Cuid 1 - COGG · 2015. 9. 27. · 1. Cuir cainníocht bheag (trí bhraon) stáirse ar E, F, G agus H. 2. Cuir trí bhraon amaláise le E agus F. Cuir trí bhraon uisce driogtha le

Cuid 1

Bitheolaíocht

1

COGG/Seimineár Eolaíochta Ábhar don mhac léinn

TB 3 Tástálacha cineáil a dhéanamh ar bhia le haghaidh stáirse, siúcra dí-ocsaídiúcháin, próitéine agus saille

Cloígh le rialacha na saotharlainne agus le cleachtais sábháilteachta le linn na ngníomhaíochtaí

Ainm: Dáta: (i) Stáirse Ábhair / Fearais Tuaslagán stáirse (1%) Tuaslagán iaidín 2 Triaileadán

Seastán triaileadáin Braonphípéad Lipéid

Fíor 1. Ag tástáil le haghaidh stáirse

Modh 1. Cuir lipéid A agus B ar dhá thriaileadáin. 2. Cuir 2 cm3 de thuaslagán stáirse i dtriaileadán A. 3. Cuir 2 cm3 d’uisce as an sconna i dtriaileadán B.(cóimheastóir) 4. Cuir 2 – 3 braon de thuaslagán iaidín sa dá thriaileadán. 5. Corraigh na triaileadáin go réidh. 6. Taifead an toradh sa tábla thíos:

Toradh Sampla Dath ag an tús Dath ag an deireadh A B Conclúid _____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

2


Ainm: Dáta:

(ii) Saill

Ábhair / Fearais Ola chócaireachta Páipéar donn Braonphípéad Lipéid

Fíor 2. Ag cur leacht ar pháipéar donn

Modh 1. Gearr dhá phíosa de pháipéar donn (ar choimhéid). 2. Cuir 2-3 braon d’ola ar an gcéad phíosa páipéir agus cuir an lipéad ‘ola’

air. 3. Cuir 2-3 braon d’uisce as an sconna ar an dara píosa páipéir agus cuir an

lipéad ‘uisce’ air. (cóimheastóir) 4. Lig don dá phíosa páipéir triomú. 5. Cuir an dá phíosa páipéir suas leis an solas. 6. Taifead an toradh sa tábla thíos.

Toradh

Spota Tréshoilseach Sampla Roimh triomú Tar éis triomú

Ola Uisce

Conclúid _____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

3


Ainm: Dáta:

(iii) Siúcra Dí-ocsaídiúcháin

Ábhair / Fearais 2 Triaileadán Seastán triaileadáin Braonphípéad Eascra (250 cm3) Lipéid Stopchlog

Tuaslagán glúcóis (1%) Tuaslagán Benedict Galfholcadán Coinneálaí triaileadáin Pláta teo/Dóire Bunsen

Fíor 3. Ag tástáil le haghaidh siúcra dí-ocsaídiúcháin Modh 1. Cuir lipéid A agus B ar na triaileadáin 2. Cuir 5 cm3 de thuaslagán glúcóis i dtriaileadán A. 3. Cuir 5 cm3 d’uisce as an sconna i dtriaileadáin B.(cóimheastóir) 4. Cuir 5 cm3 d’imoibrí Bhenedict sa dá thriaileadáin 5. Corraigh an dá thriaileadán. 6. Cuir an dá thriaileadán isteach sa ghalfholcadán le haghaidh 5 nóiméad. 7. Tar éis 5 nóiméad bain úsáid as coinneálaithe triaileadáin chun an dá

thriaileadán a aistriú go cúramach ón ngalfholcadán go dtí an seastán triaileadáin.

8. Taifead an toradh sa tábla thíos. Toradh Sampla Dath ag an tús Dath ag an deireadh A B Conclúid _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________

4


Ainm: Dáta: (iv) Próitéin (triail biuret) Ábhair / Fearais 2 Triaileadán Seastán triaileadáin Braonphípéad Lámhainní sochaite

Tuaslagán próitéine m.sh. 1% albaimin (nó bainne)

Imoibrí biuret – hiodrocsaíd sóidiam (10%), agus sulfáit chopair (1%) Lipéid

Fíor 4. Ag tástáil le haghaidh próitéine Modh

1. Cuir lipéid A agus B ar na triaileadáin 2. Cuir 2 cm3 de thuaslagán próitéine m.sh. albaimin (nó bainne) i

dtriaileadán A. 3. Cuir 2 cm3 d’uisce i dtriaileadán B (cóimheastóir). 4. Cuir 2 cm3 hiodrocsaíd sóidiam leis an dá thriaileadáin agus ansin 2-3

bhraon de sulfáit chopair. 5. Corraigh na triaileadáin go réidh. 6. Taifead an toradh sa tábla thíos.

Toradh Sampla Dath ag an tús Dath ag an deireadh A B Conclúid _____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

5


TB 3 Tástálacha cineáil a dhéanamh ar bhia le haghaidh stáirse, siúcra dí-ocsaídiúcháin, próitéine agus saille

Cloígh le rialacha na saotharlainne agus le cleachtais sábháilteachta le

linn na ngníomhaíochtaí Ainm: Dáta: Pleanáil / Réamhobair Úsáidtear ceimic a léiríonn láithreacht/neamhláithreacht substaintí (glúcós, stáirse nó próitéiní) trí dhath a athrú. Cén tréithe tábhachtach atá ag teastáil ón gceimic sin chun a bheith úsáideach sna iniúchadh seo? ________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

(3i) Tástáil le haghaidh glúcóis (siúcraí dí-ocsaídiúcháin) tástáil Benedict. Ábhair / Fearais Tuaslagán 10% glúcóis Coinneálaí triaileadáin Dóire Bunsen Dhá thriaileadán

Tríchosach & uige Eascra leathlán uisce Raca de thriaileadáin

Modh 1. Téigh eascra leathlán uisce ar teo-phláta (dabhach uisce). 2. Cuir lipéid A&B ar dhá thriaileadán. 3. Cuir an méid céanna de thuaslagán Benedict agus de ghlúcós isteach i

dtriaileadán A. 4. Cuir an méid céanna de thuaslagán Benedict agus d’uisce isteach i

dtriaileadán B. 5. Cuir an dá thriaileadán isteach i ndabhach uisce fiuchta. 6. Tabhair faoi deara an dath a thagann ar an dá thriaileadán.

(Is comhartha dearfach é dath brící dearga go bhfuil siúicridí dí-ocsaídiúcháin ann) (Is féidir tástáil Fehlings a úsáid freisin.)

6


Léaráid

Toradh Tuaslagán An dath ar dtús Dath ag deireadh

A B

Conclúid ________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

Ceisteanna 1. Cén fáth a ndéantar tástáil ar uisce agus tuaslagán glúcós? _____________

______________________________________________________________

2. Cad is coimheastóir ann? _________________________________________

______________________________________________________________

3. Cén fáth a dtéitear an tuaslagán? ___________________________________

______________________________________________________________

_______________________________________________________________

4. Conas a théitear an tuaslagán? ____________________________________

______________________________________________________________

5. Cén athrú datha a thagann ar thuaslagán Benedict. __________________

______________________________________________________________

7


Ainm: Dáta:

(3ii) Tástáil le haghaidh stáirse (Tástáil iaidín). Ábhair / Fearais Tuaslagán 1% stáirse Tuaslagán iaidín Ceithre thriaileadán Braonphípéad

Raca de thriaileadáin Tuaslagán 10% glúcóis Tuaslagán 10% siúcróis

Modh 1. Cuir lipéid A, B, C agus D ar na triaileadáin. 2. Cuir airde 2 cm de thuaslagán stáirse i dtriaileadán A. Cuir airde 2 cm de

thuaslagán glúcóis i dtriaileadán B. Cuir airde 2 cm de thuaslagán siúcróis i dtriaileadán C. Cuir airde 2 cm de uisce i dtriaileadán D.

3. Cuir 2/3 bhraon de thuaslagán iaidín i ngach uile thriaileadán chun tástáil a dhéanamh. Corraigh na triaileadáin.

4. Tabhair faoi deara an dtagann athrú datha ar na tuaslagáin sna triaileadáin.

Léaráid

8


Toradh Tuaslagán An dath a bhíonn air agus iaidín ann

A B C D

(Is comhartha dearfach é dath dubh/dubh gorm go bhfuil stáirse ann) Conclúid ________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

Ceisteanna 1. Cén dath atá ar an iaidín ar dtús? ________________________________ 2. Cén dath a thagann air nuair atá stáirse i láthair? ___________________

__________________________________________________________

3. Ainmnigh cén cineál bia atá lán de stáirse?_________________________ 4. Cén feidhm atá ag stáirse? ____________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

9


Ainm: Dáta:

(3iii) Tástáil le haghaidh saille (Tástáil le páipéar donn). Is amhlaidh a chuireann na saillte spota tréshoilseach ar pháipéar donn. Ábhair / Fearais Dhá phíosa páipéir dhoinn Meall ime/braon ola cócaireachta Uisce Modh 1. Cuir na lipéid “saill” agus “uisce” ar an bpáipéar donn. 2. Cuimil an meall ime nó an ola sa phíosa páipéir a bhfuil an focail “saill” air. 3. Cuimil an uisce sa phíosa páipéir a bhfuil an focail “uisce” air. 4. Lig don 2 phíosa páipéir triomú agus cuir os comhair solais iad. Má théann

an solas tríothu, ansin beidh a fhios agat go bhfuil spota tréshoilseach iontu.

5. Scríobh an toradh i do chóipleabhar.

Léaráid

Toradh Páipéir Cuma ar dtús Cuma ag deireadh

A B

10


Conclúid ________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

Ceisteanna 1. Cad a tharlaíonn nuair a chuirtear saill ar an bpáipéar dhonn? ________________________________________________________________

________________________________________________________________

2. Ainmnigh cén cineál bia atá lán de shaill? ________________________________________________________________ 3. Cén feidhm atá ag saill? ________________________________________________________________

________________________________________________________________

11


Ainm: Dáta:

(3iv) Tástáil le haghaidh próitéiní (Tástáil dé-úiréite le haghaidh próitéine intuaslagtha). Ábhair / Fearas Tuaslagán 1% albaimine Dhá thriaileadán Tuaslagán 10% hiodrocsaíde sóidiam

Tuaslagán 1% sulfáite copair Braonphípéad Raca triaileadáin

Modh 1. Cuir na lipéid A agus B ar dhá thriaileadáin. 2. Cuir airde 2cm de thuaslagán 1% albaimine(bainne) isteach i dtriaileadán. 3. Cuir airde 2cm d’uisce isteach i dtriaileadán B. 4. Cuir airde 2cm de thuaslagán 10% hiodrocsaíde sóidiam isteach i

dtriaileadáin A agus B. 5. Cuir 2/3 braon de thuaslagán 1% sulfáite copair isteach i dtriaileadáin A

agus B. Corraigh na triaileadáin go réidh chun a bhfuil iontu a mheascadh le chéile.

6. Tabhair faoi deara an dath a thagann ar an dá thriaileadán. (Is comhartha dearfach é dath corcra/sailchuachach go bhfuil prótéin intuaslagtha ann)

Léaráid

Toradh Promhadán Dath ar dtús Dath ag deireadh

A B

(Is comhartha dearfach é dath dubh/corcra go bhfuil próitéiní ann)

12


Conclúid ________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

Ceisteanna 1. Cén dath atá ar thuaslagán Biuret ar dtús? ________________________________________________________________ 2. Cén dath a thagann air nuair atá próitéiní i láthair? ________________________________________________________________ 3. An bhfuil gá le teas don triail seo? ________________________________________________________________ 4. Ainmnigh cineál bia atá lán de phróitéiní. ________________________________________________________________ 4. Cén feidhm atá ag próitéin? ________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

13


TB 5: Imscrúdú a dhéanamh ar thiontú fuinnimh cheimicigh i mbia go fuinneamh teasa


linn na gníomhaíochta

Ainm: Dáta: Ábhair / FearaisRoinnt triaileadáin/promhadáin Seastán triaileadáin Teirmiméadar Eascra uisce Seastán freangán

Steallaire 10 cm3

Samplaí bia Snáithid ghléasta / Tlú Dóire Bunsen

Modh 1. Cuir 10 cm3 uisce i dtriaileadán, ag baint úsáide as steallaire 2. Tomhas teocht an uisce, ag baint úsáide as teirmiméadar. Taifead an

teocht. 3. Cuir an triaileadán sa seastán freangán. 4. Cuir sampla bia ar an tsnáithid nó pioc suas leis an tlú é. 5. Las an sampla bia ag baint úsáide as an dóire Bunsen. 6. Cuir an bia atá ag dó faoin dtriaileadán go dtí go mbíonn sé dóite go h-

iomlán. 7. Tomhas teocht an uisce arís. Taifead an teocht. 8. Ríomh an t-athrú teochta. 9. Athdhéan céimeanna 1 go 8 le sampla bia nua, agus le triaileadán eile.

