Cursusboek Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd · De goden hebben twee namen , een Griekse en een Romeinse. Misschien kent u toevallig wel de Romeinse namen en niet de

Cursusboek

Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd

Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd

Beste cursist,

Welkom bij de cursus mythologie. Mijn naam

is Lineke van Laanen en ik laat u kennis

maken met een magische wereld vol goden

en helden die een voorbeeld waren voor de

Grieken en de Romeinen. Ook leert u hun

verhalen kennen en de betekenis die deze

nog steeds voor ons hebben. Zelf word ik nog steeds blij als ik

deze wereld betreed en erover kan vertellen, al is het de honderd-

ste keer. Zelfs dan ontdek ik nog nieuwe details.

Van oorsprong ben ik classica en ik heb ruim 15 jaar Latijn en Grieks

gegeven in het middelbaar onderwijs. Toen ontdekte ik al dat ik

anderen kon meevoeren in mijn verhalen en die momenten waren

ook het leukst. Toen besloot ik het schoolleven vaarwel te zeggen,

maar mijn vak, waar ik veel van houd, heb ik nooit los gelaten.

Ik ben cursussen gaan ontwikkelen, onder meer in mythologie en

deze heb ik al ruim tien jaar gegeven aan verschillende Volksuni-

versiteiten, nu nog steeds in Utrecht. Toen Etadoro voorbijkwam

zag ik een mooie kans om een groter bereik te krijgen en nog

meer mensen te laten genieten van de wereld van de mythologie.

In de komende lessen zult u eerst kennis maken met de Griekse

en Romeinse goden, godinnen en helden, daarna komen de

heldinnen van het toneel aan de beurt en tenslotte de verhalen

uit de top van de wereldliteratuur, de werken van Homerus,

Vergilius en Ovidius. U zult merken dat het lezen steeds gemak-

kelijker wordt naarmate de cursus vordert en in het begin zult u veel

namen tegenkomen. Hoe vaker u het leest, des te meer blijft het

hangen. Ik kon ook niet alles meteen onthouden. De opdrachten en

de quizzen zullen hierbij helpen en onthoud gewoon de belangrijkste

goden en helden, dat is genoeg. U zult hen in de latere lessen

vaker tegenkomen.

De goden hebben twee namen , een Griekse en een Romeinse.

Misschien kent u toevallig wel de Romeinse namen en niet de

Griekse, of omgekeerd. Ik gebruik de Griekse namen en in de

bijlage vindt u een godenlijst waar ze allebei in staan. Ook de

spelling kan soms wat vreemd overkomen. Het woord ‘Kentaur’-

bijvoorbeeld werd bij de Romeinen als ‘Centaur’ gespeld. Waar de

Grieken een k gebruikten, gebruikten de Romeinen een c. Ook

gebruikten de Grieken een o waar de Romeinen een u gebruikten,

bijvoorbeeld Homeros (Grieks) en Homerus (Latijn). Ik gebruik vaak

de Romeinse spelling omdat die dichter bij ons ligt, maar u zult me

zeker wel eens op een Griekse spelling betrappen. Dat mag u zelf

ook doen, het kan gewoon allebei.

Bij elke les hoort een video. Deze kijkt u eerst en aansluitend kunt

u dan de bijbehorende les in het cursusboek lezen, die het één

en ander aanvult. De opdracht en de quiz kunt u daarna maken

om te kijken of u het begrepen heeft. Hoe verder u komt met de

lessen, des te meer puzzelstukjes zullen op hun plek vallen en u

zult regelmatig een aha-moment krijgen, oftewel een nieuw inzicht.

U zult waarschijnlijk ook zelf verder over het onderwerp willen

lezen. Ik wens u veel plezier toe met de cursus, in elk geval heb ik

deze met liefde gemaakt.

