BLG YAYINLARI/BLG DZS : 33CNEYT ARCA YREK AIKLIYOR : 6Birinci BasmMays 1985kinci BasunEkim 1985BiLGi YAYINEVIMerutiyet Cad. 46/ATelf: 31 8122-311665Yeniehir - AnkaraBabali Cad. 19/2l elf : 5 22 52 01Caalo!jlu - lstanbulCNEYT ARCAYREKCANKAYA'YA GiDEN YOL1971- 1973BtLG1 YA YINEVikapak : fahri karagzoluCneyt Arcayrek aklyor dizisinin yayn hakk, yaplanzel anlama gereince BilgiYaynevi'ne aittir. Bu dizidekan ve kacak olan eserlerin hibiri kaynaklan gsterilmeden alnamaz.olga basmevi - ankaraNDEKLERGiRi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13BRNC BLMGNLGN ANIMSATIIKLARIDemokrasinin Ruhuna Fatiha!.. . .. . .. .. . . .. .. . ... ... ... ...23KNC BLMDARBE YRNGESNE GRYORDemirel'in Gnl (12 ubat12 Mart 1971) ...65-Darbe Sonras llk Gnler . . . . .. .. . .. . .. . . .. . .. .. . .. . . .. . ..67lcakitilop .. ... ... ... .. . . .. . .. . . . .. . .. . .. . . .. ... ... .. . .. .75.Biimsellik. . .. . ..77. . .. . .. . . . . .. ... . .. . .. . .. . .. . .. . .. . . .....Bir Saatte Tatafszlama .. . . .. .. . . .. .. . .. . ... . .. ... . .. . . .81cvit 12 M Anlatyor .. . .. . .. . .. . ... . . . ... .. . .. . .. . 84Istfann ierg . . . .. . . . . . .. .. . .. . .. . .. . .. . . .. . . . . . . . .. .. .87Habersizlikten Yaknma . ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...91..Paann Haber Kaynaklar .. . .. . .. . . .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. .93Ecevit'in Duygusall... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...95...ismet Paa Gzyle ismet Paa - Ecevit Savam . . .. .. .97. .Yenilmeyen tnsan Yitii . .. . .. . .. . .. . ... .. . .. . .. . .. . .. . 110..Tarihe Nokta... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115...Demirel Cephesinde Durum .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118.2359 Yl... .. . 123... ... ... ... ... ... ... ... ... ...... ... ... ... ... '... ... Haysiyetli Bir iin inde Deilim ... ... . . .. ... ... 129.Anarik Olaylar Durmuyordu., ... ... ... ... ... ... .. .132... ... ..5Dardan Bak ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...134Liste .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 139.Yorumsuz... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 143Haha... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 144Erim'in Yapt Aklamalar ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 152NC BLMERM HKMETNDEN AP'YE LK SALDIRIVE ... ZAL - BR BATURBir Doru - ki Yanl m? ki Doru - Bir Yanl m? ...157nemsenecek ki Konu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .168Metni Aklanmayan 'kinci Muhtra' ... ... ... ... ... ... 17512 Mart'la CHP Fikirde Birdin> . . ... ... ... ... ... ... ... 183Demirel'in Mektubu . ... . . . . . . . . . . . . . . . ... . .. . . . ... . .. . . . 1 94. .DRDNC BLMEKM 1971 BUNALIMIBalang .. . ... ... . . . . . . . . . .. . ... .. . . . . . . . . . . ... . . . ... ... ... 199Bunalmn tk Aamas . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . .. ... 203Bunalm Buhrana Dntrecek Ses . . .. . . .. .. . .. . ... ... 206Kapma . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 210Komutanlar Konuuyor ... . .. . . . . . . . .... ... .212.......... .... .Kar Saldn ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 215BENC BLMEKM BUNALIMINDA AIKLANMI TUTANAKLARLAANKAYA KK TOPLANTILARI'Vahim' Olaylar Bildirimi . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2196ALTINCI BLMAIKLANMAMI TUTANAKLARLA BUNALIMIN DORUCU(Sunay - Demirel - Tama Arasndaki Tartma)Erim Gidiyor .. :... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 241Yeni Boyutlar .. . ... .. . ... .. . ... .. . .. . .. . ... ... ... ... ... ... 246Son Glen .. . . .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . . .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 248Aktan Tartma ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. ... ... 250Yeniden Dzle k ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 252Fal Gerekleiyor .. . .. . ... .. . .. . . .. .. . .. . .. . ... ... .. . .. . ... 2544.5 Aylk mr ve Bir Buyruk . . ... ... ... ... ... ... ... 257Bir Gln yk . .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 260Bitmeyen Senfoni -Tam Yetki-.. . ... . .. ... ... ... ... . .. 263Anmsanacak Olaylar . .