14


Toradh: Déan nóta den athrú teochta: Sampla Teocht ar dtús Teocht ar

deireadh Ardú teochta

Conclúid: ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________

15

STETS Babhta 2 Mac Léinn

16

Imscrúdaigh gníomh amaláise ar stáirse TB8

Fíoras Tá bia comhdhéanta de mhóilíní móra den chuid is mó. Dianscaoileann einsímí bia ina mhóilíní níos lú. Is sampla d'einsím é amaláis, bíonn sé le fáil i seile agus sa stéig bheag.

Imscrúdú 1: Tástáil do shiúcra agus stáirse Gaireas Tuaslagán stáirse, tuaslagán iaidín, tuaslagán siúcra, tuaslagán amaláise, Clinistix, bileog oibre Nós Imeachta

1. Cuir cainníocht bheag (trí bhraon) de thuaslagán stáirse ar A agus B. 2. Cuir cainníocht bheag (trí bhraon) de thuaslagán siúcra ar C agus D. 3. Tástáil A agus C i gcomhair stáirse ag baint úsáide as braon iaidín. 4. Tástáil B agus D i gcomhair siúcra ag baint úsáide as stiall Clinistix. (Nóta: tom soc daite an Clinistix sa leacht: bain amach agus breathnaigh ar an athrú datha. 5. Taifead aon athrú datha sa tábla.

Stáirse Siúcra Dath le hIaidín

Dath le stiall Clinistix Athraíonn iaidín go dtí ________________ má bhíonn stáirse i láthair.

Athraíonn Clinistix go dtí ________________ má bhíonn siúcra i láthair.

Imscrúdú 2: Éifeacht amaláise ar stáirse a imscrúdú Nós Imeachta

1. Cuir cainníocht bheag (trí bhraon) stáirse ar E, F, G agus H. 2. Cuir trí bhraon amaláise le E agus F. Cuir trí bhraon uisce driogtha le G agus H. 3. Fan trí nóiméad agus ansin tástáil E agus G i gcomhair stáirse mar atá in imscrúdú 1. 4. Tástáil F agus H i gcomhair siúcra mar atá in imscrúdú 1. 5. Taifead na hathruithe datha sa tábla.

Stáirse agus amaláis Stáirse agus uisce Dath le hiaidín

Dath le stiall Clinistix


17

Pléigh na ceisteanna seo a leanas agus cinn ar fhreagra. Cad a d'úsáid tú chun tástáil do stáirse?

____________________________________________________________________________________

Cén dath a thaispeáin go raibh stáirse i láthair?

____________________________________________________________________________________

Cén dath a thaispeáin nach raibh stáirse i láthair?

____________________________________________________________________________________

Cad a d'úsáid tú chun tástáil do shiúcra?

____________________________________________________________________________________

Cén dath a thaispeáin go raibh siúcra i láthair?

____________________________________________________________________________________

Cén dath a thaispeáin nach raibh siúcra i láthair?

____________________________________________________________________________________

Fíoras Is éard is cóimheastóir ann ná nuair a shocraítear an dara turgnamh atá cosúil leis an gcéad cheann, seachas

mionsonra amháin. Má fhaigheann tú toradh difriúil, ansin caithfidh gurb é an mionsonra an chúis don difríocht.

An raibh stáirse i láthair in E?

____________________________________________________________________________________

Nuair a ghníomhaíonn amaláis ar stáirse is é an toradh ná ______________________________________

Cén fáth gur chuir tú uisce in áit na hamaláise in G agus H?

____________________________________________________________________________________

Fíoras Is substráit a thugtar ar an tsubstaint ar a ngníomhaíonn einsím. Is táirge a thugtar ar an substaint a dhéantar. Cén substráit a bhí sa turgnamh seo?

____________________________________________________________________________________

Cén táirge a bhí sa turgnamh seo?

____________________________________________________________________________________


18

Arbh thriail chothrom a bhí ann?

____________________________________________________________________________________

Mínigh do fhreagra.

____________________________________________________________________________________

Cén áit sa chorp a bhfaightear amaláis?

____________________________________________________________________________________

Cad atá foghlamtha agat faoi amaláis ón turgnamh seo?

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

Imscrúdú 1 A Stáirse

B Stairse

C Siúcra

D Siúcra


19

Imscrúdú 2 E Stáirse agus Amaláis

F Stáirse agus Amaláis

G Stáirse agus Uisce Driogtha

H Stáirse agus Uisce Driogtha


TB 8: Imscrúdú a dhéanamh ar ghníomhaíocht amaláise ar stáirse; an tsubstráit, an táirge agus an einsím a

aithint.

Cloigh le rialacha na saotharlainne agus le cleachtais sábháilteachta le linn na gníomhaíochta

Ainm: Dáta: Ábhair / Fearais 3 Triaileadán Tuaslagán stáirse Galfholcadán 37 OC Seastán triaileadáin Tuaslagán amaláise Tuaslagán Bhenedict Lipéid Tuaslagán iaidín Coinneálaí triaileadáin 4 Steallaire 5cm3 3 Eascra Galfholcadán 100 OC 3 Coinneálaí triaileadán Stopchlog Braonphipéid

20


Modh 1. Cuir lipéid A ar thriaileadán amháin, B ar an dara ceann agus C ar an tríú

ceann.. 2. Cuir na triaileadán sa seastán triaileadáin. 3. Cuir 5cm3 den tuaslagán stáirse (substráit) i ‘chaon triaileadán A agus B. 4. Cuir 5cm3 den tuaslagán amaláise (einsím) i dtriaileadán A. 5. Cuir 5cm3 uisce i dtriaileadán B. (coimheastóir). 6. Corraigh an dá thriaileadán go réidh. 7. Cuir an dá thriaileadán i ngalfholcadán 37 OC, ag baint úsáide as

coinneálaithe triaileadáin. Fág ansin ar feadh 15 nóiméad iad. 8. Tar éis 15 nóiméad, tóg amach na triaileadáin as an ngalfholcadán agus cuir

ar ais sa seastán triaileadáin iad. 9. Doirt leath den leacht atá i dtriaileadán A isteach i dtriaileadán C. 10. Cuir 3 bhraon iaidín i dtriaileadán A, ag baint úsáide as braonphipéad.

Corraigh go réidh. Taifead aon athrú datha a thugann tú faoi deara sa tábla thíos.

11. Cuir 3 bhraon iaidín i dtriaileadán B, ag baint úsáide as braonphipéad. Corraigh go réidh. Taifead aon athrú datha a thugann tú faoi deara sa tábla thíos.

12. Cuir 5cm3 de thuaslagán Bhenedict i dtriaileadán C. Corraigh go réidh agus cuir an triaileadán i ngalfholcadán 100 OC, ag baint úsáide as coinneálaithe triaileadáin. Taifead aon athrú datha a thugann tú faoi deara sa tábla thíos.

Toradh: Déan nóta den athrú datha: Triaileadán Céard a

bhí ann? (ainmnigh substráit / einsím )

Cén tuaslagán tástála a d’úsáid tú? (Iaidín / Benedict)

Dath ar dtús

Dath ar deireadh

Táirge

A

B

C

21


Conclúid: ________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

22


TB 8 Imscrúdú a dhéanamh ar ghníomhaíocht amaláise ar stáirse: an tsubstráit, and táirge agus an einsím a aithint

Cloígh le rialacha na saotharlainne agus le cleachtais sábháilteachta le linn na

ngníomhaíochtaí Ainm: Dáta:

Siúl siar roimh thosú

(a) Cén einsím atá á húsáid sa turgnamh seo? ________________________

(b) Is féidir le amaláis stáirse a bhriseadh síos ina mhaltós. Cuir líne faoin tsubtráit sa ráiteas.

(c) Úsáidtear an tuaslagán ____________________ chun tástáil i gcomhair

stáirse.

(d) Ag tástáil i gcomhair siúcra (glúcós) úsáidtear himoibreán Benedict. Athraíonn sé ó dhath gorm go ______________ tar éis é a chur i dabhach uisce ag ____ºC.

Ábhair agus Fearais a bheidh ag teastáil: ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ Tarraing léaráid le lipéid

23


Modh

1. Cuir lipéid ar thrí thriaileadán A, B agus C. 2. _________________________________________________________________

__________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Toradh Triaileadán;

A bhfuil ann: Tástáil le: Toradh:

A Stáirse

Tuaslagán iaidín

B

Stáirse agus amaláis

Tuaslagán iaidín

C Stáirse agus amaláis

Imoibreán Benedict

Conclúid ________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

24


Leibhéil dé-ocsaíde carbóin aer ionanálaithe agus easanálaithe a imscrúdú TB11

Fíoras Iompaíonn dé-ocsaíd charbóin aoluisce bainniúil. Léiríonn an méid bainniúlachta an méid dé-ocsaíde carbóin atá i láthair. Nós Imeachta

1. Bailigh trí choimeádán aoluisce ó do mhúinteoir

2. Doirt 10 cm3 aoluisce isteach i ngach coimeádán.

Aoluisce Aoluisce Aoluisce

X Y

Ionanálaigh

Easanálaigh

Coimeádán A Coimeádán B Coimeádán C

3. Ionánalaigh 20 uair tríd an bhfeadán X i gcoimeádán A.

4. Easanálaigh 20 uair tríd an bhfeadán Y i gcoimeádán B.

5. Fág coimeádán C ar leataobh i rith an imscrúdaithe.

6. Taifead do bhreathnuithe sa tábla seo.

- - 25


Coimeádán Cad a tharla don aoluisce?

A

B

C

Cén chúis a bhí le coimeádán C, dar leat?

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

An bhfuil dé-ocsaíd charbóin in aer ionálaithe?

___________________________________

An bhfuil dé-ocsaíd charbóin in aer easanalaithe?

___________________________________

Críochnaigh an abairt seo a leanas:

Tá dé-ocsaíde carbóin in aer easanálaithe ná in aer ionanálaithe.

Mínigh do fhreagra.

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

- - 26


TB 11 Tástálacha cineáil a dhéanamh chun comparáid a dhéanamh idir an leibhéal dé-ocsaíd charbóin i aer ion-

análaithe agus in aer easanálaithe

Cloigh le rialacha na saotharlainne agus le cleachtais sábháilteachta le linn na gníomhaíochta.

Ainm: Dáta: Ábhair / Fearais 2 Triaileadán 2 Stopallán Aoluisce

4 Fheadán phlaisteach Lipéid

Modh 1. Cuir lipéid A agus B ar dhá thriaileadán. 2. Leath-líon an dá thriaileadán le h-aoluisce. 3. Socraigh na stopalláin agus na feadáin sna triaileadáin, mar atá sa

léaráid. 4. Cuir feadán X i do bhéal, ion-análaigh tríd an bhfeadán agus coinnigh an

anáil. 5. Easanálaigh trí fheadán Y. 6. Déan céim 4 agus 5 arís agus arís eile go dtí go n-athraíonn dath an

aoluisce i gceann amháin de na triaileadáin.

27


Toradh: ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Conclúid: ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________

28

STETS Mac Léinn

Cnámharlach an Duine

Na mór-chnámha a aimsiú

Ábhair

Léaráid den chnámharlach, rialóir, peann luaidhe.

Fíric

Ní mór d’eolaithe lipéid a chur ar léaráidí go cúramach agus go soiléir. Go hiondúil bíonn líne

dhíreach ón ábhar go dtína lipéad.

Cuir lipéad ar an méid is féidir leat de na cnámha seo a leanas ar an gcnámharlach thíos:

Blaosc an chinn, easna, veirteabra, dealrachán, slinneán, húiméireas, ga, ulna, peilbheas,

féimear, tibia, fiobúl

- 29 -

Déan comparáid idir do fhreagraí agus freagraí daoine eile sa ghrúpa. Seiceáil do fhreagraí leis

an múinteoir.

STETS Mac Léinn

- 30 -

Níl lipéad ar na cnámha ar fad sa chnámharlach seo.

Ag baint leasa as rialóir agus peann luaidhe cuir lipéad ar an oiread cnámha eile agus is féidir

leat. Déan comparáid idir do fhreagraí agus freagraí daoine eile sa ghrúpa. Seiceáil do fhreagraí

leis an múinteoir.

Fíric

Tá ainmneacha laidine fós ar chuid de na cnámha. Sampla is ea an veirteabra, an chnámh bheag

as a bhfuil cnámh an droma comhdhéanta. Tugtar veirteabraí ar phéire nó níos mó de na cnámha

seo. Ta 33 cnámh ar an iomlán i gcnámh an droma. Is ó na cnámha seo a thagann an téarma

‘veirteabrach’.

