu i czynach, s. 52.72 Ibidem, s. 64; TC 1848, nr 24, s. 186–187.73 J. Sedlaczek, O życiu i czynach, s. 65–75.74 C. Niewiadomska, Legendy, podania i obrazki historyczne, Kościuszko – książę Józef, z. 14,

Warszawa 1912, s. 4.75 Z Niedzieli, GC 1895, nr 42, s. 41676 Rozmaitości, GC 1895, nr 42, s. 422; GC 1896, nr 4, s. 38.77 Mieczysława Leitgebera Czasy Kościuszkowskie, kaspera Wojnara O naczelniku Kościuszce,

S. Schnür-Pepłowskiego Kościuszkowskie czasy, Jana Grzegorzewskiego Piast i Kościuszko; GC 1890, nr 35, s. 352; 1894, nr 15, s. 148; 1895, nr 15, s. 152; 1896, nr 1, s. 6.


podręcznikowego. Dlatego ogłoszono następny konkurs, zastrzegając, że opowia-danie ma być barwne i zajmujące. W drugim etapie zwyciężył eustachy Śmiałow-ski Pamiątką Konstytucji 3 maja78. We wszystkich utworach podkreślano wzmian-kowane już cechy: miłość do ojczyzny, bezinteresowność, wierność danemu słowu, a nawet religijność.

Omawiając wątek żywota Naczelnika, przeznaczonego dla szerokiego grona odbiorców, pozwolę sobie na dygresję, która wychodzi poza obszar Śląska Cie-szyńskiego, lecz dotyczy zakazywania popularnej tu literatury dla ludu na innych ziemiach. W zaborze rosyjskim cenzura kwestionowała niemalże wszystkie książ-ki, które nawiązywały do postaci kościuszki; jedynie Listy Kościuszki i Ignacego Potockiego zostały dopuszczone warunkowo w 1878 r.79 Nie lepiej było w zaborze pruskim, gdzie zakazywano opowiadań i wierszy o kościuszce80. Natomiast w Spi-sie książek poleconych i zakazanych Jana Śliwki z 1899 r.81, który pełnił funkcję regionalnego indeksu, kościuszkę można spotkać tylko w tych lekturach, które młodzieży polecano82 .

zNaCzeNIe PostaCI NaCzeLNIKa

kościuszko był także utożsamiany z mitem integracji i ciągłości Polski, był jednocześnie symbolem „duszy zbiorowej”. Jak ukazałam wcześniej, ten „medal” z wygrawerowaną legendą Naczelnika miał tylko awers. Podobnie postrzegała zna-czenie jego czynów polska społeczność regionu Śląska Cieszyńskiego. Pisano, że „jeżeli zostawi się nam idee kościuszki, mogiłę bohatera otaczać będzie na wieki naród szlachetny i dzielny, a da Bóg, od podstaw do gruntu odrodzony i powołany do wolności i do spełniania nowych przeznaczeń dziejowych”83, pozwolił bowiem

78 GC 1887, nr 52, s. 532–533; 1891, nr 22, s. 218. 79 J. kostecki, M. Rowicka, Granice wolności słowa w zaborze rosyjskim w latach 1865–1904.

Wykaz publikacji polskojęzycznych zakwestionowanych oraz dopuszczonych do obiegu przez carską cenzurę zagraniczną (1865–1904), t. 1–3, Warszawa 2006.

80 e. Skorupa, Druki polskie zakazane w Prusach od roku 1850–1932, vaduz 1996, s. 284–341 .

81 J. Śliwka, Spis książek poleconych i zakazanych przez Wysoką c. k. Radę Szkolną krajową, Cieszyn 1899. O nim zob.: M. Bogus, Cenzura czy troska, czyli „Spis książek poleconych i zakazanych” Jana Śliwki z 1899 roku, „Slezský sborník. Acta Silesiaca” R. 111, 2013, nr 1, s. 39–60.

82 Polecano: J. Sedlaczek O życiu i czynach; X. y. z., Kościuszko w Ameryce, jego bohaterskie czyny w walce o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Obraz historyczny, oraz A. Rogala, Tadeusz Kościuszko. Opowiadanie dla młodzieży. Natomiast dla dorosłych J. Śliwka polecił J. Tworzymira (Jarosława Leitgebera) Wiązankę wspomnień, obrazków i opisów z czasów życia Kościuszki, która to książka była surowo zakazana na ziemiach zaboru pruskiego.

83 M. Janik, O Tadeuszu Kościuszce, GC 1901, nr 48, s. 596.

MarzeNa Bogus156

podnieść znaczenie i rolę najniższej warstwy społecznej. z opowieści, których au-torami byli żołnierze lub starzycy, a które cytowała prasa, wyzierała wiara, że kiedyś „znów będą świecić kosy i czerwone czapeczki na głowach, a potem zapanuje spo-kój i szczęście na ziemi”84. zatem po 70 latach od insurekcji pragnienie tego, by to najniższa warstwa społeczna miała decydujący głos i była równie silna jak podczas walki u boku Naczelnika, nie zmieniło się. Jak podkreślano, wielkie znaczenie miało to, iż Naczelnik zerwał z zasadą, że tylko jedna klasa społeczna tworzyła historię narodu, a rozpoczął erę, w której wszystkie stany i warstwy miały w obronie Polski pełnić honorową służbę rycerską85. W rocznicę Racławic pisano, że:

[...] nie jest [to] tylko rocznica zwycięskiej bitwy, ale rocznica obudzenia się polskiego ludu [...], bo Polska to nie garść szlachty i panów, Polska to miliony siermiężnej braci. Najlepszym dowodem na to jest nasz Śląsk Cieszyński. Szlachta się zatraciła, miasta zniemczyły, a chłop polski się ostał!86 .

Również to, że polski naród postawił kościuszkę wśród największych swoich mężów, zrównał z królami, i jako króla niekoronowanego pochował na Wawelu87, miało aspekt symboliczny, wyraźnie bowiem ukazywało, że przyszły czasy, kiedy glorii dostępują nie tylko panujący władcy.

Do znaczenia, jakie miała postać kościuszki w regionie, można włączyć też rozważania na temat wychowania w duchu narodowym88, gdzie Naczelnika zali-czono do „słupów granitowych na drodze pochodu cywilizacyjnego”, nazywając go gromowładnym władcą ducha, myśli i pieśni narodu. krzepił serca i był wzorem Polaka, bo:

[...] jeśli dziecko ukończywszy szkołę ludową, na zapytanie: „kim jesteś?” – odpowie: „jestem Polakiem” – jeżeli te słowa wypłyną z serca, z miłości i przywiązania do swe-go narodu, jeżeli ono dumnem i zarozumiałem będzie na to, że jest rodakiem Mickie-wicza i kościuszki, wtedy będziemy mogli powiedzieć, że wychowujemy młodzież narodowo89 .

Toteż w szkołach ludowych każdy uczeń „niech wie o kościuszce, miłośniku wolności, i o jego stąd zasługach, o jego męstwie w bojach o niepodległość i szla-chetnym charakterze [...]. Czy podobnymi przykładami nie odżyłaby dusza ucznia, nie rozjaśniłyby się ciemnie umysłu jego?”90. Dlatego organizowano otwarte lekcje

84 GC 1863, nr 23, s. 179.85 Pe 1917, nr 42, s. 1.86 W racławicką rocznicę, DC 1914, nr 78, s. 3.87 Pe 1917, nr 42, s. 1.88 J. Chobot, Czy wychowanie ma być narodowem?, MP 1898, nr 8, s. 88–93, oraz nr 9,

s. 98–100.89 W. Greger, Powołanie nauczyciela – Polaka, MP 1910, nr 4, s. 51.90 P. Terlik, Uwagi o nauce historii powszechnej, MP 1893, nr 6, s. 67–68.


pokazowe91, a w tzw. obrazach poglądowych znalazły się wizerunki Naczelnika zatwierdzone dla szkół przez cesarza92. Stosowane były też różne przypowieści, np. żołnierza i organisty, który opowiadał o kościuszce, a u słuchających rodziła się chęć „pomszczenia Moskala”93. Pierwiastek patriotyczny i związki kościuszki z innymi krajami można było wykorzystywać skutecznie także w nauce geografii, ucząc o szlaku bojowym w Ameryce i o Australii z Górą kościuszki94. Duże zna-czenie miały też wycieczki do miejsc związanych z Naczelnikiem, choćby cyklicz-nie organizowane wyjazdy do krakowa na kopiec kościuszki95. Nie zapominano nawet o publikowaniu tekstów ulubionych piosenek wodza96 .

W ten sposób wyłania nam się nowe znaczenie omawianej postaci, mianowicie wzór wychowawczy dla uczniów. Jak pisano, kościuszko był hetmanem narodu, a głowy do góry nie zadzierał, pychą się nie nadymał, był pracowity i ludzki97 . Wie-lokrotnie odnoszono się w gazetach i publikowano fragmenty wskazówek życio-wych dla ksawerego zeltnera98, które według nauczycieli polskich mogły stanowić doskonałe sugestie życiowe dla młodzieży regionu, gdyż rada: „czytaj książki tak dla ozdoby umysłu, jak dla ulepszenia serca twojego”, stanowiła także wykładnię świadomości czytelniczej. Nie omieszkano omówić zapatrywania Naczelnika na temat oświaty. Przywoływano zarówno zapisy testamentowe dotyczące włościan z jego własnego majątku: „wzywam ich tylko, aby się postarali dla własnego pożyt-ku i na dobro kraju o stosowne szkoły i zakłady wychowawcze”, jak i wcześniej-sze z Ameryki, gdzie zapisał informację o zadbaniu o odpowiednie wykształcenie zawodowe oswobodzonych niewolników, aby mogli radzić sobie sami99. Przypo-minano, że odwiedzając kilkukrotnie ochronkę Johanna Heinricha Pestalozziego w yverdon, kościuszko miał wyrażać nadzieję, że niedługo podobne nauki zagosz-czą też w jego ojczyźnie.

zdaniem autorów piszących do polskiej prasy nauczycielskiej, postać kościusz-ki bezsprzecznie oddziaływała na rozwój szlachetnych uczuć100. Życie Naczelnika było jednym z najlepszych „uzmysławiających” przykładów, które można wyko-

91 Jerzy Michejda przeprowadził lekcję jako pokazową dla swoich kolegów z klasą szóstą; MP 1906, nr 7, s. 122.

92 Portrety barwne polecone przez c. k. Ministerium Wyznań i Oświaty (reskryptem z d. 30. października 1908, l. 35.791) dla szkół polskich w Galicyi, w Śląsku i w Bukowinie, MP 1910, nr 5, na okładce inseratowej; Portrety czterech bohaterów wydało Towarzystwo Szkoły Ludo-wej, ibidem, 1909, nr 1, s. 15.

93 zob.: Wojsko zaśnięte, opowieść wojaka o historii, GC 1879, nr 40, s. 386; 1888, nr 9, s. 83.94 MP 1916, nr 1, s. 29.95 GC 1899, nr 20, s. 199; 1901, nr 22, s. 265.96 Ibidem, 1858, nr 46, s. 364.97 Ibidem, 1895, nr 42, s. 416.98 Rady Kościuszki dla młodzieńca, ibidem; MP 1894, nr 5, s. 44–45.99 GC 1895, nr 42, s. 416; 1864, nr 51, s. 412.100 MP 1893, nr 6, s. 68.

MarzeNa Bogus158

rzystywać w nauce moralności101 i rozbudzania wyższych idei, takich jak pilność, oszczędność, cierpliwość, litość, poświęcenie, ofiarność itp. zacność charakteru i moralny wzór podkreślały opowieści o niezwykłej oszczędności kościuszki, któ-ry choć sprawował najwyższą w kraju władzę i miał miliony w ręku, wyznaczył sobie skromną płacę i pijał bardzo liche wino102. kościuszko był także wzorem do kształcenia wychowania estetycznego. Nie chodziło jednak o jego prace plastyczne, wykonywane w szkole kadetów i w Académie Royale de Peinture et de Sculpture w Paryżu, lecz o piękno czynów, na które powoływał się nauczyciel rysunków Jó-zef Chobot103. Wychowanie estetyczne pośrednio może się wiązać również z infor-macją, że w książce Teofila Lenartowicza Lirnik mazowiecki umieszczono repro-dukcję obrazu Franciszka Casanovy Racławice, szkicowanego według wskazówek kościuszki104. Co prawda wiadomo, że obraz ten namalował nie Casanova, lecz Aleksander Orłowski105, jednak daje to informację, że wszelkie wiadomości o Na-czelniku były skrupulatnie śledzone. Przy okazji omawiania dzieł plastycznych w prasie lokalnej pisano, że o przywiązaniu do narodowości i kościoła świadczą w domostwie czystość, ład, obrazy święte, portrety kościuszki, Poniatowskiego, Mickiewicza106, a nawet bardziej stanowczo, że ci, którzy chcą udowodnić przy-wiązanie do polskości, wręcz obowiązkowo powinni mieć wizerunek kościuszki, bo przecież to polski „święty”107. Nawet w zawodach gimnastycznych pierwszą nagrodę stanowił portret kościuszki oprawiony w ramę, a następne mapa Polski i dzieło kraszewskiego108. Dodajmy, że w królestwie Polskim wydano zakaz obej-mujący 71 obrazów i portretów, których nie wolno było sprzedawać ani posiadać w domu, m.in. Sobieskiego, kościuszki, Poniatowskiego, a policja miała prawo przeglądać mieszkania109. Podobnie było w rejencji poznańskiej, gdzie w Gostyniu przeprowadzono rewizję w szkole i w domu nauczycieli, u których wisiały portrety Mickiewicza i kościuszki110. W prasie cieszyńskiej relacjonowano też zamieszki,

101 J. kubisz, Nauka moralności w szkole ludowej, MP 1898, nr 3, s. 29–30.102 Przyjmując w Solurze księcia Michała Ogińskiego, nie zmienił swych przyzwyczajeń; GC

1888, nr 27, s. 277.103 J. Chobot, O wychowaniu estetycznem, MP 1903, nr 9, s. 114–116.104 Ibidem, 1906, nr 4, s. 62.105 W katalogach zbiorów rapperswilskich dzieło to przypisywane jest F. Casanovie; Katalog

Zbiorów Kościuszkowskich znajdujących się w Muzeum Narodowym w Rapperswilu, kraków 1894, s. 18, lecz z. Batowski opisał Bitwę jako pracę Orłowskiego; z. Batowski, Norblin, Lwów 1911, s. 178.

106 W gromniczną, GC 1914, nr 8, s. 1.107 Ibidem, 1909, nr 17, s. 85; 1910, nr 87, s. 2.108 Zawody w ćwiczeniach na drążku organizowanych przez „Sokoła”, ibidem, 1908, nr 96,

s. 476.109 Ibidem, 1867, nr 40, s. 321.110 Ibidem, 1872, nr 31, s. 247. Trzeba zaznaczyć, że J. Chociszewski, wydający w Poznaniu

czasopismo „Lech”, dodawał do niego jako bonus portret kościuszki; ibidem, 1879, nr 1, s. 8.


do jakich doszło w Warszawie 15 października 1861 r. podczas nabożeństwa za Tadeusza kościuszkę. Opisywano aresztowania i cięgi, które spadły również na du-chowieństwo111. W późniejszym czasie donoszono, że obchodzenie żałoby z okazji utraty niepodległości było możliwe oprócz Śląska Cieszyńskiego tylko w Galicji i w Wielkim księstwie Poznańskim, bo w królestwie Polskim mieszkańcy naraże-ni byliby na nowe, srogie represje112 .

Na Śląsku Cieszyńskim negowanie wieszania portretów bohaterów polskich można znaleźć jedynie w „Ślązaku”, na którego łamach zamieszczano rzekome skargi mieszkańców na eksponowanie tych obrazów. zdaniem korespondentów ga-zety ich miejsce było w mieszkaniu nauczyciela, a nie w sali lekcyjnej113. Odpowie-dzią na takie „rewelacje” były opowiadania zwrotne w „Gwiazdce Cieszyńskiej” i w „Dzienniku Cieszyńskim”, gdzie zamieszczono np. przypowieść o matce, która swojemu synowi renegatowi oświadcza, że nie jest godzien swojego imienia – Ta-deusz, bo zaparł się własnej narodowości114 .

W omówionych tu tekstach prasowych pojawiły się też nawoływania, aby nie mówić tylko o samym kościuszce, lecz o tym, jaką pozycję zajął w dziejach Pol-ski i jaki duchowy spadek pozostawił. Jak pisano: „kościuszko stał się ideałem prawdy o Polakach – nie napadał, ale mieczem się bronił. zbliżył wszystkie stany ku sobie”115. Toteż mit kościuszki jako synonim polskości nie podlegał korektom, za to korektom w duchu Dura necessitas (twarda konieczność uczynienia tego, co nakazuje duch czasu) podlegały, kiedy tylko zmieniły się warunki, wcześniej sta-wiane posągi, np. w Staszowie w 1917 r. przerobiono pomnik cara Aleksandra ii na pomnik kościuszki116; podobnie uczyniono u stóp Jasnej Góry117 .

Warto dodać, że w stulecie śmierci kościuszki odnotowywano nawet najmniej-sze wzmianki o gratulacjach i życzeniach dla Polaków, które w 1917 r. składali np. rosyjski minister spraw zagranicznych, podkreślając prawo wolności i stanowienia narodów o własnym losie, a także gubernator warszawski, który podał wiadomość, że cesarze austriacki i niemiecki postanowili wprowadzić Radę Regencyjną króle-stwa Polskiego118, życząc odrodzenia się jednolitego narodu polskiego.

Podobnie czyniono we Lwowie z „Dziennikiem dla Wszystkich”, lecz w monarchii nie było to nic niezwykłego; ibidem, 1879, nr 50, s. 494.

111 W tym także pastora ewangelickiego, którego życie było przez to zagrożone; Rozmaitości, ibidem, 1861, nr 43, s. 287.

112 Ibidem, 1892, nr 3, s. 25.113 Dotyczyło Roztopic koło Skoczowa, „Ślązak” 1911, nr 16, s. 5, oraz nr 26, s. 5.114 H. Szmidtowa, Kilka szczegółów z groźnych czasów ku pamięci, DC 1917, nr 115, s. 2. 115 GC 1894, nr 13, s. 121.116 „Goniec Częstochowski” (dalej: GCz) 1917, nr 259, s. 4.117 usunięto pomnik cara Aleksandra ii, jednak ostatecznie zamiast popiersia kościuszki stanął

posąg Matki Boskiej; ibidem, nr 235, s. 6 (cały numer poświęcony obchodom kościuszkow-skim).

118 Pe 1917, nr 44, s. 3; nr 42, s. 3.

MarzeNa Bogus160

KośCIuszKo JaKo aKtor sPoŁeCzNy

Redaktorzy polskiej prasy ukazującej się na Śląsku Cieszyńskim przypisywali Naczelnikowi, a często dopisywali, różne role społeczne, co warto podkreślić, po-nieważ kościuszko „uzyskał wartość archetypu, kumulującego w sobie pradawne wyobrażenia o ideale człowieka obdarowanego magiczną siłą”119. zakładano mu kostiumy, których sam nigdy by się nie spodziewał. Porównywano kościuszkę do mężów, których życie było nieskazitelne do tego stopnia, że historia nie ma im nic do zarzucenia. Wśród takiej „świętej trójcy” znalazł się tebański wódz epaminon-das, George Washington jako oswobodziciel Ameryki i właśnie Tadeusz kościusz-ko120. W innym artykule po wymienieniu zasług bohaterów: greckiego i amery-kańskiego, o kościuszce napisano, że jest to jeden z najszlachetniejszych mężów, jakich kiedykolwiek ziemia wydała, zasługujący na cześć ludzkości po wsze czasy. i znów patetyczne zdanie:

Tadeusz kościuszko jest żywym przykładem wolności, mąż ten, którym słusznie nie tylko naród Polski, ale w ogóle Słowianie i świat się szczyci, życiem swem i czynami okazał, na czem prawdziwa wolność polega i jaka jej różnica między swawolą i bezpra-wiem121 .

kościuszko jako wzór, także zewnętrzny, często obdarowywany był idealizują-cą mentalną maską pośmiertną122. Porównywano jego oblicze do rysów Piasta:

[...] twarz jego była łagodna, pełna słodyczy i pokoju, a zarazem i tęsknoty, tej nieod-dzielnej towarzyszki słowiańskiego żywota. zapewne zajęło cię czytelniku szlachetne, prawdziwie słowiańskie oblicze kościuszki. Otóż z wielu miar i Piasta oblicze było podobnem do twarzy tego bohatera, tylko więcej zorane zmarszczkami i opalone pro-mieniami słońca123 .

Mamy tu nawiązanie zarówno do funkcji Piasta jako założyciela państwa pol-skiego, jak i jego plebejskiego, chłopskiego pochodzenia. kościuszce przypisy-wano najszlachetniejsze cechy urody słowiańskiej, toteż podobno był adorowany przez kobiety, wśród których lubił przebywać, ale jak pisał kajetan koźmian, kobiet wykształconych unikał124. Według późniejszego opisu, który po swojemu zinterpre-

119 A. Barszczewska-krupa, Kościuszko, s. 13.120 Rozmaitości, GC 1861, s. 211.121 O narodowości, ibidem, 1862, s. 75.122 Ta rzeczywista po śmierci w domu Piotra zeltnera nie została zdjęta, a szkoda, bo byłby

to najwiarygodniejszy portret jego oblicza. Jak wiadomo, kościuszko nie znosił pozować; często jego portrety robione były z ukrycia, np. poprzez podpatrywanie przez dziurkę od klucza.

123 Piast, GC 1863, nr 3, s. 17.124 k. koźmian, O życiu Tadeusza Kościuszki, s. 20.


tował Adam Skałkowski, można mieć wątpliwości co do tego, czy rzeczywiście był typem słowiańskim125. Chodziło zatem bardziej o polski „kształt ducha”.

W tym miejscu jeszcze raz należy powtórzyć, że niewielu mu współczesnych podawało w wątpliwość zasługi Naczelnika. Jedynie Tadeusz korzon przytoczył opinię Napoleona z 1807 r., który miał powiedzieć o kościuszce, że „nie używa on wcale takiego poważania w kraju, jak sobie wyobraża, zresztą postępowanie dowodzi, że jest po prostu głupcem”126. Toteż jakby tytułem zadośćuczynienia przytoczona została w prasie opinia, że w Polsce prorocy, przywódcy za żywota są nękani, dopiero po śmierci zyskują pomniki chwały, zakończona zdaniem Adama Naruszewicza: „wasz to obyczaj cierniem w życia ciągu, laurem po śmierci wień-czyć na posągu”127. W przypisywanych kościuszce rolach często brała górę sfera wyobraźni, przekonań pozytywnych i takich samych emocji. Generalnie wszyscy postrzegali go jako geniusza. Jedynie na łamach „Ślązaka” pojawiły się krytyczne uwagi, choć nie o samym Naczelniku, lecz o wykorzystywaniu jego postaci do nieodpowiedniego – zdaniem ślązakowców – kształtowania charakteru młodzieży. W zamieszczonym na łamach pisma wystąpieniu Józefa kożdonia128, które wy-głosił na posiedzeniu krajowego Sejmu Śląskiego 8 listopada 1910 r., czytamy, że „przez uczestnictwo w corocznych uroczystościach konstytucyjnych czy rewolu-cyjnych na cześć kościuszki przekręca się ducha staroojczystego, ducha śląskiego i austriackiego”129 .

JaK Na KośCIuszCe zaroBIć?

Do omówienia pozostają jeszcze wzmianki prasowe, których nie można zasze-regować do żadnej z omówionych wcześniej kategorii, a które odnoszą się do infor-macji, jakoby rzutcy przedsiębiorcy wykorzystywali imię kościuszki do zwiększe-nia sprzedaży swoich wyrobów130. Na terenie Śląska Cieszyńskiego na kościuszce

125 Adam Skałkowski przytoczył słowa Juliana Talko-Hryncewicza, który utrzymywał, że fi-zycznie kościuszko nie wydaje się typem polskim, a także słowa Benedykta Dybowskie-go, który określił kościuszkę jako typ litewsko-polski, i opinię literata Charlesa Nodiera, że kościuszko to ponury Tatar; zob.: A. Skałkowski, Kościuszko, s. 17–18. O rysach bohatera i trudnościach z zaszeregowaniem go do ówczesnych typów epoki pisał także M. Gumowski, Portrety Kościuszki, Lwów 1905, s. 5.

126 Cyt. za: T. korzon, Przedśmiertne męczarnie, s. 13.127 GC 1886, nr 46, s. 473.128 Józef kożdoń (1873–1949), nauczyciel, działacz polityczny, przywódca separatystów na

Śląsku Cieszyńskim. Poseł do Śląskiego Sejmu krajowego w Opawie (od 1909), redaktor i wydawca „Ślązaka” (1909–1919).

129 O wyodrębnianiu się śląskich Polaków i o stosunkach narodowościowych na Śląsku wschod-nim, dodatek do „Ślązaka” 1910, nr 47.

130 Nadawano nazwę „kościuszko” nawet płatkom mydlanym; zob.: M. Micińska, Gołąb i orzeł,

MarzeNa Bogus162

zarabiano, lecz było to zarabianie „etyczne”, wręcz nawet usprawiedliwione, bo służyć miało szerzeniu patriotyzmu. Wspomniałam już, że wizerunki Naczelnika były bonusem dla rzetelnych prenumeratorów gazet131. Rozprowadzano też karty pocztowe z portretem wodza132 (oprócz wizerunków Bartosza Głowackiego, repro-dukcji obrazów Jana Matejki, wizerunków Orła Białego itp.), ze szlachetnym prze-słaniem, że wydawane są po to, aby Polacy nie używali cudzoziemskich133. Temu samemu celowi służyło rozpowszechnianie informacji o podobnych inicjatywach z pozostałych regionów, np. że Józef Chociszewski wydrukował zestawy pocztó-wek kościuszkowskich (kościuszko w krakowskiej sukmanie; kościuszko, kiliń-ski i Głowacki). W prasie Śląska Cieszyńskiego ogłaszali się także operatywni ar-tyści: Juliusz kossak i Jan Styka wielokroć zamieszczali inseraty prasowe, oferując reprodukcje swoich obrazów134. Portrety kościuszki umieszczane na zegarkach135 również miały zwiększyć popyt na ten przedmiot. Na Naczelniku zarabiano też w Ameryce, co jednak w „Gwiazdce Cieszyńskiej” spotkało się z oburzeniem, bo „jakiś polski żydek wyrabia papierosy z kościuszką i Pułaskim, z napisami i godła-mi polskimi obok amerykańskich, i jest na najlepszej drodze do zrobienia grubych milionów”136 .

Nachalność akcentów kościuszkowskich można było dostrzec niemal we wszystkich dziedzinach życia, bo jak pisał w 1917 r. Leo Belmont, jego mit został naginany zgodnie z potrzebą137, a zatem także z pomysłowością, zaradnością i ko-lejnymi inicjatywami handlowymi „ludzi interesu”.

uwagI KońCowe

Na Śląsku Cieszyńskim mit kościuszki – podobnie jak w innych regionach, w których żyli Polacy – objął wszystkie wyznania. Joachim Lelewel pisał, że za Na-czelnika modlili się i katolicy, i luteranie, i kalwini, że Żydzi zechcieli płakać po kościuszce, a nawet mahometanie chcieli patriotycznego obrządku za Naczelnika138 .

s. 229. Autorka podała tę informację za: GCz 1917, nr 242. Niestety, kwerenda czasopisma, mająca na celu potwierdzenie wzmianki, nie potwierdziła umieszczenia tego inseratu.

131 Pe 1912, nr 3, s. 7.132 Ibidem, 1913, nr 17, s. 6.133 GC 1907, nr 65, s. 328.134 Juliusz kossak ogłaszał, że wydaje Bohaterów polskich w portretach na koniach, GC 1879,

nr 50, s. 494.135 Ibidem, 1907, nr 91, s. 458; 1908, nr 98, s. 488, i następne inseraty w kolejnych numerach.136 Z wycieczki do Ameryki, GC 1899, nr 40, s. 398.137 Leo Belmont (właściwie Leopold Blumental); cyt. za: M. Micińska, Gołąb i orzeł, s. 228.138 J. Lelewel, Listy, t. 1, Poznań 1878, s. 293. Poniekąd wiadomo, że np. w Będzinie syjoniści

zerwali dekorację – portret kościuszki ustawiony w synagodze; GCz 1917, nr 242, s. 2.


Do kościuszki „przyznawali się” wszyscy. Nie było tu więc kanonu kościuszki jako Polaka katolika139, a kryteria wyznaniowe nie decydowały o przynależności narodowej. Mit kościuszki był obecny we wszystkich analizowanych czasopi-smach, bez względu na profil wyznaniowy, i nawet ślązakowcy nie podważali idei kościuszkowskich. Jak ukazano w tym artykule, również na Śląsku Cieszyńskim obowiązywała biała legenda długiego trwania, budowana i podtrzymywana przez sztuki teatralne, literaturę, wykłady, odczyty, kazania itp. Podkreślając szlachetne oblicze ideologiczne i moralne kościuszki, zajmowano się zarówno faktami z bio-grafii, jak i gloryfikacją czynów. Wszystko to w nadziei, że duch Naczelnika błądzi po polskiej ziemi i pilnuje rozpoczętego dzieła, które miało trwać dalej.

MarzeNa Bogus

der edLe KośCIuszKo. der MytHos des auFstaNdsaNFüHrers IN der PoLNIsCHeN Presse des tesCHeNer sCHLesIeN (1846–1918)

z u s a M M e N F a s s u N g

Der Beitrag behandelt die Darstellungen von Tadeusz kościuszko in der polnischen Presse des Teschner Schlesien. es wurden 130. Jahrgänge von zeitschriften untersucht. Der Mythos von kościuszko war in allen untersuchten zeitschriften vertreten, unabhängig von ihrer konfessionellen Haltung. in der Region funktionierte, ähnlich wie in allen anderen polnischen Gebieten, eine positive Legende des Aufstandsführers kościuszko und sein My-thos wurde von Theaterstücken, Literatur, vorlesungen, Predigten, Bällen usw. unterhalten. es wurde seine edle morale und ideologische Gesinnung betont, seine Biographie behan-delt und Taten glorifiziert. Der Gesellschaft der Region wurde die Tätigkeit kościuszkos vor allem zur verbreitung des Patriotismus und der nationalen Gesinnung dargestellt. Der Aufstandsführer dienrte auch als vorbild für morale und esthetische erziehung. er wurden mit den größten historischen Helden verglichen und zu einem nationalen „Heiligen“ kre-iert. Selbst die geringsten erwähnungen von Jubiläumsfeierlichkeiten aus allen polnischen Regionen wurden berücksichtigt, was von der Bindung der untersuchten Region zum Rest Polens zeugt.

Übers. von Joanna Ławnikowska-Koper

139 k. Średniowska, Kościuszko. Kształtowanie poglądów na bohatera narodowego 1794–1894, Warszawa 1964, s. 35.


agNIeszKa CzaJKowsKaCzęstoCHowa

INsureKCJa JaKo teKst. trzy INterPretaCJe(JózeF IgNaCy KraszewsKI – wŁadysŁaw staNIsŁaw reyMoNt

– JarosŁaw MareK ryMKIewICz)

utwory stanowiące przedmiot niniejszego tekstu – jedne z wielu poświęco-nych powstaniu kościuszkowskiemu i samemu Naczelnikowi – zostały napisane w różnym czasie i z punktu widzenia chronologii należą do trzech różnych epok w dziejach literatury polskiej. Warszawa w 1794 roku Józefa ignacego kraszew-skiego powstała w 80. rocznicę insurekcji, w atmosferze świeżych jeszcze ran po powstaniu styczniowym, Sceny sejmowe. Grodno 1793 zostały napisane dziesięć lat później, trylogię Rok 1794 Władysław Stanisław Reymont tworzył w latach 1913–1918, w czasie odzyskiwania przez Polskę niepodległości, Wieszanie zaś Ja-rosława Marka Rymkiewicza wydane zostało w 2007 r. i odzwierciedla atmosferę dyskusji politycznych naszej współczesności. Powieści Reymonta pozostają przy tym w znaczącej zależności od utworów kraszewskiego1, zarówno pod względem kompozycyjnym, jak i dzięki stawianej przez pisarza diagnozie upadku Rzeczypo-spolitej. Wymienione książki łączy przedmiot narracji; istotnym elementem kon-strukcyjnym, albo też – jak w przypadku eseju Rymkiewicza – centrum opowieści, autorzy ustanowili Warszawę i odbywające się w mieście wydarzenia insurekcyj-ne, w tym wieszanie zdrajców (w trzecim tomie trylogii Reymonta jedynie wspo-mniane). Przedmiotem dociekań nie będzie jednak weryfikacja zgodności wizji literackich z prawdą ani szukanie wersji najbliższej ówczesnym faktom. Celem jest raczej ukazanie powieści kraszewskiego, Reymonta i eseju Rymkiewicza jako możliwych interpretacji historii, wynikających z lektury świadectw i dokumen-tów, a także osobistych przekonań twórców, stojących u podstaw każdej narracji historycznej. Obraz kościuszki malowany przez każdego z pisarzy jest również

1 zob.: J. Jarowiecki, Uwagi o powieści historycznej Władysława Stanisława Reymonta, w: S. Lichański, Władysław Stanisław Reymont, Warszawa 1984, s. 279–291.

agNIeszKa CzaJKowsKa166

swoistym znakiem czasu, sygnałem sytuacji narracyjnej, a więc wpisanych w tekst biograficznych, historycznych, politycznych, wreszcie zaś historycznoliterackich okoliczności opowiadania o insurekcji. kreacja osoby Naczelnika oraz jej histo-ryczne i społeczne usytuowanie jest więc raczej projekcją wyobrażeń i pragnień piszącego, niż dbającym o wierność portretem autentycznej postaci.

Nie wdając się w dyskusję na temat metodologicznej zasadności tez autora Poe-tyki pisarstwa historycznego Haydena White’a, można – na użytek, tego artyku-łu – wskazać na przydatność zaproponowanej przez niego koncepcji historiografii w podejmowanych działaniach na rzecz zinterpretowania wizji stworzonych przez pisarzy. Najogólniej rzecz biorąc, autor Metahistory ontologię tekstu historiogra-ficznego sytuuje na poziomie literatury, wskazując na kreacyjny charakter narracji naukowej i realizowanie przez nią jednej z czterech podstawowych figur retorycz-nych, wpływających na charakter wyjaśniania minionych zdarzeń. ustanawiając organiczny związek między obrazem przeszłości a podmiotem narracji dziejowej, White napisał:

[...] narracje historyczne są nie tylko modelami wydarzeń i procesów z przeszłości, lecz także wypowiedziami metaforycznymi sugerującymi związek odpowiedniości między tymi wydarzeniami i procesami a typami fabuł, przy pomocy których konwencjonalnie nadajemy zdarzeniom z naszego życia kulturowo usankcjonowane sensy. z czysto for-malnego punktu widzenia narracja historyczna jest nie tylko od tworzen iem wyda-rzeń, o których opowiada, lecz także kompleksem symbol i, który wyznacza nam kierunek poszukiwania znaku ikon icznego dla struktury tych wydarzeń w obrębie tradycji literackiej2 .

z faktu posługiwania się przez historyka językiem jako narzędziem opisu przeszłości wynika więc dla autora cytowanych tu słów podmiotowe i kulturowe uwarunkowanie przekazu, który – w myśl strukturalistycznych ustaleń Romana Jakobsona – oprócz funkcji poznawczej realizuje również funkcję poetycką. Jaw-ne, jak w przypadku Rymkiewicza, i potwierdzone przez historyków literatury, lecz nieujawnione bezpośrednio przez narracje kraszewskiego i Reymonta oparcie powieści na źródłach naukowych oraz pamiętnikarskich, nie oznacza więc strategii poszukiwania prawdy, tylko próbę odnalezienia własnej prawdy o insurekcji. Jest to więc czytanie historii dostępnej pod postacią dokumentów epoki, i pisanie jej na nowo, na odpowiedzialność autora i czasu, w którym żyje.

Autor Wieszania, aby uzyskać efekt gry pomiędzy „prawdą” a wyobraźnią, nie tylko w narracji zamieścił sprawozdania ze stanu badań, lecz także – jak przystało na pretendującą do naukowości monografię – dołączył na końcu spis lektur, z po-działem na wydawnictwa zwarte i ciągłe. książka Rymkiewicza, wbrew sygna-

2 H. White, Tekst historiograficzny jako artefakt literacki, w: idem, Poetyka pisarstwa histo-rycznego, red. e. Domańska, M. Wilczyński, kraków 2000, s. 90.

INsureKCJa JaKo teKst 167

łom epistemologicznego profesjonalizmu, często akcentuje własny fikcyjny status, wynikający z wykorzystania wyobraźni i uprawomocniania w narracji rozmaitych domysłów, które wypełniają miejsca dziejowego niedookreślenia. Czytanie tek-stów relacji i tworzenie na ich podstawie fikcyjnych postaci bohaterów oraz praw-dopodobnych jedynie fabuł jest więc gestem interpretacji historii, dostępnej pod postacią świadectw pisanych lub mówionych, jak to mogło mieć miejsce jeszcze w przypadku urodzonego w 1812 r. autora Warszawy w 1794 roku. eseistyczny utwór Jarosława Marka Rymkiewicza przeznaczony jest, według samego autora, „dla miłośników historii ojczystej – takich, którzy lubią czytać o tym, jak wygląda-ło życie polskie w dawnych czasach i jak żyli nasi przodkowie, jakie mieli przygo-dy oraz obyczaje”3. Wydarzenia rozgrywające się w Warszawie, Wilnie i krakowie w 1794 r. nazywane są w książce naprzemiennie rewolucją (w ślad za cytowaną literaturą, np. karola Wojdy O rewolucji polskiej w 1794 roku oraz Józefa zającz-ka Pamiętnik albo historia rewolucji czyli powstania roku 1794), insurekcją albo powstaniem. Wydaje się jednak, że przy różnicach semantycznych wymienionych terminów (powstanie nie oznacza zmiany układu w społeczeństwie), nie politycz-ny sens wydarzeń jest w relacji sprawą najważniejszą. Dokonujący się przewrót społeczny, istnienie legalnej władzy rewolucyjnej, prawomocność lub jej brak w wykonywaniu wyroków śmierci – wszystko to dla Rymkiewicza miało wartość drugorzędną. „Celem tej książki – stwierdził autor – nie jest oskarżanie, potępianie oraz wzbudzanie moralnego oburzenia. książka ta – co już chyba dobrze widać – nie zajmuje się moralnością, lecz życiem”4. istotne dla autora Wieszania, w zgodzie z zacytowaną autoprezentacją, wydały się drobiazgi, rekonstruowane w trakcie żmudnej lektury źródeł i będące następstwem stawiania pytań – paradoksalnych, jeśli wziąć pod uwagę globalny sens insurekcji kościuszkowskiej, „pierwszych” w sensie nieuprzedzonych posiadaną historyczną wiedzą i pozbawionych pretensji do syntetyzowania dziejów. Wbrew wstępnej sugestii deklarującej „historyczność” książki, kompetencje narratora wyraźnie przesunięte zostały z płaszczyzny „two-rzenia narracji” do prac początkowych, przygotowawczych, które określić moż-na jako „krytykę źródeł”. „Poznawcza” wartość pracy jest wobec tego rozumiana nie w kategoriach efektów konstrukcji dziejów i ich interpretacji, lecz w sensie pragmatycznym, obejmującym zaprogramowane oddziaływanie na czytelnika. Ten (a ściślej „ta” – czytelniczka) zresztą jest często przywoływany niczym świadek dla potwierdzenia interesujących znalezisk. Narrator, uciekając od stawiania tez i do-konywania uogólnień, oddaje wyniki swoich poszukiwań do dyspozycji odbiorcy, zgodnie z przekonaniem, że historia jako nauka o faktach jest domeną wyobraźni. Można więc zaryzykować twierdzenie, że to nie kościuszko ani powstanie są boha-terami książki, tylko jej narrator, przedzierający się przez kolejne źródła i usiłujący

3 J. M. Rymkiewicz, Wieszanie, Warszawa 2007, s. 5.4 Ibidem, s. 195.


dokonać rzeczy niemożliwej: odtworzyć drobiazgowo całe wydarzenie historycz-ne. kraszewski, autor Warszawy w 1794 roku, jest niemalże synonimem ścisłości w obrazowaniu przeszłości, wynikającej z lektury dokumentów z epoki. Napisane przez niego utwory realizują gatunek historycznej powieści dokumentarnej. kra-szewski z pietyzmem odzwierciedlił w nich zebrane podczas kwerendy archiwalnej szczegóły, np. ubiorów bohaterów, elementy wyposażenia wnętrz; pisarz wyko-rzystał również oryginalne sądy świadków przeszłości, zawarte w pamiętnikach. epistolograficzne zaś świadectwa Reymonta potwierdzają lekturę zarówno Polski w czasie trzech rozbiorów kraszewskiego, jak i napisanych przez niego powieści. z innych źródeł, z których pisarz korzystał, można wymienić takie prace jak Ko-ściuszkowskie czasy Stanisława Schnür-Popławskiego, Sejm Czteroletni Waleriana kalinki oraz Kościuszko Tadeusza korzona5 .

Jednym z fundamentalnych pytań, jakie zadali w swoich utworach wszyscy trzej pisarze, jest demokratyczny wymiar insurekcji i – w największym stopniu u Rymkiewicza – ewentualne konsekwencje stopnia rewolucyjnych przekonań kościuszki, w tym także jego niechęci do radykalizacji działań, zwłaszcza wobec przedstawicieli władzy oraz stronników Rosjan i Prusaków. Poprzedzające ostatni rozbiór Polski powstanie skłoniło autorów do oceny jego znaczenia nie tylko w ka-tegoriach ówczesnej obyczajowości, polityki i batalistyki (wyraźnie odżegnał się od moralnych ocen ówczesnego społeczeństwa Rymkiewicz), lecz także do posta-wienia problemu istoty narodu polskiego, ujawniającej się na tle europejskich wy-darzeń u schyłku Xviii w. i trwających do dzisiaj następstw tamtych wydarzeń.

Pojęcie rewolucji w historiografii, a także w potocznym sposobie myślenia, funkcjonuje jako mit założycielski nowoczesności. Będąc praktyczną realizacją ideałów filozoficznych Xviii w., mit ten kształtuje zarówno obraz przeszłości, jak i refleksję skierowaną na teraźniejszość, czego przykładem jest teza François Fu-reta o nieskończonym do dziś charakterze wydarzeń we Francji w 1789 r. Wynika ona z przeświadczenia o podwójnym statusie zjawisk historycznych, realizującym się na poziomie wydarzeń i na poziomie sensu, który należy do kompetencji ko-mentatorów, uspójniających wielość i różnorodność „faktów” w jednej historii, opowiadanej „od wewnątrz”, jak to uczynił Jules Michelet, lub „od zewnątrz”, jak komentował Alexis de Tocqueville6. Rewolucja obecna w postaci tekstu nabiera w ten sposób właściwości – by użyć określenia Jurija łotmana – „wtórnego prze-modelowania”, które zapewniają jej byt w postaci narracyjnego monolitu, współ-tworzącego nowoczesny paradygmat myślenia o świecie. Jednym z kluczowych świadectw przynależności utworów poświęconych insurekcji do „narracji rewolu-

5 zob.: J. Jarowiecki, Uwagi o powieści historycznej Władysława Stanisława Reymonta, w: S. Lichański, Władysław Stanisław Reymont, s. 284.

6 zob.: F. Furet, Prawdziwy koniec rewolucji francuskiej, przeł . B. Janicka, kraków 1994, s. 30 i nn .


cyjnej”, związanej z wydarzeniami z 1789 r., jest problem królobójstwa, podejmo-wany przez wszystkich trzech pisarzy, a najbardziej intensywnie przez Rymkiewi-cza. Współczesny poeta i eseista gest zachowania króla przy życiu zinterpretował jako niespełnioną szansę narodu polskiego na wybicie się na swoiście rozumianą nowoczesność. Okrucieństwo i danina krwi jest w systemie przekonań Rymkie-wicza, pilnego czytelnika Króla-Ducha Słowackiego, warunkiem koniecznym do rozwoju narodu, polegającego na bolesnym przekształcaniu się form jego istnienia. Takie przesłanie kształtowane jest przez inne jego utwory, z Kinderszenen, Samu-elem Zborowskim i Reytanem. Upadkiem Polski na czele. Odmienne stanowisko wobec zabójstwa króla i radykalnych działań zajął kraszewski – dla pisarza miarą wielkości narodu polskiego była czystość rewolucji, oznaczająca brak przemocy skierowanej przeciw zdrajcom narodu. idea rewolucji z kolei dla Reymonta, au-tora Chłopów, była wyrazem siły drzemiącej w narodzie i jego możliwości odra-dzania się. Autor Roku 1794, w zgodzie z młodopolską chłopomanią, zobrazował powstanie z emfazą i fascynacją. Jako jedyny Reymont postrzegał je w bezpośred-niej bliskości z rewolucją we Francji. Swojego bohatera pisarz wysłał do Paryża, gdzie poznał Robespierre’a i Dantona. Doświadczenie przywiezione przez niego z zagranicy miało kolosalny wpływ na ocenę wydarzeń w Polsce, zwłaszcza idei jakobińskich, do których Reymont pozostał niechętny.

insurekcja kościuszkowska dla kraszewskiego, autora Warszawy w 1794 roku, miała charakter narodowy, stanowiła bezpośredni element ciągu wydarzeń, które stanowią o odrębnym charakterze Polaków i są dominantą polskiej historii. Jak pisał:

W dziejach naszego kraju takich chwil jasnych naprężenia, rozbudzenia, podniesienia ducha liczymy kilka w ostatnim stuleciu. epoka Sejmu Czteroletniego, powstania ko-ściuszkowskiego, krótki moment pierwszy wskrzeszenia królestwa, rok 1812, 1830 i 1863 do nich należą. każdy z tych momentów miał właściwy sobie charakter, ale wszystkie razem wzięte braterskimi rysami są do siebie podobne7 .

ustanowiony w ten sposób łańcuch zdarzeń tworzy kontekst dla insurekcji i po-zwala ją widzieć jako jeden z wielu momentów emanacji polskiego ducha i dą-żeń niepodległościowych narodu. Podobne tło dla wydarzeń powstańczych tworzy trylogia Rok 1794, które dodatkowo wzbogaca zaznaczony moment odradzania się państwa polskiego. Najbardziej obszerna, trzytomowa wizja powstania Rey-monta sytuuje je na tle politycznych i społecznych wydarzeń schyłku Xviii w.; tom pierwszy, zatytułowany Ostatni Sejm Rzeczypospolitej, rekonstruuje atmosferę Grodna w 1793 r., wypełnionego wojskami katarzyny i bawiących się stronników carycy. Tom drugi, Nil desperandum, ukazuje moment wybuchu powstania na tle wizerunku społeczności szlacheckiej, z jej możliwościami i mentalnymi ograni-

7 J. i. kraszewski, Warszawa 1794 roku, Warszawa 2009, s. 47–48.


czeniami. Tom trzeci, Insurekcja, zawiera wizję rewolucyjnej Warszawy. Trylogia w ten sposób przedstawia całe społeczeństwo polskie – od arystokracji, poprzez mieszkańców dworów, aż do rzemieślniczej warstwy warszawiaków. Jest również w powieści miejsce na przedstawienie miejskiej gawiedzi, ulegającej nie tyle chęci krwawej zemsty na stronnikach rosyjskich, ile żądzy rozrywki, jaką stały się walki uliczne i wieszanie na szubienicy. Dla Reymonta, podobnie jak dla kraszewskiego, insurekcja jest kostiumem, spod którego widać oznaki czasów pisarzowi współ-czesnych – wyczuwalne napięcie w europie w przeddzień wybuchu i wojny świa-towej, a także nastroje niepodległościowe, wiązane z konfliktem zbrojnym między dawnymi sprzymierzeńcami na rzecz rozbioru Rzeczypospolitej. Reymont pisał:

Burza się rozszalała. Oceany wystąpiły z brzegów. zapadają się światy. Himalaje roz-sypują się w gruzy, ale ze straszliwych odmętów, ze zmagania się żywiołów, z walki kosmicznych potęg podnosi się z wolna nowy ląd, zapala się nowe słońce, a na nim piorunami jaśniejące zgłoski: Wolność! Całość! Niepodległość! Jak ongi, przed laty, na kościuszkowskich sztandarach, i jak zawsze w każdym sercu polskim wyryte8 .

Wydarzenia 1794 r. są też okazją do przedstawienia charakterystycznego dla Młodej Polski osądu społeczeństwa, poddanego życiowej rutynie, troszczącego się jedynie o materialne wygody, zakonserwowanego w utartych przyzwyczajeniach, konformistycznego i niezdolnego do zrozumienia wyróżniającej się jednostki. We-dług Reymonta:

Człowiek poczciwy to najniebezpieczniejszy z tyranów! [...] „Poczciwy człowiek” nie przeciwstawi się niczemu przez poczciwość: bowiem warcholstwo uważa za tężyznę; przemoc i zbrodnię wytłumaczy krewkością; nikczemność – swobodą przekonań; oczy-wistą zdradę – rozumem in statu. Wszystko taki wyrozumie akuratnie i wszystkiemu poczciwie pobłaża, byle jeno dali mu zażywać spokoju i nie tykali jego przywilejów!9 .