Lineke van Laanen

trainer mythologie

ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd5

LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN

1.1 Inleiding over mythologie

Om te beginnen wil ik graag ingaan op het woord: mythen. In het Grieks

betekent dit woorden of verhalen. Mythen zijn in onze tijd vooral verzonnen

verhalen. Vroeger waren mythen verhalen waarin goden en helden een rol

spelen. Deze werden toen ook serieus geloofd, omdat dit dé manier was

om de wereld te begrijpen bij gebrek aan wetenschappelijke verklaringen.

Alle oude volkeren hadden hun eigen mythen. Klassieke mythen waren

specifiek de verhalen van Grieken en Romeinen. De Grieken en de Romeinen

hadden voor allerlei zaken enorm veel goden. Dat was hun geloof en

mythen zijn ontstaan rondom deze goden. Nog steeds zijn deze mythen bij

ons erg populair.

Functie

Deze klassieke mythen, die al eeuwenlang van

generatie tot generatie werden verteld, werden

in eerste instantie beschouwd als geschiedenis.

Vooral over de vroege geschiedenis waren geen

geschreven feiten beschikbaar, simpelweg omdat

de Griekse taal pas in de 9e eeuw v.C. ontstond.

Kinderen hoorden mythen van hun ouders, op

straat waren beelden van goden te zien, op

school werd Homerus gelezen en op het toneel

werden de mythen uitgebeeld.

Wat waren naast de geschiedenis nog meer

de functies van mythen? Door middel van

mythen werden het ontstaan van de wereld en de

verschillende natuurverschijnselen verklaard.

Inleiding, ontstaan wereld en goden

LES 1



Ook werden op deze manier maatschappelijke kwesties en taboes behan-

deld. Verder dienden mythen om te waarschuwen voor incorrect en arrogant

gedrag richting de goden. Mythen konden ook verschillende functies

tegelijk hebben.

Griekse en Romeinse goden

Wist u dat de Romeinen de Griekse goden en mythen hebben overgenomen

en op hun eigen wijze hebben verwerkt? Dit kunt u terug zien in veel verha-

len. Bijvoorbeeld in het dichtwerk ‘Metamorfosen’ van de Romeinse schrijver

Ovidius, waarin van oorsprong Griekse mythen worden gebruikt om aan te

tonen dat alles verandert, maar niets vergaat. Deze verhalen vindt u in les 8.

In de Middeleeuwen, vanaf 500 n.C. werden mythen vaak in verband

gebracht met het christelijk geloof. In de late Middeleeuwen en de

Renaissance zijn mythen vaak allegorisch uitgelegd: De hoofdpersoon

personifieert een natuurverschijnsel of eigenschap. Voorbeelden hiervan zijn:

● Zeus = bliksem of macht

● Athene = wijsheid

● Aphrodite = onkuisheid

● Heracles = kracht

Later, vanaf de Renaissance, na 1500 n.C., werden mythen

een dankbaar object voor kunstenaars. ‘Metamorfosen’

van Ovidius werd ook wel de ´schildersbijbel´ genoemd,

omdat deze verhalen vele schilders hebben geïnspireerd.

Gebouwen en huizen van welgestelden werden vaak ver-

sierd met schilderingen van goden en mythen. Dat gaf een

bepaalde status aan de eigenaar.

In onze tijd vinden we nog steeds talloze verwijzingen op

gebouwen, maar ook in boeken, kunst, films, op het toneel

en ook in reclame.

Ga eens naar het Paleis

op de Dam in Amsterdam.

De beelden en schilderijen

die hier getoond worden,

bekijkt u (nu) anders met

enige voorkennis!

TIP



Verschillen tussen godsdiensten

Om een goed beeld te krijgen van de verschillen tussen de Griekse en

Romeinse godsdienst, en andere godsdiensten geef ik hier een aantal

voorbeelden:

● Bij de Griekse en Romeinse godsdienst bestond geen vast boek,

zoals de Bijbel of Koran. Er waren hierdoor verschillende versies van de

mythen en verschillende manieren van uitleg mogelijk. De kern moest

kloppen, voor de rest was er veel mogelijk.

● Er waren veel goden in het oude Griekenland en het Romeinse rijk.