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 267Nihat'sz ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 268En Ksa Sreli Hkmet . .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 270YEDNC BLMMART 1972 BUNALIMIKaln izgiler .. . . .. ... ... ... . .. ... . .. ... ... ... ... ... ... ... 275Erim' in Gr . . . . .. . .. . .. .. . .. . . .. . .. .. . .. . . .. . .. . .. ... .. . 277Sunay, Hkmeti Savunuyor: Nehir Geerken At mDeitireceiz? ... .. . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 279Skynetimin CHP'ye Yant ... ... ... ... ... ... ... ... ...291Melen : ... Seim Yaplamaz Gibi Bir Durum HaslOlursa, Ben Zaten Yokum .. .. . .. . ... ... ... ... ... ... ... 293.Kant... . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 299SEKZNC BLMMELEN DNEM -AIKLANMAYAN TUTANAKLARIYLADEVLETLE LGL NEML TOPLANTIIAR-Erim'in Varisi : Melen ... . .. ... . .. . .. -. ... ... ... ... ... ... 303.7Aklanmayan Florya Kk Tutanaklar . .. .. . . . . . . . 305Aklanmayan ankaya Toplants Tutanaklar ... ... ... 314DOKUZUNCU BLMANAYASA ZERNDE ESEN RZGAR VE ...'TEK' NEML KONULARA DEGNMEDeien Kim? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 331zlenen Szler - Bir Beyanname .. . . . . .. . .. . .. . .. . . .. . .. 335Gnlmdeki Hizmet Notu .:. ... ... ... ... ... ... ... 338ONUNCU BLM12 MART ZERNDE DEGERLENDIRMELEROrdunun Mdahalesi, Rejim Buhran ... ... ... . . . . . . . . . . . . 3451 4 Ylda Fikirlerimde Bir Deiiklik Yok ... ... ... ... 358Grme:.. 360...... ................ . .... ...... . . ....... . . ... .Grler' in Mektubu . . . . . . .. . . . . .. . .. . .. . . . . .. . .. . . .. . . . . . . 371Filmin ikinci Yars ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 378ON B!RlNCi BLMANKAYA'YA GDEN YOL-1973 CUMHURBAKANI SEM-Demirel'in Gnl (2Ocak1973.- 27 Mart 1973) . .....385Tek Yol ... ... ... ...... ... ... ... - ... ... ... ... ... ... ... ... ... 386Ordunun ilk Karar ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. ... ... .. . 393Tutanaa Gre Melen - Demirel Grmesi .. . .. . .. . .. . 397Birinci Raund ...... ... .. .. . .. . 401... ...... . ... .......... ... ...Buhran inde Buhran .. . . .. . . . .. . . .. . . . .. . . .. . .. .. . .. . .. . 410Ordunun Yazlar ... ... ... ... ... ... ... .... ... ... ... ... ... ... 4148Cumhurbakan Seimine 'ankaya' El Atyor ... ... ... 417Sunay'n Ordu, Grler'i stiyor Giriimiyle ilgili y-knn Resmi ve Gayri Resmi Anlatm . . . .. . .. . 420Siyasal alkantlar iinde 'Kurtarc' .. . ... .. . .. . ... ... .. . 434Zamann Yitirdii insan ... ... . . ... .. ... ... ... . :. ... . . . .....438Son Durak ... . .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. . . . ... 441Ordu Bnyesinde ilk Dalgalanmalar ve Tansel . . . . . . . . . 443Grler Yola kyor .. . .. . .. . . .. . .. .. . .. . .. . . .. . .. . .. .. . . .. 449Kararl evreler .. . ... .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 452Kendi Aramzdaki atma .. . .. . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. .. . 457brede Deiiklik .. . ... .. . .. . .. . . .. . . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 462Kuku Gitmiyor! ... .... ... ... ... ... .. . ... ... ... ... ... . .. .. . 466Ulusal radenin Zaferi ... ... ... ... .. ... ... ... ... . '.. . .. .. . 470.Batur Desteini Neden ekti? ... ... ... ... ... ... ... .. . .. . 476Bunalmn Yeni Boyutlar ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 480Adaylktan ekilen Grler'e ve teki yklereGeersek .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . . .. . .. .. . .. . .. . .. . . . . .. .485Mnferiden Bir Grme .. . .. . .. . . .. .. . . .. . .. . .. .. . .. .489Bir Kurunla .. . ... .. . .. . ... . .. . .. . .. .. . .. . .. . .. . .. . . .. .. . .. . 492Sunay Darbesi .. . .. . .. . .. . . .. . .. .. . . . . .. . .. . . .. .. . . . . .. . .. . 498Ask ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 504vize .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 505.Bugn Deil, 3 4 Ay Sonra 'Bir ey' Olabilir! ... ... ... 510-Bir Yazgnn Alarn rd Anlar ... ... ... ... ... ... ... 517Anka Kuu ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 521Sonuca Doru ... ... . .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . ... . .. ... . .. .. . 523Demokrasiye Yeniden Al ... ... .. . .. . . .. ... .. . ... .. . .. . 