Fíric

Is iad trí phríomhfheidhm an chnámharlaigh ná tacaíocht, gluaiseacht, agus cosaint.

Maidir le gach ceann de na mór-chnámha atá liostaithe sa tábla tabhair sampla den tslí a

gcomhlíonann siad ceann de na feidhmeanna sin. (Is féidir féachaint ar na veirteabraí ar fad i

gcnámh an droma agus ar na heasnacha ar fad mar ghrúpa.)

Mór-chnámha Sampla den tslí a gcomlíontar feidhm amháin

Blaosc an Chinn

Easnacha

Veirteabraí

Dealrachán

Slinneán

Húiméireas

Ga

Ulna

Peilbheas

Féimear

Tibia

Fiobúl

STETS Mac Léinn

- 31 -

An bhfuil tú in ann smaoineamh ar aon mhór-chnámh a chomhlíonann níos mó na ceann de na

trí fheidhm sin? Ainmnigh an chnámh sin agus tabhair a feidhmeanna. ____________________

_____________________________________________________________________________

An bhfuil tú in ann smaoineamh ar aon mhór-chnámh a chomhlíonann gach ceann de na trí

fheidhm sin? Tabhair cúis le do fhreagra.

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

STETS Mac Léinn

- 32 -

Tuiscint ar an bhfeidhm atá le hailt trí mhionsamhlacha a dhéanamh

Imscrúdú 1

Tá teimpléad de lámh an duine agus roinnt ábhar tugtha duit. Ag baint úsáide as na hábhair sin

déan iarracht lámh a ghluaiseann a thógáil atá cosúil le lámh cheart.

1. Pleanáil an tslí a thógfaidh tú an mhionsamhail

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

2. Déan cur síos ar an modh

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

3. Déan cur síos ar an toradh

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

STETS Mac Léinn

- 33 -

4. Tarraing léaráid lipéadaithe den mhionsamhail

5. An féidir feabhas a chur ar an mionsamhail seo?

_____________________________________________________________________________

6. Más féidir mínigh do chuid smaointe i bhfocail nó trí léaráid lipéadaithe

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

Cén t-eolas nach mór do mhac léinn a bheith aige nó aici sula dtugtar faoi mhionsamhail a

thógáil

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

STETS Mac Léinn

- 34 -

Na príomhchnámha sa chorp daonna a aimsiú TB 25

Imscrúdú 2

Tá bosca ábhar tugtha duit ina bhfuil adhmad, balúin, leaistic, snáithe, siosúr agus téip

ghreamaitheach, uillinntomhas.

Bain úsáid astu seo chun mionsamhail a thógáil den alt bacánach i d’uillinn. Ba cheart go

léireodh an mionsamhail an ghluaiseacht i d’uillinn.

Ní mór na gnéithe seo a leanas a bheith ag baint leis an mionsamhail:

• Dhá chnámh faoin alt - ga agus and ulna

• Cnámh amháin a bheith os cionn an ailt – húiméireas

• Gluaiseann alt bacánach beagnach 180° i bplána amháin, mar a bheadh inse ar dhoras ann

• Tá matáin agus ballnaisc leaisteach; tá cnámha agus teannáin neamh-leaisteach

• Tá cnámha docht; tá matáin, ballnaisc agus teannáin solúbtha

• Is teannáin a cheanglaíonn matáin do na cnámha

• Tarraingíonn an matán a chrapann os cionn na huilline cnámha íochtaracha na láimhe in

airde

• Oibríonn matáin i bpéirí cealaitheacha –nuair a chrapann ceann, scaoileann ceann eile

Cén t-ábhar a úsáidfidh tú do gach ceann acu seo a leanas? Tabhair cúis amháin gur roghnaigh tú

an t-ábhar sin.

Comhchuid den Lámh Ábhar a roghnaíodh Cúis

Cnámh

Matán

Ballnasc

Teannán

Déan cur síos ar do phlean

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

STETS Mac Léinn

- 35 -

Déan cur síos ar an modh

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

Déan cur síos ar an toradh

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

Tarraing léaráid lipéadaithe den mhionsamhail

An bhfuil aon ábhar eile a d’fhéadfá a úsáid a chuirfeadh feabhas ar an mionsamhail?

_____________________________________________________________________________

Má tá, ainmnigh é, agus mínigh an tslí a chabhródh sé _________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

STETS Mac Léinn

- 36 -

Struchtúr agus gníomh na n-alt éagsúil TB27

Comparáid a dhéanamh idir alt bacánach agus alt úll agus cuas ag baint

úsáide as mionsamhail.

Fíric

Is éard is alt ann ná an áit sa chnámharlach a dtagann dhá chnámh nó níos mó le chéile.

Ceadaíonn alt áirithe gluaiseacht, agus is i gcomhair cosanta atá ailt eile ann.

Scrúdaigh an mionsamhail nó grianghraf de chnámha cos an duine.

Aimsigh na cnámha seo a leanas: peilbheas, féimear agus tibia.

Tá dhá alt sa mhionsamhail seo den chos. Is alt bacánach ceann amháin díobh agus is alt úll

agus cuas an ceann eile. Sainaithin gach aon alt.

Seiceáil do fhreagraí leis an múinteoir.

Comhlánaigh an bhileog oibre seo a leanas.

Cén cineál ailt é alt an chromáin?

_____________________________________________________________________________

Is iad an dá chnámh a thagann le chéile don ghluaiseacht ag an alt seo ná

_____________________________________________________________________________

Cén cineál gluaiseachta sa chromán a fhaigheann cúnamh ón alt seo?

_____________________________________________________________________________

Ainmnigh aon áit eile sa cholainn ina bhfaightear alt mar seo

_____________________________________________________________________________

An féidir leat smaoineamh ar rud neamhbheo a ghluaiseann ar an tslí chéanna leis an alt seo?

_____________________________________________________________________________

Tarraing sceitse simplí líneach den alt seo. Lipéadaigh na cnámha i do léaráid.

STETS Mac Léinn

- 37 -

Cén cineál ailt atá in alt na glúine?

_____________________________________________________________________________

Cén t-ainm a thugtar ar phéire de na cnámha a thagann le chéile i gcomhair gluaiseachta san alt

sin?

_____________________________________________________________________________

Ainmnigh trí áit eile sa cholainn ina bhfaightear alt den chineál seo.

_____________________________________________________________________________

An féidir leat smaoineamh ar rud neamhbheo a ghluaiseann ar an tslí chéanna leis an alt seo?

_____________________________________________________________________________

Tarraing sceitse simplí líneach den alt seo. Lipéadaigh na cnámha i do léaráid.

Ón méid atá breathnaithe agus pléite sa cheacht seo agat, scríobh síos an chúis go gceapann tú go

bhfuil an dá alt seo i gcosa an duine difriúil óna chéile?

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

STETS Ábhar Tacaíochta don Mhac Léinn

- 38 -

Imscrúduithe ar an tSúil TB30

Imscrúdú 1: Cruth na súile

1. Le do shúil dúnta, mothaigh timpeall dromchla do shúil. Bog do shúil timpeall laistigh de na

caipíní súile dúnta.

2. Cén chruth atá ar do shúil? ____________________________________________

3. Cad a ligeann an cruth sin do do shúil a dhéanamh? _________________________

4. Cad a theastaíonn ón gcolainn a bheith timpeall ar do shúil chun é sin a dhéanamh?

__________________________________________________________________

Imscrúdú 2: Cuma na súile

Faigh scáthán nó déan é seo i mbeirteanna.

1. Dún na dallóga agus múch na soilse ar fad sa seomra. Cinntigh go mbíonn tú in ann do

shúil a fheiceáil go soiléir sa scáthán. Féach sa scáthán agus an solas á chasadh air. Cad

a fheiceann tú ag tarlú i do shúil?

____________________________________________________

2. Féach sa scáthán agus na soilse á múchadh. Cad a fheiceann tú ag tarlú i do shúil?

_______________________________________________________________

3. Déan sceitse sa bhosca thíos den rud a fheiceann tú á dhéanamh ag do shúil sa scáthán.

Cuir na dathanna cearta ar na codanna éagsúla.

4. Cén chuid a ligeann don solas dul isteach sa tsúil? _______________________________

5. Cén éifeacht a bhíonn ag solas geal air sin? ____________________________________

6. Cad a dhéanann an chuid daite den tsúil ag freagairt don solas? ____________________

_______________________________________________________________________


- 39 -

Líon isteach na bearnaí seo a leanas ag úsáid an méid atá foghlamtha agat go dtí seo agus

an léaráid lipéadaithe den tsúil.

Is é an ____________ an chuid dhubh den tsúil agus is é an ________________ an chuid daite

solúbtha thart timpeall air.

Nuair a thagann solas isteach sa tsúil caithfear é a bhraith agus íomhá a dhéanamh. Tá cruth ar

nós _______________ ar an tsúil. Is éard a thugtar ar an gcuid lasmuigh den tsúil a

choimeádann ina áit é ná__________________. Leacht den chuid is mó atá istigh ansin.

B’fhéidir gur chuala tú faoi mháinliacht léasair chun máchailí súl a leigheas. Úsáidtear léasar a

bhíonn faoi smacht ríomhaire chun athchruthú a dhéanamh ar an dromchla atá ar an

____________________ agus chun an t-amharc a fheabhsú. Tabharfaidh cruth difriúil íomhá

dhifriúil. Mar sin athchruthaítear an __________________ trí dhó léasair. Léiríonn sé sin go

mbíonn ról tábhachtach ag an ______________________, an chuid lasmuigh den tsúil ag lúbadh

an tsolais a sholáthraíonn na híomhánna a fheicimid.


Imscrúdú 3: An tslí a bhfoirmíonn an tsúil íomhá

1. Cén cruth atá ar an tsúil?

2. An féidir leat mionsamhail shimplí den tsúil a mholadh?

3. Ag obair i ngrúpaí, déan mionsamhail shimplí den tsúil ag baint úsáide as fleascán

tónchruinn (tc).

Líon an fleascán le huisce

Croch suas an fleascán ar aghaidh na fuinneoige (foinse geal solais). Coinnigh bileog

pháipéir taobh thiar den fhleascán. Déan cinnte go bhfuil an solas ag scaladh tríd an

bhfleascán ar an an bpáipéar.

Coinnigh an fleascán i suíomh amháin, gluais an páipéar isteach agus amach go dtí go

mbíonn íomhá ghrinn (pictiúr) le feiceáil ar an bpáipéar.

páipéar

Fleascán tc lán le huisce

fuinneog

4. Nuair a fheicfidh tú an íomhá go soiléir, gluais an páipéar suas agus síos agus ar chlé agus

ar dheis chun na codanna difriúla den íomhá a fheiceáil níos soiléire. Cad a thugann tú

faoi deara faoin íomhá?

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

Oibríonn an fleascán tóinchruinn mar chuid den tsúil. Lúbann sé an solas ionas go ndéantar

íomhá ag an bhfad céanna leis an bpáipéar. Oibríonn an fleascán le cruth cruinn mar lionsa

cosúil leis an gceann thíos.

- 40 -íomhá rud


- 41 -

5. Bain triail as sin le dhá lionsa a bhfuil na cruthanna a thaispeáintear acu. Tomhas an fad

ón lionsa go dtí an íomhá a dhéanann sé ar an bpáipéar.

Lionsa 1: fad = Lionsa 2: fad =

6. Cén lionsa a dhéanann an íomhá is gaire dó, lionsa 1 nó lionsa 2? ___________________

7. Tá lionsa _________ níos cumhachtaí mar go lúbann sé an solas níos láidre agus mar sin

déantar an íomhá níos gaire don lionsa. Tá an tsúil cosúil le lionsa mór amháin (an

fleascán tc) ach chomh maith leis sin tá lionsa níos lú chun tosaigh mar aon le ciseal

lasmuigh ar a dtugtar an choirne. Is féidir leat sin a fheiceáil go soiléir má ghearrtar ar

oscailt an tsúil (diosctha: féach an pictiúr thíos nó an tSúil Rollta ar an CD).

Sa tsúil, gníomhaíonn an chruth iomlán líonta le leacht

mar lionsa ach tá lionsa beag inchoigeartaithe in aice

le tosach na súile. Chun tosaigh ar fad, cabhraíonn an

choirne leis an solas a lúbadh. Cruthaíonn gach ceann

in éineacht íomhá ar chúl na súile féin. Is féidir leat an

lionsa a fheiceáil go soiléir i bpictiúr de shúil oscailte.


- 42 -

An Choirne, lionsa agus cruth

mheall na súile Lionsa ó shúil bó ag formhéadú

focal ar pháipéar.