Rewolucja i sam kościuszko zostali ukazani w powieściach jako tło dla losu fik-cyjnych bohaterów. kraszewski w Warszawie w 1794 roku na pierwszym planie umie-ścił dzieje nieszczęśliwej i niespełnionej miłości młodego żołnierza do mieszczanki warszawskiej. Oboje w sposób niezwykle intensywny uczestniczą w wydarzeniach kwietniowych i majowych w Warszawie, ich odczucie sprawiedliwości i wrażliwość filtruje obraz wieszania zdrajców i prowadzi do idealizacji rzemieślników, zaangażo-wanych w konspirację i wydarzenia insurekcyjne. Prawdziwym bohaterem powieści jest jednak miasto, ukazane w chwilach natężenia spiskowego, zaangażowania rze-mieślników, młodzieży i kobiet, lecz również podziemnych spotkań, mających na

8 W. S. Reymont, Rok 1794. Insurekcja. Powieść historyczna, oprac . i do druku przygotowali T . Jodełka-Burzecki, i . Orlewiczowa, wstęp T . Jodełka-Burzecki, Warszawa 1988, s. 305.

9 W. S. Reymont, Rok. 1794. Nil desperandum. Powieść historyczna, oprac . i przygotowali do druku T . Jodełka-Burzecki, i . Orlewiczowa, Warszawa 1980, s. 122.


celu odsunięcie od władzy kościuszki. Nade wszystko zaś Warszawa zyskała status głównej persony podczas relacjonowanej przez kraszewskiego listopadowej rzezi Pragi. Podniosła narracja, podkreślająca heroizm bezimiennych obrońców stolicy, jest funkcją przekonań samego pisarza na temat Rosji i Rosjan, które zostały ukształ-towane pod wpływem klęski styczniowej. kraszewski był świadkiem konspiracji w przededniu wybuchu powstania w 1863 r. i przeżycia z tego czasu zostały przez niego odwzorowane w obrazie wydarzeń insurekcyjnych. Powieść Sceny sejmowe. Grodno 1793 wpisuje się w obecny w wielu wypowiedziach kraszewskiego nurt apoteozy polskiej kobiety-patriotki, heroicznie oddającej życie na ołtarzu patriotycz-nej sprawy. Obrady w Grodnie, na których zatwierdzono ii rozbiór Rzeczypospoli-tej, są kontekstem walki bohaterki z miłością do targowiczanina Józefa Ankwicza. Dzięki temu zabiegowi czytelnicy są świadkami zakulisowych działań stronników katarzyny i jednocześnie zostają włączeni w patriotyczny spisek przeciwników roz-bioru. Wewnętrzne rozdarcie nieszczęśliwie zakochanej Justyny staje się synonimem podziału w społeczeństwie polskim na bawiącą się, kupioną przez Rosjan arystokra-cję, i patriotyczne warstwy średniej szlachty.

Fabuła trylogii Reymonta również została oparta na losach bohatera, Sewera zaręby, i jego nieszczęśliwej miłości do niegdyś narzeczonej, obecnie żony boga-tego i starego szambelana. Narrator tak kształtuje biografię porucznika, aby dzięki niej ukazać szeroką panoramę społeczną w chwili upadku Rzeczypospolitej: sejm w Grodnie w 1793 r., arystokratyczne pałace, szlacheckie dwory, kamienice pary-skie i jej mieszkańców, wreszcie Warszawę oraz kwatery i polowy obóz kościusz-ki. Pośrednictwo młodego żołnierza, oddanego ojczyźnie, pozwoliło Reymontowi na idealizację osoby wodza powstania:

znał go z twarzy i postaci, jak żołnierz zna wodza, prowadzącego w boje; uwielbiał go jak i towarzysze, a nieraz w obozach, na biwakach i szczególniej na zebraniach spisko-wych rozbierał jego cnoty i geniusz. Nigdy jednak nie wydał mu się tak wielkim, jak tego wieczora. Prosty w obejściu, skromny i przystępny, a bił od niego majestat bardziej onieśmielający niźli królewski10 .

Misja zaręby w obozie powstańców daje również obraz przekonań chłopskich na temat kościuszki. Dla nich jest on uosobieniem niemal bajkowych cech:

Czy to prawda, że on charakternik? – wtrącił któryś [...]. Mówią, jako potrafi prze-mienić się w kota i ptakiem w górę wyfrunąć? – i że choć taki wielki generał, a chło-pów za swoim stołem usadza, z niemi za pan brat, a panów nawet do sieni dopuszczać wzbrania. – i pono sam król mu nakazał: Rządy bierz, panom za zdrady głowy ucinaj, a chłopów wynoś, ziemię im rozdawaj i na dworach osadzaj! – Tak pono zrobili w onej Francji, gdzie kościuszek samego ich króla zwojował11 .

10 W. S. Reymont, Rok 1794. Insurekcja, s. 23–24.11 Ibidem, s. 18–19.


ukazanie wodza przez Reymonta z perspektywy chłopskiej wydaje się natu-ralne, jeśli wziąć pod uwagę młodopolską specyfikę literacką i estetyczną, która odcisnęła piętno na kreacji obrazów powstańczych.

Przedstawione utwory, odnoszące się do powstania 1794 r., ukazują podatność wydarzenia z przeszłości na rozmaite strategie interpretacyjne, wynikające z od-miennych przekonań politycznych oraz historycznych uwarunkowań pisarskiej wypowiedzi. Poddawany apoteozie kościuszko staje się w nich jednocześnie zna-kiem szlachetnego tradycjonalizmu i przekonań demokratycznych. insurekcja jest kostiumem zarówno dla romantycznych idei mesjanistycznych, jak i dla młodo-polskiego sprzeciwu wobec ustalonego porządku społecznego, a także dla niemal anarchicznych przekonań współczesnych. Wskrzeszana piórem kraszewskiego insurekcja staje się dominującym wydarzeniem w biografii bohatera i – wraz z in-nymi zrywami – całego narodu. Dla Reymonta insurekcja symbolizuje odrodzenie państwa po latach niewoli. W eseju Rymkiewicza 1794 r. jest przede wszystkim przedmiotem działań rekonstrukcyjnych narratora, przez co służy utwierdzeniu jego obecności na kartach książki i wyraża marzenie odzyskania przez niego utra-conej podmiotowości. identyfikacja z wskrzeszaną historią służy rekonstrukcji nadwątlonej przez współczesną politykę i kulturę polskiej tożsamości.

agNIeszKa CzaJKowsKa

KośCIuszKo uPrIsINg as a teXt. tHree INterPretatIoNs (JózeF IgNaCy KraszewsKI – wŁadysŁaw staNIsŁaw reyMoNt

– JarosŁaw MareK ryMKIewICz)

s u M M a r y

The pieces of writing which are going to be presented here – one of many dedicated to the kościuszko uprising and the Commander himself – were written during different times. Warsaw in 1794 was written by kraszewski during the eightieth anniversary of the insurrection, in the atmosphere of still fresh wounds coming from the January uprising. The Parliament Scenes. Grodno 1793 was written ten years later. The trilogy Year 1794 was written by Reymont in the years 1913–1918, during which Poland was getting back its independence. Hanging by Jarosław Marek Rymkiewicz was published in 2007 and reflects the atmosphere of contemporary political discussions. The aim of the article is to present the pieces of writing as possible interpretations of history, which stem from reading the reports and documents, as well as from the author’s personal views, which are the basis for each historical narration. The way in which kościuszko is presented by each of the authors is a specigic sign of the times, the signal of a narration situation, which consists of biographi-cal, historical, political or historical – literary conditions of presenting the insurrection that are included in the text. The methodology is based on Hayden White’s theory of metahisto-


ry. The pieces of writing that are presented here refer to the uprising in 1974 and show how a historical event can be influenced by diverse interpretational strategies, which result from different political views and historical conditioning of the writers’ expression.

Translated byJustyna Karoń


aLeKsaNder sMoLIńsKItoruń

tadeusz KośCIuszKo I KośCIuszKowsKIe tradyCJe w woJsKu PoLsKIM 1918–2013

Obraz Naczelnika w sukmanie oraz tekst przysięgi złożonej publicznie 24 mar-ca 1794 r. na krakowskim rynku1, postrzegane jako elementy postępowe i demokra-tyczne w życiu Tadeusza kościuszki2, spowodowały, że postać ta wzbudzała i na-dal wzbudza raczej pozytywne emocje3. Warto zauważyć, że w XiX w. zaszkodził jego wizerunkowi nawet brak zaangażowania w bardzo intensywne życie politycz-ne Polaków w epoce napoleońskiej oraz po 1815 r.4, co ostatecznie doprowadziło

1 Wielce charakterystyczny był jej tekst, który brzmiał: „Ja, Tadeusz kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywat-ny ucisk nie użyję, lecz jedynie dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Na-rodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę [...]”; cyt. za: Kościuszko. Listy, odezwy, wspomnienia, zebrał H. Mościcki, Warszawa 1917, s. 41. W tym artykule zajmuję się wyłącznie najistotniejszymi elementami tradycji kościuszkowskiej, które funkcjonowały w Wojsku Polskim Drugiej Rzeczypospolitej, w Polskich Siłach zbrojnych na zachodzie, a także w „Ludowym” Wojsku Polskim i we współczesnych Siłach zbrojnych Rzeczpospo-litej Polskiej. Termin „Ludowe” Wojsko Polskie, choć nie był oficjalną nazwą tej instytucji, był jednak powszechnie stosowany w okresie PRL zarówno w publicystyce, jak i w oficjal-nej państwowej propagandzie. Wykorzystywano go również w ówczesnych siłach zbrojnych. W wyniku tego stał się niejako drugą mniej lub bardziej formalną nazwą tej instytucji. Dlate-go też w tym tekście posługuję się formułą „Ludowe” Wojsko Polskie.

2 Właściwie był to Andrzej Tadeusz Bonawentura kościuszko; zob.: B. Szyndler, Tadeusz Ko-ściuszko 1746–1817, Warszawa 1991, s. 27.

3 zob.: Zwycięstwo czy klęska? W 190. rocznicę powstania kościuszkowskiego, red. H. kocój, katowice 1984; Powstanie Kościuszkowskie i jego Naczelnik. Historia i tradycja. Materiały z Konferencji Naukowej Kraków–Wrocław, 28–30 marca 1994 r., red. T. kulak, M. Frančić, kraków 1996.

4 O tym etapie życia kościuszki szerzej zob.: H. Letronne, Tadeusz Kościuszko i Napoleon Bonaparte, Lwów 1869; T. korzon, Kościuszko. Biografia z dokumentów wysnuta, kra-ków 1894 (wyd. 2: kraków 1903); S. Askenazy, Tadeusz Kościuszko 1746–1817, Warszawa

aLeKsaNder sMoLIńsKI176

do powstania legendy oraz swoistego kultu, którym otaczano tego historycznego polskiego bohatera5 .

istotnym wątkiem w życiu Tadeusza kościuszki był nietuzinkowy przebieg służby wojskowej tego generała i wojskowego inżyniera. Na trwałe bowiem wpisał się on w tradycję wojny o niepodległość uSA z lat 1776–1783, w czasie której m.in. ufortyfikował West Point6. Niezwykle ważna dla kościuszkowskiej legendy była też jego późniejsza służba w wojsku koronnym armii Rzeczypospolitej Oboj-ga Narodów w latach 1788–17927, głównie zaś udział w wojnie polsko-rosyjskiej z 1792 r. i obrona ufortyfikowanej pozycji pod Dubienką (18 lipca 1792)8. Przede wszystkim jednak legendę kościuszki ukształtowało przyjęcie przez niego kie-rownictwa nad przygotowaniami do wybuchu powstania narodowego, a następnie bezpośrednie dowodzenie działaniami zbrojnymi. Oprócz bitwy pod Racławicami (4 kwietnia 1794) na uwagę zasługuje zaplanowanie fortyfikacji przedpola War-

1917; i. Prądzyński, Czterej ostatni wodzowie polscy przed sądem historii, kraków 1917; A. M. Skałkowski, Kościuszko w świetle nowszych badań, Poznań 1924; H. Mościcki, Ta-deusz Kościuszko, kraków 1946; J. Pachoński, Kościuszko w niewoli carskiej 1794–1796, kraków 1947; idem, Kościuszko po Insurekcji 1794–1817. Dwa fragmenty, Lublin 1986; T. kruk, Tadeusz syn Ludwika i Tekli, Wrocław 1980; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko .

5 Szerzej zob.: J. Michelet, Legenda o Kościuszce, Poznań 1851; M. Gumowski, Portrety Ko-ściuszki, Lwów 1917; A. knot, Finis Poloniae! Legenda maciejowicka, Lwów 1938; P. Gre-niuk, z. Turska, Kościuszko w pieśni i poezji, łódź 1946; Tadeusz Kościuszko w historii i tra-dycji, red. J. S. kopczewski, Warszawa 1968; k. Śreniowska, Kościuszko bohater narodowy. Opinie współczesnych i potomnych 1794–1946, Warszawa 1973; z. Libera, Poezja polska XVIII wieku, Warszawa 1976; A. F. Grabski, W kręgu kultu Naczelnika, Warszawa 1981; Zwycięstwo czy klęska?; Powstanie Kościuszkowskie i jego Naczelnik. Poza tym jednym z aspektów tego zjawiska była także biżuteria narodowa z podobiznami Tadeusza kościuszki; szerzej zob.: z. Stefańska, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Katalog zbiorów. Wiek XVIII, Warszawa 1960, s. 128–129; M. Dubrowska, Pamiątki I wojny światowej w Muzeum Historycznym m. st. Warszawy. Zbiór Krzysztofa Klingera, Warszawa 1994, s. 111 i passim; W. Bigoszewska, Polska biżuteria patriotyczna, Warszawa 2002, s. 33 i passim .

6 Obszerniej zob.: i. Rusinowa, Saratoga – Yorktown 1777–1781. Z dziejów wojny amerykań-sko-angielskiej, Warszawa 1984; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko; H. Wielecki, Pod zna-kiem Srebrnego i Złotego Orła. Polsko-amerykańskie tradycje wojskowe od XVIII do XX wieku. Przewodnik po wystawie w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Warszawa 1998; J. Smoliński, Polsko-amerykańskie stosunki wojskowe 1776–1945, Warszawa 2004. zob. też w tym tomie: J. A. Daszyńska, Prawdziwy syn wolności. Kościuszko w amerykańskiej wojnie o niepodległość, 1776–1783 (red.).

7 zob.: M. Machynia, C. Srzednicki, Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1777–1794. Spisy, t. 1: Oficerowie wojska koronnego 1777–1794. Spisy. Część 3. Piechota, kraków 1998, s. 227, 231, 242–243, 247; ibidem, Część 1. Sztaby i kawaleria, kraków 2002, s. 12, 29.

8 Obszerniej o tym konflikcie oraz o roli, jaką odegrał w nim kościuszko, zob. także: A. Wo-lański, Wojna polsko-rosyjska 1792 r., Warszawa 1996; P. Derdej, Zieleńce – Mir – Dubienka 1792, Warszawa 2000.

tadeusz KośCIuszKo I KośCIuszKowsKIe tradyCJe 177

szawy i dzięki temu skuteczna obrona stolicy od 13 lipca do 6 września 1794 r.9 Taka zakończona rosyjską niewolą droga życiowa Najwyższego Naczelnika Siły zbrojnej Narodowej z 1794 r. przełożyła się następnie na fakt, że stał się on szefem („patronem”) wojsk inżynieryjnych Wojska Polskiego.

Odrodzone w 1918 r. Wojsko Polskie musiało budować własną tradycję oraz nawiązywać do dawnej polskiej przeszłości wojskowej10. Jednym z elementów tej tradycji stało się kultywowanie pamięci o powstaniu 1794 r. oraz o jej Naczelniku. Sam Józef Piłsudski, używając w latach 1918–1922 tytułu Naczelnik Państwa11, nawiązywał do tytułu Tadeusza kościuszki z czasów powstania 1794 r. Najpierw od 14 listopada 1918 r.12, oprócz zajmowania stanowiska Naczelnego Wodza, nosił tytuł „Tymczasowego Naczelnika Państwa”, a od 20 lutego 1919 r. był już tytuło-wany „Naczelnikiem Państwa”13 .

Odradzająca się jesienią 1918 r. Rzeczpospolita Polska była państwem wie-lonarodowościowym, o ogromnych zapóźnieniach cywilizacyjnych. Jednym ze skutków takiej sytuacji był problem analfabetyzmu. Dlatego też w 1919 r. ukazała się ustawa sejmowa o nauczaniu analfabetów w Wojsku Polskim oraz o konieczności wychowania patriotycznego żołnierzy służących w armii14. Sytua- cja jeszcze bardziej się skomplikowała po 1921 r., a w szczególności po 1923 r., gdy w siłach zbrojnych znalazło się wielu poborowych żołnierzy pochodzących z mniejszości narodowych. Byli to: ukraińcy, Białorusini, Żydzi, Litwini i w koń-cu Niemcy, przy czym większość z nich była wrogo nastawiona do państwa pol-

9 zwłaszcza zob.: k. Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej, Wiedeń 1909; M. ku-kiel, Powstanie kościuszkowskie, Warszawa 1911; idem, Maciejowice, kraków 1929; idem, Maciejowice, w: Od Wiednia do Maciejowic, Londyn 1965; J. Lubicz-Pachoński, Bitwa pod Racławicami, Warszawa–kraków 1984; W. Mikuła, Maciejowice 1794, Warszawa 1991; B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994; Powstanie kościuszkowskie 1794. Dzieje militarne, t. 1, red. T. Rawski, Warszawa 1994; t. 2, red. idem, Warszawa 1996.

10 Nie należy bowiem zapominać, że od jesieni 1831 do jesieni 1918 r. nie było żadnych re-gularnych i podległych wyłącznie polskim ośrodkom władzy politycznej formacji Wojska Polskiego.

11 Tytuł Naczelnika Państwa oraz związane z nim uprawnienia miał Piłsudski do 14 grudnia 1922 r., czyli do momentu, gdy formalnie przekazał władzę Gabrielowi Narutowiczowi, wy-branemu wówczas na prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej.

12 Formalnie Tymczasowym Naczelnikiem Państwa został dopiero 22 listopada 1918 r., kiedy to ukazał się dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej, podpisany przez prezesa rady ministrów Jędrzeja Moraczewskiego i zatwierdzony przez Józefa Piłsudskiego.

13 W. Jędrzejewicz, J. Cisek, Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, t. 2: 1916–1920, kraków–łomianki 2006, s. 114–115, 121, 180; t. 3: 1921–1926, kraków–łomianki 2007, s. 155, 157. Szerzej zob.: W. Jędrzejewicz, Józef Piłsudski 1867–1935. Życiorys, Lon-dyn 1996; W. Suleja, Józef Piłsudski, Wrocław–Warszawa–kraków 1995.

14 Szerzej zob.: W. Tokarz, Znaczenie wychowawcze wojska, „Bellona” 1918; W. Brummer, Praca oświatowa w wojsku, „Bellona” 1921, z. 1.


skiego i jego armii15. Mimo to w świetle obowiązujących w Rzeczypospolitej rozwiązań prawnych na wszystkich mężczyznach posiadających obywatelstwo polskie spoczywał obowiązek służby wojskowej16. Dlatego też istniała koniecz-ność poszukiwania odpowiednich, pozytywnych i powszechnie akceptowalnych wzorców wychowawczych17 .

Jednym z takich czynników mogła być właśnie postać Tadeusza kościuszki. W pochodzącym z początku lat trzydziestych XX w. podręczniku, który miał po-móc w wychowaniu patriotycznym i obywatelskim żołnierzy Wojska Polskiego, pod hasłem: „kto to był Tadeusz kościuszko i Powstanie kościuszkowskie?”, na-pisano:

Nieszczęścia narodu wywołały odruch zbrojny. Pod wodzą gen. Tadeusza kościuszki obwołanego Naczelnikiem Państwa porywa naród za broń w 1794 roku. Do szeregów staje cały naród. Oprócz regularnego wojska, szlachty i mieszczan, widzimy oddzia-ły chłopów krakowskich – kosynierów. kościuszko wydaje „uniwersał Połaniecki”, w którym nadaje włościanom wolność. Początkowo Polacy zwyciężają, lecz później w walkach z Prusakami i Moskalami ponoszą klęskę. Naczelnik kościuszko, ciężko ranny, dostaje się do niewoli pod Maciejowicami. Generał rosyjski Suworow zdobywa oszańcowania Pragi, ludność jej wyrzyna. Warszawa kapituluje18 .

Jak z tego wynika, wykorzystując kościuszkę oraz antyrosyjskie powstanie 1794 r. jako element wychowawczy, szczególną uwagę zwracano na Naczelnika i na jego demokratyczne, ponadstanowe przekonania oraz udział chłopów w walce z Rosjanami. Wydaje się też, że celowo „zmodyfikowano” nieco tytulaturę ko-

15 zob.: Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie (dalej: CAW), Ministerstwo Spraw Woj-skowych, Departament Dowodzenia Ogólnego, sygn. 300.22.120, Sprawozdanie kierownika Referatu Psychologiczno-Wychowawczego Departamentu Dowodzenia Ogólnego Minister-stwa Spraw Wojskowych z przeprowadzonego studium zagadnień wychowawczych i orga-nizacyjnych związanych z pracą kompanii i szwadronów skupiających szlachtę zagrodową; Centralne Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w Warszawie, Sztab Generalny (dalej: CAMSWiA), tom 66, komunikat informacyjny „Obce narodowości w ar-mii polskiej” – Oddział ii Sztabu Generalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr 19737/ /ii.inf.F. z 18 X 1923 r.; T. A. kowalski, Mniejszości narodowe w siłach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej Polskiej (1918–1939), Toruń 1997.

16 Obszerniej o tych kwestiach zob.: P. Stawecki, Polityka wojskowa Polski 1921–1926, War-szawa 1981; Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864–1939, red. P. Stawecki, War-szawa 1990; M. Cieplewicz, Wojsko Polskie w latach 1921–1926. Organizacja, wyposażenie, wyszkolenie, Wrocław–Warszawa–kraków 1998.

17 Szerzej zob.: Instrukcja szkolenia kawalerii. Część I. Organizacja i metody szkolenia, War-szawa 1937; J. kęsik, Naród pod bronią. Społeczeństwo polskie w programie polskiej polityki wojskowej 1918–1939, Wrocław 1998.

18 Cyt. za: „Zbiór pytań i odpowiedzi”. 20. Pułk Piechoty Ziemi Krakowskiej, red. e. Jasiński, kraków 1931–1932, s. 316. zob. także: e. Jasiński, M. Słowikowski, Zbiór zasadniczych wiadomości wojskowych, Wilno 1934–1935, s. 369–370.


ściuszki, aby tym samym w jednoznaczny sposób mógł on się kojarzyć z kolejnym bohaterem narodowym, mianowicie z Józefem Piłsudskim, który walczył z tym samym wrogiem i na dodatek – w przeciwieństwie do swego poprzednika – zwy-cięsko.

Jest też sprawą ciekawą, że w przypadku formacji Wojska Polskiego stacjonu-jących w krakowie i okolicach zalecano, aby jednym ze środków wykorzystywa-nych w procesie wychowawczym było:

[...] unaocznianie tj. wyzyskiwanie terenu geograficzno-historycznego, względnie śro-dowiska postoju [oddziału]. Prelegent mówiący np. o Tadeuszu kościuszce w krakowie nie powinien zaniedbać np. sposobności okazania domu, gdzie mieszkał kościuszko, i kamienia pamiątkowego, gdzie składał przysięgę [...]19 .

W ten sposób Najwyższy Naczelnik Siły zbrojnej Narodowej Tadeusz ko-ściuszko oraz powstanie 1794 r. stawały się istotnym elementem polskiej tradycji wojskowej.

Nie należy też zapominać, że pewną wiedzę o tych wydarzeniach i postaci „Na-czelnika w sukmanie” spora część poborowych, choć głównie narodowości pol-skiej, wynosiła ze szkoły, chociażby powszechnej, gdzie oprócz innych przedmio-tów uczono także historii własnego kraju.

kolejnym śladem tradycji kościuszkowskiej w Wojsku Polskim ii Rzeczypo-spolitej był rozkaz tajny ministra spraw wojskowych z 24 października 1919 r., zatytułowany: „Nadanie nazwy Obozowi Szkolnemu Saperów na Powązkach”, w którym minister stwierdził: „Dla uczczenia największego sapera polskiego gen. Tadeusza kościuszki zezwalam, by Obóz Szkolny Saperów na Powązkach nosił nazwę: »kościuszkowskiego Obozu Szkolnego Saperów«”20 .

kilka dni później, mianowicie 30 października, ukazał się kolejny rozkaz mini-stra, zatytułowany: „Nadanie nazwy 1-mu Baonowi Saperów”, w którym napisano: „W uznaniu wybitnych zasług bojowych 1-go Baonu Saperów – baon ten otrzy-muje nazwę »i-szy Batalion Saperów imienia Generała Tadeusza kościuszki«”21 . W ten sposób oddział ten, jako jeden z pierwszych w ówczesnym Wojsku Polskim, otrzymał historyczne szefostwo22 .

19 Cyt. za: k. Sochaniewicz, Jak prowadzić pogadanki z żołnierzami o dziejach ziemi, narodu i państwa polskiego, Warszawa 1920, s. 16.

20 Dodatek do Dziennika Rozkazów Wojskowych Nr 13T z 19 listopada 1919 r., poz. 139. 21 Dodatek do Dziennika Rozkazów Wojskowych Nr 14T z 16 grudnia 1919 r., poz. 167.22 Szerzej na temat genezy i dziejów europejskiej oraz polskiej tradycji szefostw wojskowych

zob.: P. A. Rost, Szefostwa honorowe i szefostwa polskich oddziałów kawalerii 1918–1939 r., w: Wojsko Polskie 1914–1922, t. 2, red. B. Polak, koszalin 1986; A. Smoliński, Europej-skie i polskie tradycje szefostw wojskowych XVI–XX wieku. Część 1, „Pro Memoria” 2004, nr 2 (11); Część 2, ibidem, 2004, nr 3 (12); idem, Szef czy patron – tradycja i współczesność w Wojsku Polskim, w: Od armii komputowej do narodowej. II Dzieje militarne Polski i jej


Po przemianowaniu tej formacji na 1. Pułk inżynieryjny, co nastąpiło 4 maja 1920 r., ukazał się kolejny tajny rozkaz ministra o następującej treści:

1-mu Pułkowi inżynieryjnemu powstałemu z: 1-go Baonu Saperów im. Gen. Tadeusza ko-ściuszki [...], 8-go Baonu Saperów [...], 2-go Baonu Saperów. zezwalam na oficjalne uży-wanie nazwy „1-szy Pułk inżynieryjny Legionów im. Generała Tadeusza kościuszki”23 .

Patronat ten formacja zachowała także po przemianowaniu na 1. Pułk Sape-rów Legionowych im. Generała Tadeusza kościuszki24, monogram zaś jej szefa umieszczono na odznace pamiątkowej pułku25 .

Następną w kolejności formacją Wojska Polskiego w Drugiej Rzeczypospolitej, która była związana z tradycją nadawania szefostwa Tadeusza kościuszki, była „eskadra Lotnicza Polsko-Amerykańska”26. Dotyczył jej rozkaz ministra spraw wojskowych z 16 grudnia 1919 r.27 o następującej treści:

zezwalam, aby eskadra Lotnicza Polsko-Amerykańska pod dowództwem majora pilota Faunt le Roy nosiła nazwę „7. eskadra Myśliwska Polsko-Amerykańska im. kościusz-ki”, oddział zaś pod dowództwem kap. Coopera „Oddział Pościgowy imienia Puław-skiego [sic!] Polsko-Amerykańskiej eskadry im. kościuszki”28 .

Nazwę tę oraz związane z tym malowane na samolotach godło (rys. 1) w postaci okrągłej tarczy z elementami amerykańskiej flagi, czyli biało-czerwonych pasów i białych gwiazd wokół tarczy, oraz z wizerunkiem skrzyżowanych, oprawionych

wschodnich sąsiadów od XVI do XX wieku, red. M. krotofil, A. Smoliński, Toruń 2005; idem, Hetman wielki litewski Jan Karol Chodkiewicz jako szef 26. Pułku Ułanów Wielkopolskich armii II Rzeczypospolitej, w: Wojny północne w XVI–XVIII wieku. W czterechsetlecie bi-twy pod Kircholmem, red. B. Dybaś, Toruń 2007; idem, Szefostwa w Wojsku Polskim w la-tach 1919–1939 oraz ich związek z polską i europejską tradycją wojskową, „Pro Memoria” 2008, nr 1 (18); idem, Osoba hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza jako czynnik wykorzystywany w wychowaniu patriotycznym i obywatelskim w Wojsku Polskim II Rzeczypospolitej, w: Wojsko a społeczeństwo na Kujawach i Pomorzu, red. z. Biegański, W. Jastrzębski, Bydgoszcz 2009.

23 Dziennik Rozkazów Tajnych Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr 6T z 3 czerwca 1920 r., poz. 83.

24 zob.: Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr 26 z 17 września 1927 r., poz. 326 .

25 zob.: ibidem; J. Turlejski, W. Markert, Odznaki wojsk technicznych, Pruszków 2004, s. 65–66.26 O niezwykle ciekawych dziejach tej eskadry zob.: R. F. karolevitz, R. S. Fenn, Dług honoro-

wy. Amerykańscy piloci Eskadry Myśliwskiej im. Tadeusza Kościuszki w wojnie polsko-bol-szewickiej. Zapomniani bohaterowie, przeł. B. Gadomska, Warszawa 2005; T. J. kopański, 7. Eskadra Myśliwska im. Tadeusza Kościuszki 1918–1921, Warszawa 2011.

27 Tymczasem T. J. kopański, 7. Eskadra, s. 68, podał błędną datę tego rozkazu, gdyż stwier-dził, że ukazał się on dopiero 31 grudnia 1919 r.

28 Dziennik Rozkazów Wojskowych Nr 99 z 29 grudnia 1919 r., poz. 4384.


na sztorc kos i krakowskiej czapki29, późniejsza 111. eskadra Myśliwska 1. Puł-ku Lotniczego zachowała przez cały okres międzywojenny, aż po tragiczny finał kampanii jesiennej 1939 r.30 Następnie odziedziczył ją 303. Dywizjon Myśliwski Polskich Sił Powietrznych na zachodzie31, który podczas ii wojny światowej na trwałe zapisał się w historii zaciętych zmagań lotniczych nad europą zachodnią32 .

29 Projektantem tego godła był jeden z amerykańskich pilotów tej eskadry, porucznik elliott Chess. Od lipca 1920 aż do 1947 r., czyli do ostatecznej likwidacji i demobilizacji Polskich Sił Powietrznych na zachodzie, piloci służący w eskadrze lub w Dywizjonie kościuszkow-skim takie same odznaki nosili na mundurach.

30 Szerzej o jej dziejach zob.: J. Pawlak, Polskie eskadry w latach 1918–1939, Warszawa 1989; idem, Polskie eskadry w wojnie obronnej. Wrzesień 1939, Warszawa 1991.

31 T. królikiewicz, Polski samolot i barwa, Warszawa 1990, s. 31 i passim; idem, Polski samolot i barwa 1918–1939, Warszawa 2009, s. 45 i passim. Ponadto zob.: J. Jokiel, Udział Polaków w bitwie o Anglię. Album fotografii z komentarzem, Warszawa 1972; T. J. kowalski, Godło i barwa w lotnictwie polskim 1918–1939, Warszawa 1981; idem, Godło i barwa w lotnictwie polskim 1939–1945, Warszawa 1987; T. królikiewicz, W. Matusiak, Polski samolot i barwa. Polskie Siły Powietrzne na Zachodzie 1940–1946, Warszawa 2014.

32 Szerzej choćby zob.: i. koliński, Wojsko Polskie. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, t. 9: Regularne jednostki Wojska Polskiego (lotnic-two). Formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych,

Rys. 1. Godło 7. eskadry Myśliwskiej imienia Tadeusza kościuszki z lat 1919–1921, następnie 111. eskadry Myśliwskiej 1. Pułku Lotniczego Wojska Polskiego z lat 1921–1939 oraz 303. Dywizjonu Myśliwskiego Warszawskiego imienia Tadeusza kościuszki Polskich Sił Powietrznych na zachodzie z lat 1940–1947. Godło to jest również używane we współczesnych wojskach lotniczych Rzeczypospolitej Pol-skiej w 1. eskadrze Lotnictwa Taktycznego

Źródło: T. J. kopański, 7. Eskadra, s. 3.


Podobnie jest także we współczesnym polskim lotnictwie wojskowym, gdzie nadal funkcjonuje symbolika dawnej „eskadry kościuszkowskiej”33 .

Ciekawostką jest, że w 2007 r. podczas misji wahadłowca Discovery jego załogę stanowili m.in. pułkownicy George zamka i Scott Parazynski, dwaj amerykańscy astronauci polskiego pochodzenia. Chcąc uczcić pamięć swych poprzedników, lot-ników amerykańskich broniących Polski w 1920 r., zabrali ze sobą w kosmos znak oparty na godle eskadry kościuszkowskiej. W ten sposób symbolicznie została wyra-żona zarówno trwałość tradycji kościuszkowskiej w polskim lotnictwie wojskowym, jak i jej związek z lotnikami amerykańskimi. Po powrocie z misji 18 listopada 2008 r. znak ten pułkownik zamka przekazał do zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w War-szawie. W zamian za wybitne zasługi w promocji polskiej kultury i dziedzictwa na-rodowego na arenie międzynarodowej w marcu 2011 r. oficer ten został oznaczony krzyżem Oficerskim Orderu zasługi Rzeczypospolitej Polskiej34 .

kolejną formacją, która otrzymała Tadeusza kościuszkę jako szefa historycz-nego, był 82. Pułk Piechoty. Oddział ten pierwotnie wchodził w skład walczącej w 1919 r. na Syberii 5. Dywizji Strzelców Polskich, gdzie nosił nazwę: „1. Syberyj-ski Pułk Strzelców imienia Tadeusza kościuszki”. Następnie należał do Brygady Syberyjskiej, która w 1920 r. powróciła do kraju. Jednak działania w celu sfor-malizowania posiadania tego szefostwa najprawdopodobniej rozpoczęto w pułku dopiero w latach trzydziestych ubiegłego stulecia35. W ich wyniku na mocy roz-kazu ministra spraw wojskowych z 31 grudnia 1937 r. pułk otrzymał nazwę: „82. Syberyjski Pułk Strzelców imienia Tadeusza kościuszki” oraz prawo do noszenia na naramiennikach kurtek i płaszczy haftowanych (dla oficerów i chorążych) lub metalowych (dla szeregowych) monogramów szefa w postaci liter „Tk”, czyli splecionych inicjałów jego imienia i nazwiska36 (rys. 2).

Powodem przyjęcia szefostwa Tadeusza kościuszki, oprócz przyczyn wspo-mnianych już wcześniej, było kultywowanie pamięci o urodzonym na Polesiu Na-czelniku powstania z 1794 r., którego postać była zapewne ważnym elementem

Warszawa 1978; W. król, Zarys działań polskiego lotnictwa w Wielkiej Brytanii 1940–1945, Warszawa 1990; J. kutzner, 303. Dywizjon Myśliwski Warszawski im. Tadeusza Kościuszki w bitwie o Wielką Brytanię, Warszawa 2010; R. king, Dywizjon 303. Walka i codzienność, przeł. G. Siwek, Poznań 2012.

33 Obecnie godło to nosi 1. eskadra Lotnictwa Taktycznego; szerzej zob.: A. Garbacz, T. krząs-tek, Historia i tradycje Warszawskich Kosynierów 1918–1998, Toruń 1998.

34 T. J. kopański, 7. Eskadra, s. 158.35 CAW, Wojskowe Biuro Historyczne, sygn. 341.1.52, Pismo szefa Wojskowego Biura Hi-

storycznego gen. brygady J. Stachiewicza z 30 vi 1928 r.; A. Smoliński, Szef czy patron – tradycja i współczesność w Wojsku Polskim, s. 522. zob. także: H. Bagiński, Wojsko Polskie na Wschodzie 1914–1920, Warszawa 1921; J. Rogowski, Boje polskie, t. 13: Dzieje Wojska Polskiego na Syberii, Poznań 1927; F. Dindorf-Ankowicz, Zarys historii wojennej 82-go Sy-beryjskiego Pułku Piechoty, Warszawa 1929.

36 Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr 18 z 31 grudnia 1937 r., poz. 222.


Rys. 2. Monogram szefa oraz emblemat wprowadzone do umundurowania 82. Syberyj-skiego Pułku Strzelców imienia Tadeusza kościuszki w końcu 1937 roku. Rysowa-ła Agata Smolińska

1 – Przepisowy emblemat w postaci biało-ciemnozielonej wykonanej z metalu tarczy ze stylizowa-nym orłem z literą „S” na piersiach przeznaczony do noszenia na barwnych (granatowych) patkach kołnierzowych kurtek sukiennych oraz na kołnierzach płaszczy i peleryn sukiennych oficerów i cho-rążych oraz podoficerów i szeregowców wszystkich służących w pułku lub mających do niego przy-dział służbowy; 2 – Sposób nakładania emblematów emaliowanych na kołnierzach kurtek dla ofice-rów i chorążych; 3 – Sposób nakładania emblematów na kołnierzach płaszczy sukiennych i peleryn sukiennych – pod ciemnożółto-granatową tasiemką w barwach broni – noszonych przez oficerów i chorążych; 4 – Jedna z odmian przepisowego tłoczonego z białego oksydowanego na stare srebro metalu monogramu szefa w postaci splecionych inicjałów „Tk”; 5 – inna odmiana przepisowego tłoczonego z metalu monogramu szefa; 6 – Sposób nakładania haftowanych monogramów szefa na naramiennikach kurtek sukiennych oficerów i chorążych

Źródło: Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr 18 z 31 grudnia 1937 r., poz. 222.


wychowawczym i czynnikiem budującym tradycję oraz esprit de corps oddziału stacjonującego w Brześciu nad Bugiem. Jednak w metryce pułku zamieszczonej w Księdze chwały piechoty napisano:

Nazwa pułku po wojnie została zmieniona na 82. Syberyjski Pułk Piechoty, a następnie na „82. Syberyjski Pułk Strzelców imienia Tadeusza kościuszki”. Tradycja syberyjska, którą pułk podtrzymuje, została uwidoczniona na sztandarze, na odznace, w emblema-tach na kołnierzach oraz w nazwie Pułku. Żołnierze, którzy służyli w Pułku na Syberii, posiadają specjalną odznakę37, której rysunek znajduje się również na sztandarze puł-kowym38 .

Wynika więc z tego, że być może istotniejsza była jednak tradycja syberyjska niż posiadane przez oddział szefostwo historyczne. A może tak postrzegali to tylko obserwatorzy, patrzący na tę kwestię z zewnątrz? Na obecnym etapie badań proble-mu tego nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć.

Po raz kolejny, jednak w zupełnie innej sytuacji politycznej, w jakiej wskutek przebiegu ii wojny światowej znalazły się naród i polskie państwo, postać Tade-usza kościuszki pojawiła się w „Ludowym” Wojsku Polskim, które formowane było bez udziału i zgody legalnego, rezydującego wówczas w Londynie, Rządu Polskiego na emigracji39. Wiosną 1943 r. takiego „patrona” otrzymała formowana w zSRS 1. Dywizja Piechoty im. Tadeusza kościuszki, przy czym podobizna generała znalazła się również na dywizyjnym sztandarze40, na jego stronie od-

37 zob.: S. komornicki, z. Bielecki, W. Bigoszewska, A. Jońca – rysunki, Wojsko Polskie 1939–1945. Barwa i broń, Warszawa 1990, s. 156.

38 Księga chwały piechoty, red. B. Prugar-ketling, Warszawa 1937–1939, metryka: 82. Syberyj-ski Pułk Piechoty.

39 O sytuacji politycznej, w której powstała i tworzyła się ta armia, zob.: Wojsko Polskie na froncie wschodnim. Wybór materiałów źródłowych, wybór i oprac. C. Grzelak, H. Stańczyk, S. zwoliński, Warszawa 1994; Wojsko Polskie w ZSRR w 1943 roku wobec powstającego systemu władzy. Udział 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusz Kościuszki w bitwie pod Lenino, red. S. zwoliński, wstęp i bibliografia idem, wybór dokumentów S. Jaczyński, k. Sobczak, S. zwoliński, oprac. dokumentów S. zwoliński, Warszawa 2003; C. Grzelak, H. Stańczyk, S. zwoliński, Armia Berlinga i Żymierskiego. Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943–1945, Warszawa 2002; e. kospath-Pawłowski, Chwała i zdrada. Wojsko Polskie na Wscho-dzie 1943–45, Warszawa 2010.

40 W „Ludowym” Wojsku Polskim wprowadzono niestosowaną wcześniej w polskich forma-cjach wojskowych praktykę nadawania sztandarów także wielkim jednostkom, mianowicie dywizjom i korpusom; szerzej zob.: W. Bigoszewska, H. Wiewióra, Sztandary Ludowego Wojska Polskiego 1943–1974, Warszawa 1974; S. Russocki, S. k. kuczyński, J. Willaume, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, Warszawa 1978; A. Mazur, Polskie symbole państwowe i wojskowe w tradycji żołnierskiej, w: Historyczny rodowód polskiego ceremoniału wojskowego, red. L. Ratajczyk, Warszawa 1981.


wrotnej41 (rys. 3). W zamyśle autorów tego rozwiązania postać Naczelnika miała symbolizować „demokratyczny” charakter dywizji42 oraz jednocześnie podkreś-lać polski charakter, tym bardziej że jej ówczesna sytuacja prawna mogła budzić wiele wątpliwości43. Tradycja ta, choć nie bardzo nadawała się do umacniania „internacjonalistycznych tradycji »ludowego« Wojska Polskiego” oraz „niero-zerwalnego sojuszu i polsko-radzieckiego braterstwa broni”44, przetrwała jed-nak przez cały okres PRL, kiedy formacja ta istniała najpierw jako 1. Warszaw-ska Dywizja Piechoty, a potem, od 19 września 1945 r.45, jako 1. Warszawska Dywizja zmechanizowana im. Tadeusza kościuszki46. Warto też zauważyć, że w „Ludowym” Wojsku Polskim dywizja ta uważana była za elitarną. z takim też „patronem” ten związek taktyczny wszedł do historii Wojska Polskiego Trze-ciej Rzeczypospolitej, a 17 listopada 1994 r. minister obrony narodowej decy-zją nr 119/MON polecił 1. Warszawskiej Brygadzie zmechanizowanej przyjąć „imię”47 Tadeusza kościuszki48 .

Poza tym Tadeusza kościuszkę jako „patrona” decyzją ministra obrony naro-dowej nr 55/MON z 18 czerwca 1994 r. otrzymała również 1. Brzeska Brygada Saperów z Brzegu49 .

41 Opis tego weksilium chociażby zob.: H. Wiewióra – tekst, k. Linder – rysunki, Żołnierz pol-ski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do 1965 roku, t. 5: Od 1939 do 1965, War-szawa 1965, s. 196–197, tablica nr 80; W. Bigoszewska, H. Wiewióra, Sztandary, s. 14–16. Natomiast o sposobie jego wykonania zob.: J. Broniewska, Wstawki do katalogu muzealnego (mundury, orzełek i sztandar 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki), w: Muzealnictwo wojskowe, t. 1, Warszawa 1959, s. 273–274.

42 O tym, jak kwestie te były postrzegane w „Ludowym” Wojsku Polskim oraz przez propa-gandę PRL szerzej zob.: Z dziejów oręża polskiego. Materiały do szkolenia politycznego, red. e. Halicz, T. Nowak, Warszawa 1959; Z dziejów wojny wyzwoleńczej narodu polskie-go 1939–1945. Materiały do szkolenia politycznego, red. S. Szulczyński, Warszawa 1960; Z dziejów oręża polskiego i walk o postęp społeczny, red. z. Gierl, Warszawa [b.r.w.].

43 Oprócz części już wcześniej cytowanej literatury zob.: z. Berling, Wspomnienia, t. 2: Prze-ciw 17 Republice, Warszawa 1991; Nie zdążyli do Andersa (berlingowcy), oprac. B. Dańko, Londyn–Warszawa 1992.

44 Nie należy zapominać, że Tadeusz kościuszko zarówno w 1792, jak i w 1794 r. walczył prze-ciw Rosji.

45 Rozkaz Nr 206 Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego z 19 września 1945 r.46 Szerzej zob.: S. komornicki, Wojsko Polskie. Krótki informator o Wojsku Polskim w latach

II wojny światowej, t. 1: Regularne jednostki Ludowego Wojska Polskiego. Formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, metryki jednostek piechoty, Warszawa 1977; e. Domański i in., 1. Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego, Pruszków 1998.

47 Tymczasem zgodnie z liczącą co najmniej 350 lat europejską, a także polską tradycją powin-no określać się to mianem szefostw; szerzej zob.: A. Smoliński, Szef czy patron – tradycja i współczesność w Wojsku Polskim .

48 Następnie nazwę tę odziedziczyła 1. Warszawska Brygada Pancerna; zob.: J. Cięciara i in., Patroni jednostek Wojska Polskiego, Warszawa 1998, s. 112–113.

49 Ibidem, s. 112.


Rys. 3. Sztandar 1. Warszawskiej Dywizji Piechoty imienia Tadeusza kościuszki „Ludo-wego” Wojska Polskiego, wręczony dywizji w 1943 roku i używany do zakończe-nia wojny w maju 1945 roku. Wyżej – strona główna, niżej – odwrotna

Źródło: H. Wiewióra – tekst, k. Linder – rysunki, Żołnierz polski, s. 196–197, tablica nr 80.


Należy też tutaj zauważyć, że na tle innych „patronów” „Ludowego” Wojska Pol-skiego50 postać Tadeusza kościuszki rzeczywiście mogła budzić bardzo pozytyw-ne skojarzenia oraz patriotyczne odczucia, nawet u średnio kulturalnych Polaków.

Poza tym, zgodnie z treściami peerelowskiej propagandy, tworzonej głównie w gabinetach Głównego zarządu Politycznego Wojska Polskiego:

Jego [kościuszki] imieniem nazwano polskie [bliżej nieokreślone, a przez to dość enig-matyczne] oddziały partyzanckie i regularne jednostki Wojska Polskiego, m.in. Oddział GL w Obwodzie Lubelskim (od lutego – marca 1943 r. Grupa Operacyjna), oddział GL na terenach nadbużańskich (później Brygada AL) [...]. Obecnie imię jego noszą: [...] Wyższa Oficerska Szkoła Wojsk zmechanizowanych we Wrocławiu51 .

z reguły też szczególnie silnie, niekiedy nawet w dość infantylny sposób, pod-kreślano demokratyczne poglądy Tadeusza kościuszki oraz wyolbrzymiano jego stosunek do sprawy chłopskiej, unikając wszelkich związanych z tym problemów i kontrowersji, a także wszędzie tam, gdzie tylko to było możliwe, unikano podkreś- lania, że walczył z Rosją.

W armii Trzeciej Rzeczypospolitej Tadeusz kościuszko nadal jest „patronem”, zamiast szefem, eskadry lotniczej oraz Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądo-wych we Wrocławiu, która nazwę „imienia Tadeusza kościuszki” otrzymała rozka-zem ministra obrony narodowej nr 63/MON z 10 października 1953 r.52

Wydaje się jednak, że współcześnie postać Tadeusza kościuszki nie jest zbyt in-tensywnie wykorzystywana w tzw. – bardzo już dzisiaj niemodnym – wychowaniu patriotycznym. Szkoda, bo jest to przykład pięknej i godnej szacunku drogi życio-

50 W przeciwieństwie do takich postaci i „działaczy polskiego oraz międzynarodowego ruchu komunistycznego” jak chociażby Feliks Dzierżyński, Julian Marchlewski, Marceli Nowotko, Róża Luksemburg i Adolf Warski oraz „istinno polskich” marszałków i generałów, a miano-wicie: konstantego Rokossowskiego, karola Świerczewskiego i Stanisława Popławskiego; szerzej zob.: k. zieliński, przy konsultacji B. Dolaty, Patroni jednostek Ludowego Wojska Polskiego, Warszawa 1975. Działo się tak, gdyż zgodnie z formalnymi zasadami obowiązują-cymi w „Ludowym” Wojsku Polskim: „za wybitne osiągnięcia i przodownictwo w szkoleniu bojowym i politycznym może być nadane jednostce lub związkowi taktycznemu imię wybit-nego Polaka – bohatera walk o wyzwolenie narodowe i społeczne, lub wielce zasłużonego dla kraju, wybitnego rewolucjonisty, działacza partyjnego, a także – imię organizacji politycz-nej, wojskowej lub społecznej. Może być również nadane imię żołnierza – bohatera Armii Radzieckiej lub innej armii sojuszniczej – zasłużonego w walkach o niepodległość Polski, działacza politycznego – symbolizującego idee internacjonalizmu, walki o bezpieczeństwo międzynarodowe i postęp społeczny”; Ceremoniał wojskowy, Warszawa 1978, s. 98–99. zob. także: J. Wimmer, Zasady nadawania imion i nazw jednostkom wojskowym w rozwoju histo-rycznym, w: Historyczny rodowód polskiego ceremoniału wojskowego .