525Yeni Cumhurbakannn ilk Szleri .. . .. . .. . .. . ... . .. .. . . .. 5301973 Seiminin Foto Finii ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53612 Mart 1971 - 12 Mart 1985 ... .. : ... ... ... ... ... ... ... ... 541Balant . .. .. . ... ... ... ... .. . .. . . .. . .. .. . .. . . . . .. . . .. . . . . .. 5429GiRiTelefonda bir iki saniyelik duraksama oldu.Babakan, telefonun kapandn ya da kesildiini sanpsinirlendi.Srat kprs zerindeydi.Ya decek, ya da? ... Bir zm bulacaklard.Bu muhtra dedi Babakan, Demokratik rejim asndan son derece, olaanst ykc olur PDerinden, gittike zayflayan, neredeyse duyulamayacaklde belirsizleen ses, sonunda kesildi.Hkmet olarak hemen Meclise gideriz. Gvenoyu isteriz. Ama hkmet deiiklii ise, zmrebiliriz. Bylece demokratik rejim yara almaz, zedelenmez. Sizden ricam, muhtrann radyolardan yaymlanmasn nlemer.iz dedi Babakan, direnle, on bir yldr srp giden demnin bir ara rejime dnmesini nlemek abasyla.Kars susuyordu.Babakan, saatine bakt. Dakikalar hzla ilerliyordu. Ordu muhtras radyoda ha okundu ha okunacak! Zaman kalmyordu, rejimle ilgili sancl dakikalar akp gidiyordu.Cumhurbakannn sesi, Bilmiyorum, ne yapabilirim Sleyman Bey, dedi sonunda. Bitkindi, ya da Cumhurbakanna olan iyimser duygularn yitirmek istemeyen Babakana ylegeliyordu. Alt yl boyunca devlet ilerinin yrtlmesindeankaya ile aralarnda hibir sorun kmamt. imdi?.. Buanda? .. Yazgnn ayak seslerini hemen yanbanda duyduusaatlerde Alt yldr uyumla altklar Cumhurbakanndan,kurtarc bir rol oynamasn istiyordu.Ses, Bilmiyorum, ne yapabilirim Sleyman Bey, diyordu.Bir eyler yap, o varolduunu her zaman sylediin gcn gster komutanlar zerinde. Durdu zm hemen bulalm! diye barmak geliyordu Demirel'in iinden.Cumhurbakan, ince sesiyle sonucu yazd :Beni de devreden kardlar Sleyman Bey, dedi.13Yapabilecei hibir ey olmadn sylyordu.Babakan telefonu kapad, radyoyu at. ... Parlamento ve hkmet sregelen tutum ve icraaty-la yurdumuzu ... Ayak sesleri koa koa yaklat, yaklat ...Darbe indi.istifaya zorlanan Demirel hkmeti dmt! ..2Devlet ve demokratik rejim bunalmlarnda ankaya'dan kaynaklanan yanlglarn ilki 27 Mays 1960 ihtilalindennce grld.27 Mays ihtilalinden bir sre nce Ankara Valisi DilaverArgun'un odasna bir astsubayn hanm girip de alamaya baladnda, 1. Ordu Komutan Fahr 2. Ordu Komutan Suat Kuya, 3. Ordu Komutan ise Ragp Gmpala'yd.Dilaver Argun, astsubayn hanmndan, Ordunun 'yaknda' bir ihtilal yapp, iktidar drecni ald.Babakan Menderes'e gidip bu istihbaratrn iletmeden nce, Ankara Garnizon Komutan General Muammer lgen'i ard, rendiklerini anlatt ve Bilgi doru olacak, git Babakan Menrumu anlat yantn ald.Menderes, dinledi : Cumhurbakan Celal Bayar'a gide-lim, dedi.Menderes'le Argun ankaya'ya ktlar.Cumhurbakan dinledi. 1 , 2, 3. Ordu Komutanlarn aratt.Her komutan da Cumhurbakannn buyruunday-dlar.Bayar, Babakana ve Ankara Valisine dnd, Gryorsunuz, Ordu avucum iinde, dedi.Bayar, Ankara Valisine terslendi, Byle olur olmaz ey-leri getirme nme! diye kt.27 Mays sabah, Olur olmaz ey nne geldi Bayar'n. ... Trk Silahl Kuvvetleri karde kavgasn nlemek ... Radyodan yaymlanan bu haberi dinlemeye vakti bile ol-mad. Aldlar, gtrdler.14327 Aralk 1979 gn, Genelkurmay Bakan Kenan Evren'le Komutanlar, ankaya Kkne ktlarFahri Korutrk'e Trkiye'nin iinde bulunduu koullarla, bu zorlu durumdan k salayacaan biti> dedim. istek bu! . . . Bu, 'gdml demokrasi' olur . . . dedi.Yarn, Kkteki parti nderleri toplantsna gitmeyeceini gsteren haberlerden sz ettim. Kr diye sordu. Bizim Nevzat'tan haber diye akladm. . . . Doru, gitmiyorum. stifa eden bir Babakan olarakneden gideceim ve orada neyi dinleyeceim? Necmettin Molla (Erbakan) ile Behice Boran' da aryorlar. Hafife almak dernektir bu ii. . . lkenin sa da solu da Ordunun sesini dinlesin diye olacak. . . . Neden gideyim? .. Tebligat ne diye dinleyeyim. u anakadar srtmzda yumurta kfesi (hkmet) vard. Attk bunu.ekildik. Kim syleyecek Ordu isteklerini. Devletin ba .. . Herhalde iin iinde? . . Evet, devletin ba tebligat yapacak. Cumhuriyeti ve zgrl savunduk biz. zgrlkleri bakalm, darda -'sokakta' demek istiyor- yz glen insan var m? . .Kasvet var, kasvet! .. Bugn gittim Meclise. 'Gelin buraya'dedim bizim ocuklara. Toplandk. 'Bundan sonra aln elinizebir tespih, bol ay, kahve iin' dedim. 'Yahu, alt yldan beribir saz salonuna bile gidemedik,' dedim. 