- 43 -

Imscrúdú 4: Coigeartú na súl 1

Fáisc do dhorn. Fan 5 soicind agus ansin scaoil do dhorn arís. Déan nóta den mhothú. Féach ar

rud a bhíonn an-ghar de do shúil. Coimeád ag féachaint air ar feadh 5 soicind. Féach uaidh in

áit éigin eile i bhfad uait. Déan nóta den mhothú i do shúil. An bhfuil an dá mhothú cosúil lena

chéile? ______________

Tugtar an ____________ _____________ ar an matán atá sa tsúil agus athraíonn sé cruth atá ar

an ______ beag atá chun tosaigh sa tsúil chun an fócas a athrú. Do rudaí a bhíonn níos gaire

bíonn ar an lionsa a bheith níos craptha agus níos raimhre ná mar a bhíonn do rudaí a bhíonn i

bhfad uait. Mar sin nuair a fhéachann tú ar rud a bhíonn an-ghar duit, crapann do mhatáin

fabhránacha isteach agus faigheann an lionsa níos raimhre. Mar mhalairt air sin, nuair a

fhéachann tú i bhfad uait (féachaint smaointeach) bíonn an matán scaoilte go hiomlán.

Léaráid den mhatán fabhránach ciorclach ag athrú cruth an lionsa.

Imscrúdú 5: Coigeartú na súile 2

Má tá teacht agat ar ríomhaire sa tsaotharlann, sa bhaile nó sa leabharlann, is féidir leat tuairim a

fháil ar an tslí a oibríonn sé sin tríd an bhfear grinn a tharraingt ag

http://users.erols.com/renaeu/eye nó ar an ábhar den líne ar Dhlúthdhiosca 2.

Tarraing an t-abhlóir ón tsúil. Faigheann an lionsa ________agus déantar an íomhá ar an

________. Tarraing an fear grinn níos gaire. Faigheann an lionsa _________agus déantar an

íomhá ar an _________. Bíonn an fear grinn chomh gar uaireanta nach mbíonn ach cuid bheag


- 44 -

den íomhá sa tsúil. Cad a bheadh le feiceáil agat dá mbeadh an fear grinn an-

ghar?_____________

Léiríonn an láithreán cosúil seo conas a gcoigeartaíonn an tsúil chun íomhá d’fhéileacán a

dhéanamh http://micro.magnet.fsu.edu/primer/java/humanvision/accommodation/index.html

Mar gheall ar an gcoirne, an lionsa agus meall na súile, bíonn an solas ón rud dírithe ar an

dromchla thiar laistigh den tsúil, ar a dtugtar an ____________. Tá cealla solasmhothálacha

speisialta ag an ____________ a bhraitheann solas.

Is féidir an ______________ a fheiceáil. Déanann radharceolaithe tástáil chun scrúdú a

dhéanamh ar an tsúil sa dorchadas ag úsáid solas lag a choimeádtar an-ghar don tsúil. Is féidir

leat patrún fuileadáin scothdhearg a fheiceáil ag cúl na súile. Faigh an patrún ar an láithreán

Exploratorium.

Imscrúdú 6: An ….. spota

Tá áit sa tsúil nach mbraitear solas. Cén fheidhm a d’fhéadfadh a bheith aige sin? ___________

Cén áit a gcaithfear an teachtaireacht “solas bhraite” a sheoladh chuige? Conas a rachaidh sé

ann? _________________________________________________________________________

1. Clúdaigh do shúil dheas le do láimh.

2. Féach díreach ar an gcros.

3. Bog do cheann go dtí an leathanach agus ón leathanach nó go dtí an scáileán agus ón

scáileán.

4. Déan nóta go cúramach den rud a fheiceann tú.

5. Tomhas aon fhad a cheapann tú a bheadh úsáideach.


- 45 -

Tá fad áirithe ann agus ní bhíonn ar do chumas an ciorcal dubh a fheiceáil ag an bhfad sin ach

fós ní feasach duit go bhfuil aon bhearna ann - líontar an bhearna leis an gcúlra comónta bán san

incinn

Déan arís é leis an bpictiúr (nó le do cheann) rothlaithe 45 céim. Ní bhíonn aon chaochspota ann

an uair seo. Déan arís é leis an tsúil eile. Ní thógann an caochspota suas ach achar an-bheag den

tsúil. Sin é an áit a dtagann an néaróg optach amach as an tsúil. Ní bhíonn aon chealla

solasmothálacha ag an bpointe sin.


- 46 -

Imscrúdú 7: Comparáid a dhéanamh idir léaráid agus pictiúr den tsúil

Léiríonn an léaráid seo slis tríd an tsúil. Cuir na lipéid seo ar an léaráid: an t-inteachán, an

reitine, an matán fabhránach, an choirne, an néaróg optach, an lionsa agus an mac-imrisc.

Cuir tuairisc de gach ceann sa bhosca ceart.

Seo pictiúr de shúil gearrtha oscailte. Cuir na lipéid seo ar an bpictiúr: an reitine, an matán

fabhránach, an choirne, an néaróg optach, an lionsa (ní bhíonn an mac-imrisc ná an t-inteachán

soiléir i dtrasghearradh mar seo)

Féachann an méid atá laistigh den tsúil dubh. Cén fáth é sin?_______________


- 47 -

Imscrúdu 8: Mionsamhail den tsúil a dhéanamhDeán mionsamhail den tsúil leis an trealamh atá curtha ar fáil (fearas mheall na súile na Málaí

Eolaíochta).

Liostaigh trí rud a dhéanann mionsamhail mhaith den tsúil de seo agus trí rud a dhéanann

mionsamhail dhona den tsúil de.

Maith Dona

Pléigh na nithe a d’fhéadfadh a bheith lochtach sa tsúil do dhuine gearr-radharcach.

STETS – Babhta 1 Ábhar don Mhac Léinn

Imscrúdú ar éagsúlacht rudaí beo Plé sa rang 1. Tabhair trí shampla ón ngnáthshaol ina ndéantar rudaí a shórtáil ina ngrúpaí (a aicmiú). __________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

2. An féidir leat aon chúiseanna a lua go ndéanaimid rudaí a shórtáil ina ngrúpaí? __________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Imscrúdú 1 Eochair a úsáid Tá roinnt pónairí tugtha duit – úsáid na leideanna san eochair chun iad a ainmniú.

Nuair atá gach pónaire sainaitheanta agat, déan líníocht shimplí de sa chearnóg cheart.

Pónaire Dhubh

Pónaire Thuaisceartach

Pónaire Dhuáin

1 Tá an pónaire cruinn Tá an pónaire ubhchruthach 2 Tá an pónaire bán/uaithne Tá dathanna dorcha ar an bpónaire 3 Tá dath cothrom amháin ar an bpónaire Tá dath breac ar an bpónaire 4 Tá an pónaire dubh Tá dath dearg-dhonn ar an bpónaire

Pónaire Garbanzo Téigh go dtí 2 Pónaire Thuaisceartach Téigh go dtí 3 Téigh go dtí 4 Pónaire Pinto Pónaire Dhubh Pónaire Dhuáin

Pónaire Garbanzo Pónaire Pinto

48


Scríobh síos na tréithe de na pónairí a scrúdaigh tú le linn an imscrúdaithe seo. _____________________________________________________________

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

Imscrúdú 2 Rudaí beo – treoir shimplí Plé sa rang Fíric Is iad an dá phríomhghrúpa rudaí beo ná plandaí agus ainmhithe. Cad iad na difríochtaí idir planda agus ainmhí? Rannpháirtigh do fhreagra le do ghrúpa. In éineacht a chéile, faigh míniú ar na téarmaí seo a leanas. Scríobh síos na freagraí a aontaítear. Céard é planda? _________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ Céard é ainmhí? _________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________

49


Ceacht Sórtála Sórtáil an liosta seo a leanas i ngrúpaí plandaí agus ainmhithe. Tabhair cúis le do

chinneadh i ngach cás. Cuir freagraí grúpa s’agatsa i gcomparáid le freagraí na ngrúpaí

eile sa rang.

Nathair, feamainn, damhán alla, gráinneog, péist, iasc, seilide, spideog, frog, cladach,

cloicheán, nóinín, duine, míol mór.

Rud Beo

Planda nó Ainmhí Cúis

Nathair

50


Fíric Is féidir ainmhithe a aicmiú ina dhá ngrúpa – veirteabraigh agus inveirteabraigh.

Is é atá i veirteabrach ná ainmhí a bhfuil cnámh droma aige. Tagann an focal ón ainm a

thugtar do gach cnámh ar leithligh sa chnámh droma, is é sin, veirteabra. De ghnáth bíonn

veirteabraigh níos mó agus níos casta ná inveirteabraigh. Áirítear i samplaí de

veirteabraigh éisc, froganna, nathracha, éin, capaill agus daoine.

Is é atá in inveirteabrach ná ainmhí nach bhfuil cnámh droma aige. Áirítear i samplaí

d’inveirteabraigh péisteanna talún, drúichtíní, ciaróga, míolta críona.

Sórtáil an grúpa ainmhithe sa tábla ar an leathanach roimhe seo ina veirteabraigh agus ina

n-inveirteabraigh.

Ainmhí

Veirteabrach Inveirteabrach

An raibh sé éasca ainmhithe a shórtáil ina veirteabraigh agus ina n-inveirteabraigh? ________________________________________________________________________ Tabhair cúis le do fhreagra. ________________________________________________ ________________________________________________________________________

51


Úsáid an eochair veirteabrach thíos chun gach ainmhí sna pictiúir a chur ina ghrúpa ceart.

Veirteabraigh a shórtáil 1 Má tá fionnadh (gruaig) nó cleití ar an ainmhí -------------------- Téigh go dtí 2

Mura bhfuil fionnadh (gruaig) ná cleití ar an ainmhí ------------ Téigh go dtí 3 2 Má tá fionnadh (gruaig) ar an aghaidh nó ar an gcolainn -------- Mamach

Má chlúdaíonn cleití an cholainn ------------------------------------ Éan 3 Má tá an cholainn clúdaithe le gainní ------------------------------- Téigh go dtí 4

Má tá craiceann bog ar an gcolainn gan aon ghainní --------------Amfaibiach 4 Má tá craiceann gainneach ar an ainmhí gan aon gheolbhaigh ---Reiptíl

Má tá craiceann gainneach, geolbhaigh, eiteoga ar an ainmhí --- Iasc

52


Plé i ngrúpa Is mamaigh iad cait. Scríobh síos trí shampla eile de mhamaigh. __________________________________________________________________ Is éin iad spideoga. Scríobh síos trí shampla eile d’éin. __________________________________________________________________ Is amfaibiaigh iad froganna. Scríobh síos sampla amháin eile d’amfaibiaigh. __________________________________________________________________ Is reiptílí iad nathracha. Scríobh síos dhá shampla eile de reiptílí. __________________________________________________________________ Is éisc iad éisc órga. Scríobh síos trí shampla eile d’éisc. __________________________________________________________________ Plé sa rang Cuir do chuid smaointe féin agus smaointe na ndaoine eile sa rang le chéile; cad iad na

veirteabraigh a bhí agatsa nach raibh ag daoine eile?

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

53


Imscrúdú 3 A. Inveirteabraigh a shainaithint trí eochair a úsáid

• Breathnaigh go géar ar an ainmhí is mian leat a shainaithint agus bain úsáid as

gloine formhéadúcháin nó gléas féachana nádúir má tá an t-ainmhí an-bheag.

• Lean na leideanna go dtí go n-aimseoidh tú ainm don ainmhí.

• Ná bí buartha má théann tú “amú”; téigh ar ais go dtí an tús agus déan iarracht

eile.

• Seiceáil do fhreagra in aghaidh cairte nó breathnaigh ar leabhar tagartha.

1 Cosa? Níl cosa ann ------Téigh go dtí 2

Tá cosa ann -------Téigh go dtí 5

2 Teascáin éagsúla sa cholainn? Níl teascáin ann --Téigh go dtí 3 Tá teascáin ann -- Téigh go dtí 4

3 Colainn bhog, mar aon le blaosc? Ní hea --------------Drúichtín

Sea ----------------- Seileide 4 Fada agus lúbach? Ní hea --------------Cruimh

Sea ----------------- Péist 5 An bhfuil sé chos air? Níl ------------------ Téigh go dtí 6

Tá ------------------- Feithide 6 An bhfuil ocht gcos air? Níl ----------------- Téigh go dtí 9

Tá ------------------ Téigh go dtí 7 7 An bhfuil dhá chuid sa cholainn? Níl ------------------ Téigh go dtí 8

Tá ------------------- Damhán Alla 8 An bhfuil cosa an-fhada air? Níl ------------------Fíneog

Tá ------------------ Damhán Fómhair 9 Colainn ina teascáin mar aon le 14 chos? Ní hea --------------Téigh go dtí 10

Sea ------------------Míol Críon 10 An bhfuil na cosa uilig mar a chéile? Níl -------------------Bolb

Tá ------------------- Téigh go dtí 11 11 Péire amháin cos i ngach teascán? Ní hea -------------- Mílechosach

Sea ------------------Céadchosach

54


Déan sceitse simplí d’inveirteabrach amháin a d’aimsigh tú de réir na heochrach.