Een geloof in meerdere goden noemen we polytheïsme. Elke god had

een eigen ‘vakgebied’. In latere godsdiensten zag je vaak maar één

almachtige. Naast de bekende goden die wij leren zagen de Grieken

en Romeinen ook talloze godheden in de natuur om hen heen;

bosgoden, watergoden en windgoden. Die gaven ze ook allerlei namen.

● De goden hadden een menselijke gedaante (antropomorf) en menselijk

gedrag. Zo waren ze geboren en opgegroeid, konden niet zonder eten

en drinken, hadden hun wensen en verlangens. Op die manier waren

ze beter te begrijpen en te benaderen. Dit is uniek voor de Griekse en

Romeinse godsdienst. Er was ook sprake van tweerichtingsverkeer: de

goden bemoeien zich met de mensen en de mensen probeerden het

hen naar de zin te maken. Dit deden zij door middel van gebeden, goed

gedrag en offers. Om op goede voet met de goden te blijven, was het

belangrijk om aan de goden te offeren. Dan gaf je hen op bepaalde

tijden geschenken. Ze onderzochten wat de goden wilden door orakels

of ingewandenonderzoek van hun offers. Ze verwachtten wel hulp en

steun terug. Deze zakelijke band noemen we ook het ‘do-ut-des’-

principe: ik geef opdat jij geeft.

● Het ging bij de Griekse en Romeinse godsdienst meer om de juiste

uitvoering van de rituelen, dan de innerlijke zuiverheid van de uitvoerder.

Daden waren belangrijker dan gedachten. Niet zoals we bijvoorbeeld uit

de Bijbel kennen. Het geloof was ook niet bedoeld om mensen moreel

beter te maken, maar om het leven succesvol te laten verlopen. Ze



geloofden sowieso dat iemands karakter vast

stond en niet wezenlijk kon veranderen door

zoiets als godsdienst. Goden straften mensen

vooral omdat ze zich niet behoorlijk tegenover

hén gedroegen en zich niet aan de regels hielden.

● De Griekse en Romeinse goden waren niet

almachtig. Zeus kon niet doen en laten wat hij

wilde, maar was afhankelijk van het noodlot. De goden heersten ook

niet vanuit de hemel maar vanaf de berg Olympus. Verder was de vrees

voor de goden met hun menselijke trekjes minder groot dan bij latere

godsdiensten. Er heerste een meer ontspannen houding.

Verschillen tussen de Griekse en de Romeinse godsdienst

U heeft nu een goed beeld tussen de verschillen tussen de Griekse en

Romeinse godsdienst, en de latere godsdiensten. Maar wat waren de

verschillen tussen de Griekse en de Romeinse godsdienst?

● De Romeinen namen de Griekse goden en mythen over, wel met eigen

namen. Deze namen hoorden vaak al bij een bestaande Romeinse

godheid, vaak van Etruskische oorsprong. In dit cursusboek ga ik de

Griekse namen gebruiken om verwarring te voorkomen. De Romeinse

namen voor dezelfde goden vindt u in de godenlijst in de bijlage. Kies

zelf maar welke naam u het beste onthoudt.

● De Romeinen hechtten veel meer dan de Grieken grote waarde aan huis-

goden, die in ruil voor wierookoffers op het huisaltaar het huis bescherm-

den. Voorouders speelden bij de Romeinen ook een veel grotere rol. Bij

begrafenissen werden hun dodenmaskers door mensen gedragen,

alsof ze er bij waren. Dit hadden ze ook van de Etrusken overgenomen.

● De Romeinen accepteerden in tegenstelling tot de Grieken ook de

verering van Oosterse, Egyptische en andere buitenlandse goden naast

de eigen goden. Alleen het Joden- en Christendom zorgden voor

problemen, omdat deze weigerden de Romeinse goden en keizers

passend te vereren.

Op Wikipedia is een lijst van

Griekse goden en een lijst van

Romeinse goden te vinden.