'Bu gece gidelim' diyetutturdular. 'Daha ok geceler var, gideriz, dedim Genel Ynetim Kurulunda . . .. . . Beni yumuak adam bilirler. Fakat ben, fevkalade kav-gacymdr. imdi grelim bakalm kavgay . . . AP'nin de katlaca bir koalisyon? . . . Bizi bulamazlar . . . Darda Babakan olarak Cihat Alpan'n, Hasan EsatIk'n isimleri var. . . . Grelim bakalm. ne kacak. Kke bizden grup bakan vekilleri gidecek. Dinlerler vlirler, biz de onlar dinleriz . . . Demirel'in ankaya'ya gitmemesi, bakalm, nasl bir tepkiyapacak? . . AP grubunda, -Turhan Bilgin'in sylediine g-58re- toplu istifaya bozulanlar oklukta imi. stifa edilmesinekar kanlar varm.Nevzat'n anlattna gre, 4 Komutan bu gece KkteJandarma Komutann da aralarna alp, Sunay'la fotoraf ektirmiler. Bir sylentiye gre, nlar yeni hkmetin ku ulmas iin Sunay'a alt gn sre tanmlar. Sunay, bozukmu! ..Dn verdiim haber, dorulanyor. Anayasa deiikili istiyorlar.Demirel, bu gece bana, Pakistan'a bak diyordu. Bir buuk ylda nereye geldi. Butto ile Rahman diye iki adam kt,tozunu kaldrd Yahya Han'n.Birgit ve kimi arkadalar muhtrann demokrasiye i ndirilen bir darbe olduunu savunuyorlar. Birgit'e, nn'nn ne dediini sordum, 'konumuyor,' dedi. TP ise, bir bildiri yaymlat ynetime gei deyimini kuJlanmad.14 MART 1971nemli bir gn.AP grubunda Demirel konutu. ahslarmza zarar vererek memlekete yararl olmak mmkn olszurunuzda bu kararla bulunmazdk diyor. Hukuka sadk olmaktan baka suumuz yok diyor.Saat 1 7.00'de ankaya Kknde toplanld. Sunay yirmiiki dakikada sorunu kkeninde zyor. Tabii fotoraflarylabu tarihi an gazetelerin manetlerinde yarn.Gece yarsna doru Demirel'e gittim. Yukar yatmayakmt, yar soyunuk geldi. Neesi yerinde. stifa mektubunuz, bugnk grup konumanz veemeniz 'direniyor' havasn dourdu dedim. . . . Sunay, yukarda sormu, 'Demirel hasta m' diye. Bizimkiler 'hayr, hasta filan deil, mazereti vard, gelmedi' diye yantlamlar. Sonra konumu. Komutanlarn 'yaynlardanan ikayeti' olduunu, 'nlem isteklerini' sylemi. Son saatte 'Babakana istifasn vermesyledim, demi .. . . . . Oysa . . . dedi Demirel ve srdrd : . . . yk u : Darbeden nceki aramba gn hibir eyyok. iki gn nce, Sunay bana, MIT mstear araclyla 'Ana-59yasa ve hukuk dzeni iinde kalacan' bildirdi. Eimle, Sunay'n hanm, Kuvvet Komutanlarnn hanmlar birlikte o gnyemek yediler. Eim bana geldi, 'Hibir ey yok, grnmyor'dedi. Askeri ura ve Komutanlar toplants hakknda bilgimizvar, fakat muhtra yok ortada. Bir ihbar almlar. Gya, altkademeden bir blm, halkla ve Dev - Gen'le harekete geeceklermi diye. 'Onlar yapmadan, biz yapalm' demiler.Perembe gecesi -1 1 Mart gecesi- yazp muhtray, Sunay'a vermiler.Bana bildirilmiyor.Cuma gn sabah saat l l .30'da MiT mstear Fuat Paabana telefon ediyor. Evdeyim. Sunay Paa, haber gnderdi,'Demirel istifa etse iyi olacak' diyor, dedi.Ben, kendisiyle konuurum, dedim ve bunu, neden dorudan bana sylemiyor da, size syletiyor, diye Fuat Dou Paaya terslendim. Babakanla geliyorum. Saat 1 2.00. Sunay ile aramzda dorudan bir telefon hatt var. Aryorum.Tam 45 dakika giyiniyor, tra oluyor, aaya iniyor, indi gibi szler. Saat 13.00'e on kala, Sunay bana muhtradan sz ediyor, 'Bir hastalk bahane edip ekilseniz' diyor.'Radyoyu durdurun, konualm, bir forml bulalm,' diyorum. ok ge! Radyo, muhtray okuyorDahas var. Sunay'la 5 Mart'ta yaptm konumada bana, 'Meclisteki yeminine, hukuk ve Anayasa dzenine daima sadk kalacan' sylemiti. Geen ay, 24 ubat'ta, Genelkurmay Bakan bu ihtilal sylentilerini, yok ve olmaz byle ey' diyordu.Kendilerine her MGK toplantsnda sylemiimdir, 'altnza egemen olun. demokratik cumhuriyeti yaatalm,' diye . . .Bir Devlet Bakan byle davranrsa, bir Ordu Anayasadna kmaya karar verirse, ben ne yaparm? .... . Ben istifa mektubunda, ' . . . Bal olduu hkmeti aarak, Ordu .. .' deyimini kullanmtm, isyan halini belgelemitim. Arkadalar kardlar. Ben, onlara, 15 Haziran olaylan s skynetime giderken 'Eer siz, Disk'i, Dev - Gen'itemizleyemezseniz, Trkiye'nin ynetimi ok zor olur' demitim. Ne yapt askeri mahkemeler? .. Hakim, durumadan kat! . . ))Muhtrann bir gerekesi var m? . . . Yok! .. Muhsin Batur'un muhtralar var ya! . Bunlar60okursanz greceksiniz, tan sol bir muhtradr.. 