51 k. zieliński, B. Dolata, Patroni jednostek, s. 139.52 J. Cięciara, D. Radziwiłłowicz, J. Ślipiec, W. J. Wysocki, A. C. Żak, Patroni, s. 112. Wówczas

była to: Wyższa Szkoła Oficerska. Ponadto zob.: z. Cutter, Kształcenie kadr oficerskich wojsk inżynieryjnych w latach 1924–1994, Warszawa–Częstochowa–Wrocław 2013.


wej oraz służby wojskowej, która może stanowić wzorzec do naśladowania także dla współczesnych polskich żołnierzy. Nie należy też traktować jej w sposób płytki i instrumentalny, jedynie jako element oficjalnej propagandy, ani też jako składnik tzw. państwowej polityki historycznej. Poza tym należałoby też wrócić w armii do starej, europejskiej i jednocześnie polskiej tradycji szefostw wojskowych, do czego postać Tadeusza kościuszki świetnie się nadaje, dużo lepiej, niż do mało wojskowego w swej wymowie „patronatu”53. Poza tym byłby to kolejny element świadczący o naszej przynależności do szeroko rozumianej cywilizacji zachodu – także pod względem wojskowych tradycji54 .

aLeKsaNder sMoLIńsKI

tadeusz KośCIuszKo aNd KośCIuszKo uPrIsINg – reLated tradItIoNs IN tHe PoLIsH arMy oF 1918–2013

s u M M a r y

The image of the Commander-in-Chief wearing a peasant coat, as well as the text of the oath made publically on 24 March 1794 in the Cracow market square are the reasons for which Tadeusz kościuszko still evokes positive emotions in Poland. in the 19th century it was so despite his total lack of engagement in the intense political activities of the Poles in the Napoleon period and after 1815, and ultimately it led to the raise of the legend, a kind of cult of this historical Polish hero.

Another important aspect of Tadeusz kościuszko’s life was this general’s and military engineer’s exceptional military service, as he made a lasting contribution to the tradition of the American independence War of 1776–1783. Apart from that, an element which was of utmost importance kościuszko’s legend was his later service in the army of the Polish- -Lithuanian Commonwealth in 1788–1792, mainly during the war between Poland and Russia of 1792. Such a course of life of the Commander-in-Chief of the National Armed Forces, concluded with the uprising of 1794, and Russian captivity as a result, caused him to be the chief (“patron”) of the Polish Army’s engineering troops.

53 Tymczasem we współczesnych polskich siłach zbrojnych w oficjalnym nazewnictwie nadal pokutuje peerelowski „patron”; zob.: Ceremoniał wojskowy Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, red. J. Gutowski, Warszawa 2009, s. 77. zob. także: A. Smoliński, W sprawie przy-wracania tradycji we współczesnym Wojsku Polskim (sztandary, nazwy formacji, mundur), w: IV Ogólnopolskie Forum Historyków Wojskowych. Koszalin 16 XII 1998, red. B. Polak, ko-szalin 1999; idem, Patrząc krytycznie na działania w celu przywracania tradycji we współ-czesnym Wojsku Polskim - sztandary, nazwy formacji, barwa oraz jej elementy, „Almanach Historyczny” 2002, t. 4.

54 zob.: P. A. Rost, Szefostwa honorowe; A. Smoliński, Europejskie i polskie tradycje szefostw wojskowych XVI–XX wieku .


The Author’s goal was to describe the way in which the character of Tadeusz kościuszko was used between 1918 and 2013 as an element of tradition of the Polish armed forces. Thus, he has described how the traditions related to the Commander-in-Chief were functioning in the army and the influence of the current political situation of the Polish state and nation, as well as its military forces, on their promotion and reception. He has also described the names and elements of the Polish military symbols which referred to the kościuszko upris-ing of 1794.

Translated byJacek Wełniak


KatarzyNa BuCHoLC-srogoszCzęstoCHowa

ProFesor BartŁoMIeJ szyNdLerJaKo BadaCz PowstaNIa KośCIuszKowsKIego

zmarły w 2011 r. prof. zw. dr hab. Bartłomiej Szyndler miał w swoim dorob-ku ponad 20 prac (publikacji) poświęconych tematyce kościuszkowskiej1. Pierw-szy artykuł poświęcony tej tematyce zatytułowany był Powstanie kościuszkowskie w Kurlandii. Tekst ten ukazał się w pracach naukowych uniwersytetu Śląskiego w 1972 r.2 Już we wstępie Bartłomiej Szyndler zaznaczył, że pomimo dość obszer-nej literatury poświęconej tematyce kościuszkowskiej, przebieg powstania w kur-landii zaliczyć należy do zagadnień bardzo słabo poznanych (podobnie przebieg insurekcji na Litwie nie doczekał się odrębnej monografii). zdaniem autora jedy-nie poszczególne rozdziały w pracach Henryka Mościckiego (Dzieje porozbiorowe Litwy; Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie) fragmentarycznie traktują o tym zagadnieniu, nie wyczerpując w pełni tematu3. Jak sam pisał:

insurekcja w kurlandii jest tym bardziej godna szczególnego zainteresowania, że spo-śród wszystkich zrywów niepodległościowych narodu polskiego jedynie powstanie ko-ściuszkowskie objęło swym zasięgiem księstwo kurlandzkie – kraj obcy, zhołdowany jedynie Rzeczypospolitej – i porwało w nim ludność do wspólnej walki z despotyzmem katarzyny ii4 .

Profesor swoje badania z zakresu problematyki powstania w kurlandii oparł na zachowanych źródłach. Wykorzystał m.in. pisemne zeznania Tomasza Waw-

1 Wykaz prac Bartłomieja Szyndlera o tematyce kościuszkowskiej – zob. aneks. 2 B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie w Kurlandii, „Prace Historyczne. Prace Naukowe

uniwersytetu Śląskiego w katowicach” 1972, t. 3, nr 29, s. 45–72.3 H. Mościcki, Dzieje porozbiorowe Litwy, Wilno 1913; idem, Generał Jasiński i powstanie

kościuszkowskie, Warszawa 1917.4 B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie w Kurlandii, s. 46.

KatarzyNa BuCHoLC-srogosz192

rzeckiego złożone podczas śledztwa w Petersburgu po upadku powstania kościusz-kowskiego. Archiwalia te i ich tłumaczenia w języku rosyjskim zamieszczone były uprzednio w rosyjskim periodyku z 1867 r. W artykule wykorzystany został ponad-to unikalny dokument przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej, „Akt powstania obywatelów księstwa kurlandzkiego przystępujących do aktu powstania narodo-wego”. W zbiorach tejże biblioteki, jak zaznaczył Bartłomiej Szyndler, znajduje się też jedyny zachowany komplet „Gazety Narodowej Wileńskiej”, która relacjono-wała ważniejsze wydarzenia 1794 r.5 Wspomnianemu Tomaszowi Wawrzeckiemu, ostatniemu Naczelnikowi powstania, Profesor poświęcił osobną pracę6 .

Rozpowszechniając wiedzę na temat powstania kościuszkowskiego, Bartłomiej Szyndler dbał jednocześnie o wzbogacanie wiedzy o przeszłości regionu kieleckie-go. Przez wiele lat był związany z Wyższą Szkołą Pedagogiczną, później Akademią Świętokrzyską im. Jana kochanowskiego w kielcach (obecnie uniwersytet Jana kochanowskiego). Jak pisał, insurekcja kościuszkowska zapisała się w dziejach kielecczyzny trzema wydarzeniami. Były to: uniwersał połaniecki (7 maja), bitwa pod Szczekocinami (6 czerwca) i kapitulacja wojsk polskich pod Radoszycami (16 listopada). Ostatnie z tych wydarzeń zrekonstruował w artykule Radoszycki finał powstania kościuszkowskiego7. Jak sam pisał, wydarzenie to, „utrwalone szczegó-łowym opisem gen. J. H. Dąbrowskiego, choć dramatyczne i brzemienne w skutki, nie stało się dotąd przedmiotem gruntownych badań”8 .

Pozostając przy regionalnym aspekcie powstania kościuszkowskiego, należy wymienić kolejną pracę Profesora: Końskie w czasie powstania kościuszkowskie-go9. To miasto regionu kieleckiego stanowiło wówczas duży ośrodek przemysłu zbrojeniowego Rzeczypospolitej, którego właścicielem był Mikołaj Małachowski. zdaniem autora artykułu, nie ma co prawda dowodów, że synowie Małachowskie-go: Jan Nepomucen i Stanisław Aleksander, byli członkami sprzysiężenia, niemniej jednak byli wtajemniczeni w plan kościuszki i zaangażowani w dzieło insurekcji. Według Profesora emisariusze kościuszki składali wizyty dziedzicom końskich10 .

Najbardziej cenioną i istotną w polskiej historiografii monografią poświęco-ną insurekcji kościuszkowskiej jest praca Bartłomieja Szyndlera Powstanie ko-ściuszkowskie 179411. Dzieło to wydane zostało w Warszawie w 1994 r., czyli

5 Ibidem, s. 45, przypis 2.6 B. Szyndler, Tomasz Wawrzecki. Ostatni naczelnik powstania kościuszkowskiego, 1753–1816,

Warszawa 1976.7 B. Szyndler, Radoszycki finał powstania kościuszkowskiego, „Rocznik Muzeum Narodowego

w kielcach” 1977, t. 10, s. 267–284.8 Ibidem, s. 267.9 B. Szyndler, Końskie w czasie powstania kościuszkowskiego, „ziemia konecka. zeszyty Hi-

storyczne” 1994, nr 7.10 Ibidem, s. 12.11 B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994.

ProFesor BartŁoMIeJ szyNdLer 193

w 200. rocznicę insurekcji. Była to pierwsza w polskiej historiografii monografia źródłowa, która dała pełny obraz powstania, począwszy od prac spiskowych, po-przez działania militarne i polityczne, aż do represji wobec uczestników zrywu niepodległościowego po jego upadku. Przygotowując ją, Profesor podjął się bar-dzo trudnego zadania przedstawienia nowych hipotez w kwestiach, które pozo-stawały sporne w literaturze przedmiotu. Już na samym początku rozprawił się z powszechnym mitem obecnym w polskiej historii, jakoby upadek państwa pol-skiego był procesem ograniczającym się tylko do czasów panowania Stanisława Augusta i do aktów rozbiorów Pierwszej Rzeczypospolitej. Obalił tym samym mit obwiniający Stanisława Augusta Poniatowskiego o doprowadzenie Rzeczy-pospolitej do upadku. Niemniej jednak autor monografii dał obiektywną ocenę ostatniego króla, pisząc:

Stanisław August Poniatowski, wybrany królem polskim na wyraźne życzenie carycy katarzyny ii, byłej swej kochanki, i przy poparciu Prus, starał się przez cały okres swe-go 31-letniego panowania (z wyjątkiem okresu trwania Sejmu Wielkiego) okazywać wdzięczność i całkowitą lojalność swej protektorce [...]12 .

Monografia zawiera również aneks, w którym została zamieszczona odpowiedź na recenzję Andrzeja zahorskiego. Autor zaznaczył, że jest zmuszony uczynić to w taki sposób, gdyż redakcja „kwartalnika Historycznego” w 1993 r. odmówiła mu opublikowania odpowiedzi na recenzję zahorskiego poświęconą pracy Tadeusz Kościuszko 1746–181713. Jak pisał sam Profesor:

Tym samym [redakcja] pozbawiła mnie niezbywalnego prawa do obrony, a równocześ-nie uniemożliwiła zainteresowanym historykom poznanie stanowiska autora wobec za-rzutów wysuniętych przez recenzenta. Nie mając więc innej możliwości przedstawienia publicznie własnych racji, zmuszony jestem opublikować odpowiedź w formie aneksu [...]. Ponieważ w dużym zakresie dotyczy ona problematyki insurekcyjnej, myślę, że stanowić będzie także ciekawy przyczynek do dyskusji na ten temat [...]14 .

Andrzej zahorski w swojej recenzji zaliczył Bartłomieja Szyndlera do grupy historyków nadmiernie ostrożnych. zarzucił mu, że przytoczył opinie innych histo-ryków, zamiast przedstawić własne poglądy. Riposta Profesora była bardzo celna:

[...] recenzent, jak spostrzegam, w przeciwieństwie do mnie, był zwolennikiem stawia-nia przed czytelnikiem nie tylko pytania, ale i udzielania gotowych odpowiedzi. Czyli traktowania odbiorców swych publikacji jako osoby niezdolne do samodzielnego my-ślenia i logicznego wyciągania wniosków z przeczytanej lektury15 .

12 Ibidem, s. 12.13 B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, 1746–1817, Warszawa 1991. 14 B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie, s. 385.15 Ibidem .


Bartłomiej Szyndler jako zwolennik opierania badań na źródłach przyznał, że historycy bardzo często formułują różne opinie na ten sam temat. Jego zdaniem dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy w źródłach występują luki uniemożliwiające konkretne, bezsporne ustalenie danego faktu. Daje to tym samym szerokie pole do wysuwania rozmaitych tez lub wniosków. Jak zauważył Bartłomiej Szyndler, ten-dencja taka jest widoczna w przypadku prac poświęconych Tadeuszowi kościuszce i tematyce insurekcji kościuszkowskiej. Według niego prawie każdy autor piszący o Naczelniku miał swoje zdanie i opinię o roli, jaką odegrał w dziejach narodu pol-skiego. z tego też względu Profesor w swojej monografii poświęconej Naczelniko-wi przytoczył najbardziej charakterystyczne, czy też wzajemnie sprzeczne opinie na temat kościuszki, i poddał je ocenie czytelnika. Jak pisał: „czytelnik ma święte prawo do formułowania własnych poglądów o wydarzeniach i bohaterach prezen-towanych w książce”16 .

Adam zahorski zarzucił ponadto Bartłomiejowi Szyndlerowi błędne interpretowa-nie (z militarnego punktu widzenia) zamiaru przebicia się kościuszki do Warszawy. Profesor Szyndler bowiem w swojej pracy zanegował stanowisko zajęte wcześniej przez Wacława zienkiewicza i Stanisława Herbsta. zdaniem zahorskiego kościusz-ko po zwycięstwie pod Racławicami nie mógł ruszyć w kierunku Warszawy, z tego powodu, że żołnierze się rozchodzili. Dlatego też myślał, aby cofnąć się pod kraków i tam ćwiczyć swoje wojsko. innego zdania był Profesor Szyndler, który dobitnie stwierdził, że kiedy kościuszko wymusztrował wojsko, też nie poszedł do Warszawy, lecz pod Połaniec. Stamtąd natomiast, „zamiast ruszyć do stolicy, rzucił się w pogoń za Denisowem, zapędzając się aż pod Szczekociny. A po klęsce szczekocińskiej rów-nież nie szukał prędkiego schronienia w okopach Warszawy, gdyż zjawił się w niej dopiero 10 lipca”17. Biorąc to pod uwagę, zdaniem Bartłomieja Szyndlera kierunek warszawski nie był priorytetowy w operacjach kościuszki.

Profesor Szyndler w jednym z artykułów podjął tematykę ikonografii powstania kościuszkowskiego18. Dorobek i obrazy poświęcone tematyce insurekcyjnej takich malarzy jak Michał Stachowicz, Aleksander Orłowski i Józef Norblin przedstawił podczas konferencji zorganizowanej przez uniwersytet Śląski z okazji 200. roczni-cy powstania kościuszkowskiego. Do napisania artykułu poświęconego ikonografii powstania zainspirował Profesora artykuł Jerzego Sienkiewicza zatytułowany Norb-lin, Orłowski, Stachowicz, malarze powstania kościuszkowskiego, który ukazał się w 1946 r. w „Skarpie Warszawskiej”. zdaniem Bartłomieja Szyndlera wybór właśnie tych malarzy artystów był bardzo trafny, gdyż byli oni „monopolistami” w zakresie odtwarzania plastycznej wizji wydarzeń powstańczych z 1794 r. Jak pisał:

16 Ibidem, s. 386.17 Ibidem, s. 388.18 B. Szyndler, Ikonografia powstania kościuszkowskiego, w: 200. rocznica powstania kościusz-

kowskiego, red. H. kocój, katowice 1994, s. 207–217.


Przeważająca większość prac wykonywanych przez Stachowicza, Norblina i Orłow-skiego to rysunki podmalowane akwarelą, gwaszem, tuszem lub sepią, szkicowane w pośpiechu w obawie, że oglądane własnymi oczyma sceny lub też zasłyszane zdarze-nia mogą szybko ulecieć z pamięci. Przeżycia artystów okazały się jednak na tyle silne, a zapotrzebowanie społeczne na ich dzieła tak duże, że w wiele lat po upadku powstania powracali w swych pracach do tematów insurekcyjnych. Dzięki ich patriotyzmowi, ta-lentowi i pracowitości pozostawili potomnym bezcenny materiał ikonograficzny – kro-nikę powstania kościuszkowskiego w obrazach19 .

Profesor omówił m.in. obrazy Stachowicza: Obóz pod Bosutowem i Obóz pod Igołomią, oraz Norblina Bitwę pod Racławicami i Bitwę pod Szczekocinami. Ostat-ni z tych obrazów przechowywany jest w formie rysunku w zbiorach Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w kórniku. Na Norblinie wzorował się Orłowski, któ-ry w tej samej konwencji narysował Bitwę pod Racławicami. Ponadto w Muzeum Narodowym w Warszawie przechowywany jest rysunek Orłowskiego Obóz wojsk kościuszkowskich pod Szczekocinami. Michał Stachowicz był ponadto autorem sześciu panoramicznych planów batalistycznych (są to: Bitwa pod Racławicami, Bitwa pod Szczekocinami, Wyłożenie batalii oraz odebranie Krakowa, Oblężenie Warszawy, Bitwa pod Maciejowicami, Planta Pragi i jej atakowania). Bartłomiej Szyndler zaznaczył, że plany te były przechowywane w Archiwum Dzikowskich w Tarnowie, lecz niestety nie dotrwały do naszych czasów, gdyż zostały zniszczone najprawdopodobniej podczas pożaru zamku w Dzikowie w 1927 r.

W 1996 r. nakładem Towarzystwa Miłośników Historii w Warszawie ukazała się praca zbiorowa Powstanie 1794 roku. Dzieje i tradycja. Opracowanie to zosta-ło dedykowane pamięci profesorów Stanisława Herbsta i Andrzeja zahorskiego. znajduje się tam artykuł Bartłomieja Szyndlera dotyczący problematyki awan-sów i nagród w wojsku polskim podczas insurekcji20. zdaniem Profesora Tadeusz kościuszko wprowadził w wojsku polskim na szeroką skalę system nagradzania „żołnierzy walecznych, gotowych do największych poświęceń dla ojczyzny, oraz by zachęcić pozostałych do naśladowania tych, co się »dystyngowali«”21 . We-dług niego kościuszko był wodzem przesiąkniętym ideałami demokratycznymi i republikańskimi (wzorce republikańskie francuskie i amerykańskie), dlatego też dążył do stworzenia armii nowego typu. Spośród żołnierzy, którzy w czasie powstania kościuszkowskiego zrobili szybką karierę wojskową, wymienił Jana Henryka Dąbrowskiego, karola kniaziewicza i Tomasza Wawrzeckiego. Nowo-

19 Ibidem, s. 215–216.20 B. Szyndler, Awanse, nagrody i wyróżnienia honorowe w Wojsku Polskim podczas Powstania

Kościuszkowskiego, w: Powstanie 1794 roku. Dzieje i tradycja. Studia i szkice w dwustule-cie. Pamięci profesorów Stanisława Herbsta i Andrzeja Zahorskiego, red. H. Szwankowska, Warszawa 1996, s. 107–130.

21 Ibidem, s. 107.


ścią w wojsku polskim były nowe powołania w poszczególnych województwach, ziemiach i powiatach ziemiańskich. Formą nagrody była również „obietnica” nadania ziemi żołnierzom. Jak pisał Profesor, „urządzenie względem nagród” było skierowane przede wszystkim do żołnierzy pochodzenia chłopskiego i re-krutów z plebsu miejskiego22. Dokument ten nie wszedł w życie, gdyż powstanie szybko upadło, jednak zdaniem autora świadczył on, „że tak kościuszko, jak i Rada Najwyższa Narodowa zdawały sobie doskonale sprawę, iż bez szerokiego udziału chłopów i mieszczan w powstaniu niepodległości ojczyzny nie da się wywalczyć siłami samej szlachty”23 .

estymę, jaką Bartłomiej Szyndler obdarzał źródła, najpełniej widać w Silva Re-rum Polonorum wydanym w 2000 r.24 księga ii, obejmująca materiały historyczne z czasów kościuszki i Napoleona, dedykowana została profesorowi Józefowi Szy-mańskiemu w 70. rocznicę urodzin. Materiały źródłowe składające się na tę księ-gę stanowią owoc wieloletniej kwerendy archiwalnej i poszukiwań bibliotecznych Profesora. Jak sam zaznaczył, przedmiotem jego badań było przede wszystkim powstanie kościuszkowskie. Na podkreślenie zasługuje fakt, że część dokumen-tów zamieszczona w Silva Rerum nie była nigdy wcześniej publikowana, część zaś pozostawała w dziewiętnastowiecznych wydawnictwach, zatem miała charakter równie unikatowy. korzystając ze źródeł już publikowanych, Bartłomiej Szyndler zadał sobie jednak ogromny trud sięgnięcia do oryginałów, które na nowo opraco-wał i przetłumaczył. Ponadto opracowane źródła zostały opatrzone odpowiednimi przypisami i komentarzami.

Spośród źródeł z okresu insurekcji kościuszkowskiej umieszczonych w Silva Rerum należy wymienić: raport pułkownika Józefa kociełła i generała Jerzego Gra-bowskiego o oblężeniu Wilna 19–20 lipca 1794 r., rozkazy przesyłane generałowi Benedyktowi kołyszce podczas powstania kościuszkowskiego (od 26 czerwca do 6 listopada 1794), raporty generała Jakuba Jasińskiego przesyłane kościuszce (od 16 sierpnia do 16 września 1794), Michała Despot-zenowicza opis kampanii pod generałem Sierakowskim w 1794 r., zeznania Tomasza Wawrzeckiego na śledztwie w Petersburgu (opisujące szczegółowo przebieg powstania w kurlandii, a następ-nie jego upadek po wzięciu Pragi przez Suworowa). W Silva Rerum zamieszczo-ne zostały ponadto pisma, listy oraz raporty Tadeusza kościuszki, m.in.: Pismo Kościuszki do RNN w sprawie 9 oficerów polskich wziętych do niewoli pod Ma-ciejowicami 10 X 1794 r. i zbiegłych z obozu Fersena oraz Instrukcja Naczelnika Kościuszki dana Karolowi Prozorowi, mianowanemu zastępcą pełnomocnika.

22 „urządzenie względem nagród dla zasłużonych żołnierzy” uchwalone zostało przez Radę 20 października i stanowiło wcześniejszy projekt kołłątaja. zob.: ibidem, s. 128.

23 Ibidem, s. 130.24 B. Szyndler, Silva Rerum Polonorum, księga 2: Pod znakiem Kościuszki i Napoleona (Mate-

riały historyczne), Częstochowa 2000.


Publikacją Bartłomieja Szyndlera podejmującą tematykę stolicy podczas po-wstania kościuszkowskiego jest artykuł Warszawa w okresie rządów Rady Zastęp-czej Tymczasowej25. zawężając chronologicznie problematykę do okresu przełomu kwietnia i maja, autor starał się ukazać rolę poszczególnych ugrupowań politycz-nych, w tym lewicy powstańczej. Rekrutowała się ona głównie z młodych ofice-rów, mieszczaństwa (głównie rzemieślników) i zapalonego rewolucją plebsu. Jed-nak w składzie powołanej 19 kwietnia Rady zastępczej Tymczasowej zasiadł tylko jeden przedstawiciel lewicy – szewc Jan kiliński. Jak pisał Profesor:

W praktyce jakobini ograniczyli się do śledzenia poczynań RzT, do której nie mieli zaufania i gotowi byli stawić czoła czyhającej zdradzie i zamachom przeciwko powsta-niu. Radę oskarżali, iż nie potrafi wykorzystać zapału ludu do powstania i odnosi się do niego z pogardą26 .

zdaniem autora artykułu wydarzenia, do jakich doszło w Warszawie 8 i 9 maja (proces skazujący na karę śmierci marszałka Rady Nieustającej Józefa Ankwicza, hetmana wielkiego koronnego Piotra Ożarowskiego, hetmana polnego litewskiego Józefa zabiełłę, biskupa inflanckiego Józefa kossakowskiego) przyniosły jedynie chwilowe zwycięstwo jakobinów; „prawica została wprawdzie upokorzona, ale utrzymała się przy władzy, a z czasem stała się dominującym stronnictwem poli-tycznym w powstaniu”27 .

Profesor Bartłomiej Szyndler przywiązywał bardzo dużą wagę do opierania wszelkich ocen i ich weryfikacji na wiarygodnych źródłach. Nie zgadzał się na przeinaczanie faktów ani na zaprzeczanie im przez profesjonalistów, którzy w ten sposób pragnęli zabłysnąć w nauce „nowym” odkryciem. Jego zdaniem było to niegodne sumiennego badacza.

Profesor był bardzo wyczulony na wszelkie pomówienia i krytykę skierowane pod adresem kościuszki, zwłaszcza te niepoparte źródłami. W wydanej w 2005 r. w Lublinie księdze pamiątkowej ofiarowanej profesorowi Wiesławowi Śladkow-skiemu zamieszczony został jego artykuł zatytułowany Czernienie Kościuszki28 . Bartłomiej Szyndler rozprawił się w nim z mitami i oszczerstwami na temat Na-czelnika. Jednym z pierwszych „czernicieli” kościuszki był prawnik, polityk i pa-miętnikarz Antoni Trębicki. Jak pisał Profesor Szyndler:

25 B. Szyndler, Warszawa w okresie rządów Rady Zastępczej Tymczasowej (na przełomie kwiet-nia i maja 1794 roku), w: Prace i materiały ofiarowane Prof. Andrzejowi J. Zakrzewskiemu w 60-tą rocznicę urodzin, red. M. Antoniewicz, M. Cetwiński, „zeszyty Historyczne. Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie” 2003, s. 317–327.

26 Ibidem, s. 323.27 Ibidem, s. 327.28 B. Szyndler, Czernienie Kościuszki, w: Ku niepodległej. Ścieżki polskie i francuskie 1795–

1918, red. M. Willaume, Lublin 2005, s. 67–75.


Ten, wywdzięczając się ks. Józefowi Poniatowskiemu za wydatną pomoc finansową, jaką otrzymał na wydzierżawienie dóbr rządowych łomna położonych w sąsiedztwie Jabłonny, odwzajemnił się swemu dobroczyńcy wychwalaniem jego talentów wojsko-wych, przy równoczesnej naganie tych przymiotów u Tadeusza kościuszki, którego pragnął zepchnąć z najwyższego piedestału, by umieścić na jego miejscu ks. Józefa29 .

Trębicki uczynił to w pamiętniku O rewolucji roku 179430 .Jako drugiego historyka oczerniającego kościuszkę wymienił Profesor fran-

cuskiego historyka Julesa Micheleta31. Co prawda napisał on kilka ciepłych słów o Naczelniku, jednak jednocześnie traktował go jak „naiwnego prostaczka”. Bar-tłomiej Szyndler opinię Micheleta skomentował w następujący sposób: „kościusz-ko według Micheleta – to naiwna i poczciwa pierdoła, w dodatku zdziecinniała”32 . Słusznie zauważył, że opinię tę powielali następnie historycy nieprzychylni ko-ściuszce, a do takich zaliczył poznańskiego historyka z okresu międzywojennego Adama Skałkowskiego. Jego opracowanie Kościuszko w świetle nowszych badań33 odczytane zostało przez wielu historyków jako paszkwil na kościuszkę i dlatego m.in. było przedmiotem ostrej polemiki na iv zjeździe Historyków w Poznaniu34 . Profesor Szyndler, jako badacz przedkładający wartość źródeł nad innymi materia-łami, słusznie zauważył, że Skałkowski próbował obalić dotychczasowe tezy (we-dług Skałkowskiego, rzekome mity) za pomocą jedynie gołosłownej argumentacji, nie odwołując się do źródeł.

Drugie wydanie pracy Skałkowskiego ukazało się w Warszawie z przedmową poznańskiego historyka Dariusza łukaszewicza35. Jak pisał Profesor Szyndler, po-wtórzył on wszystkie wcześniejsze „racje” Skałkowskiego i stał się wkrótce adre-satem ostrej reprymendy Jerzego koweckiego, znawcy epoki stanisławowskiej36 .

zdaniem Bartłomieja Szyndlera 200. rocznica insurekcji kościuszkowskiej była kolejną okazją do oczerniania Naczelnika. Spośród prac, jakie się wówczas ukaza-ły, Profesor wybrał opracowania dwóch historyków, jak ich nazwał – adwersarzy kościuszki. Byli to Janusz Tazbir i Andrzej Romanowski37 .

29 Ibidem, s. 67. 30 A. Trębicki, O rewolucji polskiej roku 1794, oprac. i wstęp J. kowecki, Warszawa 1967.31 J. Michelet, Kościuszko. Legenda demokratyczna, przeł. k. Godebski, Paryż 1851, s. 1–3.32 B. Szyndler, Czernienie Kościuszki, s. 70. 33 A. M. Skałkowski, Kościuszko w świetle nowszych badań, Warszawa 1991.34 zob.: B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko, s. 12–13.35 D. łukaszewicz, Przedmowa, w: A. M. Skałkowski, Kościuszko w świetle nowszych badań...36 J. kowecki, Niektóre sporne problemy biografii Tadeusza Kościuszki, w: Kościuszko – po-

wstanie 1794 r. – tradycja. Materiały sesji naukowej 200-lecie powstania kościuszkowskiego 15–16 kwietnia 1994 r., red. J. kowecki, Warszawa 1997, s. 11. zob. też: B. Szyndler, Tade-usz Kościuszko w krzywym zwierciadle Adama Skałkowskiego, „Przegląd Historyczny” 1994, t. 85, z. 1–2, s. 195–197.

37 J. Tazbir, Kościuszko na każdą okazję, „Gazeta Wyborcza” 1994, nr 70, z 24 marca, s. 10; A. Romanowski, Jestem sam jeden, „Tygodnik Powszechny” 1994, nr 13, z 27 marca.


Andrzeja Romanowskiego nazwał Profesor:[...] czołowym demaskatorem kościuszki, [...] który stosując tę samą zgubną metodę co J. Tazbir, powoływania się nie na źródła, lecz na cudze opinie osób nieprzychyl-nych kościuszce, kreśli sylwetkę naszego bohatera narodowego [...]. [Według Roma-nowskiego kościuszko to] Tatar; chudopachołek; farmazon; półjankes; cechowało go rozluźnienie obyczajowe, które znalazło wyraz w rozmaitych przelotnych miłostkach; przez całe życie czuwali nad nim możni protektorzy, przez kunktatorstwo doprowadził do rozpoczęcia insurekcji w niekorzystnych warunkach militarnych38 .

Na takie czernienie kościuszki odpowiedź Profesora była surowa: „zaiste, trze-ba być pozbawionym choćby krzty obiektywizmu, a w dodatku pozostawać w nie-nawistnym zaślepieniu, by powypisywać takie bzdury i jeszcze nimi epatować”39 .

Andrzej Romanowski w 2002 r. wydał zbiór esejów zatytułowany Jak oszukać Rosję. Losy Polaków od XVII do XX wieku40. Pierwszy z esejów poświęcony został Tadeuszowi kościuszce. Jak napisał Bartłomiej Szyndler, Romanowski „dokonał szeregu »rewelacyjnych« odkryć i sprostowań w życiorysie Naczelnika”. Profesor Szyndler podał przykłady takich „rewelacyjnych odkryć”, m.in. tezę, która brzmia-ła: „gdyby nie odsiecz w postaci warszawskiego powstania Jana kilińskiego, zo-stałby zmiażdżony [Tadeusz kościuszko] już w parę tygodni później”41. zdaniem Profesora było zupełnie odwrotnie, to właśnie zwycięstwo pod Racławicami ułat-wiło powodzenie insurekcji warszawskiej. Bartłomiej Szyndler oparł swą tezę na informacji kwatermistrza rosyjskiego generała Jana Jakuba Pistora zawartej w pa-miętniku – raporcie sporządzonym dla carycy katarzyny ii. esej Romanowskiego został bardzo ostro oceniony przez Profesora:

esej o kościuszce oparł A. Romanowski na wspomnianym artykule zamieszczonym kilka lat wcześniej w „Tygodniku Powszechnym”, powtarzając gołosłowne i niespra-wiedliwe zarzuty pod adresem Naczelnika. Aby je wszystkie autorowi wytknąć i spro-stować, trzeba by napisać sporej objętości książkę. Oczywiście można kościuszki nie lubić, każdy ma bowiem prawo do własnej oceny naszego czołowego bohatera narodo-wego, ale nie wolno go bezpodstawnie oczerniać, pod pozorem, że się odsłania nieznane oblicze dobrze znanej historii. Dawanie fałszywego świadectwa – to dla nauki najgorsza przysługa42 .

W 2006 r. podczas viii Forum Historyków Wojskowych Profesor Bartłomiej Szyndler miał wystąpienie na temat tzw. białych plam w życiorysie kościuszki43.

38 za: B. Szyndler, Czernienie Kościuszki, s. 73.39 Ibidem .40 A. Romanowski, Jak oszukać Rosję. Losy Polaków od XVII do XX wieku, kraków 2002.41 za: B. Szyndler, Czernienie Kościuszki, s. 74. 42 Ibidem, s. 75.43 ukazało się ono w formie artykułu; B. Szyndler, Białe plamy w życiorysie Tadeusza Ko-

ściuszki, w: Polska historiografia wojskowa wobec wyzwań badawczych i politycznych XXI


Już na wstępie zaznaczył, że wobec braku wiarygodnych źródeł wiele hipotez w bio-grafii Naczelnika opartych zostało na przesłankach, przypuszczeniach. Do takich hipotez Profesor zaliczył przede wszystkim datę urodzin Tadeusza kościuszki, jak również sprawę jego studiów we Francji w latach 1769–1774, datę nawiązania ro-mansu z Ludwiką, córką hetmana polnego litewskiego Józefa Sosnowskiego, oraz datę drugiej podróży zagranicznej44. Omawiając poszczególne przesłanki i przy-puszczenia, mocno zaznaczył, że nie opowiada się za „deprecjonowaniem hipotez, gdyż są one nieodłącznym elementem postępowania badawczego historyka, świad-czącego o jego twórczym myśleniu w dążeniu do rekonstrukcji wydarzeń”. Jed-nocześnie uważał, że „uczciwość wymaga, by wyraźnie odróżnić i zaznaczyć, co jest bezspornym i udowodnionym źródłowo faktem, a co hipotezą, czy też sądem opartym jedynie na osobistym przekonaniu wynikającym z dedukcji”45 .

Wspomnianej już wcześniej zwycięskiej bitwie pod Racławicami Bartłomiej Szyndler poświęcił osobną monografię, która ukazała się drukiem dwa lata przed jego śmiercią46. W pierwszym rozdziale tej pracy przedstawił bardzo skrupulat-nie dotychczasowy stan badań na temat bitwy. Dokonał przeglądu stanowisk w hi-storiografii polskiej, począwszy od historyków z okresu Młodej Polski, kiedy to Racławice były szczególnie modne. W monografii odnajdziemy opinie (często sprzeczne) jednego z pierwszych polskich historyków wojskowości konstantego Górskiego, historyka literatury kazimierza Bartoszewicza, czołowego przedstawi-ciela warszawskiej szkoły historycznej okresu pozytywizmu Tadeusza korzona, a także Adama Skałkowskiego, Wacława zienkiewicza, Stanisława Herbsta oraz Andrzeja zahorskiego.

Jak pisał Bartłomiej Szyndler, Tadeusz korzon, podobnie jak kazimierz Barto-szewicz, podkreślał moralną wartość zwycięstwa pod Racławicami i wykorzysta-nie go do rozszerzenia powstania na cały kraj. Jednocześnie Profesor przytoczył negatywne opinie na temat militarnego przygotowania do powstania. Taką oce-nę odnajdziemy m.in. u Adama Skałkowskiego, który podzielając zdanie genera-ła ignacego Prądzyńskiego, uważał, że po Racławicach w działaniach wojennych kościuszki brakowało gruntownego planu. zdaniem Skałkowskiego świadczyło o tym cofnięcie się po bitwie do Słomnik i niepodjęcie marszu na Warszawę. Sta-nisław Herbst uważał natomiast, że Racławice, pomimo zwycięstwa taktycznego, stanowiły niepowodzenie operacyjne, ponieważ zrezygnowano z marszu na War-szawę i wycofano się pod kraków47 .

wieku. VIII Forum Historyków Wojskowych, red. T. Dubicki, T. Panecki, Częstochowa 2006, s. 63–68.

44 Ibidem, s. 66–67.45 Ibidem, s. 68.46 B. Szyndler, Racławice 1794, Warszawa 2009.47 Ibidem, s. 7–17.


W pracy Racławice 1794 przedstawione zostały również badania historyka woj-skowości Jana Lubicza-Pachońskiego, którego Profesor bardzo cenił. Wspomniany badacz w pełni zgadzał się z Tadeuszem korzonem co do tego, że dowództwo na prawym skrzydle kościuszko powierzył generałowi Madalińskiemu, a na lewym generałowi zajączkowi48. z innych kwestii spornych, Pachoński ustalił wielkość strat poniesionych przez obie walczące strony: po stronie polskiej 300–400 zabi-tych, po stronie rosyjskiej 1200–1300.

W drugim rozdziale pracy Bartłomiej Szyndler omówił materiały źródłowe do bitwy pod Racławicami. ustosunkował się w ten sposób do przytoczonych w pierw-szym rozdziale opinii historyków, często sprzecznych, na temat bitwy pod Racła-wicami. Rozdział poświęcony źródłom został częściowo oparty na wcześniejszym artykule Profesora Bitwa pod Racławicami w świetle źródeł, który stanowił rozwi-nięcie referatu wygłoszonego na vii Ogólnopolskim Forum Historyków Wojsko-wości w Siedlcach w 2003 r.49 Przedstawiając i grupując materiał źródłowy, ocenił ich wiarygodność. Przykładowo, omawiając raporty urzędowe uczestników bitwy sporządzone wkrótce po jej zakończeniu, za mało wiarygodny uznał raport genera-ła majora ziemiańskiego powiatów proszowickiego i ksiąskiego Jana Feliksa Śla-skiego. W raporcie tym przekręcona została m.in. nazwa miejscowości Dziemie-rzyce podana jako Dziesiączyce (pod Dziemierzycami stoczona została bitwa; jest to miejscowość położona między Słomnikami, Proszowicami a Skalbmierzem), natomiast Skalbmierz występował u Ślaskiego jako Szkalmierz50 .

Reasumując, z całą stanowczością należy stwierdzić, że dla Profesora Bartło-mieja Szyndlera pierwsze miejsce w panteonie polskich bohaterów narodowych zajmował Tadeusz kościuszko. Według niego był to człowiek, który całe życie po-święcił walce o ideały demokratyczne i niepodległościowe. Natomiast insurekcja kościuszkowska, zdaniem Profesora, zakończyła się wprawdzie klęską militarną, lecz nie zdołała ona „złamać ducha patriotycznego narodu”51 .

48 zdaniem konstantego Górskiego naczelnik ustawił kawalerię: na prawym skrzydle bryga-dę Mangeta, na lewym brygadę Madalińskiego W przeciwieństwie do swych poprzedników Wacław zienkiewicz umieszczał kawalerię Madalińskiego na lewym skrzydle, a Mangeta na prawym. Tadeusz korzon przedstawił własną rekonstrukcję bitwy. Według niego bitwa zaczęła się na lewym skrzydle dowodzonym przez generała zajączka. zob.: B. Szyndler, Racławice 1794, s. 11–17.

49 B. Szyndler, Bitwa pod Racławicami w świetle źródeł, w: VII Ogólnopolskie Forum History-ków Wojskowości. Źródła do badań historii wojskowej, Siedlce 17–18 września 2003 r., red . k. Pindel, Toruń 2004, s. 412–428.

50 B. Szyndler, Racławice 1794, s. 25. 51 B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie, s. 384.


a N e K s

wyKaz PuBLIKaCJI ProFesora BartŁoMIeJa szyNdLera o teMatyCe KośCIuszKowsKIeJ

Powstanie kościuszkowskie w Kurlandii1 . , „Prace Historyczne. Prace Naukowe uniwer-sytetu Śląskiego w katowicach” 1972, t. 3, nr 29, s. 45–72.„Nie masz Kościuszki tedy jest Wawrzecki”2 . , „Tygodnik Powszechny” 1974, nr 2, z 13 stycznia.Tomasz Wawrzecki, ostatni3 . naczelnik powstania kościuszkowskiego 1753–1816, War-szawa 1976.Radoszycki finał powstania kościuszkowskiego4 . , „Rocznik Muzeum Narodowego w kiel-cach” 1977, t. 10, s. 267–284.Kapitulacja Warszawy przed Suworowem5 . , w: Zwycięstwo czy klęska? W 190. rocznicę powstania kościuszkowskiego, katowice 1984, s. 163–177.Tadeusz Kościuszko 1746–18176 . , „Wisełka. kwartalnik dla nauczycieli szkół polonij-nych” 1985, nr 4/13, s. 3–8.Przygody i romanse Pana7 . Naczelnika, „Wisełka. kwartalnik dla nauczycieli szkół polo-nijnych” 1985, nr 4/13, s. 54–55.Tadeusz8 . Kościuszko, 1746–1817, Warszawa 1991.Instrukcja do inspekcji lazaretów z czasów9 . powstania kościuszkowskiego, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 1991, t. 54, nr 3–4, s. 183–187.Powstanie10 . kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994.Ikonografia powstania kościuszkowskiego11 . , w: 200. rocznica powstania kościuszkow-skiego, red. H. kocój, katowice 1994, s. 207–217.Końskie w12 . czasie powstania kościuszkowskiego, „ziemia konecka – zeszyty Historycz-ne” 1994, nr 7.Tadeusz Kościuszko w krzywym zwierciadle Adama Skałkowskiego13 . , „Przegląd Histo-ryczny” 1994, t. 85, z. 1–2, s. 195–197.Obchody dwóchsetnej rocznicy powstania kościuszkowskiego w Sankt-Petersburgu14 . , „Przegląd Humanistyczny” 1995, R. 39, nr 2, s. 181–184.Kościuszko i współczesna mu scena15 . polityczna, „Przegląd Humanistyczny” 1995, z. 4, s. 137–138 (recenzja).Awanse, nagrody i wyróżnienia honorowe w Wojsku Polskim podczas Powstania Ko-16 . ściuszkowskiego, w: Powstanie 1794 roku. Dzieje i tradycja. Studia i szkice w dwustule-cie, red. H. Szwankowska, Warszawa 1996, s. 107–130.Jan Kiliński mieszczański bohater17 . powstania kościuszkowskiego, „Biuletyn instytutu Filozoficzno-Historycznego Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie” 1998, nr 10 (1), s. 3–20.Uniwersał połaniecki na tle stosunków społeczno-ekonomicznych na18 . wsi polskiej w okresie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, w: Ojczyzna i wolność. Pra-ce ofiarowane Profesorowi Janowi Ziółkowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red . A. Barańska, W. Matwiejczyk, e. M. ziółek, Lublin 2000, s. 283–298.


Silva Rerum19 . Polonorum, księga 2: Pod znakiem Kościuszki i Napoleona (Materiały historyczne), Częstochowa 2000.Apokryf listu Kościuszki do Stanisława Augusta20 . , w: In honorem Josephi Żuraw. Przy-zywanie z głębi do kręgu słów, myśli, idei i działań. Księga Jublileuszowa ofiarowana Profesorowi Józefowi Żurawowi, red. S. Podobiński, B. Snoch, Częstochowa 1999–2000–2001, s. 323–326.Warszawa w okresie rządów Rady Zastępczej Tymczasowej (na przełomie kwietnia i maja 21 . 1794 roku), w: Prace i materiały ofiarowane Profesorowi Andrzejowi J. Zakrzewskiemu w 60-tą rocznicę urodzin, red. M. Antoniewicz, M. Cetwiński, „zeszyty Historyczne. Prace Naukowe WSP w Częstochowie” 2003, nr 7, s. 317–327.Bitwa pod Racławicami w świetle źródeł22 . , w: VII Ogólnopolskie Forum Historyków Woj-skowości. Źródła do badań historii wojskowej, Siedlce 17–18 września 2003 r., red . k. Pindel, Toruń 2004, s. 412–428.Czernienie Kościuszki23 . , w: Ku niepodległej. Ścieżki polskie i francuskie 1795–1918, red . M. Willaume, Lublin 2005, s. 67–75.Białe plamy w życiorysie Tadeusza Kościuszki24 . , w: Polska historiografia wojskowa wo-bec wyzwań badawczych i politycznych XXI wieku, red. T. Dubicki, T. Panecki, Często-chowa 2006, s. 63–68.Losy spadku po Tadeuszu Kościuszce25 . , „Mars”, Warszawa–Londyn 2006, t. 20, s. 3–16.Tadeusz Kościuszko i powstanie 1794 na26 . Kielecczyźnie. Materiały do bibliografii ko-ściuszkowskiej, kielce 2008.Racławice 179427 . , Warszawa 2009.

KatarzyNa BuCHoLC-srogosz

ProFessor BartŁoMIeJ szyNdLer as researCHer oF KośCIuszKo uPrIsINg

s u M M a r y

Professor Barłomiej Szyndler was eminent Polish historian and was the author of more than 20 works (publications) devoted to the kościuszko. The most impor-tant was the monograph Powstanie Kościuszkowskie 1794 (Warsaw 1994). it was the first work in historiography, which gave a complete view of revolt beginning, con-spiracy, military and political activities, and repression of the revolt participants. Pro-fessor Szyndler included an annex, which was the answer to review of Andrzej za-horski. Author emphasized that it was forced to do it this way because the editors of “Historical Quarterly” had refused to publish his response to the review of zahorski. Professor Szyndler paid particular attention to reliable sources. He was very sensi-tive to the criticism directed at kościuszko, especially those not supported by sources. According to Professor kościuszko took first place in the pantheon of our national heroes.

Translated byKatarzyna Bucholc-Srogosz

artyKuŁy reCeNzyJNe


toMasz aMBrozIaKtoruń

PIerwszy PoLsKI waza I Jego PoLItyKa zagraNICzNa

Żywe kontrowersje, jakie wciąż wywołuje osoba zygmunta iii i prowadzona przezeń polityka, są dowodem na to, jak istotnym problemem badawczym pozo-staje zagadnienie oceny pierwszego z Wazów na polskim tronie1. Cieszą zatem ko-lejne próby jej dokonania, w tym omawiana praca. Warto podkreślić, że określony przez autora temat jest niezwykle szeroki i ambitny. Obejmuje wszak stosunki Rze-czypospolitej z trzema sąsiadami w ciągu ponad 30 lat. Praca, siłą rzeczy, ma więc poniekąd charakter syntetyczny, choć autor nie stroni przy tym i od szczegółowych rozważań faktograficznych.

Recenzowana publikacja składa się ze spisu treści, ze wstępu, z czterech roz-działów, z zakończenia, z wykazu skrótów, z bibliografii oraz z indeksu osobowe-go. We Wstępie autor przedstawił główne założenia i cele pracy oraz jej ramy chro-nologiczne i strukturę. Omówiono również podstawę źródłową monografii, a także wyjaśniono najważniejsze kwestie dotyczące używanej w pracy nomenklatury.