55


B. Crainn a shainaithint trí úsáid a bhaint as eochair chraobhóige geimhridh Féach go géar ar an bplanda is mian leat a shainaithint. Lean na leideanna go dtí go n-aimseoidh tú ainm don phlanda. Ná bí buartha má théann tú “amú”; téigh ar ais go dtí an tús agus déan iarracht eile. Seiceáil do fhreagra in aghaidh cairte nó breathnaigh ar leabhar tagartha. 1 An bhfuil na bachlóga greamaitheach? Níl ------------ Téigh go dtí 2

Tá ------------- Cnó Capaill 2 An bhfuil na bachlóga dubh? Níl ------------ Téigh go dtí 3

Tá ------------- Fuinseog

3 An bhfuil cnuasach bachlóg ar an mbarr? Níl ------------ Téigh go dtí 4 Tá ------------- Dair

4 An bhfuil na bachlóga fada tanaí? Níl ------------ Téigh go dtí 5 Tá ------------- Feá

5 An bhfuil na bachlóga bándearg nó dearg? Tá ------------- Teile Déan sceitse simplí de chraobhóg amháin a d’aimsigh tú de réir na heochrach.

56


Imscrúdú 4 Plandaí agus ainmhithe a shainaithint i ngnáthóga áitiúla Tá na nithe seo a leanas ag teastáil ó do ghrúpa:

• eochracha éagsúla le haghaidh plandaí agus ainmhithe;

• trealamh bailithe – buidéal bailithe, buicéad, crúscaí eiseamal, málaí plaisteacha

agus teanchair;

• trealamh féachana –gléasanna féachana nádúir, gléasanna féachana frídí agus

gloine formhéadúcháin.

Teastaíonn na nithe seo a leanas uait:

• éadaí oiriúnacha;

• clipchlár, peann luaidhe;

• cóip de Leathán Oibre 1 agus Leathán Oibre 2.

Cad atá le déanamh:

• éisteacht go cúramach leis na treoracha a thugann an múinteoir;

• breathnú ar na horgánaigh bheo sa limistéar. Líon isteach Leathán Oibre 1;

• úsáid na heochracha a sholáthraítear chun trí phlanda agus trí ainmhí sa limistéar

atá i gceist a shainaithint agus a ainmniú; líon isteach Leathán Oibre 2.

Nóta. Tá sé an-tábhachtach déileáil le neacha beo go cúramach agus go hurramach. Cuir gach orgánach ar ais sa ghnáthóg tar éis duit é a shainaithint agus líníocht a dhéanamh de.

57


Imscrúdú 5

Imscrúdú a dhéanamh ar an éagsúlacht a bhaineann le rudaí beo

Breathnaigh an timpeallacht thart ort.

Scríobh liosta de na nithe beo agus de na nithe neamhbheo a fheiceann tú.

Mura bhfuil an t-ainm ar eolas agat, scríobh cur síos gairid nó déan sceitse simplí.

Beo

Neamhbheo

As measc na nithe beo a liostaigh tú, cad iad na hainmhithe agus cad iad na plandaí?

Ainmhí Planda Éiginnte

58


Imscrúdú 6 Ar an leathán seo, ainmnigh agus tarraing na hainmhithe agus na plandaí a sainaithníodh inniu. Úsáid tic lena thaispeáint cé acu inveirteabrach nó veirteabrach atá ann i gcás gach

ainmhí.

Ainm: Suíomh: Dáta:

Plandaí a sainaithníodh Ainmhithe a sainaithníodh

Ainm ____________________________

Ainm ___________________________


Ainm ____________________________

Ainm ___________________________


Ainm ___________________________

Ainm ________________________


59


Plé sa rang

Déan cinneadh sa rang i dtaobh na nithe is tábhachtaí nach mór breathnú orthu chun

cabhrú leat ainmhí nó planda a shainaithint.

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Conclúid

Cad iad na nithe a chabhraíonn le bitheolaithe orgánaigh bheo a aicmiú?

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

60


TB39 Imscrúdú a dhéanamh ar éagsúlacht nithe beo trí ainmhithe agus plandaí a dhírbhreathnú ina dtimpeallacht; aicmiú a

dhéanamh ar orgánaigh beo mar phlandaí nó ainmhithe, agus ainmhithe mar veirteabraigh nó inveirteabraigh

Cloigh le rialacha na saotharlainne agus le cleachtais sábháilteachta le linn na gníomhaíochta.

Ainm: Dáta: Ábhair / Fearais Crúscaí Cóipleabhar Málaí plaisteacha Peann Eochracha simplí Modh 1. Téigh amach i ngáirdín / clós na scoile 2. Aithin an méid plandaí agus ainmhithe agus atá tú in ann. Scríobh na

hainmneacha id’ chóipleabhar. 3. Muna bhfuil tú in ann planda nó ainmhí a aithint, tabhair ar ais go dtí an

saotharlann iad agus bain úsáid as eochair shimplí chun iad a aithint. Scríobh na hainmneacha id’ chóipleabhar.

4. Cuir na hainmhithe ar ais san áit a bhfuair tú iad gan dochar a dhéanamh dóibh.

5. Scríobh ainmneacha na bplandaí sa tábla thíos. 6. Abair an veirteabraigh nó inveirteabraigh atá sna hainmhithe. Scríobh

ainmneacha na nainmhithe sa tábla thíos. Toradh: Plandaí Inveirteabraigh Veirteabraigh Conclúid: ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________

61

STETS Mac Léinn

62

Neacha Beo

Tá go leor tréithe i gcoiteann ag gach neach beo. Meaitseáil gach ceann de na próisis seo a leanas

leis an ráiteas ceart sa tábla thíos.

Cothú, riospráid, eisfhearadh, fás, atáirgeadh, gluaiseacht, freagairt

An cumas frithghníomhú leis an timpeallacht máguaird

An sliocht a bheith ag méadú go dtí go mbíonn ina neach fásta

An cumas suíomh a athrú

Fuíolltáirgí a scaoileadh

Sliocht a tháirgeadh

Fuinneamh a scaoileadh ó bhia

An úsáid a bhaineann plandaí as fuinneamh a fhaigheann siad ó sholas na gréine chun bia a dhéanamh; nó ainmhithe ag bheith ag ithe plandaí nó ainmhithe eile.

1. Cé acu de na próisis sin a mbíonn briseadh anuas bia i gceist leis? __________________

2. Nuair a chasann plandaí i dtreo an tsolais, cén próiseas is cúis leis? _________________

3. Cad é an bunús do bhiashlabhraí?____________________________________________

4. Cé acu is éasca le feiceáil in aimhithe nó i bplandaí? _____________________________

5. Cad a tharlaíonn idir breith agus caithreachas i ndaoine?__________________________

6. Cad a chinntíonn nach dtagann díothú ar chineálacha orgánach beo? ________________

7. Críochnaigh an ráiteas seo a leanas.

Roghnaigh tréith amháin agus plé an chúis go bhfuil sí tábhachtach. ______________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

STETS Mac Léinn

Taispeánann na léaráidí seo a leanas cill ainmhíoch agus cill phlandúil. Comhlánaigh an léaráid

trí lipéad a chur ar gach cuid sna spásanna a thugtar.

Cill Ainmhíoch Cill

Phlandúil

1. Cén fáth go bhfuil cillbhalla de dhíth ar chill phlandúil agus nach bhfuil ar chill ainmhíoch? _

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

2. Ainmnigh dá chineál cille a bhíonn páirteach in iompar i bplandaí ______________________

_____________________________________________________________________________

3. Ainmnigh dá chineál cille a bhíonn páirteach in iompar i ndaoine_______________________

_____________________________________________________________________________

4. Ainmnigh dá chineál cille a bhíonn páirteach in atáirgeadh i bplandaí ___________________

_____________________________________________________________________________

5. Ainmnigh dá chineál cille a bhíonn páirteach in atáirgeadh i ndaoine ____________________

_____________________________________________________________________________

63

STETS Mac Léinn

64

Cleachtadh 1: Mionsamhail de chillbhalla agus de chillscannán i gcill planda TB 42

Gaireas Coimeádán plaisteach bog trédhearcach (e.g. bosca sailéid ollmhargaidh), balún, caidéal balúin, agus téip

ghreamaitheach

Nós imeachta 1. Cuir an balún sa choimeádán, leis an oscailt ag gobadh amach mar atá léirithe. 2. Cuir téip timpeall ar thaobhanna an choimeádáin chun é a choimeád dúnta. 3. Cuir an méid aeir agus is féidir leat isteach sa bhalún. 4. Cuir snaidhm ar an mbalún. 5. Féach ar an mhionsamhail atá socruithe agat.

• Bíonn na cealla ar fad i scannán solúbtha. • Bíonn balla docht thart timpeall gach cill planda. • I gcill a bhíonn lán le cíteaplasma, brúitear an cillscannán amach i gcoinne an chillbhalla sa

tslí chéanna atá an balún á bhrú amach anois i gcoinne an choimeádáin phlaistaigh. Láidríonn sé sin na cealla planda.

• Úsáideann plandaí láidreacht iomlán a gcuid ceall ar fad chun cuidiú leo fanacht ina seasamh cruinn díreach.

Cuir an balún sa bhosca,

cuir téip timpeall ar na

taobhanna chun é a

choimeád dúnta bosca

claibín

Cuir an méid aeir

agus is féidir leat

isteach sa bhalún

Cuir snaidhm ar an

mbalún

6. Líon isteach na bearnaí: Seasann an balún sa mhionsamhail seo do:

agus seasann an coimeádán plaisteach do

JSSS Babhta 2 Mac Léinn

Cleachtadh 2: Cealla– Comparáid idir struchtúr agus feidhm TB 42 Tá cealla éagsúla le feiceáil thíos, mar a bhíonn le feiceáil faoi mhicreascóp. Tá cur síos déanta ar fheidhm gach cille. An féidir leatsa, nó le do ghrúpa, aon cheangal idir struchtúr na cille agus feidhm na cille a shonrú? Scríobh síos do chuid smaointe sna spásanna a sholáthraítear. Struchtúr Cille Feidhm Cille Ceangal

Aiméibe

Is orgánach aon-cheallach é an

Aiméibe, a mhaireann ag íochtar

locháin. Gluaiseann sé go mall,

tá cruth athraitheach aige agus

itheann sé a chreach trí é féin a

chasadh timpeall air!

Fuilchealla Daonna

Iompraíonn fuilchealla dearga

ocsaigin chuig gach cill sa

cholainn. Tugann fuilchealla

bána cosaint dúinn ó ghalair.

Cealla Xiléime (adhmad)

Iompraíonn cealla xiléime uisce

suas trí phlanda. I bplandaí níos

sine cuidíonn xiléim chun an

planda a choimeád ina sheasamh

cruinn díreach. Bíonn ballaí an-

láidre ag na cealla. Ní bhíonn

aon chíteaplasma ná núicléas ann.

Cealla Craicinn Trátaí

Is í an fheidhm a bhíonn le toradh

trátaí ná ainmhithe a mhealladh

chun an bia a ithe agus na síolta a

scaipeadh. Bíonn na cealla

craicinn pacáilte do dlúth agus

iad lán le lí dearg.

65


66

Ag imscrúdú rudaí beaga TB42-TB44

Imscrúdú 1: Ag féachaint trí bhraon uisce

Gaireas Braonadóir, uisce, póca plaisteach soiléir, bileog de pháipéar nuachta, rialóir

Nós imeachta 1. Cuir píosa de pháipéar nuachta a bhfuil téacs air isteach sa phóca plaisteach. 2. Úsáid an braonadóir chun braon beag uisce a chur ar an bpóca plaisteach os cionn an téacs is lú. 3. Anois féach ar an téacs tríd an mbraon uisce. Féach tríd ó uillinneacha éagsúla agus ó achair

éagsúla. 4. Cad a tharla nuair a d’fhéach tú ar théacs an pháipéir nuachta tríd an mbraon uisce?

5. An ndéanann an t-achar óna mbreathnaíonn tú difríocht ar an rud a thugann tú faoi deara?

6. An ndéanann an uillinn óna mbreathnaíonn tú difríocht ar an rud a thugann tú faoi deara?

7. Úsáid do mhéar chun an braon uisce a leathnú os cionn an téacs. Féach ar an téacs.

8. Cad a thug tú faoi deara nuair a leathnaigh tú an braon uisce?

9. An féidir leat smaoineamh ar chúis gur tharla sé sin?

10. Úsáid an braonadóir chun braon mór uisce a leagan os cionn an téacs.