'Devletletirme' gibi unsurlarla ... . . Biz, bu partide 1 5 kii kalsak bu savam yapacaz.Beim milletim Kenya'dan daha m geri?. Daha az m itibarl? . . Bak, Hindistan'da gitti seime, nasl ald. imdi bir'tnn forml' dolayor. Kimi askeri evrelerde. nn, grev sonunda politikadan ekilmekkan olmalym. yle diyorlar. CHP + DP + GP ve biz,den koparacakcaklar milletvekilleriyle . . . Ya da sizinle birlikte? ... Buna girmeyiz. Girmemeliyiz. Bizim taban nn ilekoalisyondan hazetmez. Adana'da DP'ye geenler telefon etti,'Biz, parti ii sorun sanyorduk, yanlmz, partiye dnyoruz'dediler .. .. . . Ben konumaya devam edeceim. Sunay' d a hedef alpmahkum edeceim. Hrriyetleri savunacam . . . Halkn gznde siyasal partileri ve zellikle AP'yi dee:::inden drmek iin, AP'nin hkmete girmeyiini ite, partilerimiz de bunlar diyebilec anmsattm.Sesini karmad, dnd. Sonra : .. . Ah, bir hafta olsayd elimde .. dedi. .. . l3unlarn tozunu kaldrrdm. Eer Sunay, bize haberverseydi o gece, 4'n emekliye sevkedip, alttan demokrasiyeballklar daha salam olanlar getirirdik. Ama, Devletin Ba Komutanlarla birleirse, habersiz braklrsak, ben ne yapabilirim, ne yapabilirdim . . . diyordu.nsan hayflandran nokta uydu : Btn partiler bir metinde birleip, seime gidiyoruz, bihkmeti de kuruyoruz diyememilerdi. Bu cephe karsnda kim durabilirdi ki. . . Byle dn. Syledim de Demirel'e. Hani byle bir yolu aratrma olana var myd gibilerinden.Brak bir metni, esasta ve hedeflerde anlasak yeter ! de-di.Mecliste bir tepki yok? ... Bizimkiler ok perian. akn. ok fazla dalmalarm da istemiyorum . . . Baknz beyfendi dedim Demirel'e . . Halk, eitli grlerin etkisiyle, eh bunlar da parhu, baksana, byle bir gnde bile birleemiyorlar demez mi? .. Der bence ! . . Esasenistenilen de bu. Dava tmyle yitirilir. 61Dnd. CHP ile alttan bir anlama ortam arasanz?diyecek oldum.Ama, nn susuyor, dedi.Konuabilir yarn. Merkez Ynetim Kurulu yeleri karkyor, 'hep birlikte hapse gireriz' diyor. Hepsi bu havada.Paay bilemiyorlar . . . Gazeteci aklyla sorduum bu soruya yant alamadm. Demirel, daha ok, Sunay tarafndan ihanete uradn yineliyordu, zerinde ok durduu nokta buydu ve Sunay'n davrann iine s gne dein birlikte, uyum iinde altn syledii Sunay'n, darbeyi bir gece nce hahaber vermemesini bir trl sindiremiyordu.Bu kzgnlk iinde, . . . Bir tarihte Trk Silahl Kuvvetler biriline neden Sunay'n imzdn Talat Aydemir'e sormular, o da 'Sunay glnn yanndadr' demi dedi.Bir habere gre, Faruk Grler size telefon etmi, 'hareket size kar deil' demi, diye ya . . . Yok byle bir ey. Ben, bunlarla konumam!..Demirel, direniyor, muhtra 'sol ierikte' diyor ve CHPkou tunda.O l . 30'da Demirel'in evinden ktm.Eve geldim, bu notlar yazdm.62KNC BLMDARBE YRNGESNE GRYORDEMiREL'in GNLG(12 UBAT 1 971 - 1 2 MART 197 1 )UBAT 19711 2 ubat 1 97 11 2,00Bursa' da TOFA Otomobil Fabrikas'nn almas (Cumhurbakan ve Kumandanlar hazr bulundu)(Askeri uakla Karamrsel'egidildi.Yalova'daCumhurbakan'na mlakiolundu.)22 ubat 1 97 11 9,00-20,30 : MiT Mstear.2 3 ubat 197 11 0,00-1 1 , 15 : Cumhurbakan.24 ubat 1 97 11 0,00-15,00 : Milli Gvenlik Kurulu Toplants.1 8,30-20,30 : Bakanlar Kurulu Toplants.2 8 ubat 1 97 1: 09,00-17,00 : Mecliste Bte mzakereleri ve Bte'nin kabul.MART 1 971l Mart1971Pazartesi10,00- 1 5,00 : Evde alma.1 7,30-20,30 : Bakanlk Divan.(Partide)20,30-23,00 : Babakanlkta kabfiller.2 Mart 1 97 1Sal: 1 0,30-16,00 : Millet Meclisi Grribu.17,00-00,30 : Babakanlkta kabuller.3 Mart 1971aramba: 09,00-1 0,00 : Evde aima.6510,00-1 4,00 : Mterek Grup Toplants.17,00-0 1 ,00 : Babakanlkta alma.4 Mart 1 97 1Perembe: 1 0,00-16,00 : Adam karma olayn takip.1 8,00-24,00 : Babakanlkta alma.5 Mart 1 97 1Cuma: 06,00-24,00 : ODTO'deki olaylarn takibi.1 7,00-1 8,00 : Cumhurbakan ile grme.2 1 ,30-02,00 : Bakanlar Kurulu.6 Mart 1 971Cumartesi: 1 1,00-16,00 : Babakanlkta alma.1 9,00-24,00 : ileri Bakanlnda toplant.7 Mart 1 97 1Pazar: 1 1,00-1 3,30 : mer Sana'n cenazesi.1 3,30-16,00 : Babakanlkta alma.1 6,00-19,00 : Evde alma.8 Mart 1971Pazartesi: 1 0,00-13,30 : Genel idare Kurulu.1 6,30-20,00 : Genel idare Kurulu.20,00-24,00 : Babakanlkta alma.9 Mart 1 97 1Sah: 1 0,30-14,30 : Millet Meclisi Grubu..1 7,00-2 1 ,00 : Genel idare Kurulu.21 ,00-22,00 : Babakanlkta alma.1 0 Mart 1 97 1aramba: 1 0,30-14,00 : Babakanlkta alma.1 6,00-16,45 : MT Mstear.17 ,00-21 ,00 : Genel dare Kurulu.1 1 Mart 1 97 1Perembe1 0,00-1 4,00 : Babakanlkta alma.1 6,00-22,00 : Genel dare Kurulu.1 2 Mart 1 971Cuma1 1,00-20,00 : Babakanlkta alma.1 3,00-19,30 : Bakanlar Kurulu Toplants.20,00-24,00 : Evde alma.