TIP



● De Romeinen vereerden hun keizers ook als goden, compleet met

beelden en tempels. Een aantal keizers gaf dit een excuus voor

monsterlijk gedrag.

● De groei en het voortbestaan van het Romeinse Rijk was onlosmakelijk

met de gunst van de goden verbonden. Zo moest in Rome het vuur van

de godin Vesta, bij de Grieken Hestia, brandend gehouden worden.

Tegenspoed werd toegeschreven aan het verwaarlozen van de goden.

Voor bijna alles moest toestemming aan de goden worden gevraagd.

● De Romeinen kenden een religieuze kalender, waarbij op een aantal

dagen niet gewerkt, recht gesproken of gehuwd mocht worden. Meer

dan een derde van alle dagen was geen gewone werkdag! Geboorte,

huwelijk en dood waren aan vaste rituelen gebonden. Romeinen waren

veel bijgeloviger dan Grieken en veel meer aan regels gebonden.

1.2 Ontstaansmythen

Het is opvallend dat veel volkeren in de oude wereld, ook degene die niet

direct contact met elkaar hadden, in essentie dezelfde scheppingsverhalen

hadden. Zo was er in de vroegste verhalen over het ontstaan van de wereld

vaak sprake van een vrouwelijke oergodin, die bevrucht werd door de wind.

Er was nog geen wetenschap en de invloed van mannen op zwangerschap

was nog niet bekend.

Als een vrouwelijk oergodin werd bevrucht,

ontstond er een oerei. Hieruit kwam het

heelal en de aarde met haar bewoners voort.

Bij alle zeer oude godsdiensten waren vrou-

welijke goden veel belangrijker dan man-

nelijke, omdat zij een symbool van vrucht

baarheid waren. De aardegodin en haar

priesteressen hadden een hoog aanzien. Bij

de Griekse Olympische goden – speelden

de mannelijke goden een prominentere rol.

Wie waren de Olympische goden? De

Olympische Goden zijn “de twaalf goden”

uit de Griekse mythologie, die op de berg

Olympus woonden. Dit zijn oa. Zeus,

Hades en Poseidon. Deze twaalf worden

ook wel beschouwd als de belangrijkste

Griekse goden.

WIST U DAT?



De Grieken op het vasteland waren

namelijk van Indo-Europese oor-

sprong en in deze cultuur waren

mannelijke goden de baas. Rond

2000 v.C. hadden er volksver-

huizingen plaatsgevonden en de

Indo-Europeanen waren het toen-

malige Griekenland binnengetrok-

ken en hadden zich gemengd met

de oerbewoners, de Pelasgen, die

vooral vrouwelijke godinnen had-

den. Dit nieuwe gemengde volk

noemde en noemt zich nog steeds

Hellenen. Wij noemen ze Grieken,

naar de naam die de Romeinen hen

gaven, Graeci.

Theorieën over het ontstaan van de wereld (kosmogonie) vinden we ook bij

de oude natuurfilosofen vanaf de 7e eeuw v.C. De verschillen met mytholo-

gie zijn dat er bij hen geen sprake is van verhalen en dat de natuurkrachten

geen menselijk gedaante of persoonlijke trekken hebben. Deze krachten

handelen niet uit willekeur, maar volgens hun essentiële natuur. Ook be-

roepen filosofen zich niet op traditie, oude dichters of heilige boeken, maar

uitsluitend op redenering. Deze redenering steunt op gegeven feiten of een

logische noodzakelijkheid.

Voorgeschiedenis

Wat is eigenlijk de voorgeschiedenis van de Griekse

goden? Om dit beter in beeld te brengen, vindt u achter

in dit boek, in de bijlagen, een stamboom. Deze is

bij de Grieken voor het eerst beschreven door de

schrijver Hesiodus rond 700 v.C.