11. An ndéanann méid an bhraoin uisce difríocht don rud a thugann tú faoi deara?

________________________________________________________________________

12. Déan cur síos ar an mbraon uisce ar an bpóca plaisteach, nó tarraing an cruth atá air.


Imscrúdú 2: Ag úsáid lionsa láimhe

Gaireas

Lionsa láimhe (gloine formhéadúcháin), páipéar nuachta, duilleoga éagsúla

Fíric Tá an cruth dronnach ar dhromchlaí an lionsa i ngloine formhéadúcháin (féach léaráid), agus athraítear treo na ngathanna solais a théann tríd an lionsa. Tugtar lionsa inréimnigh ar an gcineál seo lionsa. Nuair is soiléire a bhíonn íomhá a fhéachtar uirthi trí lionsa deirtear go bhfuil sí i bhfócas.

Nós imeachta

1. Coimeád an lionsa láimhe 2-3cm ó shúil amháin. 2. Coimeád méar amháin 2-3cm ón lionsa. lionsa

inréimneach3. Bog an lionsa go mall siar agus aniar idir do shúil agus do mhéar, ag scrúdú na méire agus tú á dhéanamh sin.

4. Stop nuair a bhíonn an mhéar i bhfócas. 5. Déan an próiseas arís ag féachaint tríd an lionsa

agus ag fócasú, agus tú ag scrúdú an taobh eile den mhéar chéanna, dromchla uachtarach duilleoige, dromchla íochtarach duilleoige.

6. Déan cur síos ar an méid a tharla agus tú ag

gluaiseacht an lionsa siar agus aniar ón rud __________________

7. Cé mhéad formhéadaithe a cheapann tú a sholáthair an lionsa láimhe?

8. An bhfuil aon rud comónta ag an imscrúdú seo leis an imscrúdú roimhe seo?

Mínigh do fhreagra

9. An féidir leat aon uirlisí a ainmniú a úsáideann lionsaí formhéadúcháin?

67


Imscrúdú 3: Micreascóp solais a úsáid Fíric Is uirlis é micreascóp a úsáideann eolaithe chun rudaí a bhíonn ró-bheag le feiceáil go soiléir leis an tsúil a mhéadú. Leagtar an rud ar shleamhnán gloine soiléir agus seoltar solas tríd.

Structúr Feidhm Lionsa súilphíosa

Féachann tú tríd seo chun

an rud a fheiceáil

formhéadaithe; bíonn

cumhacht an lionsa

stampáilte ar an taobh.

68

Réadlionsa Bíonn cumhacht gach

lionsa stampáilte ar an

taobh.

Ardán Cuirtear an sleamhnán

gloine a mbíonn an rud air

anseo; ligeann oscailt

bheag an solas tríd.

Roth Fócais Castar é seo chun an t-

ardán a ardú agus a ísliú.

Micreascóp solais Foinse solais (bolgán

leictreach nó solas

nádúrtha frithchaite i

scáthán)

Athraíonn na gathanna

solais seo treo agus iad ag

dul tríd an lionsa, agus

féachann an rud níos mó.

Nós imeachta 1. Cas ar an foinse solais. 2. Roghnaigh an réadlionsa leis an gcumhacht is ísle. 3. Cuir ribe gruaige ar shleamhnán gloine ar an ardán, ag leagan an ribe gruaige os cionn oscailt an

ardáin. 4. Úsáid an roth fócais chun an t-ardán a ísliú chomh fada agus is féidir. 5. Féach tríd an súilphíosa. Tabhair ar aird gur ciorcal solais an réimse amhairc. 6. Úsáid an roth fócais chun an t-ardán a ardú go mall go dtí go mbíonn an ribe gruaige chomh

soiléir agus is féidir.


7. Cad a tharlaíonn nuair a chasann tú an roth fócais?

__________________

8. Cén fáth a gceapann tú go bhfuil an sleamhnán micreascóip déanta as gloine?

9. Déan sceitse anseo den rud a fheiceann tú.

Ribe Gruaige, cumhacht íseal

10. Ísligh an t-ardán agus roghnaigh lionsa le cumhacht níos airde. 11. Déan an próiseas arís ag féachaint tríd an lionsa, ardaigh an t-ardáin go mall, fócasaigh ar

amharc shoiléir den rud, déan sceitse agus ag tug an fhormhéadú ar aird. 12.

Ribe Gruaige, cumhacht ard

69


Imscrúdú 4: Cill ainmhí agus cill planda a scrúdú Bailigh sleamhnáin ullmhaithe de chill ainmhí agus cill planda ón múinteoir. Scrúdaigh na cealla ag baint úsáide as réadlionsa le cumhacht íseal. Tarraing sampla de gach cill sa spás thíos. Cill ainmhí, cumhacht íseal

Cill planda, cumhacht íseal

Scrúdaigh na cealla ag baint úsáide as réadlionsa le cumhacht ard. Tarraing sampla de gach cill sa spás thíos. Cill ainmhí, cumhacht ard

Cill planda, cumhacht ard

Cad iad na difríochtaí a thug tú faoi deara agus tú ag féachaint ar chealla ag cumhacht íseal agus ag

cumhacht ard?

70


Imscrúdú 5: Sleamhnán a ullmhú ó fhíochán planda Fíric Is éard is fíochán ann ná grúpa de cheall a mbíonn an fheidhm chéanna acu.

Gaireas Oinniún, clár gearrtha, scian ghéar, teanchair, sleamhnán gloine, sleamhnán clúdaigh, micreascóp,

peann luaidhe, páipéar scagtha nó ciarsúr, braonadóirí, uisce agus tuaslagán iaidín .

Sábháilteacht Bí cúramach leis an scian, leis an sleamhnán gloine agus leis an sleamhnán clúdaigh.

Nós imeachta Féachaint ar na cealla neamhdhaite

1. Cuir braon amháin uisce i lár an tsleamhnáin ghloine. 2. Gearr an t-oinniún ar an gclár gearrtha. 3. Úsáid an teanchair chun an píosa tanaí fíocháin idir dhá shraith in oinniún a bhaint. Tugtar

fíochán eipideirmeach ar sin. Teastóidh píosa le trastomhas thart ar 1cm uait. 4. Leag an fíochán oinniúin ar an mbraon uisce ar an sleamhnán. 5. Ísligh an sleamhnán clúdaigh go mall os cionn an fhíocháin. 6. Triomaigh aon uisce breise ón sleamhnán. 7. Úsáid an micreascóp chun cealla eipideirmeacha an oinniúin a scrúdú faoi chumhacht íseal agus

ansin faoi chumhacht ard. 8. Déan sceitse sa spás atá ar fáil thall de chill amháin ag an dá chumhacht.

Féachaint ar na cealla céanna agus iad daite

Cuir braon amháin iaidín anseo

Cuir an páipéar scagtha anseo

Sleamhnán gloine le cealla oinniúin faoin sleamhnán clúdaigh

1. Cuir braon amháin iaidín ar thaobh na láimhe deise den sleamhnán clúdaigh. 2. Cuir an páipéar scagtha nó an ciarsúr ar thaobh na láimhe clé den sleamhnán clúdaigh

(tarraingíonn sé iaidín isteach sna cealla oinniún) 3. Triomaigh aon iaidín breise. 4. Úsáid an micreascóp chun cealla eipideirmeacha an oinniúin a scrúdú faoi chumhacht íseal agus

ansin faoi chumhacht ard. 5. Déan sceitse sa spás atá ar fáil de chill amháin ag an dá chumhacht. 6. Ar cheann amháin de na léaráidí, cuir lipéid ar gach ceann de na struchtúir seo a leanas a

aithníonn tú: núicléas, cíteaplasma, cillbhalla agus cillscannán.

71


Cealla Oinniúin faoi fhormhéadú

Cill oinniúin, cumhacht íseal, neamhdhaite

Cill oinniúin, cumhacht íseal, daite le hiaidín

cill oinniúin, cumhacht ard, neamhdhaite

cill oinniúin, cumhacht ard, daite le hiaidín

Comhair cé mhéad cill is féidir leat a fheiceáil sa réimse amhairc

• faoi chumhacht íseal

• faoi chumhacht ard

• Cén tionchar a bhí ag an dath ar chuma na gceall?

72


Cleachtadh 1: Mionsamhail de chillbhalla agus de chillscannán i gcill planda

Gaireas Coimeádán plaisteach bog trédhearcach (e.g. bosca sailéid ollmhargaidh), balún, caidéal balúin, agus

téip ghreamaitheach

Nós imeachta 1. Cuir an balún sa choimeádán, leis an oscailt ag gobadh amach mar atá léirithe. 2. Cuir téip timpeall ar thaobhanna an choimeádáin chun é a choimeád dúnta. 3. Cuir an méid aeir agus is féidir leat isteach sa bhalún. 4. Cuir snaidhm ar an mbalún. 5. Féach ar an mhionsamhail atá socruithe agat.

• Bíonn na cealla ar fad i scannán solúbtha. • Bíonn balla docht thart timpeall gach cill planda. • I gcill a bhíonn lán le cíteaplasma, brúitear an cillscannán amach i gcoinne an chillbhalla

sa tslí chéanna atá an balún á bhrú amach anois i gcoinne an choimeádáin phlaistaigh. Láidríonn sé sin na cealla planda.

• Úsáideann plandaí láidreacht iomlán a gcuid ceall ar fad chun cuidiú leo fanacht ina seasamh cruinn díreach.

Cuir an balún sa bhosca,

cuir téip timpeall ar na

taobhanna chun é a

choimeád dúnta bosca

claibín

Cuir an méid aeir

agus is féidir leat

isteach sa bhalún

Cuir snaidhm ar an

mbalún

6. Líon isteach na bearnaí: Seasann an balún sa mhionsamhail seo do:

agus seasann an coimeádán plaisteach do

73


Cleachtadh 2: Cealla– Comparáid idir struchtúr agus feidhm Tá cealla éagsúla le feiceáil thíos, mar a bhíonn le feiceáil faoi mhicreascóp. Tá cur síos déanta ar fheidhm gach cille. An féidir leatsa, nó le do ghrúpa, aon cheangal idir struchtúr na cille agus feidhm na cille a shonrú? Scríobh síos do chuid smaointe sna spásanna a sholáthraítear. Struchtúr Cille Feidhm Cille Ceangal

Aiméibe

Is orgánach aon-cheallach é an

Aiméibe, a mhaireann ag íochtar

locháin. Gluaiseann sé go mall,

tá cruth athraitheach aige agus

itheann sé a chreach trí é féin a

chasadh timpeall air!

Fuilchealla Daonna

Iompraíonn fuilchealla dearga

ocsaigin chuig gach cill sa

cholainn. Tugann fuilchealla

bána cosaint dúinn ó ghalair.

Cealla Xiléime (adhmad)

Iompraíonn cealla xiléime uisce

suas trí phlanda. I bplandaí níos

sine cuidíonn xiléim chun an

planda a choimeád ina sheasamh

cruinn díreach. Bíonn ballaí an-

láidre ag na cealla. Ní bhíonn

aon chíteaplasma ná núicléas ann.

Cealla Craicinn Trátaí

Is í an fheidhm a bhíonn le toradh

trátaí ná ainmhithe a mhealladh

chun an bia a ithe agus na síolta a

scaipeadh. Bíonn na cealla

craicinn pacáilte do dlúth agus

iad lán le lí dearg.

74


TB44 Sleamhnán a ullmhú as fíochán planda agus na cealla a sceitseáil faoi fhormhéadú

Cloígh le rialacha na saotharlainne agus le cleachtais sábháilteachta le linn na gníomhaíochta.

Ainm: Dáta: Ábhair / Fearais Micreascóp Siosúr beag Sleamhnán Scuab phéinteála bheag Sliseog chlúdaigh Tuaslagán iaidín Snáthaid ghléasta Lámhainní sochaite Oinniún Mias Petri Scian ghéar Scagpháipéar Blocán gearrtha Modh

1. Socraigh suas an micreascóp. 2. Cuir braon uisce ar an sleamhnán. 3. Gearr an oinniún ina dhá leath . 4. Tarraing dhá dhuille ó chéile agus aimsigh an tsraith eipideirmeach

(cealla trédhearcacha) atá eatartha. 5. Bain an tsraith eipideirmeach seo den duille agus gearr ina phíosaí

beaga é. 6. Cuir na píosaí seo san uisce sa mias Petri. 7. Aistrigh píosa amháin go dtí an braon uisce ar an sleamhnán (bain

úsáid as an scuab phéinteála). 8. Cuir sliseog chlúdaigh ar an sleamhnán. 9. Cuir braon den tuaslagán iaidín ag corr na sliseoige chlúdaí agus

tarraing trasna an fhíocháin phlandaíoch é trí phíosa scagpháipéar a leagann ar chorr an taobh eile den sliseóg chlúdaigh.