(Hkmeth istifas).662DARBE SONRASI LK GNLER1 3 Mart 1971 gn, ok ynl yorumlarla siyasal alkantlarn doruk noktasna ulat bir Darbeyle hkmetin drlmesinden sevin duyanlar var-d.Hkmetin drlmesinden sonra ortaya kan yeni durumdan nasl yararlanacaklarn hesaplayHkmetin darbeyle indirilmesinden sonra, gnl verdikleri 'halkn. halk tarafndan ynetilmi' ilkesinin, daha dorusu, demokratik yaamn nereye varacandan kayg duyanlar vard.Ordu iinde gzetilen iktidar araylarnn stne bir rt ekmek, darbenin hukuksal geebilmek iin, eer bu muhtra verilmemi olsayd, daha kanl bir i savan kacan syleyenler vard.Daha deiik trde bir darbeyle Trkiye'nin komnizme srklenecei, bu giriimin nderlerde bulunduu, olaya bu adan bakld zaman Trkiye'nin bir faciayrn ucuz atlatt yaygAma, ortaya u soru kyordu: Eer Ordu'da lkeyi komnist bir rejime srkleyenler varsa, bir 'ara rejime girmeden' bnyesinden skp atmak Silahl Kuvvetleri ynetenler iin daha kolay ve daha geerli bir yntem deil miydi?Eer bu trden kiiler varsa ve bunlar biliniyorsa, herbirinin Ordu st dzeyindeki komutanlarn ok yaknlarndawn dakikaya dein grev srdrmelerin e niin gz yumulmutu?ilk gnn yaratt aknlktan sonra, saduyulu insanlarda yava yava bu tr kayglarla kim belirginleiyordu. 12 Mart'n arkasnda ne tr olaylarn olc!uu sorusu giderek canllkordu.67Kat gerek : Trkiye'de demokratik rejimin -1960'dansonra- ikinci kez askya alndyd.Darbenin ilk gn 12 Mart muhtras zerinde siyasal odaklarn aktan deme vermedii gzle herkesin darbenin ierii, amac, daha tesi Komutanlarn 'nereye varmay' istediklerini saptamaya ynelik 'bilgi topladklar' grlyordu.Bu arada, siyasal ilemler tamamlanyor, hkmetin ... Trkiye radyolarnn 13.00 haber bde Trk kamuoyuna duyurulan muhtray, Anayasa ve hukuk devleti anlay ilebadatrmay olanaksz grdnden istifa karar aldn .. . ieren mektubuyla, Cumhurbakan Sunay'n buna verdii yant, Resmi Gazetede yaymlanyordu.27 Mays ihtilalini yapan Milli Birlik Komitesi, hemenne kyor ve yargsn TSK'nin tepkisi, onun Cumhuriyetekar olan anayasal grevinin gereidir biiminde bir bildiriile aklyordu.CHP toplantdayd; AP toplantdayd.1 2 Mart gn, parlamento dankt. Senatr ve milletvekilleri akn akn koridorlarda dte, darbeyle asl arplanlar AP'li parlamenterlerdi.Tarihsel an geldi. Millet Meclisi saat 1 5.00'te topland.Mecliste derin bir dinginlik vard. Sra aralarnda gezipakalamalar, birbirleriyleuzaktan selamlamalar... Hibirigrlmyordu. Demokratik yntemlerle kurulan bir hkmetin, bir darbeyle drlmesini sev bir parti grubu vard. Demokratik Parti. CHP'nin bir blm de DP'lilere uyroutu.Siyasal dileklerinin yerine getirilmemesinden sonra AP'denayrlarak DP'yi kuranlarn azlarndan bal akyordu. Herhalde, smet Paayla ibirlii yapatrl dremedikleri hkmetin, bir darbeyle gitmesinden doyasya kvan duymulard.Nitekim, DP adna Hasan Korkmazcan, Mecli!.i yneten Bakan Vekili Fikret Turangil'in Ordu muhtrasm okutmasna kar kt :Muhtraya parlamento deil, bizzat Babakan muhataptr diyordu.68Demek ki, demokratik rejim adna kayglar yoktu. Onlar ilgilendiren Demirel'in darbeyle gitmesiydi. Fikret Turangil, Muhtrann muhatab Babakan deil, parlamentodur dedi ve 1Mart muhtrasn okuttu.Dorusu, darbenin hedefi; parlamentoydu, hkmetti, Demirel'cii. Bir baka adan baklrsa, demokratik rejimdi!Parlamentoyu bir yana iten, bunun yan sra parlamentoya ne yapmas gerektii konusunda aktan buyruk veren muhtra, halkn oylaryla kurulmu Millet Meclisinde, ite, bylesinebir havada okunuyor ve tutanaklara geiyordu.Senato'nun bir gn sonra alan olaanst toplants ise,daha canl ve tepkiler daha da akt. Senato Bakan Arburun, muhtrann okunmasndan sonronumada, ... Anayasa esaslarna gre ve demokratik rejimin en geni anlamyla uygulanmakta olduu kesinlikle belli olan parlamentomuzda ve bilhassa Yce Senatomuzun 'baka rejimlere benzer' bir yntemle ynetilemeyecei ak bulunmaktadr .. . dedi.CHP srasndan bir blm senatr. bu konumaya, heleson cmleye tepki gsterdi. htilalcilii meslek edinmi oldukfar sylenen MGK grubundan katlmyoruz sesleri ykseldi. Kimileri ayaa kalkt. CHP'lilerin bir blm ise Arburun'dni dzeltmesini istiyorlard.Oysa Arburun'un Yce Senatomuzun baka rejimlerebenzer bir yntemle ynetilemeyecei szne herkesten nce CHP'lilerin katlmas