Ramy chronologiczne pracy zostały wyznaczone jako lata 1587–1618, od po-czątku panowania pierwszego Wazy do zawarcia rozejmów ze Szwecją i z Pań-stwem Moskiewskim. Wydarzenie to, zdaniem autora, „stanowi punkt zwrotny w mocarstwowych dążeniach zygmunta iii poprzez fakt, iż oznacza kres moż-liwości zrealizowania ich przy pomocy Rzeczypospolitej” (s. 9). Podobne ujęcie wydaje się jak najbardziej sensowne i uprawnione. Należy jednak zaznaczyć, że w rzeczywistości punktem wyjścia do rozważań autora jest śmierć Stefana Bato-rego w grudniu 1586 r. W rozdziale drugim bowiem autor podjął się m.in. analizy zdarzeń z okresu bezkrólewia oraz z rywalizacji zygmunta iii i Habsburgów o tron polski. Poza tym, jak zaznaczono we Wstępie, w pracy oprócz innych zagadnień

1 Na marginesie pracy: Przemysław P. Szpaczyński, Mocarstwowe dążenia Zygmunta III w la-tach 1587–1618, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych universitas, kra-ków 2013, ss. 416.

toMasz aMBrozIaK208

„szczególnego znaczenia nabiera analiza następujących problemów badawczych: geneza i okoliczności wyboru zygmunta iii na tron Rzeczypospolitej Obojga Na-rodów, motywy, jakimi kierowali się Jan iii [...] i jego syn elekt, wyrażając zgodę na przyjęcie korony Jagiellonów” (s. 9). Poprawniej zatem byłoby chyba zazna-czyć, że zakres chronologiczny pracy obejmuje okres od śmierci Stefana Batorego i początku trzeciego bezkrólewia, a nie od początku panowania zygmunta iii, na-wet jeśli ten pierwszy okres dla całości monografii nie ma kluczowego znaczenia.

W pracy wykorzystano szeroki katalog źródeł. Wśród nich znajdujemy przede wszystkim źródła drukowane, spośród których warto wymienić prace o charak-terze historiograficznym, pamiętniki, relacje i diariusze wypraw wojennych, akta poselstw, diariusze sejmów, akta sejmikowe, akta szwedzkiego parlamentu, pis-ma polityczne, korespondencję i zbiory różnych dokumentów. Słabiej natomiast zostały wykorzystane materiały archiwalne, co samo w sobie, w przypadku pra-cy o charakterze raczej syntetycznym niż analitycznym, niekoniecznie musi być wadą. Należy jednak zaznaczyć, że w omawianej monografii oparto się jedynie na materiałach dostępnych w polskich zbiorach. Mimo wszystko warto byłoby chyba (przynajmniej w zakresie odpowiednim do syntetycznego charakteru pracy) sko-rzystać również ze zbiorów zagranicznych, choćby tych najbardziej podstawowych dla analizowanego przez autora tematu, a więc archiwów i bibliotek w Wiedniu, Sztokholmie, Moskwie i Petersburgu. zbiory sztokholmskie bowiem zostały wy-korzystane jedynie (zgodnie z zapewnieniem autora we Wstępie) w zakresie kopii przechowywanych w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Nie zosta-ły one jednak wyszczególnione w wykazie źródeł.

Rozdział pierwszy omawianej publikacji poświęcony został przeglądowi histo-riografii. ujęto w nim prace poświęcone problematyce stosunków Rzeczypospoli-tej z sąsiadami: Habsburgami, Szwecją i Rosją, w latach 1587–1618. Rozdział ten podzielony został na trzy ponumerowane podrozdziały, każdy z nich poświęcony jest stosunkom z innym sąsiadem. W pierwszym z nich omówiono zatem literatu-rę dotyczącą stosunków Rzeczypospolitej z Habsburgami, w drugim ze Szwecją, w trzecim zaś – z Rosją.

Niewątpliwie warto docenić sam pomysł poświęcenia oddzielnego rozdziału analizie dotychczasowej historiografii zamiast, jak to zazwyczaj bywa, krótkiego wyliczenia najważniejszych prac we Wstępie. Jest to element często, niestety zu-pełnie niesłusznie, niedoceniany w polskiej tradycji. Przeprowadzenie szczegóło-wej analizy dotychczasowej literatury ukazuje nie tylko znajomość tradycji his-toriograficznej przez autora i wzbogaca wiedzę czytelnika, lecz także ma istotny walor dla prowadzonych badań. Pozwala bowiem na wskazanie najistotniejszych prac poświęconych danej problematyce oraz odpowiednie zakorzenienie w trady-cji. Co jednak najbardziej istotne, umożliwia wskazanie spornych problemów lub poglądów oraz krytyczną analizę dotychczasowego dorobku nauki, a dzięki temu wyznaczenie problemów, które nie doczekały się dotychczas należytego omówie-

PIerwszy PoLsKI waza 209

nia lub wymagają powtórnego przeanalizowania. Dzięki temu element omówienia stanu dotychczasowej literatury odgrywa kluczową rolę w określeniu problemu ba-dawczego, któremu autor zamierza poświęcić uwagę. Już sam fakt zamieszczenia takiego rozdziału zasługuje zatem na pochwałę i wyrażenie nadziei, że stanie się to w dużo szerszym zakresie stałym elementem polskiej tradycji historiograficznej.

Analiza zawartości danego rozdziału zmusza jednak do konstatacji, że jego po-ziom jest, niestety, dość nierówny. Nie ulega wątpliwości, że bogactwo dotychcza-sowej literatury poświęconej danej problematyce trudno było zmieścić w wąskich ramach wyznaczonych przez objętość monografii. Chyba jednak trochę zbyt często zawarte w rozdziale pierwszym rozważania sprowadzają się do prostego wylicze-nia prac poszczególnych autorów lub ledwie kilkuwyrazowych wzmianek, przez co trudno uznać je za wyczerpujące. Jednak niektórym pracom autor poświęcił dużo więcej uwagi. Podobne dysproporcje same w sobie są oczywiście nie tylko dopuszczalne, lecz także w pełni zrozumiałe, a często i nieuniknione, pod warun-kiem jednak, że wynikają z przesłanek merytorycznych. W takim wypadku warto byłoby wszakże takie przesłanki wskazać. Pomogłoby to uchronić czytelnika przed niepotrzebnymi wątpliwościami co do doboru i stopnia wykorzystania poszczegól-nych prac. Przykładowo, w jednym akapicie dotyczącym stosunków Rzeczypospo-litej ze Szwecją w powojennej literaturze (s. 38–39) ujęto aż 11 prac, choć trzeba przyznać, że część z nich ma charakter syntez. Przy tym nieco więcej uwagi autor poświęcił jedynie poglądom Davida Norrmana. Nieco dalej zaś niedawno wydanej pracy Larsa ericsona Wolkego2 poświęcono trzy akapity na ponad półtorej strony.

Mimo tych uwag, podrozdziały poświęcone stosunkom Rzeczypospolitej z Habsburgami i ze Szwecją są interesujące i ważne poznawczo. Należy podkreślić bogactwo i różnorodność wykorzystanej przez autora literatury. Na ich tle słabiej, niestety, wypada podrozdział poświęcony stosunkom Rzeczypospolitej z Rosją. Szczególnie dotyczy to historiografii rosyjskiej, która przedstawiona jest poprzez starszą literaturę, bez uwzględnienia najnowszych badań, choć problematyka Wiel-kiej Smuty przecież cieszy się ogromnym zainteresowaniem badaczy. Tytułem przy-kładu można byłoby wymienić prace igora Tiumiencewa3, Ludmiły Morozowej4 i Wiaczesława kozliakowa5, a także ukraińskiego badacza Wasyla uljanowskiego6 .

2 L. Wolke, Jan III Waza. Władca renesansowy, Gdańsk 2011.3 И. О. Тюменцев, Смута в России в начале XVII столетия: движение Лжедмитрия II,

Волгоград 1999; idem, Русский архив Яна Сапеги 1608–1611 годов: Опыт реконструк-ции и источниковедческого анализа, Волгоград 2005.

4 Л. Е. Морозова, Смута начала ХVII в. в России глазами современников, Москва 2000; eadem, Россия на пути из Смуты. Избрание на царство Михаила Федоровича, Москва 2005 .

5 В. Н. Козляков, Михаил Федорович, Москва 2004; idem, Марина Мнишек, Москва 2005.6 В. И. Ульяновский, Россия в начале Смуты: Очерки социально-политической истории,

Киев 1993, cz. 1.

toMasz aMBrozIaK210

zbyt daleko idące wydaje się również sformułowanie o „antypolskim charakterze” radzieckiej historiografii, choć oczywiste jest jej daleko idące ideologiczne zaanga-żowanie. Polska literatura natomiast została wykorzystana dość dobrze. Pewnym niedopatrzeniem jest fakt, że ani w pierwszym rozdziale, ani w bibliografii nie zostały wskazane dwie prace Wojciecha Polaka, z których przecież autor korzy-stał w czwartym rozdziale7. Nawiasem mówiąc, dobrze byłoby sięgnąć również do jeszcze jednej pozycji tegoż autora8 .

Rozdział drugi autor poświęcił polityce zygmunta iii wobec Habsburgów au-striackich i ich roli w mocarstwowych dążeniach króla w latach 1587–1592. Jednak w rzeczywistości narrację autora zapoczątkowała, jak już wcześniej wspomniałem, śmierć Stefana Batorego. Narracja zaś została doprowadzona do zakończenia sej-mu inkwizycyjnego w 1592 r., co z punktu widzenia dynamiki stosunków zygmun-ta iii z Habsburgami i kwestii rokowań dotyczących możliwości abdykacji króla i przekazania polskiej korony któremuś z przedstawicieli tejże dynastii wydaje się zabiegiem uzasadnionym. Całość omawianego w tym rozdziale okresu podzielono na dwa krótsze podokresy. W pierwszym z nich autor omówił rywalizację króle-wicza szwedzkiego z Habsburgami o tron polski do momentu zawarcia traktatu bytomsko-będzińskiego.

Pierwszy podrozdział rozdziału drugiego podzielono z kolei na krótsze para-grafy. Pierwszy z nich poświęcono wydarzeniom od śmierci Stefana Batorego do podwójnej elekcji zygmunta iii i Maksymiliana Habsburga. koleje trzeciego bez-królewia rozpatrzono przede wszystkim przez pryzmat walki stronnictw w Rzeczy-pospolitej. Poświęcono również uwagę celom szwedzkiej polityki i możliwościom, jakie stwarzała dla obu państw elekcja zygmunta iii, a także działaniom moskiew-skiej dyplomacji i szansom kandydatury cara Fiodora iwanowicza. W paragrafie drugim zaś zamieszczone zostały rozważania dotyczące drogi do zawarcia trak-tatu bytomsko-będzińskiego. Poddano analizie zarówno działania zygmunta iii, jak i wiele innych problemów badawczych: wewnętrzne napięcia w samej Szwe-cji, związane z dążeniami karola, brata Jana iii do wzmocnienia własnej pozy-cji w państwie; postawę kanclerza wielkiego i hetmana wielkiego koronnego Jana zamojskiego; kwestię znaczenia koronacji zygmunta iii oraz bitwy pod Byczyną, a także działania habsburskiej i moskiewskiej dyplomacji.

W podrozdziale tym autor sformułował tezę, że wybór szwedzkiego następcy tronu stworzył ogromną szansę zjednoczenia Rzeczypospolitej i Szwecji. Jak się wydaje, autor podobną perspektywę ocenił jednoznacznie pozytywnie, jako leżącą

7 W. Polak, Misja gońca moskiewskiego Denisa Oładina w Rzeczypospolitej w 1613 r., „Al-manach Historyczny” 2000, t. 2, s. 75–106; idem, Nieudana misja gońca cesarskiego Jakuba Henckla von Donnersmarcka i gońca senatu Rzeczypospolitej Jana Hrydzicza do Moskwy w 1613/1614 r., „Czasy Nowożytne” 2000, t. 8, s. 137–172.

8 W. Polak, Misja posłów moskiewskich Fiodora Żeliabuskiego i Semena Matczina w Polsce w 1615 r., „Czasy Nowożytne” 2004, t. 16, s. 11–55.


w interesie obu państw. Jego zdaniem głównym spoiwem unii dynastycznej (a od momentu przejęcia władzy w Szwecji przez zygmunta iii unii personalnej) mia-ła się stać ekspansja przeciw Państwu Moskiewskiemu. Jak autor napisał, „unia personalna Szwecji, korony i Litwy dawała nadzieje na stworzenie potężnego mocarstwa sięgającego od Laponii po Morze Czarne, które dzięki połączeniu pol-sko-litewskich sił lądowych i szwedzko-fińskiej floty byłoby w stanie skutecznie przeciwstawić się wyrastającej na potęgę Rosji” (s. 61). Cel ten miał przyświecać Janowi iii od 1556 r. Jednak pokonanie i rozbiór Państwa Moskiewskiego mia-ły stać się, zgodnie z wyrażoną w zakończeniu opinią autora, jedynie wstępem do realizacji o wiele szerzej zakrojonych planów: wyniesienia Szwecji i Rzeczy-pospolitej do grona najbardziej znaczących europejskich potęg, inkorporacji Prus książęcych do Rzeczypospolitej, a nawet do objęcia przez zygmunta iii tronu ce-sarskiego. To właśnie te mocarstwowe dążenia Jana iii i jego syna, oprócz chęci przejęcia schedy po Jagiellonach, miały stać się jednym z dwóch głównych powo-dów ich zainteresowania zdobyciem polskiej korony.

Wskazane wnioski autora są dość śmiałe, zwłaszcza że polemizują z częścią opinii wcześniejszej historiografii, co zresztą zostało podkreślone w pracy. Przykła-dowo, stwierdzając, że głównym powodem zgody Jana iii na kandydowanie przez zygmunta na tron polski była nie obawa przed elekcją cara Fiodora iwanowicza, lecz „perspektywa utworzenia wspólnego frontu przeciw Rosji” (s. 80), wskazano jednocześnie, że odmienne stanowisko zajęła część wcześniejszych badaczy.

Stanowisko autora i sedno wyrażonych przezeń poglądów wynika w tym przy-padku przede wszystkim z własnej analizy i oceny wydarzeń. Jedynie na poparcie poglądu o dawnej, sięgającej jeszcze 1556 r. idei Jana iii o możliwości podjęcia wspólnych, polsko-litewsko-szwedzkich działań na rzecz przeciwstawienia się Ro-sji, przytoczono opinie dawniejszej literatury. W mniejszym stopniu i raczej w od-niesieniu do mniej kluczowych momentów posiłkowano się samym materiałem źródłowym. Jak można wywnioskować z układu materiału w pracy, pośrednim do-wodem na rzecz wiarygodności argumentacji autora są opinie pisarzy politycznych z okresu trzeciego bezkrólewia, które miały „wprost” korespondować „z mocar-stwowymi dążeniami zygmunta iii i jego ojca” (s. 81).

Niewątpliwie kwestia analizy działań podejmowanych przez aktorów politycz-nej sceny w każdym przypadku wymaga daleko idącej ostrożności w celu uniknię-cia przypisywania im celów i motywów, którymi w rzeczywistości się nie kiero-wali, a które zostały zrekonstruowane na podstawie wiedzy historycznej i projekcji późniejszych wydarzeń. Wydaje się zatem, że w omawianej pracy w niektórych przypadkach można byłoby uargumentować wysuwane twierdzenia, opierając się na szerzej wykorzystanym materiale źródłowym. Oczywiście zadanie to w przy-padku epoki wczesnonowożytnej nie należy do najłatwiejszych, wydaje się jed-nak, że podstawą argumentacji powinien stać się materiał wprost dotyczący za-chowań analizowanych postaci, zawartość bowiem polskich pism politycznych

toMasz aMBrozIaK212

jedynie w ograniczonym stopniu może świadczyć o celach szwedzkiej dyplomacji. W przypadku braku podobnego materiału (co jest niestety przypadkiem bardzo częstym w badaniach nad historią nowożytną) pośredniość dowodu warto byłoby zaznaczyć, co dałoby możliwość dodatkowej oceny zastosowanej przez autora ar-gumentacji.

Sporo uwagi autor poświęcił roli Jana zamojskiego w doprowadzeniu do wy-boru i koronacji zygmunta iii. Postać ta na kartach recenzowanej pracy jest jed-nak oceniana zdecydowanie negatywnie. Autor zarzucił zamojskiemu nieszczere poparcie dla kandydatury „Jagiellona po kądzieli”, wynikające w istocie z dążenia do przeforsowania własnej kandydatury lub wyboru któregoś z Batorych, stwier-dzając: „wszechwładny minister pragnął zostać królem Polski, dlatego od początku żywił niechęć do zygmunta iii, ponieważ ten młodszy od niego człowiek osiągnął pozycję, która – zdaniem zamojskiego – jemu się należała” (s. 88–89).

W podrozdziale drugim w drugim rozdziale pracy omówiono kwestię rokowań z Habsburgami w sprawie rzekomej, jak stwierdził autor, cesji tronu polskiego na ernesta Habsburga. Podrozdział ten został podzielony na trzy paragrafy. Pierw-szy z nich poświęcony został genezie i celowi tajnych negocjacji z Habsburgami i w zasadzie dotyczy dwóch kwestii. Po pierwsze, autor wyraźnie opowiedział się przeciw poglądowi, że zygmunt iii zdecydował się na abdykację, opuszczenie Rze-czypospolitej i wyjazd do Szwecji, polemizując w tym zakresie z częścią autorów dotychczasowej literatury. Drugą zaś poruszoną kwestią jest autorstwo propozycji scedowania przez zygmunta iii polskiej korony na rzecz Habsburgów.

Dla uzasadnienia pierwszej ze wskazanych opinii autor przytoczył wiele argu-mentów. Wyjazd zygmunta iii miałby być zatem bezcelowy, bo nie wzmacniał jego pozycji w Szwecji ani nie prowadził do rozwiązania narastających proble-mów, związanych z możliwością przejęcia korony i pełni władzy po ojcu. Autor stwierdził również, że wyjazd ten nie mógł zostać spowodowany słabością władzy królewskiej w Rzeczypospolitej ani różnicami w pozycji politycznej króla w Szwe-cji i w państwie polsko-litewskim. Według Przemysława Szpaczyńskiego, pozycja króla w systemie władzy w Rzeczypospolitej wcale nie była słaba, a ewentualnych różnic zygmunt, jako niezbyt doświadczony polityk, nie mógł dostrzegać. Autor podważył również pozostałe możliwe przyczyny podjęcia decyzji o wyjeździe do Szwecji: tęsknotę za ojczyzną, problemy finansowe oraz niechęć ze strony Jana za-moyskiego, stwierdzając jednocześnie, że „wnuk wnuka Jagiełły miał bez wątpie-nia poczucie, że jest spadkobiercą tronu swych przodków” (s. 109). Wyliczył także wiele zalet, którymi miał się cechować zygmunt iii, m.in. znajomość języków, urodę, pobożność, skromność i majestat.

z częścią argumentów autora można się oczywiście zgodzić. Rzeczywiście, wy-daje się, że pozycja ustrojowa monarchy w Rzeczypospolitej wcale nie była tak dramatycznie słaba, jak to przedstawiano w dawnej historiografii, a król, oprócz korzystania ze swych niepodważalnych kompetencji, mógł – opierając się na roz-


sądnej i długofalowej polityce – zbudować sobie w miarę oddane stronnictwo oraz solidne zaplecze polityczne i w ten sposób dodatkowo wpływać na przebieg proce-sów politycznych. Nie znaczy to jednak, że niedawno przybyły do Rzeczypospolitej monarcha musiał od razu orientować się w swych nie zawsze oczywistych możli-wościach, skoro nawet bardziej doświadczony władca, Stefan Batory, mógł utyski-wać na zakres władzy królewskiej w państwie polsko-litewskim. Mimo wszystko wątpliwe wydaje się również twierdzenie, że zygmunt miałby dostrzegać zaledwie „w niewielkim stopniu [...] kontrast władzy monarszej w Szwecji i w Rzeczypo-spolitej” (s. 106). Nawet zakładając niewielkie doświadczenie młodego króla, ra-czej rozumiał on, że pozycja jego ojca w Szwecji różni się istotnie od tej, którą oferował mu system władzy w Rzeczypospolitej. Nie bardzo wiadomo również, w jaki sposób o fałszywości poglądu o podjęciu przez zygmunta decyzji o wy-jeździe do Szwecji miałyby świadczyć wymienione przez autora osobiste przy-mioty króla, takie jak znajomość języków lub uroda, oprócz rzecz jasna ogólnego przekonania o istotnych zaletach młodego monarchy, wyrażonego zresztą przez autora w stwierdzeniu, że zygmunt iii miał być „królem w każdym calu” (s. 108). Możliwe oczywiście, że wspomniany ustęp jest jedynie osobistą charakterystyką zygmunta iii i nie ma na celu poparcia twierdzenia o niepodjęciu przezeń decyzji o wyjeździe do Szwecji. W takim wypadku dobrze byłoby jednak zmienić miejsce wspomnianej charakterystyki w strukturze wywodów autora, gdyż umiejscowienie jej w analizowanym paragrafie może być nieco mylące.

Drugą poruszoną w obrębie drugiego paragrafu w drugim rozdziale kwestią jest, jak już wspomniałem, autorstwo propozycji cesji tronu polskiego przez zyg-munta iii na rzecz któregoś z Habsburgów. Autor stwierdził, że propozycję re-zygnacji z polskiej korony jako pierwsi złożyli Janowi iii sami Habsburgowie, jeszcze w okresie podwójnej elekcji. Oferta zrzeczenia się przez zygmunta tronu na rzecz ernesta Habsburga miała być natomiast, zdaniem autora, intrygą, uknu-tą przez znajdujących się w otoczeniu młodego władcy Szwedów, a konkretnie przez Gustawa i erika Brahe, w pewnym stopniu może również przez Annę Wa-zównę. Celem tej intrygi miało być skłonienie Habsburgów do ratyfikacji trakta-tu bytomsko-będzińskiego, uznania utraty przez Maksymiliana Habsburga praw do polskiego tronu oraz niezawierania sojuszu z carem Fiodorem iwanowiczem przeciw Rzeczypospolitej i Szwecji. zdaniem autora, podobne metody, polegają-ce na nęceniu partnerów mało realnymi obietnicami, stosowane były przez dyp-lomację szwedzką stale.

W drugim podrozdziale w rozdziale drugim szczegółowej analizie poddano cele, przebieg i następstwa zjazdu zygmunta iii i jego ojca Jana iii w Rewlu we wrześniu i październiku 1589 r. oraz jego wpływ na stosunki z Habsburgami i losy propozycji cesji tronu. Autor omówił również pogłoski o mającej nastąpić ucieczce zygmunta iii z Rewla do Szwecji. Według Przemysława Szpaczyńskiego infor-macje te były z gruntu fałszywe i stały w sprzeczności z samym celem zjazdu oraz

toMasz aMBrozIaK214

z podjęciem rokowań z Habsburgami, były jednak z premedytacją wykorzystywane przez Jana zamoyskiego do oczerniania króla. Sam przebieg zjazdu dodatkowo po-twierdza, zdaniem autora, fakt, że pomysł rokowań z Habsburgami nie zrodził się w Sztokholmie, lecz wśród otaczających zygmunta iii w Rzeczypospolitej Szwe-dów, a Jan iii nawet o nim nie wiedział. Co ciekawe, autor jednocześnie stwierdził, że „zjazd dowiódł wątłości sojuszu północnego u samych podstaw, to jest zarówno w ostrzu skierowanym przeciw Rosji, jak i w unii dwóch królestw pod rządami wspólnego władcy” (s. 125). Jeśli zatem trzymać się tej opinii (podkreślmy, że wy-rażonej przez samego autora), to na realność opisywanych w recenzowanej pracy „mocarstwowych dążeń” Jana iii i jego syna należałoby spojrzeć z pewną dolą krytycyzmu.

W trzecim podrozdziale w rozdziale drugim omówione zostały przyczyny, prze-bieg i skutki sejmu inkwizycyjnego. Autor zdecydowanie broni działań i postawy zygmunta iii, odrzucając oskarżenia, że prowadzenie rozmów i nawet utworzenie projektu układu, podpisanego przecież przez ernesta, miałoby działać na szkodę Rzeczypospolitej. Analizując jego szczegółowe warunki, autor stwierdził, że „wol-ność, swoboda elekcji, suwerenne prawa szlachty koronnej i litewskiej zostały tu wszak w pełni uszanowane” (s. 133), czego dowodem miało być zastrzeżenie, że układ wejdzie w życie pod warunkiem zgody sejmu. Jednak nieco dalej (s. 152) sam autor, powołując się na Artykuły henrykowskie, przyznał, że „według obo-wiązującego wówczas w Rzeczypospolitej prawa cesja tronu była niemożliwa”. za winnego zaś niepotrzebnego zaostrzania sytuacji politycznej uznał autor Jana zamoyskiego, usiłującego „skłócić króla z Habsburgami” oraz ze szlachtą, a tak-że samych Habsburgów, nazywając ujawnienie treści rokowań „osobliwą formą zemsty” (s. 144) na królu, który „nawet w intrygach był uczciwy wobec szlachty i Rzeczypospolitej” (s. 146). W zakończeniu rozdziału autor jeszcze raz podkreślił, że rokowania z Habsburgami to jedynie „polityczna intryga, zainicjowana i prowa-dzona przez szwedzkich dworzan zygmunta iii” (s. 153), naturalna dla wychowa-nego w Szwecji króla.

Rozdział trzeci poświęcony został analizie stosunków ze Szwecją w latach 1592–1618, przede wszystkim przez pryzmat zabiegów zygmunta iii o przejęcie, utrzymanie i odzyskanie tronu szwedzkiego. Rozdział został podzielony na dwa podrozdziały, z których pierwszy dotyczy funkcjonowania unii personalnej między Rzeczpospolitą a Szwecją po śmierci Jana iii. Podrozdział ten podzielono na dwa paragrafy. W pierwszym przedstawiono okoliczności koronacji i przejęcia władzy w Szwecji przez zygmunta iii. Omówiono zatem rezultaty sejmu z 1593 r., prze-bieg podróży do Szwecji i politykę stryja zygmunta iii, karola. Przedstawiono również postanowienia synodu w uppsali z lutego-marca 1593 r. oraz sposób za-rządzania państwem pod nieobecność monarchy.

W drugim paragrafie trzeciego rozdziału omówione zostały źródła konfliktu między zygmuntem iii a jego stryjem karolem oraz przebieg zbrojnej wyprawy


króla do Szwecji i okoliczności utraty przezeń tronu. Przedstawiono niezbyt ko-rzystną dla zygmunta iii sytuację zarówno wewnątrz samej Szwecji, jak i na are-nie międzynarodowej, a także przebieg nieudanej wyprawy do ojczyzny w 1598 r. i w konsekwencji detronizację króla. Autor wyraził przekonanie, że o nietrwało-ści unii pomiędzy Szwecją a Rzeczypospolitą zadecydowały nie istotne różnice pomiędzy państwami, które zdaniem Szpaczyńskiego miałyby znaczenie dopiero w przypadku unii realnej, lecz polityka księcia karola, dążącego „coraz wyraźniej do przejęcia korony” i odwołującego się przy tym do „demagogicznych wręcz ha-seł” (s. 164). Natomiast detronizacja króla oznaczała, zdaniem autora, „otwarcie sobie przez Szwedów drogi do ekspansji w inflantach” (s. 183). Nie do końca zga-dza się to więc z wcześniejszą, przytoczoną tu, opinią autora, że już zjazd w Rew-lu „dowiódł wątłości sojuszu północnego u samych podstaw” (s. 125), gdyż albo sama koncepcja sojuszu lub unii personalnej była z gruntu „wątła”, albo była oparta na realnych podstawach, a o jej przekreśleniu zadecydowała jedynie polityka ka-rola Sudermańskiego.

W podrozdziale drugim w rozdziale trzecim scharakteryzowany został przebieg konfliktu między Rzecząpospolitą a Szwecją w latach 1600–1618. Podrozdział ten został podzielony na trzy paragrafy. Pierwszy poświęcono działaniom wojennym w inflantach w latach 1600–1605, do bitwy pod kircholmem. W jego obrębie scha-rakteryzowano sytuację międzynarodową Rzeczypospolitej w momencie wybuchu konfliktu oraz przebieg i rezultaty sejmu z 1600 r. Omawiając inkorporację esto-nii do Rzeczypospolitej, autor nazwał „nieporozumieniem” pogląd, że to właśnie ten akt zygmunta iii sprowokował Szwedów do ataku na inflanty, stwierdzając, że podstawowe znaczenie w tym względzie miało rozejście się bez uchwał sejmu w 1600 r. i wskazując, jak się wydaje słusznie, o wiele głębsze przyczyny konflik-tu. Następnie równorzędnie przedstawił przebieg działań wojennych i zmagania sejmowe o finansowanie kampanii militarnych, nieco więcej miejsca poświęcając omówieniu sejmu z 1605 r. za główną przyczynę niepowodzeń autor uznał chro-niczny brak środków, wynikający z niechęci szlachty do partycypowania w kosz-tach działań wojennych, a także postawę opozycji pod wodzą zamoyskiego. kanc-lerz został oskarżony m.in. o prywatę w trakcie prowadzenia kampanii w inflantach oraz o zerwanie sejmu z 1605 r. z powodu braku nadań dla niego samego oraz dla jego klienteli.

W paragrafie drugim omówiony został przebieg rokoszu zebrzydowskiego. Szpaczyński niezwykle krytycznie ocenił ów fenomen. Już samo użycie nazwy „rokosz zebrzydowskiego” zamiast „rokosz sandomierski” wydaje się wskazywać na stanowisko autora, według którego „w buncie zainicjowanym przez magnatów średnia szlachta liczyła się w minimalnym stopniu” (s. 213). Rokosz, jego zdaniem, był więc ruchem części magnaterii, powodowanej przede wszystkim osobistymi in-teresami i urazami („magnackich kandydatów na oligarchów”, s. 221; „fałszywych przywódców magnackiej opozycji”, s. 231). zarzuty rokoszan wobec zygmunta iii

toMasz aMBrozIaK216

autor uznał za nieuzasadnione, demagogiczne i często sprzeczne (s. 220–221) oraz za pomówienia i oszczerstwa (s. 227). W trakcie rokoszu miał się przy tym ujawnić „ostry konflikt pomiędzy mocarstwowymi dążeniami króla a obawami i komplek-sami szlachty” (s. 229).

W paragrafie trzecim w rozdziale trzecim scharakteryzowano przebieg kon-fliktu w latach 1605–1618, tj. do zawarcia rozejmu, podpisanego przez komisarzy Rzeczypospolitej w obozie pod karkus, a przez przedstawicieli Szwecji w Tols-burgu. zwięźle przedstawiono przebieg działań militarnych do momentu zawarcia rozejmu w 1611 r. oraz kwestię dalszego prowadzenia wojny na kolejnych sej-mach, nieco więcej uwagi poświęcając kampanii z lat 1617–1618. Ta część pracy ma charakter raczej faktograficzny, mniej miejsca zajmują w niej opinie autora na temat polityki zygmunta iii. Warto jednak odnieść się do stwierdenia zawartego na s. 236. Charakteryzując propozycję biskupa chełmińskiego Jana kuczborskiego dotyczącą skierowania kozaków do Szwecji, co zdaniem pomysłodawcy „mogło-by zaś przez Szwecję do Moskwy [doprowadzić]”, autor stwierdził, że świadczy ona o tym, iż głównym celem w polityce zygmunta iii wcale nie było odzyskanie tronu szwedzkiego. Wydaje się jednak, że ciężko na podstawie tej propozycji, wy-rażonej przecież przez biskupa chełmińskiego, nawet jeśli dość bliskiego królowi, wysnuwać zbyt daleko idące wnioski.

Rozdział czwarty omawianej pracy poświęcono imperialnym dążeniom zyg-munta iii wobec Rosji w latach 1592–1618. Rozdział ten składa się z dwóch pod-rozdziałów. Pierwszy z nich dotyczy analizy stosunków Rzeczypospolitej z Pań-stwem Moskiewskim na przełomie Xvi i Xvii w., obejmując faktycznie okres od 1592 r. do zawarcia szwedzko-moskiewskiego układu w Wyborgu w 1609 r. Pod-rozdział ten został dodatkowo podzielony na dwa paragrafy. W pierwszym z nich przedstawione zostały koncepcje zjednoczeniowe Rzeczypospolitej i Państwa Mo-skiewskiego, a narracja, w tytule założona do 1603 r., w praktyce została doprowa-dzona przez autora do 1602 r. Należy przy tym zauważyć, że do 1597–1598 r. jest ona prowadzona przez pryzmat działań dyplomacji habsburskiej, po czym dopiero autor przeszedł do analizy stosunków Rzeczypospolitej z Moskwą, omawiając sy-tuację związaną ze śmiercią Fiodora iwanowicza oraz poselstwo polsko-litewskie pod wodzą Lwa Sapiehy z 1600 r. Dziwi nieco określenie polityki Borysa Goduno-wa jako „pokrętnej”, wyrażone w związku z prowadzonymi przezeń równoległymi negocjacjami dotyczącymi wydania za mąż własnej córki, kseni (s. 269). Ciężko chyba czynić carowi zarzut z tego, że chciał jak najlepiej wykorzystać możliwości, jakie mogło przynieść mu małżeństwo córki, będące wszak istotnym instrumentem polityki. Wydaje się wręcz, że w danej sytuacji postępowanie cara było jak najbar-dziej zrozumiałe. Paragraf kończy się omówieniem starań o zaprzysiężenie przez zygmunta iii zawartego przez poselstwo rozejmu i krótką wzmianką o niedokoń-czonych negocjacjach w sprawie małżeństwa kseni, prowadzonych przez Borysa Godunowa z Danią i Hohenzollernami.


Paragraf drugi w omawianym podrozdziale poświęcono opisowi przebiegu i skutków pierwszej oraz, nieujętej w tytule, drugiej dymitriady. Narracja została przez autora doprowadzona do zawarcia szwedzko-rosyjskiego układu w Wybor-gu, co wydaje się cezurą jak najbardziej słuszną. Omówione zostało więc zabój-stwo Dymitra iwanowicza oraz pojawienie się „cudownie ocalonego” carewicza w Rzeczypospolitej.

Charakteryzując stanowisko Jana zamoyskiego wobec „sprawy Dymitra”, autor oskarżył kanclerza o prywatę, stwierdzając, że wyrażony przezeń brak akceptacji dla poparcia Samozwańca brał się „stąd, iż na granicy z Rosją nie posiadał żadne-go starostwa tak ważnego jak Dorpat zagrożony przez Szwedów czy Szarogród najeżdżany przez Tatarów” (s. 274). Warto byłoby jednak zwrócić uwagę, że o ileż dosadniej wizją prywatnych korzyści kierowali się popierający Samozwańca Wi-śniowieccy lub Jerzy Mniszech. Nawiasem mówiąc, jedna z wypowiedzi Mniszcha posłużyła za ilustrację skierowanych przeciw Rzeczypospolitej inicjatyw Borysa Godunowa. O ile można zgodzić się z oceną, że podejmowane przez Godunowa kroki nie były na rękę zygmuntowi iii, o tyle użyty przy tym argument jest chy-ba niezbyt przekonujący. Trudno bowiem posądzać o obiektywność wypowiedź człowieka osobiście zaangażowanego w wymierzoną wprost w Godunowa „im-prezę”. Autor nie do końca zgodził się również z opinią o zdecydowanym oporze szlachty przeciw zaangażowaniu się w „awanturę” na Wschodzie. Rzeczywiście, jej stanowisko było dość zróżnicowane, nie można jednak zaprzeczyć, że znajduje-my przykłady wyraźnego oporu przeciw popieraniu Dymitra. Należałoby z pewną dozą krytycyzmu spojrzeć również na przywołany przez autora przykład sejmu z 1605 r., skoro w trakcie jego obrad napięcie w stosunkach wewnętrznych przesło-niło mimo wszystko kwestie polityki zagranicznej.

W dalszej części danego ustępu omówiono przebieg wyprawy Samozwańca i jego krótkie panowanie, kierowany przez Szujskich przewrót oraz rządy Wasy-la iv. Autor wyraził przekonanie, że to dopiero śmierć Dymitra Samozwańca, a nie jego wkroczenie w granice Państwa Moskiewskiego było początkiem Smuty. Opi-nia ta wydaje się jednak nie do końca trafna. Wystąpienie Samozwańca jest dość powszechnie przyjmowane w nauce, nie tylko rosyjskiej, jako początek Smuty i ma to chyba uzasadnienie merytoryczne. Przecież właśnie pojawienie się w 1604 r. zor-ganizowanej siły politycznej kwestionującej legitymizację dotychczasowej władzy uruchomiło wiele procesów konstytuujących zjawisko, które otrzymało w literatu-rze nazwę „Smuty”. Przy okazji trzeba również zwrócić uwagę na wyrażoną nieco dalej opinię o „przyjętej periodyzacji”, według której za koniec Smuty uważa się wybór i koronację Michaiła Romanowa (s. 330). W rzeczywistości, choćby w ro-syjskiej literaturze, kwestia zakończenia Smuty wcale nie jest jednoznaczna i wiele badaczy przesuwa tę granicę na 1614, 1616 lub na 1618 (1619) r.9 Warto również

9 Tak choćby: Д. В. Лисейцев, Смутное время: происхождение, содержание и хроноло-

toMasz aMBrozIaK218

doprecyzować informację (s. 287), że Dymitr Samozwaniec ii „zyskał przydomek »łże-Dymitr«”. W rosyjskiej historiografii przydomek ten zyskał pierwszy z Sa-mozwańców, drugi z nich zaś nosi przydomek łżedymitr ii. Nawiasem mówiąc, trzeci z „cudownie ocalonych” Dymitrów (odpowiednio zresztą do polskiej tra-dycji określania kolejnych Samozwańców) nosi w rosyjskiej tradycji przydomek łżedymitr iii. Trudno również zgodzić się z opinią, że szwedzko-rosyjski układ w Wyborgu „był równoznaczny z zerwaniem rozejmu” (s. 291) pomiędzy Rze-cząpospolitą a Państwem Moskiewskim. Oczywiście, układ skierowany był prze-ciw państwu polsko-litewskiemu, lecz pozostawał w granicach zwykłych posunięć dyplomatycznych. Trudno zaś w ten sposób tłumaczyć rozpoczęcie planowanej przecież wcześniej przez zygmunta iii (co zresztą sam autor nieco dalej przy-znał) interwencji, do której podjęcia zawarcie układu stało się jedynie pretekstem.

W podrozdziale drugim rozdziału czwartego omówiony został przebieg wojny Rzeczypospolitej z Państwem Moskiewskim w latach 1609–1618 i podejmowane w jej trakcie próby mediacji ze strony Habsburgów. Podrozdział ten został podzie-lony na trzy paragrafy, z których pierwszy poświęcony został przedstawieniu gene-zy konfliktu oraz opisowi początkowych działań militarnych. Autor, zgodnie z ideą przedstawioną już wielokrotnie na łamach swej pracy, głównej przyczyny wojny upatrywał w mocarstwowych dążeniach zygmunta iii, przejawianych od początku panowania. Podejmowane w jego trakcie próby ułożenia poprawnych stosunków z Państwem Moskiewskim, a nawet zawarcia z nim unii, uważał zaś jedynie za pró-by „sparaliżowania” przeciwnika. Natomiast jeśli chodzi o bardziej bezpośrednie przyczyny podjęcia interwencji, autor, jak się wydaje słusznie, wskazał na spodzie-waną łatwość podboju ze względu na chaos wewnątrz Rosji oraz sukcesy pierw-szego z Samozwańców. Wymienił również chęć zajęcia przez zygmunta iii tronu carskiego lub osadzenia na nim swego syna. Niebyt przekonujące jest natomiast użycie jako dowodu podobnych dążeń poezji politycznej, która ma oczywiście określoną wartość źródłową, lecz należy być niezwykle ostrożnym w rekonstru-owaniu z jej pomocą rzeczywistych intencji uczestników wydarzeń politycznych.

W drugim paragrafie omówiony został przebieg konfliktu do momentu kapitu-lacji polsko-litewskiej załogi na kremlu. Przedstawione zostały negocjacje mię-dzy stroną polsko-litewską a obozem Dymitra Samozwańca ii oraz postanowie-nia układu, zawartego z bojarami przez Stanisława Żółkiewskiego. Autor oskarżył hetmana polnego o zbytnią ustępliwość wobec strony moskiewskiej, stwierdzając, że „po odniesionym zwycięstwie nie powinien był dopuścić, aby to strona prze-grana podyktowała mu warunki układu” (s. 306). Warto jednak zastanowić się, czy mniej kompromisowa postawa i ewentualne narzucenie bojarom dalej idących ograniczeń miały szanse stać się podstawą do stworzenia trwałego ośrodka władzy

гические рамки понятия, „Сборник Русского исторического общества” 2003, t. 8 (156), s. 318–328.


i czy po zniknięciu lub choćby ograniczeniu (nieuniknionym przecież) militarnej obecności Rzeczypospolitej w Moskwie porozumienie nie zostałoby od razu obalo-ne. Przecież nawet ta kompromisowa propozycja Żółkiewskiego miała faktycznie raczej niewielkie szanse na realizację. Autor również odpiera zarzuty o popełnieniu przez zygmunta iii błędów w trakcie negocjacji oraz po zdobyciu Smoleńska. Dość szczegółowo przedstawił przebieg sejmu z 1611 r. O zaprzepaszczenie owoców zwycięstwa autor oskarżył szlachtę, która jego zdaniem „tanim kosztem” chciała zakończyć wojnę i „szukała wykrętów, by uniknąć ciężarów podatkowych”. Sytua- cję tę przyrównał do „zmarnowanego zwycięstwa pod Grunwaldem” (s. 320).

Paragraf trzeci Przemysław Szpaczyński poświęcił podejmowanym przez Habsburgów próbom mediacji pomiędzy Rzecząpospolitą a Państwem Moskiew-skim w latach 1612–1618. Omówił kolejne inicjatywy dyplomatyczne w trójkącie Rzeczpospolita–Rosja–Habsburgowie oraz krótko przedstawił przebieg i rezultaty kolejnych sejmów. Autor ponownie wyraził opinię, że to właśnie szlachta, niepo-zwalająca na uchwalenie podatków, trwoniła potencjał Rzeczypospolitej i zaprze-paściła możliwe sukcesy. Analizując sejm z 1618 r., autor bronił zygmunta iii przed oskarżeniami, że to właśnie polityka króla doprowadziła do braku spodziewanych rezultatów sejmu. Jednocześnie stwierdził, że „postawa króla nie miała tu jednak żadnego znaczenia z uwagi na fakt, iż sejmiki przedsejmowe podjęły już decyzję w sprawie uchwał podatkowych i sposobu zakończenia wojny” (s. 343), w przypi-sie 648 podkreślając, iż „podatki uchwalano na sejmikach przedsejmowych”.

Niestety, z opinią tą (szczególnie z poglądem wyrażonym w przypisie) katego-rycznie nie można się zgodzić. Bywało oczywiście, że o podatkach decydowały czasem sejmiki, jednak raczej nie przedsejmowe, lecz relacyjne. Sam zygmunt iii potrafił również zwoływać sejmiki bez zwołania sejmu właśnie w celach podat-kowych, za co był zresztą krytykowany przez szlachtę. Głównym i podstawowym organem decydującym o podatkach pozostawał jednak sejm, a nie sejmiki, samo zaś negatywne stanowisko sejmików nie przesądzało przecież o nieuniknionym fiasku sejmu. i odwrotnie, nawet zgoda sejmików na podatki nie przesądzała o uchwaleniu ich na sejmie, co jednak pozostawało jedną z jego najistotniejszych kompetencji.

W zakończeniu w syntetycznej formie autor recenzowanej książki zawarł głów-ne wnioski, do których doszedł na podstawie przedstawionych we wcześniejszych rozdziałach rozważań. W zasadzie zostały już one przedstawione przy omawianiu treści poszczególnych rozdziałów. Nie oznacza to jednak, że jest to mniej intere-sująca lub pozbawiona wartości część pracy. Jest wręcz przeciwnie, warto bowiem pochwalić autora za przemyślany układ treści zakończenia, które nie zostało, jak to niestety często bywa, ograniczone do krótkiego podsumowania lub antycypacji dalszego procesu dziejowego. Przedstawione w tej części pracy wnioski są logicz-nym zwieńczeniem dokonanej przez autora analizy, nawet jeśli niektóre z nich wy-dają się zbyt daleko idące.

toMasz aMBrozIaK220

W całej publikacji widać wyraźną tendencję do „rehabilitacji” postaci zygmun-ta iii w oczach czytelnika. Tendencji tej zresztą autor wcale nie ukrywał i wprost ją wyraził we Wstępie. Na s. 8–9 bowiem stwierdził: „Tendencję w historiografii polskiej do przeciwstawienia się utartym poglądom na temat zygmunta iii i prowa-dzonej przez niego polityki za słuszną uważa coraz więcej współczesnych history-ków, przede wszystkim, co zrozumiałe, polskich [...], ale i obcych [...], wskazując na szereg pozytywnych cech oraz słusznych działań i zamierzeń króla. Niniejsze opracowanie wpisuje się w ten nurt w całej swej rozciągłości”. Tendencja ta prze-jawia się zresztą również i w innych miejscach. Przykładowo, rozpatrując sposób widzenia przez Ryszarda Szmydkiego roli czynnika religijnego w działalności zyg-munta iii, autor napisał o „gombrowiczowskiej gębie”, polegającej na „fałszywych oskarżeniach o fanatyzm” wobec władcy, którego sam badacz uznał za „wyjątkowo tolerancyjnego jak na ówczesne czasy” (s. 30).

innym ważnym twierdzeniem zawartym w recenzowanej pracy jest zasadnicza obrona koncepcji, że zygmunt iii był przede wszystkim przedstawicielem dynastii Jagiellonów (po kądzieli), a nie Wazów. Autor bowiem uznał, że „od ponad dwu-dziestu lat w świadomości historycznej społeczeństwa polskiego utrwala się błędne przekonanie, że zygmunt iii, Władysław iv i Jan kazimierz to przede wszystkim Wazowie, Szwedzi, królowie obcej i wrogiej Rzeczypospolitej dynastii” (s. 17). Tendencja ta przejawia się w wielu miejscach w tekście pracy. zygmunt iii bo-wiem bardzo często nazywany jest „Jagiellonem po kądzieli”, praktycznie nigdy zaś „Wazą”, co jest zresztą zabiegiem celowym i expressis verbis wyrażonym we Wstępie (s. 16–17). Pogląd, że w osobie zygmunta iii faktycznie nastąpiło prze-dłużenie panowania dynastii Jagiellonów, jest również wyrażany w poszczegól-nych rozdziałach, przede wszystkim w pierwszym. Przykładowo, na s. 84–85 autor stwierdził, że „walka o tron dla zygmunta była walką o Polskę jagiellońską, a poto-mek Jagiellonów, będący jednocześnie szwedzkim dynastą i dążący do podporząd-kowania sobie Rosji, miał niepowtarzalną szansę na powtórzenie, i to na znacznie większą skalę, fenomenu jagiellońskiego sprzed wieku, kiedy to przedstawiciele polsko-litewskiej dynastii zasiadali równocześnie na czterech tronach europy”.

Oczywisty fakt, że zygmunt iii był synem katarzyny Jagiellonki i wnukiem zygmunta Starego, nie podlega, rzecz jasna, dyskusji. Warto tu jednak postawić pytanie, czy w niektórych miejscach pracy autor nie zasugerował się jednak nie-co schematami propagandy, szczególnie z okresu trzeciego bezkrólewia, głoszącej istnienie „swojego”, jagiellońskiego pretendenta do tronu, mającej w istocie uza-sadnić kandydaturę i wybór zygmunta iii. Równie oczywisty jest przecież fakt, że był zygmunt Jagiellonem jedynie po kądzieli, po mieczu zaś Wazą, synem króla szwedzkiego, a to właśnie pochodzenie w linii męskiej pozostaje w literaturze de-cydującym wyznacznikiem przynależności do danej dynastii.

z drobniejszych uwag należałoby wskazać pewną nieścisłość, związaną z za-wartym na s. 68 stwierdzeniem, że poseł cesarski „oprócz listu do cara przekazał


oddzielne pisma Habsburga do wpływowych bojarów, takich jak Andriej i Wasyl Szczełkanow oraz wielkorządca Borys Godunow”. Po pierwsze, najczęstszą formą nazwiska braci jest jednak „Szczełkałow”10. Po drugie, bracia nigdy nie należeli do bojarów, byli zaledwie dumnymi diakami. Młodszy z braci Szczełkałowów, Wasyl, nominację na wyższy czyn otrzymał dopiero od Dymitra i Samozwańca, przy czym został zaliczony nie do bojarów, lecz jedynie do okolniczych. Nawiasem mówiąc, pojawiające się również w innych miejscach pracy określenie „wielkorządca”, sto-sowane przez autora wobec Borysa Godunowa, należy potraktować jako skrót myś- lowy. Formalnie rzecz biorąc, podobne stanowisko oczywiście nie istniało, Godu-now zaś po prostu sprawował faktyczne rządy w Państwie Moskiewskim w okresie panowania cara Fiodora iwanowicza.