Ruaim á chur ar shampla

10. Triomaigh an sleamhnán go cúramach le scagpháipéar agus cuir

lipéad air. 11. Scrúdaigh an fíochán oinniún faoin micreascóp.

75


12. Tarraing léaráid den méid a fheiceann tú ag ×100 agus ag ×400.

Toradh Conclúid: ______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

76


TB 44 Sleamhnán a ullmhú as fíochán planda agus na cealla a sceitseáil faoi fhormhéadú

Cloígh le rialacha na saotharlainne agus le cleachtais sábháilteachta i le

linn na gníomhaíochta

Ainm: Dáta:

Réamhúllmhúchán : 1. Ainmnigh dhá phíosa fearais gur féidir a úsáid chun rudaí a fhormhéadú. a. ______________________________ b. ______________________________ 2. Caithfidh solas dul trí fhíochán an phlanda chun na cealla a fheiceáil i micreascóip sholais. Cad é an chuid is fearr den bleib oinniún is féidir linn a úsáid agus cén fáth? ________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

3. Cén fáth a ndéantar na céimeanna seo a leanas le linn an turgnaimh seo: (i) Go cuirtear cúpla braon uisce leis an eiseamal sula gcuirtear an tsliseog chlúdaigh air? ________________________________________________________________

________________________________________________________________

(ii) Go cuirtear iaidín ar an eiseamal? ________________________________________________________________

________________________________________________________________

Cealla plandaí tríd an micreascóp Ábhair & Fearas Micreascóip Sleamhnán & sliseog chlúdaigh Pípéad

Tuaslagán iaidín Siosúr Bleib oinniúin

Modh 1. Cuir braonán uisce ar lár sleamhnán gloine atá glan. 2. Faigh píosa de bhleib oinniúin. Tá sraith ceall trédhearcach taobh istigh

den oinniúin. Bain amach í.

77


3. Gearr píosa den tsraith ceall agus leag anuas ar an mbraonán uisce ar an sleamhnán é.

4. Cuir sliseog chlúdaigh anuas ar an iomlán. 5. Leag braonán de thuaslagán iaidín ar thaobh amháin den tsliseog

chlúdaigh. 6. Leag páipéar scagtha ar an taobh eile den tsliseog chlúdaigh chun go

súfaidh sé an tuaslagán iaidín fúithi agus anuas ar chealla an oinniúin. 7. Scrúdaigh an tsraith ceall faoi chumhacht íseal agus chumhacht ard an

mhicreascóip. 8. Déan léaráid mhór lipéadaithe de chill amháin mar a bhíonn sé le feiceáil

faoin gcumhacht ard.

Modh Oibre – Ceisteanna 1. Athraítear suíomh an scátháin/solais iona_____________________________ ________________________________________________________________ 2. Cén fáth a gcuirtear an sleamhnán í lár an phláitín?_____________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 3. Cén fáth nach n-úsáidtear an roth garbhfhócais faoin gcumhacht ard? ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 4. Conas a chuirtear an iaidín leis an sampla? _______________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 5. Luaigh 4 chuid den mhicreascóp agus an fheidhm a bhaineann leis (a) …………………………. Feidhm…………………………………………………….. (b) …………………………..Feidhm…………………………………………………….. (c) …………………………. Feidhm…………………………………………………….. (d) …………………………. Feidhm……………………………………………………..

78


Toradh Cumhacht Íseal Cumhacht Ard Conclúid: ________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

79

JSSS Mac Léinn

80

Plandaí Bláthanna – struchtúr agus feidhm TB 45

Is iad príomhchodanna phlanda bláthanna ná an fréamh, an gas, an duille, an bláth agus an síol.

Bíonn struchtúir torthaí de dhíth ar shíolta áirithe lena scaipeadh. Is minic go stórálann plandaí

bia i ngach ceann de na struchtúir sin.

Taispeánann an tábla thíos roinnt pictiúr de struchtúir éagsúla planda a úsáideann daoine mar

bhia. Smaoinigh ar na ceisteanna agus líon isteach do fhreagraí sna spásanna a thugtar.

Sampla Cén chuid de phlanda é seo? Scríobh síos samplaí cosúla

tornapa

piseanna

banana

soilire

cabáiste

cóilis

JSSS Mac Léinn

81

Smaoinigh ar an liosta seo a leanas agus scríobh síos an phríomhchuid den phlanda a léiríonn siad.

Cairéad ______________________________________________________________________

Sú Talún _____________________________________________________________________

Biabhóg _____________________________________________________________________

Spionáiste ____________________________________________________________________

Grán rósta ____________________________________________________________________

Brocailí ______________________________________________________________________


TB 49 A thaispeáint go soláthraíonn planda fótaisintéisithe stáirse

Cloígh le rialacha na saotharlainne agus le cleachtais sábháilteachta le linn na

gníomhaíochta Ainm: Dáta: Ábhair / Fearais Triaileadán Teanchair Dóire Bunsen Eascra Seastán tríchosach

Uige Planda Tíl bán Alcól Tuaslagán iaidín

Modh 1. Dístáirsigh planda.(Fág in áit dorcha ar feadh 48 uair a’chloig) 2. Pioc duilleog ón bplanda 3. Fág an duilleog in áit dorcha. 4. Fág an phlanda sa solas ar feadh 3-4 uair a’chloig. 5. Pioc duilleog ón bplanda arís. 6. Cuir an duilleog in uisce fiuchta ar feadh 2 nóiméad. 7. Bain amach é, ag baint úsáide as teanchair. 8. Múch an dóire bunsen. 9. Cuir an duilleog isteach i dtriaileadán alcól. 10. Cuir an triaileadán, leis an alcól agus an duilleog ann, isteach in eascra

d’uisce te. 11. Nuair a bhíonn an duilleog bán, bain an triaileadán amach as an eascra

go cúramach. 12. Bain an duilleog amach as an triaileadán go cúramach, ag baint úsáid as

teanchair. 13. Cuir an duilleog in uisce te ar feadh nóiméad, chun é a bhogadh. 14. Leag amach ar thíl bán é. 15. Cuir cúpla braon de thuaslagán iaidín air.

82


Toradh Déan nóta de céard a tharlaíonn. ________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

Conclúid ________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

83

JSSS Mac Léinn

84

Cá bhfuil na bláthanna go léir imithe? TB 52-53

Tá trí thoradh an-choitianta – úll, piorra, banana – sna pictiúir thíos. Rinneadh gach ceann díobh

mar chuid d’atáirgeadh planda, mar sholáthar bia chun ainmhithe a mhealladh le bheith ina

gcabhair i scaipeadh síolta. Déantar an toradh ó ubhagán na coda baineann den bhláth.

Féach go cúramach ar an íomhá, nó níos fearr fós ar an toradh féin.

An féidir leat aon chuid den ubhagán a fheiceáil fós sa toradh?

An féidir leat an gas a fheiceáil san áit a raibh an bláth ceangailte den phlanda tráth?

Lipéadaigh na nithe seo leanas ar gach íomhá de thoradh: stiogma, gas.

úll

banana

JSSS Mac Léinn

85

piorra

Ainmnigh trí thoradh eile a gceapann tú go bhfuil codanna den bhláth a bhí ann uair le feiceáil

fós.

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________


TB58 Imscrúdú a dhéanamh ar na coinníollacha atá riachtanach do phéacadh

Cloígh le rialacha na saotharlainne agus le cleachtais sábháilteachta le linn na gníomhaíochta

Ainm: Dáta: Ábhair / Fearais Síolta e.g. biolar nó raidis Uisce 4 Thriaileadán Ola Flocas cadáis Lipéid Uisce driogtha Uisce fiuchta atá fuaraithe Goradán/Oigheann ag 250 C

Modh 1. Ullmhaigh 4 thriaileadán tré loca flocas cadáis a chuir i ngach ceann

acu. 2. Cuir lipéid A, B, C, D ar na triaileadáin. 3. Cuir 10 síol i ngach triaileadán. 4. In A, fág an flocas cadáis tirim - easpa uisce ar na síolta. 5. Fliuch an flocas cadáis i ngach triaileadán eile. 6. Cuir B sa chuisneoir – easpa teocht fheiliúnach ar na síolta. 7. Leath-líon C le huisce fiuchta atá fuaraithe agus doirt roinnt ola

isteach ar a bharr – easpa ocsaigine ar na síolta. 8. Cuir D sa ghoradán/oigheann ag 25 0C - cóimheastóir. 9. Cuir A agus C sa ghoradán/oigheann ag 25 0C – teocht fheiliúnach. 10. Fág na triaileadáin ar fad ar feadh 2-3 lá. 11. Taifead na torthaí.

Toradh

Triaileadán Fás

A – le hocsaigin agus teocht fheiliúnach (gan uisce) B – le huisce agus ocsaigin (teocht mí-fheiliúnach) C – le huisce agus teocht fheiliúnach (gan ocsaigin) D – le huisce, ocsaigin agus teocht fheiliúnach (cóimheastóir)

Conclúid

86


TB 59: Staidéar a dhéanamh ar ghnáthóg áitiúil, ag baint úsáide as ionstraimí oiriúnacha agus eochracha

simplí chun éagsúlacht agus dáileadh orgánach ainmnithe a thaispeáint


linn na ngníomhaíochtaí Ainm: Dáta:

(i) IONSTRAIMÍ OIRIÚNACHA

Ábhair / Fearais Málaí plaisteacha Líontán feithidí Buidéil eiseamail Báisíní Líontán éisc Buicéid Tráidire eiseamail Pútar Tonnadóir Baermann Teanchair Clár bailithe Criathar Siosúr Scian Modh

1. Roghnaigh na gairis ón liosta atá oiriúnach don éiceachóras atá tú ag staidéar.

2. Ainmnigh gach gaireas a roghnaigh tú. 3. Tarraing léaráid nó scríobh cur síos ar gach gaireas. 4. Úsaid an gaireas mar is ceart. 5. Déan cur síos ar an gcaoi ar úsáid tú gach gaireas. 6. Taifead an cineál orgánach a bailíodh le gach píosa gaireas.

Toradh

Gaireas bailiúcháin sainaitheanta Ainm:

Léaráid/ Cur síos Úsáid: An cineál orgánach a bailíodh :

87


Ainm: Dáta: (ii) EOCHRACHA SIMPLÍ Ábhair/Fearais Lionsa láimhe Teanchair Rialóir Soithigh oiriúnacha Eochracha simplí Modh

1. Ainmnigh an gnáthóg roghnaithe. 2. Sainaithin roinnt ainmhithe sa ghnáthóg roghnaithe, ag úsáid eochair

simplí. 3. Taifead ainmneacha na nainmhithe sa tábla thíos. 4. Sainaithin roinnt plandaí sa ghnáthóg roghnaithe, ag úsáid eochair

simplí. 5. Taifead ainmneacha na nainmhithe sa tábla thíos. 6. Cur aon ainmhí a bailíodh ar ais go cúramach san áit inar frítheadh é .

Toradh

Ainmhithe agus Plandaí sainaitheanta

Ainmhithe

Plandaí

88


Ainm: Dáta: (iii) ÉAGSÚLACHT Ábhair/Fearais Cuadraí Modh 1. Roghnaigh an achar samplach den ghnáthóg agus marcáil é. 2. Roghnaigh agus scríobh síos na plandaí agus na hainmhithe atá le

staidéar. 3. Caith rud beag (m.sh. scriosán) thar do ghualainn chun pointe samplála a

roghnú. Leag an cuadraí ar an bpointe seo. 4. Taifead má tá na horgánaigh ainmnithe sa gcuadraí nó nach bhfuil. 5. Athdhéan le haghaidh roinnt caitheamh den chuadraí. 6. Úsáid an fhoirmle thíos chun minicíocht a ríomh. 7. Táblaigh na torthaí. 8. Aistrigh na torthaí chuig graif nó barra-chairt.