gerekmez m.. Her zaman kvanla ne srdkleri gibi, demokrasinin babas CHP ve bu partinin nderi smaa deil miydi?CHP'deki bu bln, partide demokrasi anlayndaki ikilemi sergiliyordu. Ordu - sivil kaime gnl balayan bir blm CHP'liler, bu eilimlerini darbenin ikinci gn ortaya koyuyorlAma, bir de susan, bekleyen ve aratran CHP'liler vard. Demokratik rejimin bu tr darbelerle kesintiye uramasndan kayg duyuyorlard.Arburun, istifasn isteyenlerin barp armalar arasnda Senatonun 1 l dakika sren ol kapatt.691980 harekatndan sonra da ii kesiminin temsilciliigrevini tek bana stlenen Trk - i, bir bildiri yaymlayp,darbeyi onayladn aklad. Ardndan siyasal kurulularndnda kalan J;.im i kurumlarn, derneklerin onaylayc bildirileri akmaya balad.Sunay, Komutanlarla Kkte be saat sren uzun bir toplant yaptktan sonra, parti nderlerie yneticilerin bir blmn ankaya'ya ard.Demirel, bu toplantya gitmedi.ismet Paa ve teki siyasal parti nderleriyle yneticilerSunay'n bakanlnda toplandlar.Sunay, AP adna toplantya katlan Ahmet Nusret Tuna ile Orhan Dengiz'e dnerek,Sleyman Bey, galiba hasta diyecek oldu. AP adnagelenler, Demirel'in hasta olmadn, ama gelmediini sylediler.Sunay, cebinden bir kat kard ve okumaya balad.lkenin iinde bulunduu durum karsnda, parlamentonun 'sekin' kiilerine kimi fikirlerinnstmak iin bu toplantya gerek grdn syleyen Sunay, darbe ncesilkede grlen anarik olaylarn bir zetini yapt. Bir ara, gn:vini gerei gibi yapamad kaynaklanan bir drtyle olacak, Silahl Kuvvetlerin muhtrasnn okunmasndan nceki saat Babakana ekilmesi yolunda bir 'arac'ile 'telkinde' bulundum dedi. Arac MT Mstear FuatDou'nun bu mesaj])) Babakana ilettii srada i- iten gemiti. Darbeyi bildiren muhtraarda okunmak zereydi.Ayrca, Babakan Demirel'in darbe sabah Cumhurbakan Sunay'la grmek iin yapt btn kalm, son anda Sunay, Babakana, stifa etseniz iyi olacak,beni de devreden kardlar demiti.Daha tesi, muhtrann verileceini, Ordu'nun mdahalekararnda olduunu bir gece nce renmesine karn, zerine den grevi yapmam, Babakanndii ciddi bilgileri aktarmamt. Bu gerei yerine getirmi olsayd, belki darbeyi nleir nlem bulunabilirdi.Sonra, 1 2 Mart muhtrasnn bu toplantda da okunmasnda yarar grdn syledi ve okudu70(1 ) Parlamento ve hkmet sregelen tutum, goru veicraatyla yurdumuzu anari, karde kavgas, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar iine sokmu, Atatrk'n bize hedef verdii ada uygarlk seviyesine ulamak midini kamuoyunda yitirmiyasann ngrd reformlar tahakkuk ettirememi olup Trkiye Cumhuriyeti'nin gelecei ar iine drlmtr.(2) Trk milletinin ve sinesinden kan Silahl Kuvvetlerinin bu vahim ortam hakknda duyduu znt ve mitsizlii giderecek arelerin, partilerst bir anlayla Meclislerimizce derek, mevcut anarik durumu giderecek ve Anayasann ngrd reformlar Atatrk bir grlp kanunlarn uygulayacak kuvvetli ve inandrc bir hkmetin demokratik kurallar iinde taruri grlmektedir.(3) Bu husus sratle tahakkuk ettirilemedii takdirde,Trk Silahl Kuvvetleri, kanunlarn kendisine vermi olduuTrkiye Cumhuriyetini korumak ve kollamak grevini yerinegetirerek, idareyi dorudan doruya zerine almaya kararldr . . . Sunay, kurulacak yeni hkmet iin partilerden dncelerini yazl olarak gndermelerini isToplant 45 dakika srmt.Sunay, bunlar syledii srada, AP grubunda Demirelyle diyordu : . . Durum ve koullar ne olursa olsun, Cumhuriyete, y.ce milletimizin kaytsz artsz lkenin ynetiminde egemenliine, zgrlk, insan haklarrasiye olan inancmz hibir zaman yitirmeyeceimizi huzurunuzda ifadeediyorum . . . Bu szler, elbette, bir darbeden sonra bulankt. Bir inancrn dorulayc ifadelerdi. Ama, r gerilemenin, bir sinmenin belirtisi deildi.Dal ok olaylarn bir dzene girmesini, aknn belirginlemesini isteyen bir insann ilkmeleriydi. Demirel, kozann rlmesini bekliyordu.Sonra, ortaya kacakt. Sonra, olaylara yeniden yn verebilecek . . . Ve gn geldiinde 1 Mart darbesinin kart 71bir siyasal maa soyunacakt. 