Na s. 211 autor stwierdził natomiast, że odzyskanie władzy w Szwecji przez zygmunta iii w 1605 r. miałoby umożliwić „we wspólnym sojuszu podporządko-wanie Rosji”. Nie bardzo wiadomo, dlaczego akurat w sytuacji międzynarodowej, która istniała w 1605 r., z Dymitrem Samozwańcem na carskim tronie, zygmunt iii miałby planować wyprawę w celu podporządkowania Rosji. Dziwi to tym bardziej, że na kolejnej stronie sam autor zauważył, iż w swojej instrukcji na sejmiki przed sejmem z 1606 r. król „powoływał się na przyjaźń z carem Dymitrem i i wyrażał nadzieję, że w wojnie z uzurpatorem [karolem Sudermańskim] będzie mógł liczyć na jego pomoc” (s. 212).

Na s. 72 autor zauważył, że w czasie elekcji w 1587 r. Litwini utworzyli odrębne koło, „chcąc zamanifestować swój protest wobec podziału w koronie”. W rzeczy-wistości utworzenie tego koła nie miało na celu godzenie koroniarzy, lecz zamani-festowanie własnej odrębności i równorzędności jako drugiego, obok korony, pod-miotu politycznego w Rzeczypospolitej11. Odnośnie do kwestii litewskich, należy również zauważyć, że niezbyt uprawnione wydaje się zawarte na s. 224 stwierdze-nie, że „Radziwiłłowie poróżnieni z hetmanem Chodkiewiczem [...] reprezentowali tendencje separatystyczne na Litwie”. Mówienie bowiem w tym przypadku o „se-paratyzmie” Radziwiłłów jest stwierdzeniem zbyt daleko idącym.

Oczywistą omyłką jest umieszczenie w bibliografii pracy Anny Filipczak-kocur, Sejmik średzki za Wazów 1587–1668. Chodzi rzecz jasna o monografię, poświęconą sejmikowi sieradzkiemu, a nie średzkiemu. Równie oczywistą omyłką pisarską jest zawarta w przypisie 126 na s. 173 forma „J. Mochyła” zamiast ogólnie przyjętej

10 С. В. Шишков, Дьяк Андрей Яковлевич Щелкалов: Опыт реконструкции политической биографии, диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук, Москва 2002; Н. М. Рогожин, Братья Щелкаловы, w: „Око всей великой России”: Об истории русской дипломатической службы XVI–XVII веков, red. Е. В. Чистякова, oprac. Н. М. Рогожин, Москва 1989, s. 71–92; idem, У государевых дел быть указано, Москва 2002, s. 86–95.

11 H. Lulewicz, Gniewów o unię ciąg dalszy: stosunki polsko-litewskie w latach 1569–1588, Warszawa 2002, s. 379.

toMasz aMBrozIaK222

formy nazwiska „Mohyła”, ewentualnie „Mohiła”, zawartej w „Archiwum Domu Sapiehów”, do którego odwołuje się w tym miejscu autor.

Nieco dziwi tendencja do spolszczania formy imienia w przypadku imion ro-syjskich, przy czym zarówno w przypadku autorów prac historiograficznych, jak i osób występujących w tekście monografii. Spotykamy więc np. „Mikołaja” za-miast „Nikołaja” karamzina (s. 41), „Mikołaja” kostomarowa (s. 42), a także diaka „Tomasza” (zamiast „Fomy”) Drużynę Pietelina (s. 69). zabieg ten jednak nie jest stosowany konsekwentnie, bo np. starszy z braci Szczełkałowów jest nazywany w tekście „Andriejem”, a nie „Andrzejem” (s. 68). Co więcej, zabieg spolszczenia imion nie jest zwykle stosowany wobec innych osób o zagranicznym pochodze-niu. imię czeskiego historyka vaclava Tomka nie zostało zmienione na „Wacława” (s. 18), a niemiecki badacz Joseph Schweizer pozostał „Josephem” właśnie, a nie „Józefem” (s. 21). Jeśli zaś chodzi o osoby występujące w tekście pracy, można podać przykład wrocławskiego sędziego nadwornego Heinricha Heugla (s. 68), którego imię również nie zostało poddane zabiegowi spolszczenia (na „Henryk”).

Wskazane drobne mankamenty nie mogą mieć oczywiście kluczowego znacze-nia dla oceny całości pracy. Warto jeszcze raz podkreślić czytelną i przemyślaną konstrukcję monografii. Praca, ze względu na oczywiste fizyczne ograniczenia i szerokość podjętej problematyki, nie może rzecz jasna pretendować do wyczerpa-nia tematu. Wydaje się jednak, że nie było to intencją autora, dla którego ważniej-sze było chyba otwarcie dyskusji wokół oceny osoby zygmunta iii i prowadzonej przezeń polityki. Cel ten monografia spełnia w zupełności, autor bowiem nie ucie-ka od wyrażania wyrazistych, czasem dość daleko idących sądów. z częścią wywo-dów można, oczywiście, polemizować. Dzięki temu otwiera się jednak przestrzeń do naukowej dyskusji.


aNdrzeJ KaMIeńsKIPozNań

JaK NIe NaLeży PrzedstawIać PostaNowIeń seJMIKów KoroNNyCH

Problematyka tej bardzo obszernej książki1 nie jest nowa. Większość roztrząsa-nych w niej zagadnień ma już bogatą literaturę. Działalność sejmików koronnych z lat panowania Michała korybuta Wiśniowieckiego była już omawiana przez wie-lu autorów, lecz czynili to oni przy okazji pisania na temat poszczególnych sej-mów, sejmików, konfederacji, analizowania postaw politycznych szlachty wybra-nych ziem i województw, a także badań nad instytucją pospolitego ruszenia i grupą szlachty wygnańców ze wschodnich kresów Rzeczypospolitej.

Trzeba wyraźnie stwierdzić, że Jacek kaniewski postawił przed sobą bardzo ambitne zadanie. zdecydował się bowiem na wysunięcie na pierwszy plan wszyst-kich sejmików koronnych obradujących w czasach panowania Michała korybuta Wiśniowieckiego i ukazanie zachodzących wówczas zjawisk kryzysowych oraz problemów przez pryzmat zapadających na tych zgromadzeniach postanowień.

Podstawę źródłową omawianej książki stanowią wydane drukiem akta sejmiko-we, diariusze, pamiętniki oraz materiały rękopiśmienne. Autor objął kwerendą 12 bibliotek i 8 archiwów, w tym dwa zagraniczne (Lwów i kijów). Rzetelność tych poszukiwań budzi pewne zastrzeżenia. Autor bowiem dotarł tylko do części lau-dów i instrukcji sejmików województw wołyńskiego, bracławskiego, czernihow-skiego i kijowskiego z fondów przechowywanych obecnie w Centralnym Państwo-wym Archiwum Historycznym ukrainy w kijowie. Pominął natomiast całkowicie zbiory Narodowego Historycznego Archiwum Białorusi w Mińsku, choć mieszczą się tam księgi sądów grodzkich z terenu Podlasia (fondy 1706, 1708, 1712, 1715,

1 Na marginesie pracy: Jacek kaniewski, Sejmiki koronne wobec problemów wewnętrznych Rzeczypospolitej za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669–1673), Wydaw-nictwo uniwersytetu Śląskiego, katowice 2014, ss. 784.

aNdrzeJ KaMIeńsKI224

1726). informacje na ten temat mógł znaleźć chociażby w ósmym tomie Urzęd-ników dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku2. Trzeba jednak przyznać, że Ja-cek kaniewski starał się wypełnić tę lukę kwerendą przeprowadzoną w Archiwum Państwowym w Lublinie w zespole Archiwum Woronieckich z Huszlewa, gdzie w niewielkim zbiorze akt sejmikowych z Podlasia natrafił na kilka laudów ziemi mielnickiej (zob. s. 706, przypisy 752–755).

zarzut pobieżnego zapoznania się z materiałem źródłowym dotyczy także ar-chiwów krajowych. W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie autor pominął tom 25 Libri Legationum z instrukcjami dla posłów wyprawianych z po-szczególnych ziem i województw koronnych do króla Michała. Nie sięgnął rów-nież po przechowywane tam księgi grodzkie wieluńskie (Relacje nr 35–38 z lat 1666–1674) i wykluczył przez to ze swojej pracy uchwały sejmiku ziemi wieluń-skiej. Jest to zupełnie niezrozumiałe, ponieważ zawartość wspomnianej księgi po-selstw, tak jak i ksiąg grodzkich wieluńskich, musiał habilitant znać z lektury pracy Leszka Andrzeja Wierzbickiego3, z której zresztą korzystał.

zastrzeżenia dotyczą także kwerend przeprowadzonych w Archiwum Państwo-wym w Poznaniu. Jacek kaniewski sięgnął zaledwie po dwie znajdujące się tam księgi grodzkie, poznańską (nr 1220) i kaliską (nr 292). Większość laudów i in-strukcji sejmiku województw poznańskiego i kaliskiego zaczerpnął nie z dokumen-tów wpisanych do ksiąg grodzkich, lecz z odpisów przechowywanych w Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w kórniku i w Bibliotece Śląskiej w katowicach (zob. przykładowo s. 656–657, przypisy 574–577). Źródła „z drugiej ręki” posłużyły autorowi chociażby do przedstawienia postanowień sejmiku średzkiego z 27 kwiet-nia 1672 i z 9 maja 1673 r. Nie dotarł on bowiem do ksiąg grodzkich poznańskich nr 747 (k. 99–100 v) i nr 748 (k. 154–157).

Wątpliwości budzi też wykorzystana literatura przedmiotu, a przede wszystkim brak jej wnikliwego, krytycznego omówienia. Oprócz studiów naukowych wyzys-kane zostały prace typowo popularne, popularnonaukowe lub mocno zdezaktuali-zowane. uwzględniono biografię elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma pióra Barbary Szymczak4, która ma charakter popularnonaukowy. Nie ma natomiast w ogóle niemieckich naukowych biografii tego władcy, np. monumentalnej dwuto-mowej pracy ernsta Opgenoortha5. Brakuje też biografii Johanna von Hoverbecka

2 Urzędnicy podlascy XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. e. Dubas-urwanowicz, W. Jarmolik, M. kulecki, J. urwanowicz, kórnik 1994, s. 33.

3 zob.: L. A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczypospolitej. Zjazd warszawski i sejm pacyfikacyjny 1673 roku, Lublin 2005, np. s. 76, przypisy 126–127, i s. 89, przypis 149.

4 B. Szymczak, Fryderyk Wilhelm. Wielki Elektor, Wrocław–Warszawa 2006.5 e. Opgenoorth, Friedrich Wilhelm. Der Grosse Kurfürst von Brandenburg, cz. 1–2, Göttin-Göttin-

gen–Frankfurt am Main–zürich 1971–1978.

JaK NIe NaLeży PrzedstawIać 225

pióra Maxa Heina6, choć autor chętnie i wielokrotnie powołuje się na relacje bran-denburskiej służby dyplomatycznej działającej wówczas w Polsce. książki o tem-plariuszach i zakonie krzyżackim pióra Barbary Frale, Gerarda Labudy i Mariana Biskupa7 nie powinny mieć nic wspólnego z recenzowaną monografią. Posłużyły one jedynie Jackowi kaniewskiemu do czynienia niepotrzebnych wywodów wy-kraczających daleko poza ramy pracy (zob. s. 524–525, przypis 95). Razi również brak wykorzystania artykułów kazimierza Przybosia o posłach na sejm korona-cyjny w 1669 r., o sejmie nadzwyczajnym w 1672 r. i reprezentacji sejmowej zie-mi przemyskiej w latach 1573–16958, a także Jarosława Stolickiego o działalności magnaterii na sejmikach ukrainnych, o szlachcie kijowskiej i wołyńskiej podczas konfederacji gołąbskiej, o stanowisku sejmików ukrainnych wobec spraw religij-nych w latach 1669–1696 oraz o szlachcie województwa czernihowskiego po trak-tacie andruszowskim w świetle uchwał sejmików w pierwszej połowie 1670 r.9

Jacek kaniewski nie sięgnął również do trzech książek, które powinny być przez niego uwzględnione. Chodzi tutaj o monografie autorstwa Michała kulec-kiego, Dariusza kupisza i Wojciecha Sadowskiego10 .

6 M. Hein, Johann von Hoverbeck. Ein Diplomatenleben aus der Zeit des Grossen Kurfürsten, königsberg Pr. 1925.

7 M. Biskup, G. Labuda, Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach. Gospodarka–społeczeń-stwo–państwo–ideologia, Gdańsk 1986; B. Frale, Templariusze, Warszawa 2008.

8 k. Przyboś, Posłowie na sejm koronacyjny króla Michała w 1669 roku, „Studia Historyczne” 1998, t. 41, z. 3, s. 417–431; idem, Sejm nadzwyczajny w Warszawie 18 V – 30 VI 1672 r., „Al-manach Historyczny” 2007, t. 9, s. 185–205; idem, Reprezentacja sejmowa ziemi przemyskiej w latach 1573–1695, „Rocznik Przemyski” 1998, t. 34, z. 4, s. 3–36.

9 J. Stolicki, Magnateria na sejmikach ukrainnych we Włodzimierzu za panowania królów rodaków 1669–1696, w: Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. e. Dubas-urwanowicz, J. urwanowicz, Warszawa 2006, s. 359–374; idem, Spory wśród szlachty kijowskiej w czasie konfederacji gołąbskiej, w: Ustrój–polityka–kultura. Studia ofia-rowane Profesor Stefanii Ochmann-Staniszewskiej, red. J. Maroń, R. kołodziej, Wrocław 2011, s. 69–76; idem, Konfederacja gołąbska w województwie wołyńskim, w: Inter maie-statem ac libertatem. Studia z dziejów nowożytnych dedykowane Profesorowi Kazimierzo-wi Przybosiowi, red. J. Stolicki, M. Ferenc, J. Dąbrowski, kraków 2010, s. 191–206; idem, Sejmiki ukrainne wobec spraw religijnych 1669–1696, w: Rzeczpospolita wielu wyznań, red . A. kaźmierczyk, kraków 2004, s. 119–134; idem, Szlachta województwa czernihowskiego po traktacie andruszowskim w świetle uchwał sejmików w pierwszej połowie 1670 roku, w: Historia vero testis temporum. Księga jubileuszowa poświęcona Profesorowi Krzysztofowi Baczkowskiemu w 70. rocznicę urodzin, red. J. Smołucha, kraków 2008, s. 667–674.

10 M. kulecki, Wygnańcy ze Wschodu. Egzulanci w Rzeczypospolitej w ostatnich latach pano-wania Jana Kazimierza i za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Warszawa 1997; D. kupisz, Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi Czerwonej w latach 1572–1717, Lublin 2008; W. Sadowski, Państwo i władca w oczach szlachty. Postawy polityczne obywateli województwa lubelskiego za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Lub-lin 2008 .


Ramy chronologiczne pracy zostały przez autora precyzyjnie określone. Nie budzą one żadnych wątpliwości. Rozprawa składa się ze wstępu, z pięciu rozdzia-łów, z zaledwie trzystronicowego zakończenia, z bibliografii, z aneksu i indeksu osobowego. Stoi to w sprzeczności z zasadami edytorskimi, w myśl których aneksy powinny być przed bibliografią. zauważyłem także brak wykazu skrótów, choć figuruje on w spisie treści na s. 6. książka ma strukturę złożoną, dzieli się wyraź-nie na dwie części, a jej tytuł nie odpowiada do końca zawartości merytorycznej. Pierwsze dwa rozdziały pracy stanowią ponad połowę całości (s. 21–369). Omó-wiono w nich w układzie chronologicznym na szerokim tle dziejów politycznych postawy sejmików koronnych wobec konfliktu monarchy z malkontentami od elek-cji króla „Piasta” aż po sejm 1673 r. i pojednanie zwaśnionych stron. Rozdzia-ły trzeci, czwarty i piąty mają układ problemowy (chociaż nie do końca, o czym będzie jeszcze mowa) i przybliżają stanowiska sejmików wobec kilku wybranych kwestii wewnętrznych Rzeczypospolitej z lat 1669–1673. Autor poświęcił osobne rozdziały sprawie wolnej elekcji, naprawy funkcjonowania sejmu i samych sejmi-ków (s. 371–440), zagadnieniom monetarnym (s. 441–491) oraz kwestiom wojsko-wym (s. 493–717).

Przyjęte rozwiązanie trudno uznać za szczęśliwe. Ponad połowa pracy trak-tuje o zmaganiach króla z opozycją i choć Jacek kaniewski napisał na ten temat kilkaset stron, nie wniósł zbyt wiele nowego do stanu naszej wiedzy. z uwagi na funkcjonujące już w obiegu naukowym udane monografie Mieczysławy Chmie-lewskiej11 i Marcina Sokalskiego12, a także wspomnianą już pracę Leszka Andrzeja Wierzbickiego o zjeździe warszawskim i sejmie pacyfikacyjnym 1673 r., należało poprzestać jedynie na zarysowaniu tego konfliktu politycznego. Przyjęcie innego rozwiązania poskutkowało niebywałym rozrostem książki i rezygnacją z zajęcia się innymi ważnymi problemami wewnętrznymi Rzeczypospolitej. W pracy zabrak- ło miejsca na kwestię reformy Trybunału koronnego i rozstrząsaną ustawicznie sprawę rekompensat dla egzulantów z województw kijowskiego, czernihowskie-go i smoleńskiego, którzy w wyniku traktatu andruszowskiego z 1667 r. utracili swoje dobra na rzecz Moskwy. Ten ostatnio wymieniony problem spotęgował się jeszcze w 1672 r., kiedy to do grona wypędzonych dołączyli egzulanci po-dolscy. W rozprawie nie zajęto się również głośnym wówczas sporem o ordy-nację zamojską, w którym jedną ze stron była matka króla – księżna Gryzelda Wiśniowiecka. z kolei w rozdziale trzecim należało, moim zdaniem, znacząco rozszerzyć problematykę związaną z naprawą państwa i dodać osobny podroz-dział o pomyśle zaprowadzenia kadencyjności urzędów centralnych, który prze-

11 M. Chmielewska, Sejm elekcyjny Michała Korybuta Wiśniowieckiego 1669 roku, Warszawa 2006 .

12 M. Sokalski, Między królewskim majestatem a wolnością szlachecką. Postawy polityczne szlachty małopolskiej w czasach Michała Korybuta Wiśniowieckiego, kraków 2002.


wijał się wówczas podczas obrad wielu sejmików, a także podczas konfederacji gołąbskiej.

Najwięcej zastrzeżeń budzą – jak już wspomniałem – dwa pierwsze rozdziały pracy. Autor, chcąc coś dodać od siebie do zagadnień omówionych dokładnie już wcześniej przez innych badaczy, rozwinął nadmiernie wątki, które powinny być jedynie zasygnalizowane lub w ogóle pominięte. Przykładem mogą być zbyt długie rozważania na temat inicjatorów zerwania pierwszego sejmu z 1672 r. (s. 224–228). zwróciły one moją uwagę także z powodu sformułowanej tam przez Jacka kaniewskiego bardzo kontrowersyjnej opinii. Na s. 225 bowiem postawił on znak równości między zerwaniem pierwszego sejmu z 1672 r. przez kazimierza Gru-dzińskiego a czynem szewca Herostratesa, który dla zdobycia nieśmiertelnej sławy podpalił słynną świątynię Artemidy w efezie.

Poważniejszych sprostowań wymagają rozbudowane ponad miarę kwestie związane z polityką międzynarodową. Odwołanie się przez autora do relacji dyplo-matów obcych, w szczególności brandenburskich, spowodowało wprowadzenie do książki licznych błędów. Niektóre pomyłki są rażące i świadczą o kiepskiej znajo-mości historii powszechnej, braku krytycznego podejścia do przekazów źródłowych i ich złej interpretacji. i tak np. na s. 137 czytamy o wydarzeniach rozgrywających się wiosną 1670 r. następujące słowa: „Duże zaniepokojenie wzbudził fakt koncen-tracji na granicy z Rzeczpospolitą dużych sił wojskowych elektora Fryderyka Wil-helma – ich liczebność szacowano na 18 tys. żołnierzy, czyli były to siły dużo licz-niejsze niż armia polsko-litewska”. Autor recenzowanej książki zawierzył w tym miejscu bezkrytycznie relacji rezydenta brandenburskiego w Warszawie euzebiu-sza Brandta z 24 maja 1670 r., a właściwie jej polskiemu streszczeniu dokonanemu przez Stanisława Lukasa, podając informacje rozmijające się całkowicie z prawdą. Brandt – jak przekonuje nas lektura oryginału – działał w tym czasie pod wpływem dużych emocji. Przestraszony fałszywymi – jak się później okazało – doniesienia-mi o zabiciu przez szlachtę wielkopolską jednego z malkontentów, kasztelana po-znańskiego krzysztofa Grzymułtowskiego, zebrał dla elektora wszystkie pogłoski krążące po Warszawie. Jedną z nich była plotka o zbrojeniach brandenburskich13 . Wyjaśnijmy zatem, że po podpisaniu pokoju oliwskiego w 1660 r. armia elektora brandenburskiego została istotnie zredukowana i liczyła tylko kilka tysięcy żoł-nierzy. W 1666 r. w związku z konfliktem z biskupem Münsteru stan wojska bran-denburskiego wzrósł chwilowo do około 13 000 żołnierzy. W latach 1667–1672

13 Geheimes Staatsarchiv Preußischer kulturbesitz Berlin-Dahlem, i HA Rep. 9 (Polen) Nr. 22 a 1, Bd. 2, k. 111–113: e. von Brandt do elektora Fryderyka Wilhelma, Warszawa 24 v 1670 . Skrót: Urkunden und Actenstücke zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg, t. 12, wyd. F. Hirsch, Berlin 1892, s. 449–451. krótkie streszczenie listu w języku polskim wykorzystane przez Jacka kaniewskiego w: Biblioteka zakładu Narodo-wego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Teki Lukasa, sygn. 2995, k. 49.


Hohenzollern miał do dyspozycji 6000–8000 wojska. Dopiero w 1672 r. w związku z wojną Rzeszy z Francją siły zbrojne Brandenburgii-Prus zaczęły szybko wzra-stać, osiągając ponad dwudziestopięciotysięczny stan osobowy14 .

Na kolejną niedorzeczność natrafiamy na s. 222 recenzowanej książki. Czytamy tam o zabiegach Francji dotyczących uzyskania od Szwecji subsydiów i wysłaniu w tej sprawie do Sztokholmu posła króla Ludwika Xiv, markiza de Tequiera. infor-macje te są w całości nieprawdziwe. Otóż 24 kwietnia 1672 r. zawarto w Sztokhol-mie szwedzko-francuskie przymierze, w myśl którego Szwecja zobowiązała się do pomocy wojskowej w wypadku wojny w Niemczech w zamian za subwencje fran-cuskie na zbrojenia. Markiz de Tequier nie istniał i nie ma dyplomaty nawet o po-dobnym nazwisku wśród sygnatariuszy zawartego układu. W 1673 r. ambasadorem francuskim w Szwecji został isaac de Pas markiz de Feuquieres i być może chodzi-ło w brandenburskich relacjach ze stycznia i lutego 1672 r. właśnie o niego15 .

zastrzeżenia budzi również interpretacja ofert i awansów czynionych elektoro-wi przez wieloletniego jurgieltnika brandenburskiego kanclerza wielkiego koron-nego Jana Leszczyńskiego pod wrażeniem upadku kamieńca Podolskiego. zabiegi o uzyskanie pomocy wojskowej Berlina posłużyły Jackowi kaniewskiemu do wy-sunięcia daleko idącego wniosku, jakoby Fryderyk Wilhelm zmierzał w 1672 r. do zawładnięcia terytorium Prus królewskich i Wielkopolski (zob. s. 285–287).

Jacek kaniewski dotarł jedynie do dziewiętnastowiecznych streszczeń rapor-tów dyplomatów brandenburskich dokonanych przez Stanisława Lukasa i nie zadał sobie trudu ustalenia ich wiarygodności. W przechowywanych we wrocławskim Ossolineum Tekach Lukasa natrafiamy na rzetelne przekłady raportów branden-burskich na język polski, lecz mogą one zmylić wielu niedoświadczonych badaczy, i to nie tylko z powodu stosowanych skrótów (na przykład „s.” to u Lukasa sejm lub sejmik, znak krzyżyka oznacza zgon lub biskupa, a znak równania z literą „ż” oznacza słowo również). Autor nie skorzystał ze zbiorów Geheimes Staatsarchiv Preussischer kulturbesitz w Berlinie, gdzie mieszczą się oryginały przywoływa-nych raportów. Mógł też uniknąć niektórych błędów, wykorzystując wydawnic-two źródłowe Urkunden und Actenstücke zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg (chodzi o t. 12 wspomniany już w przypisie 12), w któ-

14 C. Jany, Geschichte der Königlich Preußischen Armee bis zum Jahre 1807, t. 1, Berlin 1928, s. 181–185, 192–208, 211–220; idem, Die alte Armee von 1655 bis 1740 (Formation und Stärke), w: Urkundliche Beiträge und Forschungen zur Geschichte des Preußischen Heeres, red. Großen Generalstabe, z. 7, Berlin 1905, s. 11–49; B. Wachowiak, A. kamieński, Dzie-je Brandenburgii-Prus. Na progu czasów nowożytnych (1500–1701), Poznań 2001, s. 423; O. von der Osten-Sacken und von Rhein, Preußens Heer von seinen Anfängen bis zur Gegen-wart, t. 1: Die alte Armee bis zum Frieden von Tilsit, Berlin 1911, s. 55–79.

15 Repertorium der diplomatischen Vertreter aller Länder seit dem Westfälischen Frieden 1648, wyd. L. Bittner, L. Groß, t. 1, Oldenburg i. O.–Berlin 1936, s. 234. zob. także: A. kersten, Historia Szwecji, Wrocław–Warszawa 1973, s. 218.


rym można odnaleźć bardzo obszerne streszczenia wspomnianych tu materiałów. Tak się jednak niestety nie stało, co pociągnęło za sobą dalsze błędy, choć już mniejszego kalibru. Sprostujmy przynajmniej część z nich. Rezydencją elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma, z której wysyłał rozkazy i polecenia, nie była kolonia (zob. przykładowo s. 201, 236), kojarzona przez ogół czytelników z wielkim miastem nad Renem i siedzibą arcybiskupstwa. Chodziło tutaj o Cölln nad Sprewą, włączone później do Berlina. Należy też sprostować informację o wy-najęciu przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Leszczyńskiego dwóch domów w Ośnie Lubuskim (zob. s. 285). Błąd wynikał z niewłaściwego odczytania nazwy miejscowości. Leszczyński wynajął te domy nie w Ośnie (Drossen), tylko w Drez-denku (Driesen).

Przekłamania nazw miejscowości zdarzają się w tej partii książki nagminnie. Na s. 216 czytamy o „Janie Chryzostomie Pasku z Gocławic”, zamiast z Gosławic. z kolei na s. 274 dowiadujemy się, że w 1672 r. sejmik różański „wyraził gotowość dokonania popisu pod Dyszybabą”. Stoi to w sprzeczności z ustaleniami Leszka Andrzeja Wierzbickiego, który zidentyfikował to miejsce z „Dyszobabą”, wsią istniejącą aż po dzień dzisiejszy pod Różanem na Mazowszu16. Jacek kaniewski powołał się zresztą na tego badacza, przypisując mu niesłusznie podanie błędnej nazwy (zob. s. 274, przypis 344). Podobnie rzecz się ma z informacjami ze s. 280. Autor cytowanego tutaj listu został zidentyfikowany już wcześniej przez konrada Bobiatyńskiego. Był nim marszałek wielki litewski Aleksander Hilary Połubiński, który przebywał wtedy w swoim majątku o nazwie zdzięcioł w powiecie słonim-skim w województwie nowogródzkim, a nie – jak stwierdził Jacek kaniewski – w „Dzięciole”17 .

Do tych usterek i mankamentów dochodzą jeszcze nieścisłości dotyczące naj-wyższych urzędów koronnych. Przykładowo, na s. 131 czytamy o „obu kanclerzach koronnych”, a na s. 208 o „nieporozumieniach pomiędzy kanclerzami”. Wyjaśnijmy, że chodzi tutaj o kanclerza wielkiego koronnego Jana Leszczyńskiego i podkancle-rzego koronnego Andrzeja Olszowskiego. W koronie Polskiej nie było dwóch kanc-lerzy! Możemy mówić jedynie o obu pieczętarzach koronnych. Mylne określenia natrafiamy także przy osobie Stanisława Dąbskiego, którego autor tytułował „kano-nikiem władysławowskim”, a nie kanonikiem włocławskim (zob. s. 155).

Skłonność do rozwijania zbędnych wątków i dywagacji dała o sobie znać także w rozdziale trzecim, poświęconym próbom „naprawy” państwa. Jacek kaniewski przedstawił dość umiejętnie propozycje wychodzące z dworu królewskiego, wśród

16 L. A. Wierzbicki, Pospolite ruszenie w Polsce w drugiej połowie XVII wieku. Ostatnie wypra-wy z lat 1670–1672, Lublin 2011, s. 222.

17 zob.: k. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac – wojewoda wileński, hetman wielki litewski. Działalność polityczno-wojskowa, Warszawa 2008, s. 272, przypis 161. zob. także: J. Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, Warszawa 1895, s. 379.


których znalazło się wiele inspirujących pomysłów reformatorskich. Niepotrzebnie jednak zajął się szczegółowo konwokacją, czyli zjazdem generalnym stanów Wiel-kiego księstwa Litewskiego w Wilnie, która została zerwana w marcu 1671 r. przez Adama Prozora. Mało tego, przedstawił dalsze losy Prozora oraz przebieg dwóch wybranych sejmików litewskich, kowieńskiego i wileńskiego (zob. s. 381–383). Dodajmy, że wszystkie te wydarzenia związane z historią litewskiego parlamenta-ryzmu zostały już wcześniej omówione, m.in. przez Andrzeja Rachubę i konrada Bobiatyńskiego18 .

Wykraczając w innym miejscu daleko poza zakreślone ramy chronologiczne pracy, wydał autor bardzo dyskusyjną opinię. zamiast poprzestać na ukazaniu pro-jektów reform dotyczących usprawnienia obrad sejmowych za króla Michała ko-rybuta Wiśniowieckiego, przeszedł do kwestii liberum veto, zajął się konstytucją sejmu z 1690 r., a w końcu dotarł do Sejmu Czteroletniego (1788–1792). Przemil-czając konstytucję 3 maja, stwierdził, że „całościowe określenie przebiegu sejmu nastąpiło 13 maja 1791 roku, kiedy konstytucja Sejmu Wielkiego ujęła te kwestie w sposób szczegółowy” (s. 387). Prawdą jest, że postanowienia z 13 maja uszcze-gółowiły przepisy dotyczące sejmów i sądów sejmowych. Nie można jednak lek-ceważyć ich ścisłego związku z konstytucją 3 maja, bez której trudno było nawet myśleć o podobnych doprecyzowaniach.

Na słowa krytyki zasługuje też kolejny podrozdział, dotyczący stanowiska szlachty wobec kwestii usprawnienia funkcjonowania sejmu (s. 391–432). Autor nie zapanował nad materiałem źródłowym i przemieszał szlacheckie postulaty reform parlamentu z uchwałami dotyczącymi wyjaśnienia przyczyn zerwania odbytych dopiero co sejmów. zajął się również kwestiami poruszonymi już w poprzednich dwóch rozdziałach, np. zabiegami o ukrócenie działalności malkontentów. Głosy na temat rozprawienia się z wrogami króla trudno uznać za propozycje reformator-skie. Dodam, że i w tej części pracy Jacek kaniewski nie odmówił sobie kolejnych dygresji. Przykładowo, na s. 430 zainteresował się konstytucją sejmu w Grodnie z 1678/79 r. i przyjętym przez sejm warszawski w 1690 r. ramowym regulaminem toku sesji sejmowych. Na tym tle pozytywnie wyróżnia się ostatni podrozdział, w którym autor zdołał odsiać bieżące wydarzenia polityczne od prawdziwych po-mysłów usprawnienia obrad sejmikowych (zob. s. 432–440).

Rozdział czwarty, choć najkrótszy, można uznać za najlepszy fragment książki. Przedstawiono w nim w sposób kompetentny propozycje uzdrowienia finansów przygotowane na dworze królewskim, a następnie omówiono toczącą się na sej-mikach koronnych dyskusję na temat naprawy pieniądza, otwarcia mennicy i po-wołania komisji menniczej. zwrócono również uwagę na ciekawy projekt sejmiku wiszeńskiego o urzędowym wykupieniu szelągów znajdujących się w obiegu (zob.

18 A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569–1763, Warszawa 2002, s. 277–278; k. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac, s. 252–253.


s. 470–471) i scharakteryzowano proceder fałszowania monety. zbyt wiele miej-sca poświęcono próbom ustalenia odpowiedzialności za kryzys monetarny (s. 477–491). Dla zbierającej się na sejmikach szlachty sprawa była od samego początku oczywista. Głównymi winowajcami kryzysu monetarnego byli dzierżawcy mennic z czasów króla Jana kazimierza: Tytus Liwiusz Boratini i bracia Tymfowie, a do-piero w dalszej kolejności wysocy urzędnicy Rzeczypospolitej, zwłaszcza podskar-bi wielki koronny Jan kazimierz krasiński. Należy żałować, że w rozdziale tym nie rozszerzono tematyki ekonomicznej. Jacek kaniewski, zajmując się kryzysem monetarnym, nie zatrzymał się bowiem nad konsekwencjami, jakie niósł on dla polskiej gospodarki, ani też nad jego konsekwencjami społecznymi i psycholo-gicznymi. zagadnienia te nurtują polskich historyków już od dawna. Wystarczy wskazać w tym miejscu na pominięte przez autora artykuły Marii Boguckiej19 i Ce-zarego kukli20 .

Na sprostowanie zasługuje również potknięcie autora związane z pomysłem zwołania komisji zajmującej się sprawami pieniądza w składzie międzynarodo-wym. zdaniem Jacka kaniewskiego w komisji tej, oprócz cesarza Leopolda i, elek-tora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma i księcia kurlandii Jakuba kettlera, powinni znaleźć się władcy Szwecji i Rosji, chan krymski Selim Girej oraz sułtan turecki Mehmed i (zob. s. 450). Domniemania autora rozmijają się z rzeczywi-stym stanem rzeczy. Władcy bowiem Rosji i Szwecji oraz Porta Ottomańska nie byli zainteresowani rozwikłaniem problemów ekonomicznych Rzeczypospolitej ze względu na nieobecność monety polskiej w obiegu w ich państwach i stosunkowo skromną wymianę handlową, opartą na parytecie kruszcowym. inaczej wyglądała ta sprawa w relacjach Rzeczypospolitej z krajami habsburskimi i Brandenburgią- -Prusami. Przekonują o tym najlepiej wysiłki polskie podejmowane za panowania następcy Michała korybuta Wiśniowieckiego, Jana iii Sobieskiego, a dotyczące przeprowadzenia koekwacji, czyli zrównoważenia monety polskiej ze środkami płatniczymi państw sąsiednich. Powstrzymanie zalewu podłej monety uzależniano wówczas jedynie od porozumienia Rzeczypospolitej z cesarzem i władcą Branden-burgii-Prus21 .

Rozdział piąty, najobszerniejszy, liczący aż 222 strony, dotyczy kwestii zwią-zanych z wojskowością. Autor podzielił go tylko na dwa podrozdziały. Pierwszy dotyczy podatków i obronności, drugi natomiast fortyfikacji. Przyjęta konstrukcja

19 M. Bogucka, Kryzys monetarny w XVII wieku: konsekwencje społeczne i psychologiczne, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 1976, t. 37, s. 87–102.

20 C. kuklo, Szlachta wobec problemów finansowych Rzeczypospolitej w latach kryzysu drugiej połowy XVII wieku, w: Finanse publiczne i prawo finansowe. Realia i perspektywy zmian. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Eugeniuszowi Ruśkowskiemu, red. L. etel, M. Tyniewicki, Białystok 2012, s. 108–117.

21 A. kamieński, Polska a Brandenburgia-Prusy w drugiej połowie XVII wieku. Dzieje politycz-ne, Poznań 2002, s. 267–269, 300–301.


rozdziału i brak wyodrębnienia materii skarbowych w osobną część zaowocowały chaosem informacyjnym. Tekst jest nieprzejrzysty, a przedstawiane bardzo szczegó-łowo uchwały sejmikowe nie zostały usystematyzowane problemowo. zatriumfował znów – tak jak w dwóch pierwszych rozdziałach pracy – układ chronologiczny.

W pierwszym podrozdziale, o podatkach i obronności, nie jesteśmy w stanie znaleźć odpowiedzi na podstawowe pytanie: jaki był rzeczywisty wysiłek finan-sowy korony Polskiej w omawianym okresie. Jacek kaniewski zlekceważył nieco fakt, że podatki należały do materii skarbowych i znajdowały się w Rzeczypospo-litej w gestii podskarbich. Podatki nie były przeznaczane w całości na cele wojsko-we. Finansowano z nich przecież rozmaite przedsięwzięcia dyplomatyczne, w tym podarunki tatarskie. Przy przyjętej przez autora konstrukcji i sposobie prezentacji uchwał sejmikowych giną wszystkie generalia. Sprawy związane z utrzymaniem wojska komputowego, artylerii oraz wojsk powiatowych zostały przemieszane np. z kwestiami dotyczącymi zadośćuczynienia szkodom poczynionym podczas po-chodów wojska, wyliczeniami z imienia i nazwiska poborców pogłównego, sze-lężnego, akcyzy, łanowego i czopowego z poszczególnych powiatów i ziem oraz ich wynagrodzeniem (zob. przykładowo s. 506–507, 529, 534). Na domiar złego, Jacek kaniewski zajął się znów, i to niestety bardzo obszernie, kwestią zwołania pospolitego ruszenia, którą omówił już w rozdziałach pierwszym i drugim. Autor zdaje się nie dostrzegać spraw podstawowych. Wylicza i omawia uchwały kolej-nych sejmików z lat panowania Michała korybuta Wiśniowieckiego w przypadko-wym układzie i często przepisuje te same postanowienia podejmowane przez jeden sejmik na kilku zjazdach.

Podobnie rzecz się ma z drugim podrozdziałem, poświęconym fortyfikacjom obronnym. Czytelnik ma tutaj nikłe szanse na zrozumienie spraw związanych z obronnością państwa. kwestie bowiem o kapitalnym znaczeniu dla całej ko-rony Polskiej zostały przemieszane z trzeciorzędnymi postulatami dotyczącymi naprawy zrujnowanych zameczków, łatania murów miejskich, ufortyfikowania typowo lokalnych miejsc bezpiecznego schronienia albo obsadzenia ich niewiel-kimi oddziałami zbrojnych. A przecież wystarczyło spisać wszystkie wymienione w uchwałach sejmikowych fortece i miejsca umocnione, po czym przedstawić je we właściwej kolejności, zaczynając od kluczowych, najważniejszych dla interesu państwa. Można też było zaoszczędzić sporo miejsca, wyposażając pracę w tabelę z danymi liczbowymi na temat częstotliwości występowania każdej z fortyfikacji w uchwałach sejmikowych. zabrakło również uwag uogólniających. Jacek ka-niewski zgromadził uchwały niemal wszystkich sejmików koronnych. Nie dotarł bowiem tylko do postanowień sejmiku województwa płockiego w Raciążu, sejmi-ku ziemi wieluńskiej i dwóch zgromadzeń z Podlasia – ziemi bielskiej i drohickiej. uzyskał bardzo rozległą podstawę wnioskowania. Niestety, nie skorzystał z niej. Nie zadał sobie trudu uporządkowania uchwał nawet w ramach pojedynczych sej-mików. Weźmy jako przykład postanowienia sejmiku wiszeńskiego. Sprawa utrzy-


mania załogi Baru poruszana przez to zgromadzenie pojawiła się po raz pierwszy na s. 665. Następnie wrócił do niej autor jeszcze siedmiokrotnie (zob. s. 666–681). Podobnie rzecz się ma z kwestią ufortyfikowania i zaopatrzenia załogi Przemyśla, którą zajmował się na tych samych stronach siedmiokrotnie.

W tej sytuacji postaram się wyręczyć autora i pokazać, co można było zrobić z zebranym materiałem.

z lektury przytoczonych przez Jacka kaniewskiego uchwał wynika, że aż 23 sejmiki funkcjonujące w koronie Polskiej zainteresowały się twierdzą w kamień-cu Podolskim. Na dalszych miejscach znalazły się fortyfikacje Lwowa (uchwały 14 sejmików), krakowa i Białej Cerkwi (po 9 sejmików) oraz zamościa (6 sejmików). ewenementem, który należało rozpatrywać osobno, była sprawa kijowa, znajdują-cego się wciąż w rękach rosyjskich. Szlachta zakładała rychły powrót tego miasta do Rzeczypospolitej. W związku z tym aż 7 sejmików zajęło się kwestią obciążeń związanych z opłaceniem przyszłej polskiej załogi kijowa. Jeden z nich, średz-ki, podniósł ponadto konieczność poczynienia konserwacji kijowskich fortyfikacji (zob. s. 655).

Autor nie wychwycił również bardzo ciekawej prawidłowości. Wszystkie sej-miki dążyły do wzmocnienia bezpieczeństwa w obrębie terytorium, na którym działały, i troszczyły się o lokalne refugia; np. sejmik proszowicki zajmował się naprawą fortyfikacji miejskich Nowego Sącza, średzki Poznaniem, kaliszem i ko-ścianem, opatowski Sandomierzem, szadkowski zniszczonym zamkiem w Piotr-kowie, radziejowski Bydgoszczą, wiszeński Przemyślem, Sanokiem i krosnem, lubelski Lublinem, bełski Sokalem i Bełzem, wyszogrodzki zamkiem w Wyszo-grodzie, mielnicki zamkiem w Mielniku, liwski zamkiem w Liwie, halicki Hali-czem i Trembowlą.

zamki i ufortyfikowane miasta często nie były uważane przez zbierającą się na sejmikach szlachtę za punkty obrony państwa. Chodziło przede wszystkim o funk-cje użytkowe tych miejsc związane z ładem publicznym. Wskazują na to liczne uchwały. Szlachta ziemi sochaczewskiej zatroszczyła się w 1670 r. o zrujnowany zamek w Sochaczewie z powodu przechowywanych tam akt grodzkich i ziemskich (zob. s. 707). Podobnie rozumowała szlachta województwa wołyńskiego, podejmu-jąc w 1670 r. uchwały dotyczące naprawy fortyfikacji miast będących siedzibami starostów grodowych w łucku, Włodzimierzu i krzemieńcu (zob. s. 688). Czasem rezygnowano z kosztownych restauracji umocnień. i tak np. w związku z kiepskim stanem fortyfikacji miejskich Chełma szlachta ziemi chełmskiej i powiatu krasno-stawskiego uznała w 1671 r., że wszystkie księgi grodzkie i ziemskie należy wywieźć z Chełma i umieścić je w bezpiecznym miejscu – w twierdzy w zamościu (s. 682).

Czynienie podsumowań i formułowanie wniosków za autora nie jest zadaniem recenzenta. W tym przypadku było to jednak nieodzowne. Jacek kaniewski bowiem po szczegółowym przedstawieniu uchwał sejmikowych podsumował je w sposób kuriozalny. Sześciostronicowe zakończenie podrozdziału poświęcił ogólnym roz-


ważaniom o obiektach ufortyfikowanych istniejących na terenie Rzeczypospolitej w całym Xvii stuleciu (zob. s. 711–717). Czytamy tutaj m.in. o zamku krzyżtopór – ujazd krzysztofa Ossolińskiego, wzniesionym w latach 1621–1644, dochodach skarbowych Francji, Turcji, Szwecji i Brandenburgii-Prus oraz „krzywdzących” zdaniem autora opiniach Roberta Frosta na temat stanu polskiej wojskowości i systemie fortyfikacji. Nie ma natomiast odniesień do przedstawionych uchwał sejmikowych z lat 1669–1673. Należy jeszcze dodać, że i w piątym, końcowym rozdziale zalewany nieuporządkowanymi informacjami czytelnik natrafia na do-datkowe przeszkody – sporą liczbę zbędnych dygresji. Wystarczy w tym miejscu przywołać ponowne rozważania Jacka kaniewskiego o zakonach rycerskich z cza-sów wypraw krzyżowych i ich dalszych losach (zob. s. 524–525) albo o saboto-waniu działań militarnych hetmana wielkiego koronnego Jana Sobieskiego przez hetmana wielkiego litewskiego Michała kazimierza Paca i przyczynach zerwania konwokacji wileńskiej w marcu 1671 r. (zob. s. 562). Całkowite odejście od tema-tu stanowią również uwagi na temat obronności Wielkiego księstwa Litewskiego i naprawy istniejących tam umocnień (zob. s. 651) oraz informacje o fortyfikacjach Leszna z pierwszej połowy Xvii w. (zob. s. 657). O umocnieniach Leszna bowiem nie wspominają żadne uchwały sejmikowe z lat 1669–1672.

Praca jest trudna w odbiorze także za sprawą nadmiernie rozbudowanych przy-pisów i ogromu cytatów ze źródeł rękopiśmiennych. Na domiar złego autor nie zastosował się w całej książce do zaleceń Instrukcji wydawniczej dla źródeł histo-rycznych od XVI w. do połowy XIX w. (Wrocław 1953). Na skutek zbagatelizowania instrukcji kazimierza Lepszego mamy do czynienia z niezmodernizowanymi lub tylko częściowo zmodernizowanymi tekstami staropolskimi, z pozostawionymi bez poprawek błędami ortograficznymi i z pomyłkami pisarskimi oraz rozmaity-mi skrótami, które należało rozwiązać (przykładowo na s. 279 „Rzeczyplita”, na s. 374 „Repbca”). Razi całkowity brak konsekwencji przy uwspółcześnianiu zapi-su liter i złożeń typu „yi”, „ya”. Przykładowo na s. 118 czytamy o „okaziey”, na s. 378 o „okazji”, na s. 472 o „okazyi” i „opresji”, na s. 443 o „przyszłej koronacyi” i „seymie”, na s. 446 i 447 o „komisyji”, na s. 450 i 471 o „komisji”, a na s. 510 o „opresyej”.

Przechodząc do podsumowania, należy stwierdzić, że rozprawa stanowi poży-teczny, choć dość mocno nieuporządkowany przewodnik po źródłach historycz-nych dotyczących lat panowania Michała korybuta Wiśniowieckiego. książka została oparta na bogatym materiale źródłowym, a autor wprowadził do obiegu naukowego nową szczegółową faktografię i wykazał się dużą pracowitością. Nie-stety, zebrana przez Jacka kaniewskiego dokumentacja nie została należycie prze-tworzona i usystematyzowana. Całościową ocenę tej analitycznej monografii ob-niża wadliwa konstrukcja, chaotyczna i zawiła w wielu miejscach narracja, błędy merytoryczne i metodologiczne wynikające z braku dyscypliny oraz niedostatków warsztatowych autora.

reCeNzJe


KarL FerdyNaNd werNer, NarodziNy szlachty. kształtowaNie się elit polityczNych w europie, wydawNICtwo MareK derewIeCKI,

Kęty 2015, ss. 678

karl Ferdynand Werner (1924–2008) studiował w Heidelbergu historię, a także geogra-fię, tam też doktoryzował się w 1950 i habilitował w 1961 r. W latach 1951–1953 studiował w Paryżu. W 1965 r. otrzymał katedrę w Mannheim. Badał panowanie Merowingów i ka-rolingów. W 1968 r. został dyrektorem Niemieckiego instytutu Historycznego w Paryżu, którym kierował do 1989 r.

Omawiana monografia, napisana pierwotnie po francusku: Naissance de la noblesse. L’essor des élitespolitiques en Europe, została wydana w 1998 r. Redaktorem naukowym polskiego wydania i autorem polskiej przedmowy jest Hubert łaszkiewicz.

książka dotyczy genezy szlachty europejskiej i jej związków ze szlachtą imperium Rzymskiego. Celem autora „jest ukazanie początku i rozwoju elit politycznych, aby po-przez nie odsłonić nasze europejskie korzenie” (s. 13). Według karla Ferdynanda Wernera, za konstantyna Wielkiego powstała chrześcijańska szlachta rzymska, w której członkostwo warunkowane było wstąpieniem na służbę princepsa – cesarza, i złożeniem przysięgi obse-quium. zaczęło się wówczas kształtowanie państwa chrześcijańskiego, które na przełomie iv i v w. dało początek państwom barbarzyńskim chrześcijańskiej europy.

Autor polemizuje z tymi, którzy chcieliby widzieć w szlachcie europejskiej złe cechy. Oto próbka jego wywodów polemicznych: „Szlachta, sprawująca ważne funkcje polityczne i kulturalne w wymiarze europejskim, narodowym i regionalnym, przedstawia obraz bardzo odmienny od tego, który ukazuje ją jako klasę pochłoniętą obroną własnych przywilejów w momencie jej schyłku. Czy pozbawiona zdolności i zalet, mogłaby pozostawać przez tysiąclecie w sercu dziejów?” (s. 21).