De godin Athene

De godin Hera



Uit de Chaos, een ongeordende massa van de elementen aarde, water,

lucht en vuur ontstond Gaia, Moeder Aarde. Daarna volgden Ouranos, de

hemel, Pontos, de zee en Tartarus, de Onderwereld. Andere oergoden die

tegelijk ontstonden waren onder meer de Dag, de Nacht, de Tijd en Eros,

een scheppende kracht. Gaia werd vervolgens door Ouranos bevrucht met

zon en regen. Zo ontstond de flora en fauna op aarde met behulp van Eros.

De mensen kwamen pas op aarde tijdens de heerschappij van Zeus.

De eerste kinderen van Ouranos en Gaia waren de

Cyclopen, éénogigen en reuzen met honderd armen,

Giganten. Wij hebben hiervan het woord gigantisch

afgeleid. Ouranos wierp deze mislukte nakomelin-

gen in de Tartarus. Vervolgens werden er een aantal

goed gelukte reuzen geboren uit Ouranos en Gaia, de

Titanen.

Kronos was de jongste van de Titanen. Hij kwam op

verzoek van zijn moeder Gaia, die niet steeds opnieuw

bevrucht wilde worden, in opstand tegen zijn vader Ou-

ranos. Hij ‘ontmande’ hem, met een sikkel. Ouranos´ lid

kwam in zee terecht. Uit zijn bloed ontstonden de Er-

inyen, wraakgodinnen met slangenhaar, en de godin

Aphrodite. De verzwakte Ouranos trok zich terug, maar deed Kronos de

voorspelling dat ook hij door zijn zoon van zijn troon gestoten zou worden.

Deze ontmanning van de vader door de zoon vinden we ook in oudere ver-

halen uit Babylon en Egypte terug. Het was een soort basisangst van man-

nen om hun kracht en macht te verliezen. Wij kennen Ouranos ook onder

zijn Romeinse naam Uranus en Kronos onder zijn Romeinse naam Saturnus.

Zij hebben net als andere goden, hun naam gegeven aan planeten.

Toen de zes kinderen van Kronos en zijn zus Rhea geboren werden, de

latere Olympische goden, raakte Kronos in paniek dat hij van zijn troon ge-

stoten zou worden. Dus at hij ze na de geboorte stuk voor stuk op, maar

Cycloop



baby Zeus werd gered doordat zijn moe-

der Rhea het zat was en haar man een

steen in een luier gaf. Zeus werd op Kre-

ta grootgebracht door bergnimfen en

gevoed door een geit. Sterk genoeg ge-

worden keerde Zeus terug en redde zijn

broers en zussen uit de maag van hun

vader door hem te laten braken met behulp van vergiftigde wijn. Er ontstond

toen een heftige Titanenstrijd tussen de goden en de Titanen, uiteindelijk

gewonnen door de goden. Wij gebruiken dit woord nog steeds voor een

zware strijd of inspanning. Hoge bergen, vulkanen en aardverschuivingen

vormden de inspiratie voor dit verhaal. Mensen dachten dat deze dingen

alleen hadden kunnen ontstaan, omdat de goden enorm oorlog hadden ge-

voerd! Zeus sloot zijn vader Kronos en de andere Titanen op in de Tartarus,

de Onderwereld. En zo kwamen de Olympische goden aan de macht. Ze

werden zo genoemd, omdat ze als verblijfplaats de berg Olympus hadden.

De Romeinse ontstaansversie

De Romeinse schrijver Ovidius begint aan het

begin van onze jaartelling zijn boek Metamorfosen

met een verhandeling over het ontstaan. Zijn versie

sluit aan op het begin van de Genesis: een god/

schepper van de wereld transformeert de Chaos,

de ongeordende massa, in een kosmos, de geor-

dende massa.

Hij vormt aarde met water tot een afwisseling van

landschappen met vijf klimaatzones, de atmosfeer

en de hemelkoepel met sterren, zon en maan.

Daarna creëert hij de vogels, vissen en dieren en

tenslotte de mens, man en vrouw, uit aarde met

goddelijk zaad en regen met hulp van Prometheus.

Zo ziet u hoe deze theorieën uit de Bijbel zich al

verspreid hadden bij de Romeinen.