Toradh Caitheamh an chuadraí

Orgánach 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Iomlán Minicíocht % Minicíochta

Minicíocht = An uimhir cuadraí ina bhfuil an t-orgánach

An uimhir cuadraí a caitheadh

89


Ainm: Dáta: (iv) DÁILEADH Ábhair/Fearais Ribín tomhais (30 m) 2 phionna pubaill Cuadraí

0 m 1 m 2 m 3 m 4 m 5 m 6 m 7 m

Modh 1. Roghnaigh achar samplach sa ghnáthóg agus leag an ribín trasna air . 2. Socraigh an ribín ag ‘chaon taobh leis na pionnaí ag cinntiú go bhfuil sé

teann. 3. Roghnaigh agus scríobh síos na hainmhithe agus na plandaí atá le

staidéar. 4. Leag an cuadraí ag marc 0 ar an ribín. Nótáil agus taifead an uimhir de na

horgánaigh ainmnithe i ngach cuadraí. 5. Athdéan ag marcanna feiliúnacha ar an ribín. 6. Táblaigh na torthaí. 7. Aistrigh na torthaí chuig barra-chairt nó chuig léaráid traslíne chriosach. Toradh

Taifead uimhir na bplandaí agus na nainmhithe ainmnithe i ngach cuadraí feadh an traschrios

Orgánach Suíomh an chuadraí ar an traslíne chriosach

0 Conclúid/Nótaí

90


TB 59: Staidéar a dhéanamh ar ghnáthóg áitiúil, ag baint úsáide as ionstraimí oiriúnacha agus eochracha simplí chun éagsúlacht agus dáileadh orgánach ainmnithe a

thaispeáint Cloígh le rialacha na saotharlainne agus le cleachtais sábháilteachta le linn

na ngníomhaíochtaí Ainm: Dáta: Ábhair / Fearais Málaí plaisteacha Líontán feithidí Buidéil eiseamail Báisíní Líontán éisc Buicéid Tráidire eiseamail Pútar Tonnadóir Baermann Teanchair Clár bailithe Criathar Siosúr Scian

Sceitse den Ghnáthóg dhéanamh

Cur síos ar an nGnáthóg __________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

91


Tosc Aibitheach a thomhas Tomhas ar theocht

• Léigh an teocht in áit atá faoi scáth. • Breac síos an teocht. • Tóg an teocht arís in áit nochtaithe don ghrian. • Breac síos an teocht.

Teocht faoi scáth

Teocht nochtaithe

Factóirí Aeráideach Sainaithin agus déan cur síos ar roinnt de na factóirí aeráideach a thugann tú faoi deara.

Factóirí Éifeacht ar an Gnáthóg

Leibhéal pH a thomhas Treallamh: Promhadán, Braon-bhuidéal le táscaire uilíoch, Spadal, Uisce driogtha Modh

• Cuir lán spadal den chré san phromhadán • Clúdaigh le uisce driogtha • Measc leis an spadal • Cuir trí bhraon den táscaire leis an meascán • Féach ar an dath a fáightear

92


• Sainaithin ón tábla an leibhéal pH. Dath

pH

Factóirí Bitheach Is iomaí factóir bitheach a théann i bhfeidhm ar ghnáthóg. Ina measc tá Iomaíocht, seadánachas, creachaireacht. San tábla thíos áirigh aon factóirí a thugann tú faoi ndeara.

Factóirí Éifeacht ar an gnáthóg

Bia Slabhra Léiríonn bia slabra an gaol cothaithe atá idir táirgitheoirí agus tomhaltóirí san eiceachóras. San spás thíos tarraing bia slabhra ó na sonraí a bhailigh tú inniu. Táirgitheoir Luibhiteoir Feoiliteoir

93


Bia Eangach I mBia Eangach bíonn bia slabhraí éagsúla fite fuaite ina chéile. Léiríonn sé an sruth fuinnimhe casta a fáightear in eiceachóras. San spás thíos tarraing bia eangach ó na sonraí a bhailigh tú inniu. Táirgitheoir Luibhiteoir Feoiliteoir

Gaistí Úsáidtear gaistí éagsúla chun ainmhithe san ghnáthóg d’aimsiú. Ina measc tá

• Log-ghaiste • Mamach-ghaiste • Rún-ghaiste

Maidir leis na gaistí éagsúla líon isteach an tábla thíos maidir le ainmhithe a bheadh oiriúnach do na gaistí éagsúla

Log-ghaiste

Mamach-ghaiste

Rún-ghaiste

Iomaíocht agus Oiriúint in Ainmhithe Déan cur síos ar samplaí de iomaíocht agus oiriúint atá feicthe agat sa ghnáthóg Speiceas Oiriúint Buntáiste

94


Iomaíocht agus Oiriúint i bPlandaí Déan cur síos ar samplaí de iomaíocht agus oiriúint atá feicthe agat sa ghnáthóg Speiceas Oiriúint Buntáiste

Fiosrú ar Fásracht (Traschrios) • Is é aidhm an fiosrú seo ná dáileadh na bplandaí éagsúla sa ghnáthóg

d’aithint • Trealamh: Téad (10m-20m), Cuadraí, Slat méadar,

Eochair do phlandaí • Leag amach an téad ó thaobh go taobh den réigiún ata faoi scrúdú agat. • Leag an cuadraí, fad an líne seo, gach 1m-2m. • Déan taifead ar na speiceas plandaí a aimsíonn tú sa chuadraí gach uair. • Freisin déan meastúchán ar an gcéadchodán brat i gcóir gach speiceas sa

chuadraí. • Leag amach na torthaí i dtábla mar atá thíos.

Speiceas 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

95


Suirbhé ar Inveirtibrigh sa ghnáthóg Is iomaí slí gur féidir seo a dhéanamh

• Ag úsáid gaistí (1)Log (2) Rún (3) Mamach • Ag úsáis líontáin (1)Planctón (2)Féileacáin (3) Scuabtha

• San modh oibre seo tá tú chun Trádaire Buailtech d’úsáid • Leag an brat (éadach nó plaisteach) faoi chrann nó sceach • Le slat corraigh na géaga agus na duilleoga • Aon inveirteibrigh a thiteann ar an mbrat pioc suas iad ag úsáid pótar. • Déan iad a aithint ag úsáid eochair oiriúnach. • Scaoil na inveirtibrigh, go cúramach, agus tú críochnaithe leo.

Coillearnach Is éard is coillearnach ann ná áit ina bhfuil crainn ag fás ar feadh tamall fada de bhlianta. Feictear ceithre chiseal difriúla I gCoillearnach. Aithin is ainmnigh ceithre plandaí i ngach ciseal Ceannbhrat Torchiseal Fódchiseal Easair Dhuillí

96

JSSS Ábhar don Mhac Léinn

97

Oiriúnú in Ainmhithe TB 62

Seo roinnt bealaí a ndeachaigh 4 ainmhí gaineamhlaigh in oiriúint don timpeallacht ina

gcónaíonn siad. Meaitseáil gach ceann leis an ainmhí ceart.

A

Ólann na hainmhithe seo go leor uisce go

tapaidh. Stórálann siad saill a fhéadfar a

bhriseadh síos chun uisce a sholáthar Francach Gaineamhlaigh

B

Tá craiceann uiscedhíonach ar na hainmhithe

seo

Camal

C

Fanann na hainmhithe seo i bpoill thaise an

chuid is mó den lá agus tagann siad amach san

oíche le dul ag fiach

Laghairt

D

Itheann na hainmhithe seo síolta den chuid is

mó agus faigheann siad an t-uisce go léir a

bhíonn de dhíth orthu ón mbia sin

Sionnach Gaineamhlaigh

JSSS Mac Léinn

98

Oiriúnú i bPlandaí le haghaidh Cosanta TB 62

Tabhair tuairisc ar an tslí a bhfuil a struchtúir oiriúnaithe ag na plandaí atá taispeáinte chun iad

féin a chosaint.

Tarraing planda ó ghnáthóg a bhfuil staidéar déanta agat air agus tabhair tuairisc ar an tslí a

bhfuil sé oiriúnaithe le haghaidh cosanta.

Planda

Oiriúnú

cuileann

feochadán

neantóg

STETS Ábhar don mhac léinn

- 99 -

Oiriúnú i bPlandaí do Theas & Easpa Uisce TB 62

Cailleann plandaí formhór an uisce trína nduillí. Chun cabhrú leo gan an iomarca uisce a

chailleadh, bíonn duillí a bhíonn oiriúnaithe go speisialta ag plandaí a fhásann in áiteanna teo

agus tirime.

Is cineálacha féir nó pleandaí beaga iad sin de ghnáth a fhásann go tapaidh nuair a dhéanann sé

báisteach. Téann said chun síl sa séasúr tirim. Bíonn fréamhra fada a théann go domhain faoi

thalamh ag crainn a mhaireann in áiteanna nach mbíonn mórán báistí. Bíonn duillí phlandaí

áirithe clúdaithe le sórt sraith céarach a stopann uisce ó éalú.

Scríobh síos an tslí a bhfuil gach ceann de na plandaí a thaispeántar thíos oiriúnaithe le

maireachtáil in áiteanna teo tirime. Sa spás deiridh, tarraing planda ó do ghnáthóg atá oiriúnaithe

le fás in áit thirim, agus tabhair tuairisc ar a chuid oiriúnuithe.

Cactas

Féar

Crann

STETS Mac Léinn

100

Oiriúnú in Ainmhithe chun Gluaiseacht in Uisce

Tarraing léaráid d’iasc sa bhosca thíos agus ansin scríobh na lipéid seo a leanas sna háiteanna cearta.

Tá fuil sna geolbhaigh

chun ocsaigin a fháil

ón uisce Tá corp an éisc

sruthlínithe chun

cabhrú leis gluaiseacht

tríd an uisce Stopann an eite tarrach an t-

iasc ó rolladh ó thaobh go

taobh

Brúnn an eite

eireabaill in aghaidh

an uise agus

gluaiseann an t-iasc ar

aghaidh

STETS Mac Léinn

101

Oiriúnú in éin TB 65

Breathnú ar Éin

Trí bhreathnú ar ghoba, ar chosa, ar sciatháin agus ar eireabaill éan, is féidir leat go leor a rá faoi

nósanna na n-éan. Is as bileog eolais a d’fhoilsigh an National Audubon Society, fondúireacht

fiadhúlra sna Stáit Aontaithe, na léaráidí atá sa bhileog oibre seo.

Goba

Bíonn goba na n-éan oiriúnaithe chun cineálacha difriúla bia a fháil, chun neadacha a thógáil,

chun cleití a phiocadh agus i gcomhair cosanta. Féach ar na léaráidí agus freagair an cheist thíos.

Féach ar an gceithre ghob sa phictiúr agus cinn cé acu atá oiriúnach do gach ceann de na bia-aistí

seo a leanas:

B D CA

1. Ithe síolta, gearr agus tiubh i gcomhair brú m.sh. gealbhan ________________________

2. Creach, an-ghéar agus crúcach i gcomhair feoil a stróiceadh m.sh. seabhac ___________

3. Ithe feithidí, gob cúng biorach le béal leathan m.sh. fáinleog ______________________

4. Tóraíocht, fada agus caol m.sh. naosc_________________________________________

Cosa

Bíonn cruth ar leith ar chosa éan le haghaidh dul ar fara, scríobadh, siúl, snámh nó creach a

ghabháil.

Sciatháin Athraíonn méid agus cruth sciathán éan go mór. Bíonn roinnt sciathán deartha le haghaidh

ardeitilt, le haghaidh castaí tobann agus eitilt mhear nó le haghaidh taisteal éasca thar aistear

fada.

Eireabaill

Cabhraíonn eireabaill le héin cothromaíocht a choinneáil nuair a bhíonn siad ar fara agus is stiúir

iad nuair a bhíonn siad ag eitilt.

STETS Mac Léinn

102

Le déanamh Scríobh síos ainm éin atá feicthe go háitiúil agat agus tabhair tuairisc ar dhá oiriúnú ina stíl

bheatha. ______________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________


TB65 Imscrúdú a dhéanamh ar láithreacht miocrorgánach in aer agus in ithir

Cloigh le rialacha na saotharlainne agus le cleachtais sábháilteachta le

linn na gníomhaíochta. Ainm: Dáta: Ábhair / Fearais 3 Phláta agair steirlithe Ithir Lipéid

Oigheann / goradán ag 25 oC Lúb ionaclaithe sochaite

Modh 1. Cuir Lipéid A, B agus C ar thaobh na plátaí agair. 2. Bain an clúdach de mhias A agus fág nochtaithe don aer é ar feadh 5

nóiméad, ansin cuir an clúdach ar ais air. 3. Bain an clúdach de mhias B agus cuir roinnt ithreach ar dhromchla an

agair ag baint úsáide as an lúb ionaclaithe, ansin cuir an clúdach ar ais air. 4. Ná bain an clúdach de mhias C - cóimheastóir 5. Cuir na miasa bun ós cionn san oigheann ag 25 oC ar feadh 48 uair

a’chloig. 6. Tar éis 48 uair a’chloig scrúdaigh na miasa agus tarraing léaráidí den

méid a thugann tú faoi deara. Líon an tábla thíos. Toradh: Pláta agair Meán Ar Fhás Miocrorgánaigh? Pláta A Aer Pláta B Ithir Pláta C Cóimheastóir Conclúid: ________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

103

Documents

Cuid 1 - COGG · 2015. 9. 27. · 1. Cuir cainníocht bheag (trí bhraon) stáirse ar E, F, G agus H. 2. Cuir trí bhraon amaláise le E agus F. Cuir trí bhraon uisce driogtha le