Autor monografii sądzi, że wzmacnianie od Xvi stulecia władzy królewskiej prowadziło do swoistego ubóstwienie panującego. Dlatego rewolucyjna Francja, obalając monarchię ab-solutną, musiała zerwać jednocześnie z kościołem, ze szlachtą oraz z królem. Jest to ciekawa teza o przyczynach rewolucji. Podsumowaniem wywodu jest stwierdzenie: „Chrześcijańska szlachta europy narodziła się jako potęga polityczna wraz z chrześcijańską monarchią i razem z nią zakończyła swój żywot” (s. 27).

Autor sformułował pytanie: jak „owa szlachta, składająca się z wysokich urzędników będących senatorami późnego cesarstwa, mogła dać początek bardzo dumnej (i w znacznej mierze germańskiej) szlachcie królestw europejskich?” (s. 29). Odpowiedzi szukał poprzez analizę takich pojęć jak „monarchia”, „władza królewska”, „arystokracja” i „szlachta”. za-bieg ten jest konieczny, aby badać elity polityczne, począwszy od chrześcijańskiego cesar-stwa, poprzez europę Franków i pokarolińską, aby ukazać ich kontynuację, aż po początek współczesnego świata.

reCeNzJe238

W Przedmowie zostały zarysowane cele i omówiona literatura przedmiotu. zasadniczy trzon pracy tworzą cztery części, składające się z 14 rozdziałów. kolejne części zatytułowa-no: „Początki szlachty: od utartych sądów do faktów”, „Geneza chrześcijańskiego państwa i szlachty na zachodzie (Cesarstwo Rzymskie – Cesarstwo Frankijskie)”, „Hierarchiczne struktury państwa i kościoła (iv–Xi w.)”, „Narodziny europy dynastycznej: dziedziczność, wasalność, rycerstwo (viii–Xiv wiek)”. Monografia jest zaopatrzona w spis skrótów, biblio-grafię oraz indeks osób.

układ pracy jest problemowo-chronologiczny, zdarzają się więc powtórzenia niektó-rych kwestii. Większość rozważań autora dotyczy okresu od iv do iX w. Stuleciom od X do Xiv poświęcono mniej uwagi. Skoncentrowano się na formach państwowości Franków i Francji. W mniejszym stopniu uwzględniono sytuację we wschodniej części monarchii frankijskiej, a następnie w Świętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego. inne państwa są wymieniane sporadycznie. Można czynić zarzut autorowi, że Frankowie i ich państwa to nie cała europa, należy jednak pamiętać, że dla niego, przy analizie genezy szlachty europejskiej, właśnie ten obszar był najważniejszy.

Autor podkreślił tezę o braku zerwania ciągłości między starożytnością a średniowie-czem i podważył znaczenie 476 r. jako umownego końca zachodniego Cesarstwa Rzym-skiego. Przypomniał więc, że Odoaker nie był wodzem germańskim, lecz synem Germanina wychowanego w italii. Służył od dawna w armii rzymskiej i został przez legiony powołany na króla. Co prawda w armii przeważali Germanie, także wśród wodzów, jednak było to wojsko rzymskie. W 476 r. Odoaker wypędził z Rzymu cesarza Romulusa Augustusa. Ode-słał insygnia cesarskie do konstantynopola i otrzymał od cesarza zenona tytuł Patrycjusza zachodu. zatem cesarstwo zachodnie nie upadło, przywrócono natomiast jedność obu jego części (s. 48).

Według autora recenzowanej pracy, germańscy królowie, mając akceptację cesarską, stawali się princepsami i kontynuowali tradycje powierzania urzędów wraz z kompetencja-mi nobilitas rzymskiej, a następnie arystokratom germańskim, którzy stawali się „prawdzi-wymi nobiles” (s. 43). karl Ferdynand Werner podkreślił, że Germanie nigdy nie podbili Cesarstwa Rzymskiego, natomiast w obrębie jego prowincji zakładali własne państwa, co ex post sankcjonowali cesarze.

zauważył, że problem nie tkwi w tym, dlaczego upadło Cesarstwo, lecz dlaczego tak długo trwało? Trwając bowiem, wywarło zasadniczy wpływ na europejską historię: „Dało europie to, czego przedtem nie znała, państwo w postaci państwa chrześcijańskiego, a z nim polityczne i religijne struktury, ucieleśnione w chrześcijańskiej szlachcie” (s. 57).

Termin średniowiecze został sztucznie wykreowany. W związku z tym autor zapro-ponował ten okres nazwać długotrwającym schyłkiem świata łacińskiego (s. 70) lub erą chrześcijaństwa panującego (s. 69). zasadnicza część tego poglądu zyskała już uznanie wielu mediewistów. Dość wspomnieć, że w podręczniku akademickim Romana Micha-łowskiego Historia powszechna. Średniowiecze (Warszawa 2009) część pierwsza, obej-mująca okres do początku panowania karolingów, jest zatytułowana „koniec świata rzymskiego”.

Warto odnotować, że karl Ferdynand Werner kilkakrotnie wspomniał o polskiej szlach-cie. zauważył, że utworzyła ona „Rzeczpospolitą szlachecką”, z królem elekcyjnym na czele. Wspomniał też o ruchu reform w latach sześćdziesiątych Xviii w. Najprawdopodob-niej miał na myśli ruch egzekucyjny; wtedy jednak powinno być Xvi, a nie Xviii stulecie.

reCeNzJe 239

Natomiast uwagi dotyczące konstytucji z 1791 r. i XiX stulecia są na tyle ogólne, że nic nie wnoszą, ale też trudno doszukać się w nich błędu (s. 92/93).

Pojęcie „ojciec ojczyzny”, czyli pater patriae, powstało w rzymskiej republice. W cza-sach cesarskich zostało ono jednak wzbogacone o następujący element: cesarz stał się ojcem mieszkańców rzymskiego państwa. Warto zauważyć, że szlachta Rzeczypospolitej Obojga Narodów znała tę tradycję, skoro uważała się za synów króla, który zawsze przejawiał oj-cowską troskę o państwo i szlacheckich poddanych, a przynajmniej taką troskę przejawiać powinien.

Francuscy królowie byli władcami w randze cesarskiej do końca ancien régime. innych monarchów, nawet hiszpańskich, traktowali jako panujących o podrzędnym charakterze. Formalnie równość głów koronowanych nastąpiła w protokole dyplomatycznym dopiero w 1815 r. (s. 136).

Geneza państwa w europie to dzieje pryncypatu rzymskiego. europejskie organizmy państwowe są na nim wzorowane. Autor przypomniał, że Cesarstwo Rzymskie nie znik-nęło w 476 r. Jego wschodnia część trwała aż do 1453 r. a z zachodniego wytworzyło się królestwo Franków. Odnowiło ono Cesarstwo zachodnie, a następnie podzieliło się na kró-lestwo Francji i Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego.

Od konstantyna Wielkiego princeps stał się „narzędziem w ręku Boga, który za pośred-nictwem jego osoby dał zwycięstwo kościołowi”. Jego bezpośrednimi dziedzicami stali się królowie merowińscy i karolińscy, przy czym każdy z kolei był princeps piissimus. zwień-czeniem tej ewolucji zostali król Arcychrześcijański we Francji oraz książęta Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. zgadzając się z tym wywodem, chciałoby się zapytać o króla Arcykatolickiego i Apostolskiego (s. 173).

król Franków Chlodwig został uznany w 509 r. przez cesarza jako rex glorissimus i do-minus wszystkich mieszkańców regnum. Było to możliwe nie tylko z powodu przyznania przez cesarza tytulatury, lecz także ze względu na wyznanie katolickie władcy.

Honores były najwyższymi urzędami zarówno w królestwie Frankijskim, jak i w ce-sarskim Rzymie. Autor recenzowanej książki ukazał ewolucję, jakiej one podlegały. Po-czątkowo nominację można było cofnąć. Stopniowo status posiadaczy urzędów stawał się bardziej stabilny. Wreszcie na mocy traktatu w Werdun z 843 r. nastąpiło osłabienie pozycji princepsa, gdyż karol łysy nie mógł już nikomu ich odebrać.

karl Ferdynand Werner słusznie nadał duże znaczenie panowaniu karolingów, którzy spowodowali istotne zmiany zarówno w statusie nobilitas, jak i w pozycji władców chrze-ścijańskich. kościół podjął wówczas próbę emancypacji spod wpływów władzy świeckiej. Dekret cesarza Ludwika Pobożnego z lat 823–825 nakreślił zadania princepsa – cesarza, mającego chronić kościół i rządzić regnum przy pomocy nobilitas (s. 268). Był to krok „ku prawdziwej wzajemności zobowiązań między panem a wasalem, które stało się podstawą tego, co nazywamy światem feudalnym” (s. 269).

kolejny przełom to powstanie rycerstwa, czyli zwykłej szlachty w Xi–Xiii w. Spowo-dowało to wyraźne zróżnicowanie dawnej nobilitas. Autor jednak w dalszym ciągu uznaje ich za dziedziców szlachty wczesnochrześcijańskiej; czy jednak rycerze – ministeriałowie, byli nimi w istocie?

Monografia karla Ferdynanda Wernera, obejmująca okres 1500 lat, musi budzić kontro-wersje i zawierać nieścisłości. i tak autor, omawiając administrację opartą na hrabstwach, powstałych w czasach merowińskich i rozpowszechnionych w łacińskiej europie, stwier-

reCeNzJe240

dził, że na Węgrzech i w Polsce istniały komitaty (s. 528). Jest to słuszne, lecz tylko w od-niesieniu do Węgier. Trudno też zgodzić się z poglądem, że chrystianizacja europy prze-biegała od vi do Xi w., ponieważ od Xiii stulecia dwa zakony rycerskie chrystianizowały ludy bałtyckie, a w Xiv w. nastąpiła chrystianizacja Litwy (s. 570).

edward opalińskiwarszawa

osobliwości skoczowskie. skotschauer deNkwürdigkeiteN, wydaŁ IdzI PaNIC, tŁuMaCzeNIe teKstu źródŁa MarIa JoLaNta PaNIC I IdzI PaNIC,

PoLsKIe towarzystwo HIstoryCzNe oddzIaŁ w CIeszyNIe, CIeszyN 2013, ss. 93

Ostatnio trwa prawdziwa ofensywa, jeśli chodzi o wydawanie źródeł do historii Śląska Cieszyńskiego. Część z nich ukazuje się w seriach „Acta Historica Silesiae Superioris”, wydawanej przez Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Cieszynie, i „Bibliotheca Tessinesis”, będącej wspólną inicjatywą książnicy Cieszyńskiej i kongresu Polaków w Re-publice Czeskiej1. Oprócz nich wydawano źródła poza seriami, albo jako osobne tomy, albo publikując je w czasopismach naukowych2 .

Niezwykle zasłużonym wydawcą źródeł, traktujących o historii wspomnianego regio-nu, jest profesor idzi Panic z uniwersytetu Śląskiego w katowicach. Wprawdzie jego głów-nym polem badawczym pozostaje mediewistyka, lecz od dziesięcioleci zajmuje się także historią Śląska Cieszyńskiego w różnych epokach historycznych. Wśród wydanych przez niego źródeł znajdują się urbarze (spisy powinności chłopskich) cieszyńskie z lat 1577, 1621 i 1646 (1647) oraz dziennik Jana Tilgnera (1574 – po 1635), burgrabiego skoczowsko- -strumieńskiego3 .

1 W ostatniej dekadzie ukazały się m.in.: Aloys Kaufmann, Gedenkbuch der Stadt Teschen, t. 1–3, wyd. i. Buchholz-Johanek, J. Spyra, Cieszyn 2007.

2 Np.: J. Stibor, Šlechta v matrikách Těrlicka z let 1679–1766, „Archiwa i Archiwalia Górnoślą-skie” 2008, t. 1, s. 11–66; W. Gojniczek, Kopiarz majątku ziemskiego w Pruchnej z początku XVIII wieku, „Archiwa i Archiwalia Górnośląskie” 2008, t. 1, s. 67–105; R. Jež, Listiny těšín-ských knížat renesančního věku. Rekonstrukce knihy „Matrica privilegiorum ab anno 1558”, Český Těšín 2010; idem, Pergamenové listiny těšínských Piastovců z let 1408–1566 z Rako-uské národní knihovny ve Vídni, „Práce a studie Muzea Beskyd” 2012, t. 24, s. 140–201.

3 Urbarz Cieszyński z 1577 roku, wyd. i. Panic, Cieszyn 2001; Urbarz Cieszyński z 1621 r., wyd. i. Panic, Cieszyn 2003; Opis powinności wałaskich z 1647 roku, wyd. i. Panic, Cieszyn 2004; Urbarz cieszyńskiego klucza dóbr książęcych z 1646 roku, wyd. i. Panic, Cieszyn 2005; Najstarsze metryki cieszyńskie. Księga metrykalna parafii pod wezwaniem Marii Magdaleny w Cieszynie z lat 1628–1641, wyd. i. Panic, Cieszyn 2006; Jan Tilgner, Dziennik, tłum., wstęp i oprac. i. Panic, kraków 2012.

reCeNzJe 241

Przygotował on również edycję Osobliwości skoczowskich (Skotschauer Denkwürdig-keiten), anonimowego dziełka z połowy Xvii w. (ostatni wpis dotyczy 1665 r.), którego au-tor koncentrował się na wydarzeniach ze Skoczowa (miasto na Śląsku Cieszyńskim) i jego najbliższych okolic. To zbiór ponad 170 zapisków, ułożonych w porządku chronologicznym od 1337 do 1666 r. Początkowo przeważają wpisy dotyczące wydarzeń z historii powszech-nej (np. 1453 – upadek konstantynopola, 1517 – wystąpienie Lutra, 1526 – śmierć Ludwi-ka Jagiellończyka), lecz od 1620 r. narracja skupia się na sprawach lokalnych, a w miarę upływu lat jest coraz bardziej szczegółowa.

zapiski te były sporządzone w języku czeskim, jednak oryginał obecnie jest zaginiony. Na szczęście dysponował nim w 1809 r. ksiądz Leopold Szersznik, najwybitniejsza postać okresu oświecenia na Śląsku Cieszyńskim, który przełożył go na język niemiecki. To rów-nież Szersznik opatrzył dziełko tytułem Skotschauer Denkwürdigkeiten. Niemiecki odpis, przechowywany w książnicy Cieszyńskiej w Cieszynie, był podstawą edycji źródła. Warto dodać, że w 1996 r. jego popularne polskie tłumaczenie opublikował Janusz Spyra4 .

We Wstępie wydawca przedstawił kwestie związane z tytułem i językiem oryginału, charakterystykę zewnętrzną źródła, opis zewnętrzny rękopisu Szersznika, jak też rozważył kwestię autorstwa Osobliwości. Należy zaznaczyć, że nieznacznie skrócony Wstęp został także przetłumaczony na język niemiecki. O autorze źródła wiadomo tylko tyle, że był lu-teraninem, który dużą część życia spędził w Skoczowie. idzi Panic skłania się ku hipotezie, że był mieszczaninem. Można dodać, że już po wydaniu tego źródła do tegoż zagadnienia powrócił Janusz Spyra, który podtrzymał już wcześniej sformułowaną hipotezę i uważa, że autor Skoczowskich osobliwości był raczej protestanckim duchownym, żyjącym na szla-checkim dworze w okolicach Skoczowa5 .

Oprócz edycji niemieckiego oryginału (w sensie odpisu Szersznika) w recenzowanej publikacji znajduje się polskie tłumaczenie, zaopatrzone przypisami, co znacząco poszerza grono potencjalnych czytelników. Jeśli chodzi o same przypisy, to kilka drobiazgów wyma-ga sprostowania: Jan zamoyski żył w latach 1542-1605, a nie 1545–1602 (s. 33, przypis 11), Hermanice rzeczywiście były samodzielną wioską, obecnie jednak znajdują się w granicach miasta ustronia (s. 60, przypis 162). Oprócz tego pojawiła się przykra literówka w nazwi-sku historyka Henryka Wisnera (a nie Wiznera; s. 46, przypis 76). z innych uwag redakcyj-nych, należy wskazać, że w jednym miejscu podano błędny numer tomu serii wydawniczej „Acta Historica Silesiae Superioris” (s. 3 – t. 17, a na s. 4 już prawidłowo – t. 20).

Osobliwości skoczowskie z racji zawartych tam informacji zainteresują głównie histo-ryków Śląska Cieszyńskiego. Jednak jak słusznie wskazał idzi Panic, są źródłem „wartym lektury, bo pokazującym życie codzienne małej, lokalnej społeczności, zainteresowanej nie wielką polityką, lecz jej bieżącymi radościami i dramatami” (s. 18). z tego powodu na Osob- liwości powinno zwrócić uwagę szersze grono badaczy, zwłaszcza tych zajmujących się historią życia codziennego w Xvii w. Pozostaje mieć nadzieję, że ta cenna i wartościowa edycja wejdzie do obiegu naukowego.

michael morys-twarowskiCieszyn

4 J. Spyra, Anonim, Skoczowskie osobliwości, „kalendarz Skoczowski” 1997, s. 123–136.5 J. Spyra, Historiografia a tożsamość regionalna w czasach nowożytnych na przykładzie Ślą-

ska Cieszyńskiego w okresie od XVI do początku XX wieku, Częstochowa 2015, s. 235–239.

reCeNzJe242

klasztory mNisze Na wschodNich tereNach dawNej rzeczypospolitej od XVi do początków XX wieku, red. JoLaNta gwIoźdzIK, raFaŁ

wItKowsKI, aNdrzeJ MareK wyrwa, wydawNICtwo NauKa I INNowaCJe, PozNań 2014, ss. 489

W 2014 r. nakładem poznańskiego Wydawnictwa Nauka i innowacje ukazała się pra-ca zbiorowa Klasztory mnisze na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej od XVI do początków XX wieku, podejmująca problematykę monastycyzmu obrządku zachodnie-go i wschodniego. Szerokie ramy czasowe tej pracy, od początku Xvi po lata trzydzieste XX w., oraz zasięg terytorialny wynikający z położenia Rzeczypospolitej (dotyczący tere-nów obecnej Polski, Litwy, łotwy, Białorusi i ukrainy), świadczą o dużym zainteresowaniu badaczy wspomnianą problematyką. Atutem recenzowanej publikacji jest fakt, że autorzy poszczególnych artykułów reprezentują różne środowiska; badaną tematykę przedstawili hi-storycy nie tylko z Polski, lecz także z Francji, Litwy, ukrainy i Federacji Rosyjskiej. zainte-resowania autorów tekstów koncentrowały się na życiu monastycznym klasztorów, zbiorach bibliotek zakonnych, architekturze, sztuce, działalności wydawniczej i edukacyjnej.

Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że już tylko zainteresowania badawcze redaktorów książki: Jolanty Gwioździk, Rafała Witkowskiego i Andrzeja Marka Wyrwy, dotyczące dziejów monastycyzmu, historii klasztorów mniszych i zbiorów zakonnych, przekonują do zakresu merytorycznego tekstów zamieszczonych w publikacji oraz do konstrukcji pracy.

Omawiana książka jest obszerna i liczy 489 stron. Składa się z Wprowadzenia autorstwa redaktorów naukowych na temat stanu badań nad dziejami życia zakonnego na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej, oraz z 29 artykułów, które ze względu na duży zakres omawianej problematyki podzielono na pięć obszarów tematycznych: „zakony mnisze – ku syntezie”, „klasztory żeńskie”, „Prawosławne i unickie monastery”, „Nauka, kultura i sztuka” oraz „kasaty zakonów”. Tak przyjęty podział ułatwia korzystanie z wybranego obszaru badawczego.

W pierwszej części, „zakony mnisze – ku syntezie” (s. 17–144), znalazło się siedem tekstów, wśród których trzy pierwsze odgrywają niezwykle istotną rolę ze względu na cha-rakter wprowadzający w tematykę podejmowaną w dalszej części publikacji.

Pierwszy artykuł, autorstwa Henryka Gapskiego, zatytułowany Zakony monastyczne w Europie Środkowo-Wschodniej w czasach nowożytnych (XVI–XVIII w.) (s. 19–23), za-wiera analizę badań nad rozwojem ruchu zakonnego na historycznym terytorium Węgier, Czech i państwa polsko-litewskiego w dużym zakresie chronologicznym, obejmującym trzy wieki stulecia. Jest to próba ukazania rozwoju zakonów monastycznych w kontek-ście wydarzeń bezpośrednio wpływających na życie zakonne na omawianym terenie. Bio-rąc pod uwagę trzy państwa zaliczane do obszarów europy Środkowo-Wschodniej, autor wskazał, że w pierwszych latach Xvi w. najwięcej klasztorów, bo ponad 60, znajdowało się na terenie Węgier. Należały one do trzech zakonów monastycznych: benedyktynów (44 klasztory), cystersów (14) oraz kartuzów (4). W tym czasie w Czechach (i na Mora-wach) znajdowało się 20 klasztorów, przy czym w 10 przebywali benedyktyni, w 8 cystersi i 2 należały do celestynów. Na tle tej liczby, jak zauważył autor tekstu, funkcjonowanie 25 klasztorów na terenie państwa polsko-litewskiego przedstawia się skromnie. Jedynie 15 klasztorów cysterskich wyróżniało nas na tle Węgier (14 klasztorów) i Czech (8 klasz-

reCeNzJe 243

torów). Na przykładzie Węgier, odnosząc się do klęski pod Mohaczem i podziału państwa, Henryk Gapski ukazał, jak wydarzenia polityczne wpłynęły na zanikanie życia zakonne-go. Wskazał również na zmianę podejścia do badań podejmowanych nad monastycyzmem w dawnej Rzeczypospolitej.

W kolejnym tekście Antoni Mironowicz (Życie monastyczne klasztorów obrządku wschodniego w dawnej Rzeczypospolitej, s. 25–49) przedstawił historię monasterów w daw-nej Rzeczypospolitej, wskazując na rolę, jaką odgrywały, i funkcję, jaką pełniły w życiu kościoła prawosławnego w epoce nowożytnej. Autor zaprzeczył, jakoby w drugiej połowie Xvi w. nastąpił upadek życia monastycznego klasztorów na omawianym terenie. Rozpatru-jąc rozwój ruchu monastycznego, przyjrzał się bliżej liczbie monasterów prawosławnych i unickich, wskazując na zmieniające się okoliczności, które miały bezpośredni wpływ na ich rozwój. z dużą dokładnością przedstawił strukturę organizacyjną monasterów, zwra-cając uwagę na sposób wybierania przełożonego klasztorów – ihumena. Podkreślił wpływ postanowień kongregacji Pińskiej z 1791 r. (art. iv) na życie monastyczne i sposób wybie-rania przełożonych klasztorów.

z kolei Dariusz Dolański (Obraz mnichów obrządku wschodniego i łacińskiego w pi-śmiennictwie staropolskim, s. 51–65) zobrazował poglądy na temat stanu duchownego w Polsce w Xvi–Xviii w. Autor przyjrzał się bliżej ciekawym opisom życia zakonnego w twórczości m.in. Andrzeja Frycza Modrzewskiego (1503–1572), Mikołaja Reja (1505–1569), Marcina kromera (1512–1589), Jędrzeja kitowicza (1728–1804), ignacego krasic-kiego (1735–1801). Celowo zestawił ze sobą opinie osób żyjących w różnych stuleciach, co z jednej strony umożliwiło mu wskazanie odmiennych postaw, z drugiej zaś – podkreślenie opinii utrzymujących się w ciągu omawianego okresu.

Równie ciekawe są cztery kolejne artykuły składające się na pierwszą część recenzo-wanego tomu, a wprowadzające w zagadnienia niezwykle ważne dla rozwoju ruchu za-konnego w granicach dawnej Rzeczypospolitej, oparte na działalności benedyktynów, ba-zylianów i cystersów. Marian kanior OSB, autor tekstu Dzieje opactwa benedyktyńskiego w Horodyszczu w Wielkim Księstwie Litewskim (1662–1865) (s. 67–87), przedstawił histo-rię benedyktynów działających na terenie Wielkiego księstwa Litewskiego w Horodyszczu w ciągu 203 lat istnienia opactwa. Opisał początkowy okres fundacji, wskazując na rolę, jaką odegrał wojewoda połocki i kasztelan trocki Jan karol kopeć. Przedstawił zakres prac i obowiązków mnichów horodyskich, które znacząco wykraczały poza granice opactwa. Autor odniósł się również do zamknięcia klasztoru po powstaniu styczniowym, stwierdza-jąc utratę kolejnego dobra kultury. Natomiast ksiądz Stanisław Nabywaniec w artykule Za-kon św. Bazylego (OSBM) w Galicji (s. 89–102) omówił dzieje monasterów bazyliańskich męskich i żeńskich. Przedstawił organizację życia zakonnego w Galicji, zwracając uwagę na liczbę osób działających w monasterach. Podkreślił, że pod koniec lat siedemdziesiątych XiX stulecia funkcjonowało 14 monasterów, z czego 8 działało w granicach diecezji me-tropolitalnej lwowskiej, a 6 na terenie diecezji przemyskiej. Wskazał przy tym na wpływ braku powołań na dalsze funkcjonowanie zakonu, co było spowodowane m.in. ogranicze-niami w ustawach państwowych. Jolanta M. Marszalska (Próby odzyskania klasztoru cy-sterskiego w Wistyczach podejmowane przez opata szczyrzyckiego Teodora Magierę w la-tach 1927–1935, s. 103–111) przedstawiła historię klasztoru cysterskiego w Wistyczach w okresie międzywojennym. Po krótkim wprowadzeniu w genezę fundacji, omówiła sta-rania opata szczyrzyckiego Teodora Magiery o odzyskanie klasztoru. Niezwykle ciekawe

reCeNzJe244

są fragmenty korespondencji przytoczone przez autorkę artykułu, w których akcentowane powody przejęcia klasztoru cysterskiego potwierdziły tylko wielką troskę opata i budzi-ły nadzieję na modernizację klasztoru. Autorem zamykającego pierwszą część artykułu (s. 113–144), Z jędrzejowskiego opactwa na wileńską sufraganię. Cysters Jakub z Michowa († 1531) – opat jędrzejowski i pierwszy biskup sufragan wileński (rodowód i działalność), jest krzysztof P. Prokop. Na podstawie źródeł archiwalnych i literatury przedmiotu autor starał się wykazać, jak ważną rolę w kościele wileńskim odegrał jeden z cystersów, Jakub z Michowa. Dużo uwagi poświęcił jego przynależności rodowej oraz przedstawił drogę, jaką przebył od wstąpienia do cystersów do posługi biskupiej.

Druga część publikacji, nosząca tytuł „klasztory żeńskie” (s. 145–193), będąca kon-tynuacją zagadnień przedstawianych w części pierwszej, zawiera cztery artykuły na te-mat funkcji klasztorów żeńskich i roli zakonnic w epoce nowożytnej na terenach dawnej Rzeczypospolitej. Otwiera ją artykuł s. Małgorzaty Borkowskiej OSB (Klasztory mniszek obrządku łacińskiego w Wielkim Księstwie Litewskim. Stan i problematyka badań, s. 147–160), w którym autorka przyjrzała się wspomnianej w tytule problematyce. Już sam termin „mniszka” potraktowała znacznie szerzej i zastosowała go nie tylko do benedyktynek i cy-sterek, lecz także do brygidek, karmelitanek, dominikanek, wizytek oraz bernardynek. Po krótkim wprowadzeniu na temat fundacji wspomnianych żeńskich zakonów, autorka sku-piła się na przedstawieniu historii mniszek działających w granicach Wielkiego księstwa Litewskiego. Artykuł, w którym przedstawiła historię poszczególnych klasztorów, oparła na szerokiej kwerendzie archiwalnej i bibliotecznej. Nieco szerzej została omówiona hi-storia benedyktynek w następnym artykule. Roman Pelczar (Zakon benedyktynek na Rusi Czerwonej w XVI–XVIII w. Dynamika rozwoju i główne kierunki działalności, s. 161–169) omówił zakres działalności czterech klasztorów na Rusi Czerwonej (dwóch we Lwowie oraz w Jarosławiu i Przemyślu) w ciągu trzech stuleci. Autor szeroko przedstawił motywy, którymi kierowali się fundatorzy placówek. Ciekawie zostały ukazane kwestie fundacji be-nedyktynek związane z pannami ormiańskimi we Lwowie. ich kontakty z benedyktynkami lwowskimi doprowadziły do zatwierdzenia przez Stolicę Apostolską w 1690 r. klasztoru benedyktyńskiego obrządku ormiańskiego. Autor odniósł się również do zakresu tematycz-nego księgozbioru zgromadzonego w bibliotece klasztornej w Jarosławiu oraz wspomniał o prowadzeniu przez benedyktynki apteki, z której korzystały osoby świeckie. Czyniąc te-matem swojego artykułu środowisko lwowskie, Aleksandra Skrzypietz (Dorota Daniłowi-czówna – benedyktynka lwowska w listach Jana III Sobieskiego, s. 171–182) przedstawiła życie żyjącej od około 1607 do 1687 r. mniszki z zakonu benedyktynek, której siostrzeńcem był Jan iii Sobieski. Niezwykle ciekawe są relacje rodzinne Sobieskich ukazane w listach króla, a szczególnie rola benedyktynki lwowskiej w jego życiu osobistym. Drugą część zamyka artykuł Bożeny Popiołek („W wielkim strachu i bojaźni rezydujem...”. Mentalność zakonnic w okresie saskim. Próba sondażu, s. 183–193), która ukazała wpływ wojny pół-nocnej na działalność klasztorów żeńskich w Rzeczypospolitej . Autorka nie tylko podkreś-liła determinację zakonnic w zdobywaniu środków do życia w trudnym dla nich okresie funkcjonowania, lecz także zestawiła ją z systemem wartości i kształtowaniem się postaw.

W życiu kościoła prawosławnego dużą rolę odegrały monastery prawosławne i unickie. Świadczy o tym kolejna, trzecia część publikacji, zatytułowana „Prawosławne i unickie monastery” (s. 195–315). Piotr Chomik (Monastery prawosławne jako ośrodki kultowe w XVI–XVII w. na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, s. 197–214) zwrócił uwagę na

reCeNzJe 245

monastery spełniające funkcje ośrodków kultowych i pątniczych w granicach Wielkiego księstwa Litewskiego w Xvi i Xvii w. Niezwykle ciekawe są historie cudownych ikon, które jak stwierdził autor, były jednym z dwóch czynników (oprócz kultu świętych lub posiadania cudownych relikwii) świadczących o roli, jaką odgrywał klasztor, stając się ośrodkiem kultowym i pątniczym. zewnętrzną i wewnętrzną oprawą cerkwi i monasterów zajęła się ewa kocój (Malowane cerkwie i monastery mołdawskie w XV–XVI w. Zarys problematyki, s. 215–239). W kręgu jej zainteresowań znalazły się malowane monastery i cerkwie znajdujące się na terenie Mołdawii. Ciekawe są rozważania autorki na temat związków sztuki mołdawskiej w Xiv–Xv w. (lub jej braku) ze sztuką romańską i gotycką w zachodniej europie, jak również podejmowane przez autorkę próby udzielenia odpowie-dzi na pytanie o pochodzenie malarzy cerkiewnych. W kolejnym artykule Beata Lorens (Klasztory bazyliańskie w eparchii przemyskiej w XVIII w. – dynamika rozwoju i podstawy materialne, s. 241–257) przedstawiła życie zakonne w klasztorach bazyliańskich w eparchii przemyskiej w Xviii w. Autorka dokonała przeglądu klasztorów bazyliańskich, wskazując na sytuację ekonomiczną zamożniejszych monasterów w ławrowie i Dobromilu. zwróciła uwagę na zmniejszanie się liczby klasztorów w Xviii w., z 22 na początku wieku do 6 pod koniec lat siedemdziesiątych. Jej zdaniem, jedną z przyczyn było likwidowanie klasztorów z małą liczbą zakonników. urszula Pawluczuk (Życie monastyczne w zachodnich guber-niach Imperium Rosyjskiego w latach 1795–1915, s. 259–276) przedstawiła politykę władz carskich względem monasterów i życia zakonnego od iii rozbioru Rzeczypospolitej do i wojny światowej. Autorka wykazała, jak w ciągu 120 lat zmieniała się w świetle ukazów carskich liczba monasterów w zachodnich guberniach. zwróciła uwagę na dynamiczny roz-wój życia monastycznego od połowy XiX w., który został przerwany wybuchem i wojny światowej. Do problemu tworzenia katalogów monasterów odniósł się Andrij Pawłyszyn (Prawosławne i unickie monastery męskie na terenie eparchii lwowskiej w latach 1596–1739. Przyczynek do powstania nowego katalogu, s. 277–286). W jego przekonaniu istnieje konieczność opracowania nowego katalogu. zwrócił uwagę na problemy z ustaleniem licz-by prawosławnych i unickich monasterów męskich powstających na terenie eparchii lwow-skiej. Autor odniósł się do badań prowadzonych przez Michała kossaka, Jewfymija Si-cyńskiego, iwana krepiakewycza, R. łukania i M. Wawryka, doceniając ich wyniki, jak również wskazując potrzebę prowadzenia dodatkowych badań w celu uściślenia lub zwe-ryfikowania podawanych w nich informacji. Tekst Renaty Ryby (Mikołaja Bazylego Potoc-kiego potyczki z zakonnikami, s. 287–294) przedstawia historię magnata, starosty kaniow-skiego Mikołaja Bazylego Potockiego. Autorka, czyniąc tematem swojego tekstu tę postać, starała się ukazać, w jaki sposób opisywano i oceniano życie Potockiego. z perspektywy okrucieństw, jakich się dopuścił m.in. wobec zakonników, autorka dotknęła problemu po-wstawania czarnej legendy. Natomiast inessa Sliunkova (Манастыры Беларусі ўсходняй

і заходняй хрысціянскіх традыцый: будаўнічая дзейнасць базыльянаў, s. 295–300) sta-rała się określić, jaką rolę odegrały klasztory w kulturze i sztuce na ziemiach współczesnej Białorusi. Autorka dowiodła, że tylko na jej terenie w okresie od Xvii do początku XiX w. powstało ponad 500 klasztorów. Sama już geneza i rozwój architektury były, jej zdaniem, istotnym dowodem współpracy wschodnich i zachodnich tradycji klasztornych. W dalszej części tekstu zajęła się przedstawieniem cech charakterystycznych budownictwa bazyliań-skiego na tle zmian, jakie zachodziły w architekturze omawianego okresu. Jak zauważyła (na przykładzie klasztorów białoruskich), jednym z kierunków budownictwa bazyliańskie-

reCeNzJe246

go w Xvii w. było tworzenie jednonawowych świątyń bez kopuł. Jako przykład takiej ar-chitektury podała m.in. cerkiew Świętego Ducha w Mińsku (1638). Natomiast Daniel Tollet (La confessionnalisation dans l’est de la Confédération polono-lituanienne à la fin du XVIIe siècle et dans la première moitié du XVIIIe siècle, s. 301–315) dokonał oceny sytuacji na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej pod koniec Xvii i na początku Xviii w. zwrócił uwagę na znaczenie traktatu pokojowego między Rosją a Rzecząpospolitą podpisanego w Moskwie w 1686 r. przez krzysztofa Grzymułtowskiego dla zagwarantowania wolności ludności prawosławnej na terenie Rzeczypospolitej.

Niewątpliwie słusznie redaktorzy wyodrębnili w tomie kolejną, czwartą część, której nadali tytuł: „Nauka, kultura i sztuka” (s. 317–466). Składa się na nią dziewięć tekstów. Rozpoczyna ją artykuł Marii Pidłypczak-Majerowicz (Cyrylickie druki bazylianów jako łącznik między kulturą religijną Wschodu i Zachodu w XVII–XVIII w., s. 319–329) po-święcony tekstom drukowanym bazylianów. Niezwykle ciekawe są ustalenia autorki na temat liczby druków cyrylickich. Okazuje się, że drukarnie bazyliańskie wydały ich ponad 565. zestawiając te dane z liczbą 1300 wszystkich druków z sześciu drukarni, dowiadu-jemy się, że druki cyrylickie stanowiły aż 40% wydanych prac. Autorka zwróciła uwagę na rolę książki cyrylickiej, podkreślając znaczenie informacji zawartych w dedykacjach, przedmowach i posłowiach. Odniosła się również do „zwyczaju” usuwania z książki kart, które były niewygodne ze względu na zawarte w nich informacje (np. określały sympaty-ków i nieprzyjaciół unitów). korzystając z druków cyrylickich bazylianów, dowiodła, że są one bez wątpienia łącznikiem między Wschodem a zachodem w zakresie przenikania się kultur litewskiej, polskiej i ruskiej. Artykuł został wzbogacony o fragmenty pocho-dzące z druków cyrylickich, co znacząco uatrakcyjnia tekst. z kolei Lucyna kudła, autor-ka artykułu Kształcenie dziewcząt w średnich szkołach zakonnych autonomicznej Galicji (1867–1918) (s. 331–337), zajęła się edukacją dziewcząt w szkołach prowadzonych przez zgromadzenia zakonne na terenie Galicji. zwróciła uwagę na umiejętności zdobywane przez dziewczęta w czasie nauki. Niezwykle ciekawie przedstawiają się programy na-uczania w szkołach średnich. W kanonie przedmiotów nadobowiązkowych znalazła się m.in. gra na fortepianie, skrzypcach lub organach. Autorka podkreśliła przekrój społecz-ny uczennic szkół zakonnych, wskazując na rosnącą liczbę córek urzędników, nauczy-cieli i kupców. Stwierdziła przy tym, że podobny skład społeczny uczennic można było zauważyć w liceach państwowych. Pozostając w kręgach edukacyjnych, Svietłana Mo-rozova (Барунская базыльянская школа і яе выхаванцы, s. 339–354) na przykładzie szkoły w Borunach funkcjonującej przy klasztorze bazylianów omówiła ważne centrum edukacyjne. Podkreśliła rolę Józefa Rutskiego, reformatora zakonu bazylianów, we wpro-wadzaniu zmian do programu edukacyjnego. Autorka wskazała również na rolę klaszto-ru bazyliańskiego jako jednego z największych centrów rękopiśmiennictwa na Białorusi. Natomiast krzysztof Nierzwicki (Warsztat bibliotekarski w kartuzji bereskiej na przeło-mie XVIII i XIX w., s. 355–367) po krótkim wprowadzeniu na temat historii kartuskiego klasztoru w Berezie zajął się przedstawieniem budowy, techniki opisu i schematu katalo-gu biblioteki klasztornej. zwrócił przy tym uwagę na poziom umiejętności tworzących go zakonników. W celu omówienia piśmiennictwa Mikołaj Nikołajew (Праваслаўныя манастыры на Наваградчыне, як цэнтры культуры і пісьменства, s. 369–379) zain-teresował się klasztorami prawosławnymi w regionie nowogródzkim. zwrócił uwagę na historię powstania ksiąg, które nie tylko były wykorzystywane do czytania i kultu, lecz

reCeNzJe 247

także stanowiły dokumentację prawną. Autor omówił historię księgi kormczej, ważnego zabytku kościelnego i świeckiego w zakresie prawa z końca Xv w. Pozostając w kręgu piśmiennictwa, warto zwrócić uwagę na kolejny artykuł, którego autorem jest Arvydas Pacevičius (Zapiski własnościowe w książkach oraz małe formy literackie jako źródło do badań mentalności, s. 381–387). Niezwykle ciekawe są przytoczone przez autora motywy zastraszenia osób, które dopuszczą się kradzieży książki („Nie kradnij!”, „Niech diabeł skręci kark temu, kto ukradnie tę książkę”, ,,Jeżeli mi tę książkę zrabujesz, nikczemny złodzieju, kruk wykłuje ci oczy”, s. 386). zdaniem autora, przestrogi te wskazują na po-wiązania z folklorem i mitologią, co stanowi, w jego opinii, punkt wyjścia do prowadzenia badań interdyscyplinarnych. Natomiast iwona Pietrzkiewicz (Benedyktyni w Starych Tro-kach i ich księgozbiór, s. 389–424) zwróciła uwagę na czynniki mające wpływ na groma-dzenie zbiorów i funkcjonowanie biblioteki klasztornej. Na przykładzie klasztoru Bene-dyktynów w Starych Trokach przedstawiła rolę biblioteki w życiu zakonnym, podkreślając jej związek m.in. z działalnością duszpasterską i edukacyjną.

Działalności edukacyjnej zakonów dużo uwagi poświęcił Dariusz Rolnik, autor artykułu zatytułowanego Pamiętnikarze czasów panowania Stanisława Augusta o nauczaniu zakon-nym w Rzeczypospolitej (1764–1795) (s. 425–445). korzystając z pamiętników z czasów stanisławowskich, oparł swoje rozważania na ponad 60 wypowiedziach. Okazało się, że pamiętnikarze interesowali się edukacją i wychowaniem, podkreślając ich wagę w kształto-waniu młodzieży Rzeczypospolitej. Co ciekawe, najczęściej poruszali kwestię dyscypliny. uważali, że służy ona edukacji – jako pomoc w nauczaniu, jak również traktowali ją jako środek wychowawczy. Jednak, jak pokreślił autor, nie miała ona nic wspólnego z podno-szeniem jakości kształcenia i – co najważniejsze – nie była skuteczną pomocą w nauczaniu. Rafał Witkowski (Biblioteka kamedułów w Pożajściu, s. 447–466) na podstawie historii zakonu kamedułów w Pożajściu niedaleko kowna przedstawił księgozbiór zakonników . zamieszczając wykaz 291 pozycji, dokonał przeglądu książek pisanych w językach łaciń-skim, niemieckim, francuskim i polskim.

W ostatniej części pracy, zatytułowanej „kasaty zakonów” (s. 467–489), tekst Piotra Pawła Gacha (Zakony mnisze na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej w okresie kasat, s. 469–489) zamyka rozważania na temat życia zakonnego w dawnej Rzeczypo-spolitej. Autor opisał etapy niszczenia dóbr kultury, podsumowując przy tym szeroki za-kres działalności klasztorów na polu edukacji, działalności charytatywnej i duszpasterskiej. Podkreślenia wymaga zamieszczony przez autora bogaty materiał ilustracyjny, scalający treść artykułu z wcześniejszymi tekstami, jak również zestawienia statystyczne w tabelach, podsumowujące wspomnianą działalność, które unaoczniają jeszcze bardziej przekonanie o utracie dorobku kulturowego.

Recenzowana publikacja zasługuje na szczególną uwagę ze względu na jej wieloaspek-towy charakter. Poruszane w niej problemy stanowią o potrzebie kontynuowania badań prowadzonych nad dziejami życia zakonnego na wschodnich terenach dawnej Rzeczypo-spolitej. zgłębianie zagadnień dotyczących monastycyzmu obrządku wschodniego i za-chodniego pozwala na poznanie dziedzictwa kulturowego (którego wartość jest trudna do przecenienia), genezy i rozwoju klasztornej architektury, sztuki i nauki oraz pomaga w zro-zumieniu zjawiska przenikania się wielu kultur.

agNieszka wieczorektoruń

reCeNzJe248

środowiska kulturotwórcze czasów oświeceNia i romaNtyzmu, red. BogusŁaw doPart, wydawNICtwo KsIęgarNIa aKadeMICKa,

KraKów 2013, ss. 279

Recenzowany tom zbudowany jest z 15 artykułów. Poprzedza je krótki, aczkolwiek in-formatywny Wstęp autorstwa Bogusława Doparta, syntetycznie wprowadzający w proble-matykę i specyfikę prac zebranych w publikacji i wyraźnie uzasadniający potrzebę jej po-wstania, wyrastającą „z przekonania, że aktualny stan wiedzy o oświeceniu i romantyzmie zarówno zachęca do podjęcia nowych kwestii z obszaru kulturalnego i kulturowego kon-tekstu literatury, jak też skłania do powrotu do spraw, które dawno już przestały razić jako białe plamy na mapie potrzeb badawczych” (s. 7). W istocie znajdziemy więc w książce Środowiska kulturotwórcze czasów oświecenia i romantyzmu przyczynki bardzo różnorod-ne tematycznie, lecz niewątpliwie pozostające w zgodzie z anonsowaną intencją redaktora tomu, bo dotyczące konkretnych fenomenów kulturowych i kulturotwórczych związanych czy to z oświeceniem, czy z romantyzmem, czy też osadzonych na oświeceniowo-roman-tycznym, niełatwym do jednoznacznego uchwycenia styku wpływów i zapożyczeń, nawią-zań i kontekstów. Jest to więc tom, rzecz poniekąd upraszczając, o rozmaitych czynnikach i wieloaspektowych uwarunkowaniach kształtujących krajobraz kulturowy na ziemiach przed- i porozbiorowej Rzeczypospolitej – z uwzględnieniem tła emigracyjno-zesłańczego – w przywołanym okresie, a tym samym o osobowościach (w tym m.in. możnych mece-nasach, utalentowanych twórcach, pozostających w niebycie zapomnienia amatorach) go modelujących i przestrzeniach ich działalności; tom cenny, dodajmy, co wynika nie tylko ze wspomnianej już heterogeniczności tematycznej zebranych w nim prac, lecz także z jego niewątpliwie bogatego potencjału interpretacyjno-poznawczego, inspirującego do dalszych dociekań i naświetlającego obszary nadal zasługujące na wnikliwszy ogląd badawczy.

Przyczynki zebrane w recenzowanej książce nie zostały – i słusznie – zebrane w dzia-ły, które mogłyby sugerować pewien kierunek albo ścieżkę ich potencjalnych odczytań. Stanowią więc twory względem siebie niezależne, pozwalające odbiorcy czerpać z nich wybiórczo, wykorzystywać je w dowolnej kolejności. Gdyby jednak pokusić się – na po-trzeby tego omówienia – o próbę nałożenia na nie konkretnej struktury, opatrzenia hasłami- -kluczami, to wydaje mi się, że można by je przyporządkować trzem kręgom tematycznym, które bardzo umownie i ze sporym marginesem pozostawionym na możliwe spekulacje określiłabym w sposób następujący: towarzyskość – epoka – próba teoretyzującej syntezy; twórca a towarzyskość; potencjał kulturotwórczy przestrzeni i jednostek z nią związanych.

Do grupy studiów syntetyzująco-uogólniających zaliczyłabym cztery teksty. W pierw-szym z nich, zatytułowanym Uwagi o towarzyskości, Agnieszka ziołowicz zajęła się fe-nomenem towarzyskości na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej w XiX w., sytuując go na szerszym tle kultury francuskiej i niemieckiej. Badaczka wyszła od rozważań na temat me-tamorfoz znaczeniowych samego pojęcia i tym samym skoncentrowała uwagę początko-wo na anglo- i niemieckojęzycznej refleksji teoretycznej temu zjawisku poświęconej, a na-stępnie przeszła na grunt polski i przedstawiła główne założenia rozprawy karola Libelta Towarzystwa i towarzyskość, znaczenie towarzyskości w kontekście narodzin romantyzmu polskiego i „koncepcję towarzyskości literatury polskiej” (s. 22) autorstwa kazimierza

reCeNzJe 249

Brodzińskiego. kolejne strony studium przybliżają specyfikę oraz przemożną funkcję in-tegracyjną i patriotyczną polskiej towarzyskości w okresie popowstaniowym oraz wpływ ówczesnego życia towarzyskiego na rozwój literatury. Do wspomnianej grupy należy też w moim przekonaniu artykuł Dwór a oświecenie, w którym Jerzy Snopek omówił cechy oświecenia polskiego, ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia mecenatu królewskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego i magnackiego Czartoryskich, ponieważ w przekona-niu badacza „[o]świecenie polskie – w przeciwieństwie do zachodniego – było w znacznej mierze ruchem intelektualnym kierunkowanym i wspomaganym odgórnie przez ośrodki władzy i prestiżu o rodowodzie i obiektywnych preferencjach dla oświecenia – w jego radykalnych konsekwencjach – zgoła nietypowych” (s. 34). Sporo uwagi poświęcił au-tor przyczynku zarówno roli czasopism oświeceniowych, jak i zakładanych wówczas in-stytucji: Teatru Wielkiego i Szkoły Rycerskiej. Wskazał ponadto na związki oświecenia polskiego z klasycyzmem i sentymentalizmem, ilustrując swe wywody przykładami po-chodzącymi z ówczesnej sceny literackiej. Anonsowaną grupę zamykają moim zdaniem dwa teksty, a mianowicie studium Bogusława Doparta Kultura polskiego romantyzmu: dynamika i pluralizm, stanowiące próbę spojrzenia na „realia funkcjonowania kultury wczesnego romantyzmu i szczytowej fazy okresu” (s. 90), z uwzględnieniem jej wielo-aspektowej niejednorodności i różnorodnych przestrzeni rozwoju: zarówno na obszarach dawnej Rzeczypospolitej, jak i w ośrodkach emigracyjnych. Drugim tekstem z tej grupy jest opracowanie Patriotyzm indywidualny . Poeci polskiego rokoka wobec kwestii naro-dowej (Jakub Jasiński, Wojciech Mier, Tomasz Kajetan Węgierski), w którym Sławomir kufel wprowadził pokrótce w genezę rokoka i kontrowersje definicyjne, jakie budzi to zjawisko, a następnie przybliżył sylwetki artystyczne trzech przywołanych w tytule twór-ców i ich stosunek do sprawy narodowej.