Ons woord zaterdag is ook

de dag van Saturnus.

WIST U DAT?



1.3 Het ontstaan van de mensen

De Titaan Prometheus, een oom van Zeus, die in de Titanenstrijd Zeus had

geholpen en dus op aarde mocht blijven, schiep op bevel van Zeus de men-

sen uit klei. Helaas gedroeg Prometheus zich daarna nogal arrogant tegen-

over Zeus. Hij gaf de mensen intelligentie en stal vuur voor hen uit de hemel

waarmee ze bijvoorbeeld wapens konden smeden. Zo werden ze machtiger

dan Zeus het ooit bedoeld had. Prometheus kreeg toen als straf een con-

stante levertransplantatie, uitgevoerd door een gier, terwijl hij hing aan een

rots van het Kaukasus-gebergte. Zeus vond het op een gegeven moment

genoeg, en stuurde de held Heracles om hem te redden.

1.4 Pandora

U heeft vast wel eens van de doos van Pandora gehoord. Kent u ook het

verhaal erachter? Pandora was een zeer mooie, maar ook nieuwsgierige

vrouw. Zeus zorgde dat Pandora een geheimzinnige doos, kreeg die ze

niet mocht openmaken. Natuurlijk deed ze dit toch en er vlogen allemaal

rampen uit, ziekten, oorlogen, overstromingen, alles waar mensen vrees

voor hebben. Snel deed ze de doos dicht, maar het was al te laat. Alleen het

enige positieve bleef in de doos achter: de hoop. Bij alles wat misgaat blijft

bij mensen de hoop dat het goed komt. De doos van Pandora is bij ons nog

bekend, het is een uitdrukking voor een bron van ellende.

Ook hier is een duidelijke parallel

met de Genesis. Net als Pandora

had Eva een slechte invloed: omdat

ze een appel at, werd ze met Adam

verdreven uit het paradijs en leef-

den de mensen niet meer zonder

zorgen.

Pandora opent

de doos



1.5 Het zondvloedverhaal

Als laatste in deze les wil ik u mee-

nemen naar hoe Zeus de slechtheid

van de mensen niet meer kon aanzien

en een zondvloed, een enorme over-

stroming stuurde. Prometheus had een

zoon, Deucalion, getrouwd met Pyrrha.

Op aanraden van zijn vader had

Deucalion echter een boot gebouwd,

waardoor hij en zijn vrouw dit overleef-

den. De boot bleef steken op de berg

de Parnassus bij Delphi. Ze waren als

enigen overgebleven en ze smeekten

de goden om nieuwe medemensen.

Toen kregen ze een orakel dat ze

de botten van hun moeder over hun

schouder moesten gooien. Dat vonden ze in eerste instantie nogal respect-

loos, totdat ze bedachten dat hiermee de stenen van Moeder Aarde wer-

den bedoeld. De door hen geworpen stenen deden een nieuw mensenras

ontstaan, die van Deucalion werden mannen, die van Pyrrha vrouwen. Hun

zoon heette Hellen, naar wie de Hellenen weer zijn vernoemd. In de oudheid

waren er heel veel zondvloedverhalen, waarvan die van Noach de bekend-

ste is. Grote overstromingen vormen de inspiratie voor dit soort verhalen.

Deze les en vooruitblik

In deze les heeft u geleerd over de functie van mythologie en de

manier waarop Grieken en Romeinen met goden omgingen. Ook weet

u meer over het ontstaan van de goden en de zondvloedverhalen.

Schrik niet van alle namen, u hoeft ze echt niet allemaal te onthouden,

het gaat om het begrijpen van de stof. Daar gaat u in de opdracht en de

quiz mee aan de slag. En in de volgende les leert u de eerste generatie

Olympische goden (beter) kennen. Succes!

Gedeelte van een ets over Deucalion en Pyrrha.

Documents

Cursusboek Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd · De goden hebben twee namen , een Griekse en een Romeinse. Misschien kent u toevallig wel de Romeinse namen en niet de