Do grupy prac omawiających przede wszystkim interakcję zachodzącą między twórcą a życiem towarzyskim zaliczyłabym cztery kolejne teksty. Po pierwsze, przyczynek Fredro salonowy Marcina Cieńskiego, naświetlający znaczenie salonu w życiu i twórczości Alek-sandra Fredry, stanowiący refleksję i nad osobowością pisarza – bywalca i obserwatora dziewiętnastowiecznej towarzyskości salonowej, i nad obrazem salonu w tekstach literac-kich autora Zemsty. Po drugie, studium Sabiny Bobran zatytułowane Gdzie bywał Norwid? Salonowe doświadczenia poety paryżanina, w którym badaczka nakreśliła portret Cypriana kamila Norwida, widzianego przez pryzmat jego paryskiej działalności salonowej i śladów, jakie aktywność ta pozostawiła w twórczości poety. Norwidowski salon to w ujęciu autorki przestrzeń niejednorodna, wypełniona niejednolitym ładunkiem emocjonalnym, ambiwa-lentna w ocenie. Po trzecie, tekst Romana Dąbrowskiego „Co pozoru ma nazbyt, a istoty nié ma”. Życie dworskie w „Życiu dworskim” i innych utworach Ignacego Kraszewskiego, w którym autor zajął się wspomnianym w tytule opracowania motywem w dorobku lite-rackim biskupa warmińskiego, podkreślając aktualność i uniwersalizm badanego problemu. i po czwarte wreszcie, artykuł Salony literackie XIX-wiecznej Europy w świetle podróżopisar-stwa: Weimar i Mediolan Antoniego Edwarda Odyńca, w którym Olga Płaszczewska podjęła problematykę salonu organizowanego „w domu prywatnym literata” (s. 120), tj. domu, który staje się przestrzenią spotkania wielbiciela z wielbionym, a tym samym autoprezentacji, inspi-racji, komunikacji, ale też wyraźnego zacierania granic między płaszczyzną publiczną a pry-watną. Autorka skoncentrowała się na dwóch, przywołanych w tytule, centrach kulturalnych dziewiętnastowiecznej europy i na podstawie analizy Listów z podróży Antoniego edwarda

reCeNzJe250

Odyńca zrekonstruowała specyfikę życia towarzyskiego w domu Johanna Wolfganga von Goethego i Alessandro Manzoniego.

Grupa opracowań tematyzujących potencjał kulturotwórczy konkretnej przestrzeni geo-graficznej, widziany przez pryzmat działalności jednostek z nią związanych, wydaje się liczebnie najbogatsza, należy bowiem do niej osiem przyczynków, niejako tropiących ele-menty kulturotwórcze w przeróżnych formach aktywności Polaków zarówno na obszarach rdzennie polskich, jak i wyraźnie pogranicznych lub jednoznacznie kojarzonych z teryto-rium emigracyjnym i zesłańczym. i tak, Magdalena Piotrowska w artykule Na dworach wielkopolskich ziemian skupiła uwagę na siedzibach rodowych wielkopolskiego ziemiań-stwa oraz na miejscach wobec nich zewnętrznych, a pozostających pod wpływem tych pierwszych i stanowiących ważną platformę działalności społeczno-kulturalnej. Czytamy więc w tym tekście o kasynach, poznańskim Bazarze, różnorodnych towarzystwach, ama-torskich imprezach kulturalnych, życiu teatralnym związanym z wielkopolskim dworem ziemiańskim oraz o potencjale kulturowym zakładu hydropatycznego w Dębnie, ale też o znaczeniu znanych uciekinierów odwiedzających siedziby ziemian w drodze na emigra-cję. Autorka tekstu wskazała ponadto na przejawy zorientowanej patriotycznie działalności kulturalnej ziemian wielkopolskich, prowadzącej do wyraźnej integracji środowiskowej, czego konsekwencją było „pozyskan[ie] chłopstw[a] dla sprawy narodowej, osłabie[enie] działa[ń] germanizacyjn[ych], przyspiesz[enie] proces[u] budzenia i pogłębiania tożsamo-ści narodowej” (s. 84). Monika Stankiewicz-kopeć w studium Chodźkowie. Uwagi o kul-turotwórczej roli XIX-wiecznej rodziny scharakteryzowała specyfikę aktywności kulturalnej wybranych członków zadomowionego na Litwie rodu Chodźków, szczególnie dużo uwagi poświęcając ignacemu – żywo uczestniczącemu w życiu publicznym społecznikowi i litera-towi, tworzącemu w swych utworach mit czy legendę rodziny i domu rodzinnego. Podczas gdy edyta Gracz-Chmura w przyczynku Uzdrowiska Huculszczyzny. Romantyczne podróże do wód omówiła potencjał kulturotwórczy zdrojowisk huculskich, przyczyny ich popular-ności wśród romantyków i konsekwencje, jakie dla ich późniejszego charakteru wyniknąć miały z rozwoju gospodarczego Pokucia, Marlena Maciejewska w artykule Romantycy na kontraktach kijowskich przybliżyła fenomen tzw. kontraktów, a więc „coroczny[ch] zjaz-d[ów] szlachty, podczas których sprzedawano i kupowano dobra dziedziczne oraz zawie-rano umowy kredytowe w skali ponadregionalnej” (s. 211), organizowanych od 1797 r. w kijowie i stanowiących ważki pretekst do rozkwitu życia kulturalnego. Badaczka skupiła się nad trzydziestoleciem międzypowstaniowym w historii tego zjawiska i jego wpływem na rozwój polskiego krajobrazu literackiego, muzycznego i księgarskiego w owym czasie. Joanna Czyż-Cieciak w tekście Ogniska kulturotwórcze i narodowotwórcze na Śląsku Cie-szyńskim w połowie XIX wieku scharakteryzowała rozmaite inicjatywy ludności polskiej na Śląsku Cieszyńskim, których celem było wzbogacanie wizerunku kulturowego tych ziem, lecz nade wszystko budzenie uczuć patriotycznych, a co za tym idzie, troska o zachowanie i wzmocnienie poczucia polskości. Badaczka zwróciła uwagę na znaczenie konkretnych osób, ale też polskich pism („Tygodnik Cieszyński”, „Gwiazdka Cieszyńska”), zrzeszeń, towarzystw i teatrów amatorskich. Na straży polskości. Działalność kulturalna polskich zesłańców z I poł. XIX wieku na terenach Syberii Zachodniej i europejskiej części Rosji Małgorzaty Cwenk to przede wszystkim opowieść o różnorodnych formach działalności kulturalnej polskich zesłańców: organizatorów bibliotek, inicjatorów budowy świątyń rzymskokatolickich, ludzi pióra, w tym m.in. Onufrego Pietraszkiewicza oraz ewy Feliń-

reCeNzJe 251

skiej, natomiast Wielka Emigracja – kulturą samotnych mężczyzn? Perspektywy badawcze elżbiety z. Wichrowskiej to próba subtelnej polemiki z tezą o typowo „męskim” charak-terze Wielkiej emigracji i określenia wybranych aspektów kobiecej prezencji w kulturze i rzeczywistości emigracyjnej.

Prace opublikowane w recenzowanym tomie ukazują mozaikową wizję kultury pol-skiej z okresu oświecenia i romantyzmu. To zbiór jakby „zdjęć”, w zbliżeniu utrwalają-cych zjawiska, przestrzenie, a przede wszystkim rysy osobowościowo-twórcze jednostek kształtujących polski krajobraz oświeceniowo-romantyczny. To merytorycznie bardzo cen-na próba spojrzenia na formy aktywności oficjalnie usankcjonowanej i reprezentowanej choćby przed dwór królewski, ale też tej ograniczonej ścianami dworu ziemianina, salonu arystokraty, pokoju emigranta i izdebki zesłańca. Jeśli nałożyć na to kolejne warstwy moż-liwych interpretacji i dodać, że w publikacji tej wspomina się zarówno o jednostkach łatwo dziś rozpoznawalnych, jak i nierzadko zapomnianych, skromnych zapaleńcach, i pozwala przemieszczać się czytelnikowi nie tylko przez w równym stopniu kulturowo nośne obsza-ry centralne, lecz także pograniczne, peryferyjne i obserwować procesy kulturowe w śro-dowisku rodzimym, ale też obcym, wymagającym oswojenia, aklimatyzacji, przełamania barier izolującego dystansu, to jasne się staje, że książka Środowiska kulturotwórcze czasów oświecenia i romantyzmu winna znaleźć szerokie grono odbiorców, wywodzących się nie tylko z kręgów naukowych, na co w moim przekonaniu w pełni zasługuje.

katarzyNa grzywkawarszawa

aNdrew roBerts, NapoleoN wielki, PrzeKŁad MaLwINa I toMasz FIedoreK, JarosŁaw wŁodarCzyK, wydawNICtwo MagNuM,

warszawa 2014, ss. 915

Prawie 20 lat temu Andrzej Nieuważny stwierdził, że podejmując temat związany z Na-poleonem, wypada się usprawiedliwić – wszak książki o epoce empire’u liczone są już w setkach tysięcy1. W przypadku kolejnej biografii cesarza pytanie o sens wydaje się jesz-cze bardziej uzasadnione, zwłaszcza od momentu ukazania się rewelacyjnej pracy Jeana Tularda Napoleon – mit zbawcy2. Wydawanie w Polsce następnej biografii cesarza (oprócz faktu, że Napoleon się sprzedaje)3 można wytłumaczyć chęcią przedstawienia świeższego spojrzenia, nowych interpretacji lub innej perspektywy. Te warunki praca Andrew Robertsa spełnia jedynie częściowo.

1 A. Nieuważny, My z Napoleonem, Wrocław 1999, s. 5–6.2 J. Tulard, Napoléon ou le mythe du sauveur, Paris 1977 (polskie wydanie: Napoleon – mit

zbawcy, Warszawa 2001).3 A. Nieuważny, Posłowie, w: J. Tulard, Napoleon – mit, s. 542.

reCeNzJe252

Autor należy do historyków znanych i cenionych, a jego książki zostały przełożone na 18 języków4. W sferze jego zainteresowań pozostaje szeroko rozumiana historia wojskowo-ści, przy czym zasięg tematyczny poruszanych zagadnień (od antyku po ii wojnę światową) skłania do zastanowienia. Publikowane w zachodniej prasie entuzjastyczne opinie na temat jego książek z pewnością korzystnie wpływają na wyniki sprzedaży, jednocześnie zaś mu-szą budzić ostrożność (czy rzeczywiście wyjątkowym osiągnięciem autora jest potraktowa-nie Napoleona inaczej niż „proto-Hitlera”?)5 .

ze względu na pokaźne rozmiary biografii nie dziwią słowa, którymi autor „przedstawia się” czytelnikowi: „Pisanie tej książki i poprzedzające je badania zajęły mi więcej czasu niż łączny pobyt Napoleona na elbie i Świętej Helenie”. z dalszych słów wprowadzenia wyłania się obraz szeroko zakrojonej kwerendy archiwalnej i bibliotecznej, prowadzonej w kilku krajach, a także oględzin terenowych „odwiedziłem pięćdziesiąt trzy z sześćdzie-sięciu pól bitew Napoleona”). Dowiadujemy się również co nieco o procesie twórczym, który wspierało grono redaktorów i tłumaczy (z języków: hebrajskiego, hiszpańskiego, francuskiego, niemieckiego, polskiego i rosyjskiego). W trakcie pracy nad książką autor brał też udział w kręceniu serialu dokumentalnego o Napoleonie, przygotowywanego przez BBC. Myślę, że to daje pewne wyobrażenie o profesjonalnym zaplanowaniu całego przed-sięwzięcia, wyliczonego na odniesienie wymiernego sukcesu komercyjnego, a także ugrun-towanie pozycji Robertsa na zachodnim rynku wydawniczym.

Polska edycja pracy ukazała się krótko po anglojęzycznej. książka została starannie przygotowana pod kątem technicznym przez Wydawnictwo Magnum. Tekst uzupełnia pra-wie 30 czarno-białych map oraz około 70 ilustracji (głównie kolorowych). Prawdopodob-nie, chcąc skrócić okres pomiędzy zakupem licencji a momentem oddania książki do rąk czytelnika, wydawca zdecydował się na krok dość ryzykowny (choć jednocześnie zrozu-miały przy tak obszernym materiale), czyli podzielenie pracy nad przekładem. Partię od urodzin Napoleona po zakończenie wojny z iv koalicją tłumaczyli Malwina i Tomasz Fie-dorek, natomiast kolejne rozdziały przełożył Jarosław Włodarczyk. Bez wątpienia ostatecz-ne brzmienie tekstu było uzgadniane i konsultowane przez tłumaczy i redakcję. W pewnych momentach jednak dosyć wyraźnie rzucają się w oczy różnice stylu (na korzyść pierwszej partii pracy).

Cała książka podzielona została na trzy części w układzie chronologicznym („Wzlot”, „Panowanie”, „Finał”), z których każda obejmuje około 10 rozdziałów. Pracę zamykają „Podsumowanie” i „Przesłanie”. W bibliografii oprócz licznych pamiętników i opracowań (wśród których nie zabrakło najnowszych) znalazły się odwołania do materiałów archi-walnych. zgodnie ze słowami samego autora podstawą do napisania biografii pozostała bogata korespondencja Napoleona, w tym wydawana od 11 lat pod auspicjami Fondation Napoléon Correspondance générale, zawierająca listy, których z różnych powodów zabrak- ło w edycji przygotowanej w okresie ii Cesarstwa. Tym też autor wytłumaczył potrzebę napisania nowej biografii, milczeniem jednak pominął fakt, że dotychczas ukazało się 12 z planowanych 15 tomów Korespondencji Generalnej6 .

4 http://www.andrew-roberts.net/about-andrew-roberts/ (dostęp: 9.10.2015).5 http://www.andrew-roberts.net/books/napoleon-the-great/ (dostęp: 9.10.2015).6 N. Bonaparte, Correspondance générale, t. 1–12, Paris 2004–2014. Tomy wydane dotych-

czas obejmują lata 1784–1812.

reCeNzJe 253

Początek lektury przynosi mieszane wrażenia. z jednej strony autor sprawnie zarysował stosunki międzynarodowe (co jest zresztą cechą charakterystyczną całej książki) w przeded-niu i w pierwszych latach Rewolucji. Na ich tle umieścił korsykę i rodzinę Buonaparte. zajmująco też przedstawiona została zmiana postrzegania Francji przez Napoleona, a także geneza jego stosunku do Anglii. Poznajemy lektury młodego bohatera i jego pierwsze próby literackie. Roberts już na początku udowodnił, że potrafi wyłamać się ze schematów histo-riografii anglosaskiej, niejednokrotnie polemizując z negatywnymi opiniami o Napoleonie. z drugiej strony od początku pojawiają się w pracy uwagi, które można uznać za infantylne (np. wytłumaczenie, że 200 lat temu dzieci się biło) lub anachroniczne i do śmieszności po-prawne politycznie (powracająca w książce kilkakrotnie sprawa masakry pod Jaffą i wyja-śnienie, że wynikała ona z rasizmu Napoleona, czy fragmenty na temat niesprawiedliwości, jakich Żydzi doznali od walczącego z lichwą cesarza – autor z rozbrajającą naiwnością tłuma-czy, że przecież nikt nie zmuszał do pożyczania od nich pieniędzy).

Ogromnym minusem książki jest też sposób przedstawienia spraw alkowy. Roberts, zafascynowany bogactwem źródeł (głównie plotek), chętnie porusza te kwestie, do znudze-nia serwując czytelnikowi szczegóły na temat stanu uzębienia oraz sypialnianych talentów Józefiny. W przypadku Marii Ludwiki kilkakrotnie przywoływana jest sprawa jej romansu z generałem Neippergiem. Autor nie omieszkał także umieścić danych „statystycznych” dotyczących liczby kochanek Napoleona i związanych z nimi wydatków. Fragmentami książka traci więc charakter poważnej pracy, stając się zbiorem ciekawostek, okraszonych tanią sensacją.

Doświadczenie pisarskie, umiejętność analizy i niewątpliwy talent pozwoliły natomiast Robertsowi na ciekawe przedstawienie spraw dyplomatycznych i gospodarczych. Dużo go-rzej autor poradził sobie ze szczegółami polityki wewnętrznej okresu Rewolucji oraz (co zaskakuje) w kwestiach wojskowych. Opis wojny w Wandei jest powierzchowny. Roberts nie dostrzegł wagi bratobójczych walk na zachodzie Francji, których konsekwencje wy-kraczały daleko poza okres Rewolucji i Cesarstwa. Na marginesie, Wandejczycy i szuanie to dla Robertsa synonimy. Obserwacje na temat desantu na Półwyspie Quiberon pozosta-ją zupełnie chybione wobec faktu, że nie lądowały tam wojska brytyjskie, lecz oddzia-ły sformowane z emigrantów francuskich, z czego autor niestety nie zdaje sobie sprawy. Rozbawienie budzą też uwagi o walkach w Paryżu z 13 véndemiaire’a roku iv, kiedy to Napoleon miał zmasakrować kartaczami „jakobinów i innych rewolucjonistów [wyróż-nienie – M. B.]”. Otóż rzeczona „masakra” nie stała się udziałem żadnej z wymienionych grup, lecz właśnie kontrrewolucjonistów (rojalistów). Podobnie powierzchowne są uwagi na temat termidorianów (wcale nie byli tak łagodni, jak chce tego autor) oraz Cambacérèsa (czy głosowanie za skazaniem na śmierć Ludwika Xvi, razem z 365 innymi deputowany-mi, na pewno uprawnia do nazywania go „królobójcą”? A jeśli nawet, to dlaczego Roberts nie obdarzył tym samym mianem artysty Louisa Davida?).

W sprawach wojskowych Roberts potrafi wydawać autorytatywne (i niecelne) sądy, oparte na zbyt daleko idących uogólnieniach (np. o tym, że szarża jazdy pod Wagram była ostatnią decydującą, a później na polach bitew zaczęła dominować artyleria). Opisy kam-panii powtarzają wprawdzie najważniejsze ustalenia historyków, lecz samo przedstawienie bitew jest chaotyczne i przynosi ogromny zawód. Sugerując się odwiedzeniem przez autora kilkudziesięciu pól walki, sądziłem, że bitwy zostaną opisane przenikliwie i nowatorsko. Niestety, oprócz kilku drobnych uwag obecność, którą Roberts się chwali, w ogóle nie

reCeNzJe254

wzbogaciła treści książki. Myślę, że autor mógłby się w tym zakresie niejednego nauczyć od doktora Patrycjusza Malickiego, który niedawno dał wzorcowy przykład, jak obserwa-cje z oględzin pola bitwy przenieść na karty opracowania historycznowojskowego7. Nieste-ty, książka badacza ze Świdnicy pewnie nigdy nie osiągnie nakładów choćby zbliżonych do pracy Robertsa (ze stratą dla czytelników).

kolejne błędy i uproszczenia można dostrzec w uwagach na temat braku walk par-tyzanckich podczas kampanii francuskiej 1814 r.; czego zatem dotyczy wydana przed czterema laty siedmiusetstronicowa praca Les corps francs de 1814...?8, a także postaci Henry’ego Jominiego (wbrew autorowi, nie był on historykiem wojskowości, lecz jednym z najsłynniejszych teoretyków wojskowych). Napoleon nie przekształcił też w 1812 r. dzie-więciu pułków dragońskich w regimenty lansjerów. Po pierwsze, cesarz zorganizował pułki lansjerów rok wcześniej, po drugie – przeformowano jedynie sześć jednostek dragońskich (o numerach 1, 3, 8, 9, 10 oraz 29). Pułki 7. i 8. powstały z polskich lansjerów Legii Nad-wiślańskiej, wspartych kadrowo przez szwoleżerów Gwardii, natomiast 9. regiment lansje-rów utworzono z 30. pułku strzelców konnych. Oczywiście, zawsze można się bronić tym, że są to detale, a przy dużej objętościowo pracy podobne potknięcia pozostają naturalne. Być może. Taką niefrasobliwość trudno jednak zrozumieć w przypadku historyka, którego główną domeną jest wojskowość. Gdyby Andrew Roberts nieco lepiej znał epokę, wie-działby też, że kartacz nie był wypełniony „setkami kul karabinowych”9, pod Frydlandem żołnierze nie rozgryzali ładunków z saletrą (lecz prochem, do którego produkcji wyko-rzystywano saletrę potasową) i nie dziwiłby się, że Francuzi zabierali wziętym do niewoli pruskim kawalerzystom buty, oddając im swoje obuwie (w rzeczywistości odbierano Pru-sakom cenne buty z cholewami do jazdy konnej, wydając w to miejsce trzewiki piechoty). Listy Napoleona do eugeniusza z zaleceniem ćwiczenia jazdy konnej przez włoską szlachtę nie wynikały też z obsesyjnego wtrącania się w szczegóły i z nadopiekuńczości. O „walo-rach” włoskich kawalerzystów (i ich problemach z utrzymaniem szyku) pisał generał Réne Tournes jeszcze przed ii wojną światową, jednak jego pracy Roberts nie zna10 .

Liczne inne niezręczności w kwestiach wojskowych trudno jednoznacznie przypisać autorowi, gdyż część z nich wynika prawdopodobnie z błędów tłumacza. Mamy więc „sys-tem korpusowy” zamiast „korpuśnego”, „komendanta magazynu kawalerii” zamiast „ko-mendanta ośrodka zapasowego kawalerii”, a także „gubernatora Besançon i dowódcę 6. dywizji” zamiast „gubernatora Besançon i dowódcy 6. okręgu wojskowego”.

7 P. Malicki, 1806: Jena–Auerstädt, Oświęcim 2014. książka otrzymała „złotą Pszczołę” za 2014 r .

8 J. Thiébaud, G. Tissot-Robbe, Les corps francs de 1814 et 1815. La double agonie de l’Em-pire, les combattants de l’impossible, Paris 2011.

9 W epoce napoleońskiej nabój kartaczowy zawierał mniej kulek (ich liczba i wielkość za-leżały od rodzaju kartacza, dla polowych armat sześcio- i dwunastofuntowych wahała się według Paszkowskiego od 41 do 151), a przede wszystkim kule kartaczowe odlewane były z żelaza, w odróżnieniu od ołowianych kul karabinowych. Wynikało to z faktu, że ołów jest stosunkowo miękki i znacznie bardziej podatny na odkształcenia. zob.: J. Paszkowski, Nauka praktyczna kanoniera, Warszawa 1830 (reprint: Oświęcim 2008), s. 68.

10 R. Tournes, La campagne de printemps en 1813. Lützen – étude d’un manoeuvre napolé-onienne, Paris–Limoges–Nancy 1931, s. 112–113.

reCeNzJe 255

Ponadto w książce drażnią celowo nieprzetłumaczone zwroty francuskojęzyczne, które bynajmniej nie dodają jej „klimatu”. zamiast „Monitora” w tekście figuruje „Moniteur”, a zamiast „podprefekta” – „sous-préfect”. Niekiedy prowadzi to do powstania komicznych tworów językowych, np.: bankiet w Hotel de ville (ratuszu), rojalistyczne Midi (południe kraju), sprzedaż biens nationaux (dóbr narodowych), oraz (najlepsze!) zachowanie sang froid (zimnej krwi). W tej sytuacji jeszcze bardziej dziwi decyzja o zastosowaniu spolsz-czonej pisowni „bordo” w odniesieniu do słynnych win z Akwitanii (chyba że chodzi o ja-kiś inny trunek). Nie zachowano ponadto konsekwencji w zapisie nazw departamentów. Odnajdujemy w tekście np. „Alpy Nadmorskie” (we Francji „Alpes Maritimes”) obok de-partamentu „isère” (dlaczego nie „izery”?). inne drobne potknięcia znów wynikają z winy tłumacza lub redakcji. Protestowano bowiem przeciw konskrypcji, czyli prawu o poborze (nie „konskrypcjom”), a „mademoiselle” oznacza pannę (nie „panią”).

Przyszłego czytelnika może interesować, jak autor potraktował sprawę polską. Wzmian-ki o naszym kraju i rodakach na kartach książki nie są zbyt liczne, choć zajmują stosunkowo dużo miejsca (porównując do opracowań francuskich). Dla Robertsa tematem kluczowym w kontekście sprzymierzeńców Napoleona pozostają jednak Niemcy. zdecydowana więk-szość wiadomości o polskich żołnierzach i oficerach jest pochlebna. Niektóre informacje wydają się jednak zbędne, podczas gdy pominięto sprawy istotne. Fragment o unii z Litwą, upadku Rzeczypospolitej i rozbiorach zajmuje w książce podobną objętość co (pozbawio-na kontekstu) krytyczna opinia o księciu Poniatowskim z 1806 r. Najpoważniejsze jednak uchybienie dotyczy sprawy, o którą Polacy walczą począwszy od czasu Thiersa i Niego-lewskiego, czyli Somosierry. Według autora „wąwóz”11 zdobyty został dopiero po trzech szarżach (pierwsze dwie mieli wykonać szwoleżerowie, a kolejną strzelcy konni Gwardii). Nie miejsce tu na prostowanie gaf powtarzanych przez Robertsa, nasuwa się jednak smutna refleksja. Pomimo prac rzucających nowe światło na kwestię Somosierry, przygotowanych przez legion polskich historyków, na Robercie Bieleckim, Andrzeju Nieuważnym oraz Janie Laskem i Rafale Małowieckim kończąc, na zachodzie wciąż panuje w tej sprawie trudna do zrozumienia ignorancja12. Autor zajrzał do angielskiej wersji wspomnień Chłapowskie-go (który nie brał udziału w bitwie); najwyraźniej uznał, że uczynił wystarczająco dużo i... przyjął opis szarży według Ségura, którego niewiarygodność udowodniono już ponad 100 lat temu! Sprawa polska w epoce napoleońskiej nie mogłaby oczywiście istnieć bez „słodkiej Marii”. Pani Walewska powraca więc na kartach książki jako ulubiona kochanka Napoleona.

Oprócz wspomnianych potknięć praca ma pewne zalety. Napisana jest potoczystym stylem, daje dobry przegląd sytuacji politycznej w europie. z pewnością też przypadnie do gustu poszukiwaczom ciekawostek o życiu Napoleona (są prawie wszystkie). zbiera ponadto część nowych ustaleń historyków (autor bogato korzysta choćby z wyników badań Pierre’a Brandy na temat polityki finansowej Napoleona)13 .

11 zaskakujące, że autor nazwał teren „wąwozem”, skoro zwiedzał pole bitwy. zob.: http://www.andrew-roberts.net/battlefield-tours/ (dostęp: 9.10.2015).

12 R. Bielecki, Szwoleżerowie Gwardii, Warszawa 1993; R. Morawski, A. Nieuważny, Wojsko Polskie w służbie Napoleona. Gwardia: szwoleżerowie, Tatarzy, eklererzy, grenadierzy, War-szawa 2008; J. Laske, R. Małowiecki, Somosierra, Oświęcim 2013.

13 P. Branda, Le prix de la gloire. Napoléon et l’argent, Paris 2007.

reCeNzJe256

Otrzymaliśmy biografię, w której przygotowanie i promocję zaangażowano znaczące środki. Roberts sprawnie włada piórem i podejmuje tematy cieszące się zainteresowaniem. Analizy autora bywają interesujące, lecz przesłania je postać cesarza. Roberts z zaskocze-niem odkrył w Napoleonie człowieka z jego wszystkimi przypadłościami. Dlatego oprócz ciekawych partii o dyplomacji, a nawet zmianach stanu zdrowia Napoleona na Wyspie Świętej Heleny (autor konsultował treść źródeł z kilkoma lekarzami), mamy w pracy na-tłok nieistotnych informacji o tym, kiedy cesarz jadł, mył się, przebierał (przykładowo: „Rankiem następnego dnia po Austerlitz, zmieniwszy koszulę po raz pierwszy od ośmiu dni, Napoleon objeżdżał pole bitwy”) i kogo przyjmował w sypialni. złośliwie można by podsumować, że sam fakt, iż Brytyjczyk dostrzegł w Napoleonie człowieka, jest rzeczywi-ście nową perspektywą badawczą.

Andrew Roberts napisał książkę bardzo nierówną, której lektura może, zależnie od fragmentu, zaciekawiać lub irytować. Rozumiem, z czego wynikają entuzjastyczne oceny skłonnych do przesady dziennikarzy, lecz w porównaniu z prawdziwie wybitnymi pracami o epoce Napoleon Wielki pozostaje książką dość przeciętną (i wbrew opiniom żurnalistów, zdecydowanie za długą). Można od niej rozpocząć przygodę z cesarzem, lecz na pewno nie powinno się na niej poprzestać.

marciN baraNowskiLublin

roMaN BaroN, roMaN MadeCKI a KoLeKtIV, Česká poloNistická studia: tradice a souČasNost (filologie–historie–politologie–práVo),

HIstorICKý ÚstaV aV čr, PraHa 2014, ss. 620

Środowisko badaczy czeskich zajmujących się szeroko rozumianą problematyką polo-nistyczną (czy może lepiej: polonoznawczą) wyjątkowo uroczyście obchodziło w 2013 r. dziewięćdziesiątą rocznicę narodzin czeskich badań polonistycznych i nadania im insty-tucjonalnych ram. za ich początek zwykło się przyjmować powołanie na początku roku akademickiego 1923/24 na uniwersytecie karola w Pradze katedry Języka i Literatury Polskiej, którą objął przybyły z krakowskiego uniwersytetu Jagiellońskiego Marian Szyj-kowski, wybitny znawca literatury polskiej. Równocześnie na uniwersytecie Masaryka w Brnie otwarty został lektorat języka polskiego, prowadzony przez slawistę i polonofila Maksymiliana kolaję, co dało początek rozwojowi polonistyki w środowisku akademic-kim Brna. Fakty te stały się we wrześniu 2013 r. pretekstem do zorganizowania w Pra-dze kongresu polonoznawczego, który zgromadził około 130 uczestników z 15 krajów. Wiodącą rolę odgrywali tam oczywiście badacze czescy, których zamiarem było nie tylko przypomnienie i uczczenie wspomnianej rocznicy, lecz przede wszystkim podjęcie próby

reCeNzJe 257szczegółowej oceny stanu czeskich badań nad Polską w dziedzinie filologii, historii oraz politologii1 .

Nawiązuję do tego wydarzenia, gdyż spore grono referentów kongresu stanowi zarazem trzon autorski omawianego tu tomu. Jego redaktorami i współautorami są dwaj uznani ba-dacze czescy: Roman Baron z instytutu Historii Akademii Nauk Republiki Czeskiej, autor wielu ważnych opracowań przybliżających dziejowe obszary styków kultury polskiej i cze-skiej2, oraz filolog Roman Madecki, kierownik zakładu Języków i Literatur zachodniosło-wiańskich uniwersytetu Masaryka w Brnie. Pozyskali oni do współpracy prawie 40 au-torów z czeskich ośrodków naukowych w Pradze, Brnie, Opawie, Ołomuńcu, Ostrawie, a także z Preszowa na Słowacji i z Poznania (nazwiska wszystkich autorów z przypisaniem do poszczególnych rozdziałów zamieszczone są na s. 619 recenzowanej książki). Dzięki temu publikacja zyskała na kompletności poruszanej w niej problematyki, na kompetent-nym jej przedstawieniu zarówno w kontekście historycznego dorobku i tradycji studiów polonistycznych w Czechach, jak i dzisiejszego stanu badań oraz potencjału organizacyjno- -badawczego czeskiego polonoznawstwa.

Pojęcie „studiów polonistycznych” zostało przez redaktorów i autorów tomu potrak-towane nader szeroko. Świadomie nie ograniczali się oni do tradycyjnego zawężania ich do studiów filologicznych i historycznych, rozszerzając je na obszar badań politologicz-nych i prawnych. Trudno nie zgodzić się z krystyną kardyni-Pelikánovą, która napi-sała (s. 31), że owe cztery dyscypliny (filologia, historia, politologia i prawo) stają się względem siebie coraz bardziej komplementarne. Powiązania między literaturą a historią uświadamiamy sobie od dawna, lecz ostatnie dekady dowodzą, że również wydarzenia polityczne często determinują chronologiczne ramy nowych epok literackich, a nawet wywołują swego rodzaju „wojny kulturowe”, prowadzone w imię określonych wartości, stanowisk lub poglądów. kultura prawna odgrywa w tym niepoślednią rolę. Obraz i ocena współczesnego stanu badań w dziedzinie szeroko rozumianych czeskich studiów poloni-stycznych i polonoznawczych nie byłyby pełne, gdyby politologiczny i prawny punkt wi-dzenia pozostały poza przestrzenią refleksji. Pozostawiając odpowiednie rozdziały publi-kacji fachowej ocenie politologów i prawników, skonstatuję tylko za Michałem kubátem, jednym z autorów części politologicznej, że grono czeskich politologów zajmujących się w ciągu ostatnich 20 lat systematycznie problematyką polską jest nieliczne (autor, z sobą włącznie, wymienił trzy nazwiska, s. 258). Rezultaty ich badań przedstawiane są prze-ważnie w formie artykułów w fachowych czasopismach (przegląd problematyki polskiej na łamach czeskich periodyków politologicznych omówiony został na s. 264–287) lub w opracowaniach zbiorowych. Poświęconych Polsce politologicznych monografii doli-czył się autor zaledwie trzech; wszystkie one dotyczą polskiego systemu politycznego. Generalnie zainteresowanie problematyką polską w czeskiej politologii z upływem czasu wykazuje wyraźną tendencję zniżkową.

1 O tym ważnym wydarzeniu więcej zob.: R. Baron, Czeskie badania nad Polską w kontekście europejskim (Kongres polonoznawczy w Pradze, 11–12 września 2013 roku), „zeszyty Na-ukowe uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Historyczne 141” 2014, z. 1, s. 187–193.

2 z najnowszych prac tego autora należy wymienic: R. Baron, Ambasadorowie wzajemnego zrozumienia. Niedocenieni twórcy pomostów między polską i czeską kulturą (XIX–XXI w.). Studia i szkice, Toruń 2013.

reCeNzJe258

Obszernie (s. 299–371), a przy tym interesująco i w nowatorski sposób przedstawione zostały kwestie związane ze współpracą czesko-polską w obszarze nauk prawnych. Od-notuję tylko, że dotyczy to porównawczej historii prawa, prawa rodzinnego, finansowego, międzynarodowego i europejskiego prawa prywatnego. Sporo miejsca poświęcono kon-taktom i współpracy prawników czeskich i polskich, które ze strony czeskiej inicjuje i roz-wija przede wszystkim powołane w 2012 r. przy uniwersytecie w Brnie Centrum Prawa Polskiego.

Najwięcej miejsca w omawianym tomie zajmują jednak tradycyjne dziedziny czeskich badań polonistycznych: filologia i historia. Do dziewiętnastowiecznej jeszcze tradycji zain-teresowania językiem polskim przez przeżywających swoje narodowe odrodzenie Czechów nawiązał w rozdziale pierwszym Roman Madecki, przywołując Josefa Jungmanna, który obficie korzystał ze Słownika języka polskiego Samuela B. Lindego jako źródła wzbogaca-jącego czeską terminologię i zasób słownictwa czeskiego (s. 10). Pierwszej połowy XiX stulecia sięga też w Czechach zainteresowanie polską literaturą (Pavel Josef Šafařík i jego – niemieckojęzyczna co prawda – Historia mowy słowiańskiej i literatury wszystkich sło-wiańskich narzeczy, 1826). W tym czasie ukazały się też pierwsze czeskie podręczniki słu-żące nauce języka polskiego autorstwa katolickiego duchownego Dominika Aloise Špach-ty (1837). W połowie stulecia wykładu literatury i języka polskiego jako samodzielnego przedmiotu podjął się na praskim uniwersytecie Franciszek L. Čelakovský. Nie brakowało też przekładów na czeski utworów polskich autorów. zaledwie kilka lat po publikacji ory-ginału czytelnicy czescy mogli się zapoznać we własnym języku z Konradem Wallenrodem Adama Mickiewicza (przekład václava Štulca ukazał się w 1837 r.). Czeskie tłumaczenie Pana Tadeusza, będące dziełem eliški krásnohorskéj, ukazało się w 1882 r., z obszernymi objaśnieniami odnoszącymi się do polskiej kultury szlacheckiej. Warto dodać, że na to ar-cydzieło polskiej literatury pięknej jako pierwszy zwrócił uwagę, młody jeszcze wówczas, historyk Jaroslav Goll, publikując w 1866 r. poświęcony epopei Mickiewicza entuzjastycz-ny artykuł na łamach poczytnego pisma „květy”.

zainteresowanie literaturą polską narastało. W ostatnim dwudziestoleciu XiX w. sa-mych przekładów utworów Henryka Sienkiewicza opublikowano na ziemiach czeskich przeszło 70. Liczne było też grono znakomitych tłumaczy polskiej literatury (bogaty zestaw ich nazwisk przywołał Roman Madecki na s. 16–17). zaczęły się też ukazywać pierwsze syntezy dziejów piśmiennictwa polskiego. Do tych tradycji nawiązywał później m.in. ka-rel krejčí, uczeń Mariana Szyjkowskiego, autor jedynego dotąd, oryginalnego czeskiego, całościowego ujęcia historii polskiej literatury (1953).

Nie sposób przedstawić tu całego bogactwa treści zawartych w wykładzie Romana Ma-deckiego. Wspomnę więc tylko, że po tym okresie „przedinstytucjonalnym” w rozwoju czeskiej polonistyki nastąpił czas jej rozkwitu w już bardziej zorganizowanych formach i strukturach. Po ii wojnie światowej do środowisk badawczych w Pradze i Brnie dołączyły znaczące ośrodki akademickie w Ołomuńcu i Ostrawie, a ostatnio mapa zainteresowanych studiami polonistycznymi badaczy wzbogaciła się o inne jeszcze centra akademickie (s. 23). Autor nie pominął przy tym kwestii współpracy środowisk czeskich z ośrodkami polskimi (wspólne zespoły badawcze i komisje, konferencje, publikacje). ich intensyfikacja nastąpi-ła zwłaszcza po 1989 r. Pozostawiając filologom, zwłaszcza badaczom literatury, bardziej kompetentną analizę zawartego w tomie przeglądu dorobku czeskich studiów nad językiem i literaturą polską, zwrócę jeszcze uwagę na interesujące rozważania dotyczące nauczania

reCeNzJe 259

języka polskiego na współczesnych uczelniach czeskich. ivana Dobrotová, autorka pod-rozdziału poświęconego tym kwestiom (s. 147–153), doszła w konkluzji do przekonania, że dotychczasowe instrumenty służące popularyzacji języka polskiego w Czechach są już niewystarczające. Wzrost zainteresowania nauką języka polskiego zależy w największym stopniu od aktywnych metod marketingowych służących promowaniu Polski i jej wizerun-ku w Republice Czeskiej, ze świadomością przy tym, że „v současné době se image Polska nezdá být zrovna nejlepší” (s. 150).

Problematyce czeskiej polonistyki historycznej poświęcony został zwłaszcza rozdział trzeci, Współczesna historiografia czeska a historia Polski, lecz już wcześniej ważne uwagi w swoim szkicu poświęconym czeskim badaniom nad dziejami Polski na progu trzeciego tysiąclecia (s. 48–63) poczynił Jaroslav Pánek, historyk o bogatym dorobku badawczym i niezmiernie zasłużony dla współczesnego stanu relacji między polską i czeską nauką historyczną. Na stan badań czeskich dotyczących dziejów Polski spojrzał on z szerszej perspektywy porównawczej, uwzględniającej cztery aspekty: 1) stosunek historiografii mniejszego narodu do dziejów większego sąsiada, 2) infrastrukturę służącą tym badaniom, 3) sposób konstruowania badań związany ze specyficznym usytuowaniem problematyki re-lacji dwustronnych i obszarów pogranicznych w całościowo traktowanej jednej konkretnej historiografii narodowej, 4) znaczenia tych badań dla współczesności. Jaroslav Pánek skon-statował, że zainteresowanie Czechów historią północnego sąsiada datuje się od średnio-wiecza, czego dowodzi choćby polemika kronikarza kosmasa Praskiego z wizją dziejów polsko-czeskich zawartą w dziele Galla Anonima. Przechodząc różne fazy, potrzeba pozna-nia bliżej dziejów Polski stawała się dla Czechów elementem kształtującej się przed 1918 r. świadomości narodowej, gdy roztrząsano różne drogi Czechów i Polaków prowadzące do utraty samodzielnej państwowości. W 1897 r. na półki księgarskie trafił czeski przekład dzieła Michała Bobrzyńskiego Přehled dějin polských, pierwsza dostępna dla Czechów synteza dziejów sąsiedniego kraju. W połowie XX w. pełny obraz dziejów Polski widziany oczyma historyka czeskiego ukazany został w dziele wybitnego znawcy dziejów Słowian Josefa Macůrka Dějiny polského národa. Gdy w latach 1964–1967 dołączyły do niego dwa tomy studiów Češi a Poláci v minulosti, czeskie badania nad dziejami Polski osiągnęły – zdaniem autora – punkt kulminacyjny. Nie oznaczało to wszakże spadku zainteresowania tą problematyką, występującego i dzisiaj. Świadczy o tym popularność ukazujących się wciąż opracowań syntetycznych (w tym tłumaczenie Dziejów Polski Marcelego kosmana) oraz prace badaczy czeskich nad współczesną całościową wizją dziejów Polski.

Optymistycznie Jaroslav Pánek ocenił potencjał badawczy strony czeskiej (s. 51–52), możliwości publikacji i współpracy ze środowiskami polskimi. Patrząc szerzej, jako ważny z punktu widzenia rozwoju przyszłych badań czynnik dostrzegł zwiększające się zaintere-sowanie studentów czeskich polskim językiem i kulturą, przywołując przykład uniwersy-tetu w Pardubicach.

Nawiązując do wpływu historyków na kształt świadomości społecznej, przypomniał au-tor dwustronnie wypracowane wytyczne dotyczące eliminacji różnorakich stereotypów wy-stępujących w podręcznikach historii, choć wyraził niejakie wątpliwości, czy rzeczywiście zostały one wdrożone w samym procesie nauczania. Jeszcze ważniejszy jest, jego zdaniem, problem medialnego wykorzystywania i nadużywania historii wzajemnych stosunków, przede wszystkim przy poruszaniu problematyki odnoszącej się do dziejów najnowszych. Nie chodzi przy tym tylko o komplementarne ujęcia tematów, lecz także o zbliżenie histo-

reCeNzJe260

riografii czeskiej i polskiej w warstwie terminologicznej. Czeskie badania nad współczes-nymi dziejami Polski mają – zdaniem autora – szersze społecznie, nierzadko nawet mię-dzynarodowe, polityczne znaczenie. Jako przykład podał wymordowanie w lipcu 1943 r. ludności wsi Český Malín na Wołyniu, o co duża część publicystów w 2013 r. oskarżyła Polaków. Badania brneńskiego historyka Jaroslava vaculíka oraz żyjącego w Czechach pol-skiego historyka Macieja Ruczaja pozwoliły jednoznacznie oskarżenia te odrzucić.

W tym kontekście warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden postulat Jaroslava Pánka, który można określić mianem „dyplomacji historyków”. Chodzi o współpracę badaczy czeskich i polskich na różnych forach międzynarodowych, umożliwiającą w dużo większym stopniu, niż przy indywidualnie podejmowanych krokach, przebijanie się z własnymi racjami i ar-gumentami badawczymi do szerszej świadomości współczesnych europejczyków, a także umacnianie pozycji historiografii środkowoeuropejskiej w różnych gremiach organizacyj-nych światowej nauki historycznej.

Do wątków poruszanych w szkicu Jaroslava Pánka nawiązali inni autorzy, których tek-sty znalazły się we wspomnianym wcześniej obszernym rozdziale iii (s. 155–255), po-święconym czeskiej polonistyce historycznej. Skoncentrowali się oni na obecnym stanie czeskich badań nad dziejami Polski i relacjami polsko-czeskimi, jednak w zasadzie tylko w odniesieniu do dwu ostatnich stuleci. inaugurujący tę część tomu tekst Miloša Řezníka, dyrektora Niemieckiego instytutu Historycznego w Warszawie, nawiązując do toczących się dyskusji koncepcyjnych, przedstawia trudności związane z przygotowaniem nowej syn-tezy dziejów Polski. Problemy rodzą się zarówno na gruncie podejścia pragmatyczno-me-todycznego, jak i metodologicznego oraz interpretacyjnego. Dotyczy to takich kwestii jak adresat zamierzonego dzieła, zawartości treściowej i kanonu zawartych w nim informacji, zasięgu chronologicznego i terytorialnego (Litwa), zakresu uwzględniania historycznej pa-mięci i tradycji. Dodajmy, że są to problemy, przed którymi stają nie tylko historycy czescy zajmujący się dziejami innych państw i narodów.

interesująco przedstawione zostały rezultaty badań czeskich nad kontaktami nauko-wymi czesko-polskimi w XiX i XX w., jakie historiografia naszych sąsiadów uzyskała w ostatnim dwudziestoleciu. Przypomniano instytucjonalne kontakty badaczy obydwu stron, których pokłosiem były m.in. edycje źródeł, głównie korespondencji uczonych i in-telektualistów czeskich i polskich. Odrębny podrozdział autorstwa Jana Němečka poświę-cony został stosunkom polsko-czeskim w okresie ii wojny światowej w ujęciu historiografii czeskiej z ostatnich kilkunastu lat. Dorobek jest tu rzeczywiście pokaźny, a pewnie dałoby się go jeszcze wzbogacić o prace, które w omówieniu się nie znalazły (np. ołomunieckiego historyka Miloša Trapla, Monsignore Jan Šrámek, Olomouc 1995, w której nie zabrak-ło obszerniejszych passusów o rokowaniach polsko-czeskich w Londynie). Sporo uwagi (s. 206–214) poświęcono w książce zainteresowaniu historyków czeskich dziejami Cze-chów w Polsce (ziemia kłodzka, raciborska, osiemnastowieczna emigracja wyznaniowa, Galicja, Wołyń).

Dla zainteresowanych dziejami Polaków na obszarze Śląska Cieszyńskiego z pewno-ścią dużą wartość mieć będzie przygotowany przez Dana Gawreckiego obszerny artykuł (s. 214–232), zawierający z jednej strony przegląd literatury czeskiej odnoszącej się do tej problematyki, konfrontowanej z literaturą polską, z drugiej zaś stanowiący – jak mi się wydaje – ważny głos samego autora w toczących się dyskusjach. Autor przeanalizował poszczególne etapy egzystencji różnych grup społeczności na terenie zaolzia i uznał, że

reCeNzJe 261

w latach 1880–1914 narodziły się animozje między Polakami a Czechami. Wzmocniły je spory o granice z lat 1914–1920 i będąca w dużym stopniu ich rezultatem polityka okresu międzywojennego. Autor skonkludował (s. 232), że choć problematyka Śląska Cieszyń-skiego i Polaków na jego obszarze doczekała się w Czechach obszerniejszych monografii i syntez, to prace badaczy polskich ciągle stanowią dla historyków czeskich niezwyczajne źródło inspiracji i swego rodzaju rekompensatę za pomijanie problematyki mniejszości pol-skiej i samego Śląska Cieszyńskiego w syntezach odnoszących się do całego państwa.

Warto wreszcie odnotować, że końcowy podrozdział części historiograficznej tomu po-święcony został scharakteryzowaniu badań słowackich z lat 1993–2013 nad dziejami Pol-ski i stosunków polsko-słowackich od średniowiecza po czasy współczesne. umożliwia to skonfrontowanie tego nurtu naukowych poszukiwań w historiografii słowackiej z tym, co stanowi dominantę w historiografii czeskiej.

Ważną część publikacji stanowią biogramy 23 nieżyjących już czeskich wybitnych sla-wistów, zasłużonych również dla badań nad polskim językiem, literaturą i historią. każdy artykuł, oprócz zwięzłych informacji o życiu i osiągnięciach naukowych danej postaci, za-wiera wskazówki archiwalne i bibliograficzne umożliwiające pogłębienie znajomości jej zasług dla rozwoju interesującej autorów dziedziny nauki. Nie zabrakło tu tak wybitnych osobistości historiografii czeskiej jak Jaroslav Goll, jego uczeń Jaroslav Bidlo i Josef Ma-cůrek. Osiągnięciem autorów publikacji jest też obszerne (s. 491–590) zestawienie źródeł i literatury (również wybranych prac polskich), mogące posłużyć jako znakomity punkt wyjścia dla współczesnych badaczy zainteresowanych szeroko rozumianą problematyką polonistyczną i bohemistyczną. książka zawiera też streszczenia w języku angielskim i polskim oraz indeks osób. Wzbogaca ją interesujący zestaw fotografii, nawiązujących do osób i wydarzeń, o których mowa w treści publikacji.

Nie sposób w krótkiej recenzji pomieścić całego bogactwa treści tego bardzo potrzeb-nego tomu. Refleksja nad dotychczasowym dorobkiem czeskiej polonistyki, podsumowa-nie jej aktualnego stanu i potencjału oraz próba nakreślenia rysujących się potrzeb słu-żyć ma przede wszystkim czeskim środowiskom nauk humanistycznych oraz społecznych i z pewnością tę funkcję znakomicie spełni. Wszakże bez zapoznania się z tą publikacją trudno sobie wyobrazić również warsztat polskiego badacza: historyka, filologa, politologa i prawnika, w jakimkolwiek stopniu zainteresowanego tym, czym żyje współczesna cze-ska humanistyka i nauki społeczne. Stanowiąc niewątpliwie wydarzenie w dziejach relacji naukowych polsko-czeskich, dzieło Romana Barona, Romana Madeckiego i ich współ-pracowników, również ze względu na wysoką jakość samej edycji, zasługuje na poczesne miejsce na półkach badaczy polskich.

heNryk gmiterekLublin

reCeNzJe262

JereMy BLaCK, coNtestiNg history. NarratiVes of public history, BLooMsBury, LoNdoN 2014, ss. 258

Problemy tzw. polityki historycznej, używania i nadużywania historii w przestrzeni publicznej stanowią ostatnio ważne pole dyskusji akademickiej i publicystycznej. znany brytyjski historyk Jeremy Black, profesor na uniwersytecie exeter, członek Centrum Stu-diów Amerykańskich w Foreign Policy Research institute w Filadelfii, specjalizujący się głównie w epoce nowożytnej, postanowił zmierzyć się z tym problemem, ukazując w dłu-gim przedziale czasu mechanizmy rządzące stosowaniem historii w debatach politycznych, edukacyjnych, a nawet gospodarczych. Osią, wokół której zbudował swoją opowieść, jest treść i forma przekazów historycznych, tytułowych spornych narracji, tworzonych nie tyl-ko w gabinetach uczonych, lecz także budowanych w gabinetach politycznych, z myślą o osiągnięciu konkretnych celów. Problem selekcji i oceny materiału źródłowego, z którym przyszło mu się zmierzyć przed laty, jako autorowi syntezy dziejów europy w Xviii w., tym razem stał się podstawą refleksji metodologicznej i historiograficznej. W przedmowie do Europy XVIII wieku. 1700–1789 przedstawiał dylematy historyka piszącego syntezę i narażonego na zarzuty o uprzywilejowanie jakichś terenów, okresów i wydarzeń kosztem innych:

Nie można już ograniczyć się, jak to ujął jeden z autorów, recenzując wcześniejszą histo-rię tego okresu, do starych, dobrych znajomych: „Rozwoju Wielkiej Brytanii”, „upadku Republiki Holenderskiej” i „Narodzin potęgi Prus”. Wszelako wybór materiału zawsze pociąga ryzyko stronniczości. Jak na przykład ustosunkować się do pokusy teleologi-zmu, w obliczu której stawia historyka rewolucja francuska albo przemysłowa? Czy wydarzenia w Prusach istotnie były ważniejsze niż to, co się działo w Piemoncie?1 .

Punktem wyjścia do analizy zjawiska („Prologue: The national museum of Malay-sia”) jest opis Muzeum Narodowego Malezji w kuala Lumpur. zbudowane w 1906 r. przez sułtana Ala-ud-Din Sulejmana Shaha, zostało zbombardowane podczas ii wojny światowej. W 1963 r. odbudowane jako Muzeum Narodowe, zaproponowało nową narra-cję o historii Malezji. koncepcja wykreowana przez Mervyna Shepparda (Anglik, który przeszedł na islam i przyjął malajskie imię) odwoływała się do źródeł nowej i nowoczes-nej Malezji, a zatem do najbardziej odpowiedniego fragmentu przeszłości – do czasów sułtanatu Melaka (Malacca), państwa tolerancji. Życie w harmonii i pokoju w okresie tego sułtanatu, założonego około 1400 r., niosło potencjał polityczny ważny dla współ-czesności, zwłaszcza wobec konieczności pokojowego ułożenia stosunków etnicznych po odzyskaniu niepodległości między Malajami, Chińczykami, Hindusami, miejscowymi ludami Sabah i Sarawak. Przykład wyboru odpowiednich fragmentów dziejów w Mu-zeum Narodowym w kuala Lumpur (wystaw, opisów, artefaktów) do narracji historycz-nej budowanej w interesie państwa, narodu lub konkretnej ideologii to inspirujący wstęp do dalszych rozdziałów.

1 J. Black, Europa XVIII wieku. 1700–1789, przeł. J. Mikos, Warszawa 1997, s. 7.

reCeNzJe 263

Rozdział pierwszy, „introduction”, wprowadza do społecznych, narodowych i państwo-wych wzorców oraz modeli korzystania z historii. Black podkreślił w nim wzrastającą po-trzebę zakorzenienia świadomości we współczesnym, zatomizowanym świecie. Wydarze-nia i bohaterowie przeszłości dostarczają wielu znaczących przykładów, „miejsc pamięci”, dzięki którym współczesny człowiek, grupa społeczna, naród może odczuwać poczucie więzi i wspólnoty. Autor wskazał na sfery aktywności w kreowaniu „polityki historycznej”. Służą jej obchody rocznicowe, pomniki, jak też tworzone przez profesjonalnych history-ków teleologiczne wizje dziejów. Wspomnieć można tu choćby o odmiennych wizjach re-wolucji angielskiej i rozwoju państwa: wigowskiej i marksistowskiej, wykorzystywanych w sporach politycznych w XiX i XX w. Oprócz państwa i narodu aktywnym uczestnikiem tego dyskursu staje się współcześnie również rodzina. Pamięć przodków, pamięć o ich bo-haterskich lub haniebnych czynach, zwłaszcza w rzeczywistości postkolonialnej i postko-munistycznej, przynosi – często nieoczekiwane – argumenty w sporze między rządzącymi a rządzonymi, między ofiarami a katami.

W kolejnym rozdziale, „The State, the Private Sector, and Academe”, Black podjął pró-bę odpowiedzi na pytanie, jakie są funkcje i formy public history. Pamięć utrwalana przez instytucje państwowe w dawnych koloniach, czy też w dawnych dyktaturach, w postaci specjalnych świąt prawdy i pojednania (Wietnam, kambodża, Sri Lanka), dni narodowych, jest elementem budowania wspólnej tożsamości. W przypadku krajów demokratycznych podobne święta mogą już jednak służyć innym celom, wzbudzając nowe kontrowersje na temat przeszłości. W 2013 r. państwowe upamiętnienie rządów Margaret Thatcher wywoła-ło krytykę opozycji oraz ostrą debatę publicystyczną na temat oceny jej polityki i, szerzej, pozycji międzynarodowej Wielkiej Brytanii. Jak dodał autor, na ocenę roli Wielkiej Bryta-nii w inwazji na irak w 2003 r. przyjdzie poczekać do śmierci premiera Tony Blaire’a, czyli do pierwszych obchodów upamiętnienia (s. 25).

Public history sięga po coraz to nowe media, zyskując wielu zwolenników i osłabia-jąc pozycję profesjonalnych historyków. Oprócz filmu, produkcji internetowych, audycji radiowych wpływ na kształtowanie wyobrażeń o przeszłości mają też popularne komiksy i powieści. Charakterystyczną cechą takiej popularyzacji jest łatwy prezentyzm, bez pró-by kontekstualizacji i ukazania szerszego tła epoki. Popularna biografia sekretarza stanu z lat 1573–1590 Francisa Walsinghama, zatytułowana Elizabeth’s Spy Master, a wydana w 2006 r., ukazała bohatera w zestawieniu z postaciami Nelsona, Wellingtona i Churchilla, aby udowodnić jego zasługi dla obrony Wysp przed obcą inwazją. Autor książki Robert Hutchinson nie wahał się postawić aktualnie brzmiącej, choć ahistorycznej tezy, że Walsing- ham, wydając w 1585 r. Act for the Surety of the Queen’s Person, zapoczątkował „antyter-rorystyczną legislację” (s. 31).

Współcześni autorzy, pragnąc skomentować bieżące wydarzenia, często odpowiadając na zapotrzebowanie państwowe lub narodowe, sięgają do sztafażu środków historycznych, wykorzystując wydarzenia i postaci z przeszłości jako rodzaj uwiarygodnienia opowieści. Podobny zabieg dla komentowania bieżącej sytuacji politycznej i ekonomicznej w europie stosowali pisarze oświeceniowi, tacy jak Wolter, Monteskiusz oraz Lyttelton i Johnson. Oni jednak, w przeciwieństwie do dzisiejszych publicystów i popularyzatorów przywołujących przykłady z dawnych epok, umieszczali swoje opowieści w innych krajach i cywilizacjach, a nie w innych czasach.

reCeNzJe264

W public history możliwe są więc porównania elementów nieporównywalnych, po-chodzących z różnych epok i terenów. W akademickiej historii zasługiwałyby one jedynie na zestawienie, jako zbiór ciekawostek. inną kluczową w moim przekonaniu różnicą jest skłonność public historii do prostych i jednoznacznych odpowiedzi, podczas gdy cechą historii akademickiej jest potrzeba stawiania pytań. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że sam termin „historia publiczna” nie znalazł zwolenników w polskiej historiografii, która stosuje raczej, w różnych kontekstach, określenia – „historia w przestrzeni publicznej” lub „historia stosowana”2 .

W kolejnych rozdziałach Black dokonał przeglądu przyczyn i metod wykorzystywania (używania i nadużywania) historii przez instytucje władzy. Otrzymujemy więc charaktery-stykę tradycji utrwalania opowieści dynastycznych w epoce średniowiecza w Azji i europie zachodniej. Ważnym elementem utrwalania tego rodzaju pamięci było wyspecjalizowa-nie się zawodowych historiografów, czego znakomitym przykładem dla Chin może być powołanie „urzędu historii” przez cesarza Tai-tsunga (976–977). Nowa władza, zwłasz-cza budowana na gruzach poprzedniej, potrzebowała dobrego pochodzenia, zakorzenienia w miejscowej tradycji. Dzięki temu z jednej strony zyskiwała wiarygodność, z drugiej zaś legitymizowała rządy. W Xv w. nowi władcy sułtanatu Malakka (do którego Black czę-sto się odwołuje), wywodzący się w rzeczywistości z linii radżów Srivijaya w Palembang, zaczęli budować tradycję ich dawnego królewskiego pochodzenia, opartą na mitach i le-gendach. znalazła ona odzwierciedlenie w Rocznikach malajskich. konstruowaniu tego typu przeszłości dysnastycznej służyły legendy, mity, przepowiednie, odwołania do czasu świętego, ale też często do realnych czasów Cesarstwa Rzymskiego lub innych imperiów.

Okres reformacji i kontrreformacji oznaczał rozkwit argumentacji historycznej zarówno w sporach konfesyjnych, jak i w dążeniach do wzmocnienia władzy państwa i kościołów. Black wskazał tu na rozwój rywalizacji martyrologii. W miejsce katolickich świętych po-jawiło się wielu męczenników protestanckich. W Anglii alternatywą dla katolickich ha-W Anglii alternatywą dla katolickich ha-giografii stał się traktat Johna Foxa – Acts and Monuments of Matters Most Special and Memorable, Happening in the Church, with an Universal History of the Same, wydany po raz pierwszy w 1563 r., a znany z późniejszych wydań jako Book of Martyrs . Dla papiestwa ważnym orężem w tej rywalizacji były procesy kanonizacyjne, wymagające historycznego uzasadnienia i uwiarygodnienia. kanonizacja papieża Grzegorza vii w 1606 r. przywołała losy jego sporu z cesarzem Henrykiem iv, dostarczając argumentów w sporze z cesarzem Rudolfem ii. Symboliczne znaczenie miała też kanonizacja założyciela zakonu jezuitów ignacego Loyoli w 1662 r. (s. 54).

W Xviii w. wraz z nowymi instytucjami kultury, takimi jak akademie i towarzystwa naukowe, z nowymi mediami, takimi jak czasopisma, nastąpił rozkwit dyskusji histo-rycznych. kolejne wojny z Xviii stulecia wywoływały dyskusje o przeszłości, o przy-czynach dawnych klęsk i możliwościach ich uniknięcia. W Wielkiej Brytanii w czasopis-mach „Fog’s Weekly Journal” oraz w „Craftsman” opisywano dawne sukcesy i porażki

2 Ostatnio szerzej na temat polskich doświadczeń z public history pisała Joanna Wojdon, cha-rakteryzując akademickie programy studiów historii w przestrzeni prywatnej na przykładzie uniwersytetu Loyola w Chicago oraz uniwersytetu Wrocławskiego. Por.: J. Wojdon, Public history czyli historia w przestrzeni publicznej, „klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym” 2015, vol. 34, nr 3, s. 25–41.

reCeNzJe 265

floty angielskiej, zwycięstwa i klęski wojenne, aby dostarczyć argumentów w bieżącej polityce. Sięgano chętnie do przykładów z epoki elżbietańskiej, ale też do odległej histo-rii średniowiecza. W wydaniu z 5 kwietnia 1729 r. opozycyjny „Craftsman”, krytykując działania premiera Roberta Walpole’a, porównał sytuację w Wielkiej Brytanii do epoki Merowingów, gdzie nadzwyczajne wpływy majordomów na dworze królewskim dopro-wadziły do upadku dynastii. Porównanie wpływowego Walpole’a do wszechwładnych majordomów miało uświadomić opinii publicznej realne zagrożenie polityczne dla mo-narchii (s. 66-68).

W państwach islamu z tego czasu obserwujemy wyraźną tendencję do utrwalania i pro-pagowania historii sukcesów dynastycznych, jak np. w Birmie, Syjamie, a w szczególności w imperium osmańskim, za sprawą kronik nadwornych historyków: Mustafy Naima efendi oraz Ahmeta Asim efendi.

Wiek XiX Black nazwał okresem historii narodowych i wzrastającego wpływu pań-stwa na kształtowanie świadomości historycznej obywateli poprzez instytucje edukacyjne (rozdział „The Nineteenth Century, Nationalism and Public education”). W procesie tym kluczową rolę zaczęły odgrywać programy szkolne odzwierciedlające zadania stawiane przez rządy oraz podręczniki szkolne poszukujące rozwiązania tych zadań. To czas budowy narodowych muzeów, archiwów, bibliotek, pomników jako instytucji kształtujących świa-domość narodową. To także okres ścierania się różnych tradycji i różnych historycznych odwołań w budowaniu świadomości narodowej. Przykładem takiej walki może być włoski, a właściwie florencki festiwal Dantego zorganizowany w 1865 r. Florencja, która została stolicą nowego państwa w 1865 r. w miejsce Turynu, odwoływała się do historii wybit-nego florenckiego poety, uznanego powszechnie za symbol narodowy. Mimo to zarówno Turyn, jak i papieski Rzym bojkotowały to święto (s. 89). Wpływ edukacji historycznej na kształtowanie świadomości narodowych ujawnił się z całą mocą na terenie Ameryki Południowej, gdzie np. w Argentynie do programów kształcenia wprowadzono obowią-zek organizowania szkolnych ceremonii z okazji świąt narodowych. z kolei w państwach bałkańskich w programach i podręcznikach podkreślano znaczenie Xiv i Xv w., a zatem okresu niezależności od imperium tureckiego, jako zestaw przykładów dumy narodowej „ku pokrzepieniu serc”.

Wiek XX to w ujęciu historyka stulecie walk ideologii („The Twentieth Century – The Struggle of ideologies”). Black sięgnął po znane przykłady z okresu wojen światowych, walki o niepodległość w indiach i krajach afrykańskich, jak i po mniej eksponowane przy-kłady, takie jak losy niewielkiej kolonii brytyjskiej w latach 1800–1964, Malty. Po od-zyskaniu niepodległości rozpoczęła się tam dyskusja o upamiętnieniu drogi do wolności między dwiema głównymi siłami politycznymi: partią pracy i partią narodową. W okresie międzywojennym taktyką narodowej opozycji wobec rządów brytyjskich było ekspono-wanie włoskiego dziedzictwa wyspy, która zanim trafiła w ręce joannitów, trwała w poli-tycznym związku z pobliską Sycylią. Po ii wojnie światowej, po klęsce faszyzmu nacjo-naliści maltańscy odrzucili historyczne argumenty związku z Włochami, które po upadku Mussoliniego, a zwłaszcza po zbrodniach faszyzmu przynosiły więcej politycznej szkody niż pożytku. W publicystyce i hasłach wyborczych koncentrowali się już nie na dziedzic-twie włoskim, lecz na bieżącej walce o niepodległość. Warto w tym miejscu zauważyć, że historyczne argumenty odgrywały kluczową rolę w propagandzie faszystowskich Włoch. Przykładem mogą być propagandowe akcje w mediach, po sukcesach kolonialnych w Cy-

reCeNzJe266

renajce i etiopii, które wprost przyrównywano do sukcesów cesarskiego Rzymu w walce z barbarzyńcami. Wypierano przy tym z pamięci niedawne klęski włoskiego oręża, takie jak bitwa pod Aduą w 1896 r., w której generał Oreste Baratieri został pobity przez słabo uzbro-joną armię cesarza Menelika. Propagandzie faszystowskiej służyły różne media. Wystawa archeologiczna „Mostra Augustea della Romanita”, zorganizowana w 1937 r. przez włoskie Ministerstwo kultury, ukazywała przede wszystkim zwycięskie ekspedycje legionów. Mus-solini dwukrotnie zaprosił na nią Hitlera, próbując budować obraz potęgi faszystowskich Włoch, jak też własny prestiż, oparty na tradycji czasów Augusta. Propagandzie służyły radio i film. W 1937 r. do kin wszedł obraz Scipio Africanus, który ukazywał zwycięstwo imperium Rzymskiego nad kartaginą pod zamą, usiłując jednocześnie osłabić znaczenie wcześniejszej klęski pod kannami.

Ostatnie rozdziały książki to próba odpowiedzi na pytanie o przyszłość historii w jej wymiarze akademickim i publicznym (public history). Black wskazał na stosowanie ar-gumentów wprost zaczerpniętych z historii w bieżących dyskusjach toczonych w krajach postkolonialnych, w krajach postkomunistycznych, lecz również w utrwalonych demo-kracjach zachodu. Takie odwołania do przeszłości służą jak dawniej legitymizacji wła-dzy, jednak coraz częściej są oznaką poszukiwania sensu, poszukiwaniem tożsamości na poziomie narodu, grup społecznych, rodzin. ukazał współczesne ścieranie się tzw. historii krzywd i historii dominacji, historii poddanych i historii władzy, wskazując na wzrastającą rolę prostych odpowiedzi na skomplikowane problemy z przeszłości, a także na wzrastający rozziew między historią akademicką a historią publiczną. Autor bliski jest tu tezom Franka Furediego o przechodzeniu współczesnej kultury od fazy merytokracji do mediokracji3 .

książka ma charakter przeglądu różnych funkcji historii w kolejnych epokach, jak też na różnych obszarach: polityki, gospodarki, edukacji. Pewną jej słabością jest domi-nacja anglosaskiego punktu widzenia. Słabiej reprezentowane są poglądy i przykłady za-równo z obszarów europy Wschodniej4, jak i z Francji5. Mimo podkreślania roli systemów edukacyjnych, programów kształcenia i podręczników w realizacji polityki historycznej, nie znajdziemy tu wielu dowodów na poparcie tego poglądu. W sumie jednak Contesting History. Narratives of Public History to wartościowe studium o użytkowaniu historii, które warto polecić nie tylko historykom akademickim, lecz także reprezentantom nurtu „historii w przestrzeni publicznej”.

staNisław roszaktoruń

3 F. Furedi, Gdzie się podziali wszyscy intelektualiści?, przeł. k. Makaruk, Warszawa 2008, s. 24–25.

4 Ostatnio ciekawe studium na ten temat opublikował M. Wołos, Wielka Wojna Ojczyźniana w tożsamości i edukacji historycznej współczesnych Rosjan, w: Historia–Pamięć–Tożsamość w edukacji humanistycznej, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, u. kicińska, kraków 2011, s. 47–58.

5 Należy wspomnieć tu pionierską i tłumaczoną na kilka języków książkę M. Ferro, Comment on raconte l’histoire aux enfants à travers le monde, Paris 1983.

reCeNzJe 267

eVeLINe Bouwers, public paNtheoNs iN reVolutioNary europe. compariNg cultures of rememberaNce, c. 1790–1840, (war, cultures

aNd society, 1750–1850), PaLgraVe MaCMILLaN, BasINgstoKe 2012, ss. XV, 325

Rzadko się zdarza, aby cała seria wydawnicza poważnego wydawnictwa inspirowana była jedną koncepcją teoretyczną. Tak właśnie stało się z pojęciem „czasu siodła” (Sattel-zeit), które stworzył Reinhart koselleck, przez które rozumiał okres „zasadniczej zmiany klasycznych toposów”1. Miał on nastąpić między kresem nowożytności a początkiem no-woczesności, gdy pojęcia zmieniały znaczenia i miejsce w życiu społecznym. Wydawnic-two Palgrave Macmillan, począwszy od 2009 r., wydało już prawie 30 książek historycz-nych w serii „War, Cultures and Society, 1750–1850”2. To, co łączy te publikacje, oprócz dominacji historii wojen widzianych głównie z perspektywy anglosaskiej i zachodnioeuro-pejskiej, to właśnie założenie, że stulecie między połową Xviii a połową XiX w. to „brze-mienny w skutki okres zmian na całym globie”, czas „konstruowania tożsamości i relacji władzy” oraz czas „pierwszych nowoczesnych wojen, prowadzonych przez masowe armie, mobilizowane za pomocą patriotycznej i narodowej propagandy, które prowadziły do prze-mieszczenia milionów ludzi w europie i poza nią – żołnierzy, jeńców, cywilów i uchodź-ców”3. Jak z tego wynika, taka perspektywa nie tylko wychodzi poza klasyczną periodyza-cję dziejów, lecz także każe w odleglejszej przeszłości szukać zjawisk, które przywykliśmy utożsamiać raczej ze stuleciem XX.

W tej właśnie serii w 2012 r. ukazała się książka Public Pantheons in Revolutionary Europe. Comparing Cultures of Rememberance, c. 1790–1840 pióra eveline Bouwers, ho-lenderskiej historyczki, pracującej od 2013 r. w Leibniz-institut für europäische Geschichte (ieG) w Moguncji. Bouwers studiowała w utrechcie, Leuven i Amsterdamie, była też visi-ting scholar w uniwerystetach w Leuven, yorku i Harvardzie oraz post-doc w uniwersyte-cie w Bielefeld. Praca Public Pantheons in Revolutionary Europe stanowi książkową wersję doktoratu obronionego przez nią w 2009 r. w european university institute we Florencji. Już te informacje wskazują, że jest to historyczka o szerokich międzynarodowych horyzontach i doświadczeniu. Przy problematyce, którą obrała za temat rozprawy doktorskiej, stanowi to właściwie warunek konieczny. zagadnienie publicznych panteonów, czyli budowli służą-cych do publicznego upamiętnienia postaci uznanych za bohaterów narodowych, „wielkich mężów”, wymaga sprawnego poruszania się pomiędzy historią idei i koselleckowskiej hi-storii pojęć oraz historią polityczną Xviii i XiX stulecia, a także znajomości problematyki studiów nad pamięcią zbiorową oraz tożsamością.

1 R. koselleck, Podstawowe pojęcia historii. Wprowadzenie, w: Semantyka historyczna, wy-bór i oprac. H. Orłowski, Poznań 2001, s. 30.

2 http://www.palgrave.com/gp/series/14390 (dostęp: 1.02.2016).3 R. Blaufarb, A. Forrest, k. Hageman, Introduction to the Series, w: e. Bouwers, Public Pan-

theons in Revolutionary Europe. Comparing Cultures of Rememberance, c. 1790–1840, (War, Cultures and Society, 1750–1850), Basingstoke 2012, s. X; także na stronie wydawnictwa: http://www.palgrave.com/gp/series/14390 (dostęp: 1.02.2016).

reCeNzJe268

Na czym polega fenomen publicznych panteonów według eveline Bouwers? Stwierdzi-ła ona, że – z kilkoma wyjątkami – po czasach antycznych aż do początku Xviii w. „euro-pejscy mężowie stanu byli w większości niewrażliwi na korzyści publicznych upamiętnień” (s. 3). Jednak przemiany, jakie przyniósł ze sobą „wiek świateł” oraz okres rewolucyjnych zmian i wojen na przełomie stuleci, zrodziły przemożną potrzebę upamiętnienia „wielkich mężów”: już nie monarchów ani świętych kościoła, lecz właśnie świeckich bohaterów, czyli wodzów, polityków, artystów itp. Odpowiedzią na tę potrzebę było przekształcanie istniejących lub tworzenie nowych budowli, w których na zwiedzających spoglądać mia-ły popiersia lub nagrobki osób uznanych za narodowych bohaterów. Dobór tych postaci (tworzenie kanonu „świeckich świętych”) oraz formy ich przedstawienia były językiem, za pomocą którego zachodnioeuropejskie elity próbowały wpisać swój punkt widzenia na zmieniającą się rzeczywistość polityczną i symboliczną wieku rewolucji. Oznaczało to jed-nak, według Bouwers, że panteony te nie były jeszcze pomnikami narodowymi (ani tym bardziej nacjonalistycznymi) w tym sensie, w jakim rozumiemy to pojęcie od drugiej poło-wy XiX w. Nie były wyrazem pełnego demokratyzmu i równości, lecz przeciwnie: miały zachowywać elitarną perspektywę na politykę symboliczną i rozumienie narodu. W historii europejskich kultur pamiętania (cultures of rememberance) panteony wpisywały się gdzieś pomiędzy dawnym gabinetem osobliwości i monarszą kryptą (które miały być dostępne jedynie dla nielicznych i miały zdecydowanie nienarodowy charakter) a dwudziestowiecz-nym grobem nieznanego żołnierza, z samej istoty narodowym, publicznym i egalitarnym. Panteony były „publiczne”, lecz wciąż jeszcze elitarne z uwagi choćby na pobór opłat za wejście i inne formy ograniczania powszechnego dostępu. Według autorki omawianej książki analizowane przez nią „panteony narodowe” są w istocie dowodem europejskości (tj. jedności) ówczesnej kultury pamiętania w każdym z analizowanych przypadków, a nie ich narodowego (partykularnego) charakteru.

Aby dowieść swoich tez, eveline Bouwers opisała pięć kluczowych obiektów w czte-rech europejskich miastach: w Londynie (panteon „parlamentarny” w katedrze św. Pawła oraz drugi, „monarszy” w Opactwie Westminsterskim), w Paryżu (kościół St. Genevieve), Panteon rzymski oraz bawarską Walhallę w pobliżu Regensburga. Spośród pięciu rozdzia-łów książki cztery (od drugiego do piątego) poświęcone są po kolei każdemu z tych miejsc. Pierwszy rozdział wprowadza z kolei szeroki kontekst historyczny i teoretyczny: ukazuje, jak zmieniało się znaczenie „panteonu” od starożytności, jak wyglądała kultura polityczna i formy upamiętniania w osiemnastowiecznej europie (zwłaszcza narodziny idei „wielkich mężów”), m.in. jak wpływał na to wzrost znaczenia klasy średniej i spadek znaczenia ko-ścioła. Całość poprzedzona jest wstępem wprowadzającym główne pojęcia, założenia oraz tezy autorki, które rozwinęła także w syntetycznym zakończeniu. Do tego dochodzi rozbu-dowany aneks z nazwiskami wszystkich „lokatorów” opisywanych tutaj pięciu obiektów, indeks, przypisy (wzorem anglosaskim umieszczone razem przy końcu książki) i obszer-na bibliografia, która wskazuje na 18 archiwów i bibliotek odwiedzonych przez autorkę we Włoszech, we Francji, w Wielkiej Brytanii i w Watykanie, a także długą listę źródeł publikowanych (listy, dzienniki, czasopisma, słowniki itd.) oraz literatury przedmiotu. To dowodzi, że praca eveline Bouwers jest realizacją ambitnego zamierzenia, które wymagało od autorki sprawnego poruszania się nie tylko w obszarach różnych dziedzin nauk histo-rycznych, lecz także w obrębie kilku narodowych historiografii europejskich. To – jak sądzę – autorka uczyniła bez zarzutu, wręcz w sposób godny podziwu.

reCeNzJe 269

Oprócz obszernej i różnorodnej bazy źródłowej dużym atutem książki Public Panthe-ons in Revolutionary Europe jest jej porównawczy aspekt. Dzięki niemu czytelnik może rzeczywiście śledzić to, jak ten sam w istocie antyczny koncept świątyni wszystkich bogów zmienił się w „rewolucyjnej europie” i w każdym z opisywanych przypadków jest dopaso-wany do politycznego i ideowego kontekstu. zakończenie, które zbiera i porównuje ze sobą wnioski z głównej części książki, jest moim zdaniem bodaj najlepszym fragmentem całej pracy (oprócz rozdziału czwartego, poświęconego Walhalli) właśnie dzięki porównawczej perspektywie. Podkreślanie znaczenia interesów i oczekiwań fundatorów poszczególnych obiektów (czy to osób: jak Ludwik i Wittelsbach i Napoleon Bonaparte, czy to instytucji – jak brytyjski parlament) również uważam za zaletę książki, gdyż dzięki temu abstrakcyj-ne pojęcia „kultury pamięci / pamiętania” oraz „historii pojęć” uzupełniane są o wymiar sprawczości i pomysłów konkretnych postaci. Widać dzięki temu, jak narodowe kanony bo-haterów formowały się nierzadko jako wypadkowa różnych koncepcji ideowych oraz doraź-nych interesów politycznych. Tylko w kilku przypadkach, gdy eveline Bouwers za bardzo wchodzi w szczegóły, np. przy okazji politycznych zawiłości życia politycznego Wielkiej Brytanii, może to być nieco irytujące i odwodzić czytelnika od głównego tematu książki.

Jednym z wniosków autorki jest stwierdzenie, że publiczne panteony umożliwiły euro-pejskim elitom aż do połowy XiX w. „utrzymać kontrolę nad narracją historyczną” (s. 214) przekazywaną publicznie oraz że ta narracja, jak już wiemy, nie wyrażała etnicznych ani narodowych partykularyzmów, lecz czerpała z zasobów klasycznych form upamiętnienia (wystarczy powiedzieć, że niemiecka Walhalla, budowana w latach 1830–1842, ma kształt greckiej świątyni). Publiczne panteony i ich fundatorzy stworzyli jednak narzędzia, które późniejsze – już w pełni narodowe – kultury pamiętania ochoczo podchwyciły: świecki kanon narodowych bohaterów, formalizację rytuałów publicznego upamiętnienia oraz ideo-logizację i polityzację kultu zmarłych. Tego wątku eveline Bouwers niestety nie dostrzegła, a trochę szkoda, bo wydaje się, że to kolejny rozdział Begriffgeschichte panteonu, bez-pośrednio następujący przecież po czasach opisanych w książce, i wart byłby chociażby wzmianki. Dość dyskusyjne jest też założenie, że w okresie przed Xviii w. trudno o poli-tyczne użycie publicznych upamiętnień: nawet jeśli nie istniały panteony w takim sensie, o jakim pisała autorka, istniały przecież choćby kościelne nagrobki (nie tylko monarsze) i galerie przodków, które służyły zbliżonym celom, jak np. zbiór popiersi w rzymskim Pan-teonie i Walhalli. Fakt, że czasem to właśnie królewska domena pamięci (jak Westminster albo, w polskim przypadku, Wawel) płynnie przechodzi w panteon dla narodowych bohate-rów, także uszedł uwadze autorki. Nie chodzi mi tutaj rzecz jasna o sugerowanie, że książka powinna zostać w ten czy inny sposób rozbudowana, gdyż jest to dzieło wystarczająco szerokie i ambitne, a wskazane tu wątki warte są osobnych prac. zwracam jedynie uwagę na to, że przemiana europejskiej kultury pamiętania, o której mowa jest w książce eveline Bouwers, mogła mieć nieco inną dynamikę.

Czytelnik z europy Środkowej lub Wschodniej nie może też nie zauważyć, że dla eve-line Bouwers europa, o której pisała, ogranicza się właściwie do Wielkiej Brytanii, za-chodnich krajów niemieckich, Francji i Włoch. Tak zakrojone zostały geograficzne ramy pracy i w tych konkretnych miejscach panteony rzeczywiście stały, więc trudno uznać to za poważny zarzut. Aż prosiłoby się jednak, aby ktoś pokusił się o opisanie wędrówki idei panteonu (aby sparafrazować pojęcie ukute przez Ludwika krzywickiego) do pozostałych części europy.

reCeNzJe270

Mimo wymienionych wcześniej uwag, jestem przekonany, że książka Public Pantheons in Revolutionary Europe jest wartościową lekturą dla każdego historyka zainteresowanego dziejami europy Xviii i XiX stulecia. łączy ona precyzyjnie wybrany problem badawczy z jego szerokim i porównawczym ujęciem oraz z dużym znawstwem kontekstu analizo-wanych przemian. książka powinna także wzbudzić ciekawość metodologów historii jako dość udany przykład zastosowania koselleckowskich koncepcji „czasu siodła” oraz historii pojęć w badaniach empirycznych, które dalece wykraczają poza li tylko porównywanie haseł w słownikach. Wreszcie dla badaczy pamięci zbiorowej oraz znawców historii idei wnioski zawarte w pracy eveline Bouwers stanowić mogą istotny głos w dyskusji o prze-mianie form upamiętniania i politycznej legitymizacji za pomocą pamięci.

marciN jarząbekKraków

PoLeMIKI I dysKusJe


radosŁaw sKryCKIszCzeCIN

w odPowIedzI zygMuNtowI szuLtCe

Cieszy autora zauważenie jego książki, cieszy także każda merytoryczna recenzja, na-wet jeśli jest wyjątkowo krytyczna1. Profesor zygmunt Szultka znany jest z takich artyku-łów, na ogół jego teksty mają charakter polemiczny. Niestety, w wypadku tego dotyczącego mojej książki2 jestem w stanie zgodzić się jedynie z jedną uwagą: błędnym przesunięciem o dwa lata (z 1786 na 1784) czasu panowania Fryderyka ii. Pozostałe nie mają pokrycia w rzeczywistości.

Recenzję rozpoczynają trzy cytaty (s. 305), które sprawiają wrażenie mojej nieporadno-ści w konstruowaniu logicznej wypowiedzi. Na szczęście – nie pochodzą z mojej książki, choć tak chciałby autor recenzji.

Co charakterystyczne dla wypowiedzi zygmunta Szultki, to fakt, że jego retoryka sięga często do barokowych ozdobników, które w sposób jednoznaczny deprecjonują recenzowa-ną książkę: „budzący odrazę” (to o jej fragmencie, s. 306) i „rażący nieobiektywizm” (to z kolei o moim wnioskowaniu, s. 307). Niestety, próżno w tekście szukać konstruktywnych i uzasadnionych uwag, których uwzględnienie w przyszłości pozwoliłoby zrewidować do-tychczasowe ustalenia.

Na s. 305 i 306 pada polemiczna teza, jakoby Fryderyk Wilhelm i dużo lepiej rządził bez map niż „obłożony” nimi jego syn – Fryderyk ii. zapomniał tu zygmnunt Szultka, że punkt wyjścia rządów obu monarchów był zupełnie inny. Fryderyk otrzymał od ojca państwo ze świetnie zorganizowaną biurokracją, które osiągnęło już taki stan rozwoju, że niezbędne stało się sięgnięcie do nowoczesnych sposobów zarządzania; nowoczesnych, a więc wykorzystujących również mapę. Jakiekolwiek proste i podstawowe narzędzia wy-korzystywałby Fryderyk Wilhelm i, wobec fatalnego stanu organizacji państwa u progu jego rządów byłyby wystarczające do uzdrowienia kraju.

W dalszej części autor recenzji zarzucił mi, że powiększając swoje zasługi, umniejszam dokonania poprzedników. Jako dowód przywołuje „około 10 opracowań syntetycznych”,

1 Odpowiedź na recenzję zawartą w: „Czasy Nowożytne” 2014, t. 27, s. 305–309.2 Prace kartograficzne w dolinach Odry, Warty i Noteci w okresie fryderycjańskim. Goswien

Othmar Schultze i jego wkład w rozwój kartografii pruskiej, Szczecin 2013.

radosŁaw sKryCKI274

które mają wystarczająco wyczerpywać dzieje kartografii pruskiej w Xviii w. (s. 306). Niestety, nie pada w tym miejscu żadne nazwisko i żaden tytuł. Sam nie potrafię wskazać więcej niż trzech monografii, w tym dwóch niemieckich sprzed ii wojny światowej (bro-szurka Schwandta oraz nieco obszerniejsza praca Hankego i Degnera), a ponadto jednej polskiej sprzed kilku lat, jednak obejmującej nieco inny zakres chronologiczny (konias). Chociaż mają one status „klasycznych” i dla poznania kultury kartograficznej Prus stano-wią podstawę, próżno by szukać odwołania do nich w syntezie dziejów Prus w Xviii w. autorstwa... zygmunta Szultki. Podobnie zresztą, jak nie występują tam pozostałe ze wspo-mnianej, a bliżej nieokreślonej dziesiątki. Nie mogę się też zgodzić z recenzentem, że du-żym ułatwieniem w opracowaniu dziejów kartografii była obszerna literatura dotycząca dziejów melioracji na tym samym obszarze. Pomijając fakt, że nadmiar literatury (a z tym mamy do czynienia w tym wypadku) prowadzi czasem do zaciemnienia obrazu, to żadna z tych książek (oprócz wspomnianej broszurki Schwandta) nie traktuje o powstałych wów-czas mapach lub wspomina je ledwie przy okazji. Należy tu przytoczyć pominięty zupełnie przez recenzenta zakres tematyczny rozprawy: jest to monografia poświęcona dziejom kar-tografii pruskiej, a nie dziejom państwa pruskiego lub melioracji w Nowej Marchii.

Nie wiedzieć czemu, zygmunt Szultka za „odległe” od siebie pola badawcze uznał prace kartograficzne w dolinach rzek nowomarchijskich i prace Schultzego, wykonywane także na tym obszarze (s. 306). Dalszy wywód, poparty obszernym cytatem z recenzo-wanej pracy, kończy się próbą deprecjonowania tej części książki poprzez zarzucenie jej braku nowych ustaleń. To zresztą konsekwentnie stosowana przez recenzenta metodyka, nie tylko wobec autora, lecz także bohaterów książki. W kolejnym bowiem akapicie zyg-munt Szultka wskazał, że w recenzowanej książce nie wykazano, by Schultze był nauczy-cielem koryfeuszy pruskiej kartografii. Mówiąc o dwóch (ale wymieniając kilka zdań wyżej, trzech) kartografach pruskich: Güssefeldzie, Oesfeldzie i Sotzmannie, nazwał ich „kopistami” map Schultzego. Gdyby jednak recenzent zadał sobie trud sięgnięcia do jed-nej z dziesięciu znanych sobie publikacji dotyczących kartografii pruskiej, to zapewne znalazłby tam informację, że wszyscy oni byli jednymi z najważniejszych kartografów nie tylko państwa pruskiego, lecz także – w przypadku Güssefelda – europy. Nazwanie ich „kopistami” jest krzywdzące i wynika zapewne z faktu, że autor recenzji nie do końca zdaje sobie sprawę z tego, kim był kopista w kartografii nowożytnej oraz w jaki sposób odbywał się naukowy i urzędowy obieg mapy. Cały wywód kończy zresztą konstatacja, że z pracy nie wynika, aby Schultze wywarł na nich jakikolwiek wpływ. A wystarczyło przecież spojrzeć na zamieszczone w książce tablice; o nich, jako jedynym jasnym punk-cie książki, także recenzent napisał.

uwagi tu poczynione są aktualne także dla stosunkowo niejasnego wywodu w ostatnim akapicie recenzji, w którym autor próbował udowodnić, że zarówno Schultze, jak i Güsse-feld oraz Stozmann byli kartografami „prowincjonalnymi”, a nie „ogólnopruskimi”. Prze-ciwstawił im – warto dodać, w sposób całkowicie chybiony – takie nazwiska jak Petri i Schmettau. uwagi te wynikają z niewiedzy autora, że w Xviii stuleciu dawno już, za sprawą szkoły francuskiej, odeszło się od modelu polikartografa z epoki Mercatora i Orte-liusa na rzecz właśnie kartografów specjalistów, których zygmunt Szultka z dużą niefrasob-liwością nazwał „prowincjonalnymi”. Liczniejsze i lepiej wyposażone grupy mierniczych ruszały w teren, aby wykonywać coraz dokładniejsze zdjęcia coraz mniejszych obszarów. Wyniki ich prac wykorzystywane były przez kompilatorów (lub nich samych) do tworzenia

w odPowIedzI zygMuNtowI szuLtCe 275

syntetycznych obrazów większych regionów, całych państw, a później – kontynentów. Ta-kie więc postawienie sprawy wynika, jak się wydaje, z nieznajomości materii.

z zarzutem o niezgodności tytułu jednego z podrozdziałów („Mapa jako odbicie polity-ki gospodarczej i demograficznej monarchii pruskiej”, s. 308) z jego treścią trudno polemi-zować, gdyż jest on nieprawdziwy. Podobnie jak z uwagą, że w tytule innego podrozdziału widnieje niewłaściwa data przy mapie Noteci – 1770, a właściwa rzekomo miałaby być o cztery lata późniejsza. Tymczasem na s. 59 mojej książki jest zestawienie, z którego wy-nika, że tylko w 1770 r. Schultze wykonał aż trzy (!) mapy Noteci i były to pierwsze mapy tej rzeki jego autorstwa.

Gdyby wymienione przez zygmunta Szultkę zarzuty miały pokrycie w rzeczywisto-ści, deprecjonowałoby to książkę jako choć w podstawowym stopniu wiarygodną. Są one jednak nieprawdziwe; w żadnej z kilku recenzji mojej książki, które ukazały się drukiem (m.in. „Polski Przegląd kartograficzny”, „Studia Geohistorica”), nikt nie podnosił takich zarzutów. Nie doszukali się też podobnych mankamentów recenzenci w przewodzie habi-litacyjnym.


N o t a e d y t o r s K a

Autorzy chcący opublikować artykuł lub artykuł recenzyjny powinni na adres redakcji przesłać lub dostarczyć osobiście jeden egzemplarz wydruku komputerowego oraz zapisu na płycie CD w programie Word dla Windows. Nie należy tekstów formatować.

Ponadto należy spełnić następujące wymagania edytorskie:– Objętość artykułu maksymalnie 40 stron, czcionka (Times New Roman) tekstu głów-

nego 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.– Przypisy zamieszczone na dole strony, ze skrótami w języku łacińskim (ibidem, item),

czcionka (Times New Roman) tekstu przypisu 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.– Przypisy odwołujące się do niepublikowanych źródeł archiwalnych winny zawierać

nazwę archiwum, nazwę zespołu archiwalnego, sygnaturę, stronę, kartę, tytuł doku-mentu (wszystko pisane bez kursywy), np.:1. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, urząd Wojewódzki Pomorski w Bydgoszczy,

sygn. 928, k. 33, konsystorz Polskiego kościoła ewangelicko-Augsburskiego do Wojewody Pomorskiego w Bydgoszczy.

2. Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Administracji Publicznej, Departament Wy-znaniowy, sygn. 1057, s. 19–20, ks. J. Szeruda, ks. z. Michelis do MAP.

– Przypisy odwołujące się do książek pojedynczych autorów, jak też o nierozdzielnym autorstwie, winny zawierać: autora (autorów), tytuł książki (kursywą), miejsce i rok wydania, stronę, np.:3. S. Salmonowicz, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego. Studia z dziejów prus-

ko-pomorskich, Olsztyn 1992, s. 21–22.4. z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy o mordy rytualne w Polsce w XVI—XVIII wieku,

kielce 1995, s. 16.– Przypisy odwołujące się do prac zbiorowych winny zawierać: autora wewnętrznego

opracowania, tytuł wewnętrznego opracowania (kursywą), tytuł książki, w której zo-stało ono umieszczone, redaktora lub tego, kto ją opracował, miejsce i rok wydania, stronę, np.:5. J. Maciuszko, Protestanckie wzorce osobowości — uwagi o środowisku pastorskim,

w: Doskonałość, zbawienie, rodzina. Z badań nad protestantyzmem, red. z. Pasek, kraków 2005, s. 69–78.

– Przypisy odwołujące się do czasopism naukowych winny zawierać: autora, tytuł arty-kułu (kursywą), tytuł czasopisma (w cudzysłowie) ew. rocznik, rok publikacji, kolejny tom (ew. numer, zeszyt) oraz stronę, np.:6. S. Salmonowicz, z problematyki procesów o czary. Uwagi na marginesie najnow-

szej literatury, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1961, t. 13, z. 2, s. 209–221.7. A. Wyrobisz, Mieszczanie w opinii staropolskich literatów, „Przegląd Historyczny”

R. 2, 1991, z. 1, s. 51–57.

Nota edytorsKa278

– Przypisy źródłowe z odwołaniem się do wytworów prasowych winny zawierać: autora, tytuł artykułu (kursywą), tytuł gazety (w cudzysłowie), datę publikacji (dla dzienników i tygodników rok, numer, dzień i miesiąc, pisany słownie); dla miesięczników i kwar-talników rok i miesiąc, kolejny numer, opcjonalnie stronę, np.:8. R. Daniłowicz, Ziemia Marszałka, „Rzeczpospolita” 2007, nr 263 (7860) z 10–11

listopada.9. T. M. Płużański, Gen. August Emil Fieldorf. Miejsce pogrzebania nieznane, mor-

dercy nieosądzeni, „Gazeta Polska” 2007, nr 46 (747) z 14 listopada, s. 26–27.10. J. zabielski, Żołnierze tragicznej sprawy. Narodowe Siły Zbrojne, „Myśl.pl. Pismo

narodowo-konserwatywne” 2007, nr 6, s. 32–42.– W przypisach odwołujących się do już podanego źródła należy się posłużyć łacińskimi

skrótami (ibidem, idem, eadem).– W przypadku odwoływania się np. do wielu prac jednego autora należy stosować nastę-

pujący schemat: imię i nazwisko autora, skrót tytułu (bez wielokropka) pisany kursywą, strona; np. odwołanie do pozycji z przykładu 3:11. S. Salmonowicz, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego, s. 21–22.12 . Ibidem, s. 156.

– Przy artykule recenzyjnym należy podać imię i nazwisko autora recenzowanej książki oraz pełny tytuł danej publikacji, nazwę wydawnictwa, miejsce i rok wydania oraz licz-bę stron.

– Fragmenty cytatów wykorzystywanych w tekście należy pisać w cudzysłowie, bez kur-sywy.

– Do artykułu powinno być dołączone streszczenie w języku angielskim lub francuskim albo niemieckim, ewentualnie – jeśli jest to uzasadnione tematyką tekstu – w języku rosyjskim (również tytułu artykułu), o objętości nie przekraczającej 1/2 strony, czcionka tekstu 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.

– ewentualne (niezbędne) materiały graficzne winny być przygotowane w taki sposób, aby nadawały się bezpośrednio do reprodukcji.

– Oprócz artykułu prosimy o dostarczenie krótkiego biogramu (według wzoru w Notach o Autorach).

ReCeNzeNCiprof. dr hab. Hans-Jürgen Bömelburg (Giessen), dr hab. Marian Chachaj, prof. uMCS (Lublin) prof. dr hab. Andrzej Chwalba (kraków), prof. dr iwan Michelangelo D’Aprile (Potsdam)

prof. dr hab. Jerzy Dygdała (Warszawa–Toruń), prof. dr karin Friedrich (Aberdeen)dr hab. Stefan Gąsiorowski (kraków), prof. dr hab. Henryk Gmiterek (Lublin)

dr hab. Andrzej kamieński, prof. PAN (Poznań), prof. dr hab. edmund kizik (Gdańsk) dr hab. Michał kopczyński, prof. uW (Warszawa), prof. dr hab. Cezary kuklo (Białystok)

prof. dr hab. Janusz Małłek (Toruń), prof. dr hab. Włodzimierz Mędrzecki (Warszawa) prof. dr hab. krzysztof Mikulski (Toruń), prof. dr hab. zdzisław Noga (kraków)

dr hab. Wojciech Saletra, prof. uJk (kielce), prof. dr hab. Stanisław Salmonowicz (Toruń) prof. dr hab. Szczepan Wierzchosławski (Toruń), prof. dr hab. edward Włodarczyk (Szczecin)

Opracowanie redakcyjne i korektaMałgorzata Piątkowska

Projekt okładkiMarek Moćko

Skład i formatowanie komputeroweJózef Bąkowski

Copyright © by zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Historycznego Stowarzyszenie „Czasy Nowożytne”

Nakład 130 egzemplarzy

Druk i oprawa: Sowa – druk na życzenie®

www.sowadruk.pl tel. 22 431–81–40

Documents

Czasy NowożytNe · Igor Kąkolewski (Berlin) ... Polskie towarzystwo Historyczne zarząd główny ... Losy oficerów, uczestników i pamiętnikarzy bitwy