1 2 Mart darbesi, 1 973'te yaplacak olan cumhurbakanl sele noktalanacakt.Sahnedeki. bellibal kiilerden biri, kukusuz, smet Paayd.Demokrasimizin babas! O n e yapacak. ne sylecek, nasl bir siyasal yntem uygulayacakt? ..Basn, darbeyle yere serildii izlenimini veren AP'denok, CHP'nin, doaldr ki, smet Paann peindeydi. smetPaa ise, Pembe Kkte, Meclisteki odasnda srekli toplantdayd. evresi ile konuuyor, saatba izliyordu.Meclis koridorunda Orhan Birgit'i yakaladm. Sanrm osrada grup yneticileri arasndayd, ad henz Ecevit'iye kmamt.Kulislerde sylenti var, smet Paaya 'partilerst anlayla' bir hkmet kurmas nerilirm, doru mu? diye sordum.lserine karn, sigarasndan bir nefes ekti : . . . Ne yapar bilemiyorum, ama toplantda konuurken,'Paam, artk size de grev decek' dediinde, red etmedi,kar kmad, hani bekler gibi bir hali vard . . . dedi.Yarabbi. ne gnlerdi! Ya bir yzyla dayanm insan,lke ne zaman kmaza girse grev stlenmeyi isteyebiliyordu. Gen kuaklara yn vermeyi, yatmeyi yeleyecei yerde, bir kez daha demokrasimizin babas olmay diliyordu. smet Paa'ykn evreler lkeyi bu kmazdan esenlie ancak smet Paann karabileceine inanyordu. 1 97 1 ylba konumasnda . . . Her r eyden sonra niversite iinde balca sorumluluun bu 'tkenmi siyasi iktidarda' olduuninmesi ve kabul edilmesi ve onun gereinin demokratik parlamenter rejimin yntemleri iinde yaplmasdr .. . diyen smet Paa, ek olarak . . . bugn demokratik parlamenter iinde grevini i drak eden ve vatandan gvenine, inanma sahip bir siyasi iktidar kurulsa. . . renci meseleleri ve niversite yaam 3 ay iinde intizam bulur .. . dememi miyHer eyi 3 ayda gllk glistanlk yapacak iktidar ise,kukusuz, smet Paann babakanlyd.72Metin Toker, o sralarda yazd, bugn de sylyor : Eer'budala' olmayanlar smet Paann siyasal iktidarn kabul etselerdi, her ey ksa zamanda ra oturacakt.Henz bir Babakan ad yoktu ortada. Muhtra diline gre, partilerst anlayla sorunlarat bakan kim olacak, belli deildi.CHP iinde smet Paann arlna karn, 12 Mart darbesini iine sindiremeyenler olduunubalcas Genel Sekreter Blent Ecevit'ti. Her ne kadar, Bu muhtra, bana kardr diyecekkimi deerlendirmeler de yapmt, ama Ecevit'in 'partilerst anlayla' kurulacakbir hkmete yanl olmad ortadayd.Ne are ki, ortada smet Paa vard. Demokrasiyi lkede tam anlamyla yerletirmeyi isteyenlle , demokrasiye gerek anlamda gnl verenler smet Paann ilk deerlendirmelerinden umuda kaplmlard.nk, smet Paa, CHP ortak grup toplantsnda bu dilekte olanlara cesaret alayan konumardu. smet Paa, . . . Yksek Ordu Komutanlar bir hkm etin deimesini ve yeni kurulacaerin ksa sreli ve uzun sreli ne gibi iler yapmalar gerektiini dnr, takdi r eder veorunlu bir nlem olarak nerir ve direnirse, artk parlamento yaamnn iledii 'tasavvur' amaz . . . diyordu. Bu szler, 14 Mart gnnn szleriydi. Daha sonraki gnler smetPaann deerlendirmeleri yumuayacakt.teki partilerin deerlendirmeleri, sisliydi. Darbeden birsre sonra -TtP gibi- kapatlan Milli Nizam Partisi, erkenseim neriyordu. Milliyeti Hareket Partisi, 'birlik ve beraberlik' iinde olmalrtan sz ediyordu. Millet Partisi, tarafsz zatn bakanlnda bir hkmetten dem vuruyordu. Senatmhurbakannca 'seilmiler' grubu ise, yeni hk'mette 'deneyimli ve kuvvetli' kiilerin bir araya gelmesini diliyordu. DP ise, muhtrann Anayasa d bir tutumla, Anayasa iinde bir zm nerdiini, bunun anlamszln bir yan izmeyle, Demirel hkmetinin gidiinin di-73yordu. TiP ise, erken seime yanlyd. AP, bir hkmetin nasl kurulacana dayal hkmleria yer aldn belirtiyordu.1 5 Mart'ta Sunay yaymlad bildiride, .. Millet huzu.runu bozan anarik olaylarn sratle yok edileceini. .. bunlarn yinelenmeyeceini... kesinlikle nleneceini. . . gl bir Bakanlar Kurulunun . . . dinamik bir tutumla .. . sorunlarn stesinden geleceini vurguluyordu.Devletin bir numaral yneticisince sylenip halka aklanan bu nemli kestirimlerin ne lkleeceini hep birlikte grecektik.Darbenin ieriindeki isteklerle verilen bu szler, kurulacak hkmetin ikinci aynda iflas' edecek, hele yaplmas istenilen reformlarn belliballar hi gerekleemeyecekti.Tabii, 1 2 Mart'tan sonraki aylar bir soru kemikleecekti :1 2 Mart darbesi niye yapld? .. .743lCAKiTiLOPDarbenin altnc gnnde 'partilerst anlayla' kurulmas istenilen hkmetin bana smetileyen umutlar, yavaa soldu.Paa, yle bir dneme girmiti ki, vazgeilmeyen, amaistenmeyen adam durumundayd. Cumhurbakannn anlatmyla, babakanla 'dinamik' kiilii olmak zere btn sorunlarn stesinden ksa srede gelebilecek nitdikleriyle kim gelecekBir yandan artk Demirel'in dt yerden ayaa kalkamayacana, AP'nin lke dzeyinde siline dayaan yorumlar, sevinleri izliyorduk. te yandan ara rejimegiren demokratik dzenin ileride ne biim alacan kimi kukularla, kayglarla aramzda konduk. Basn, 1 2 Mart darbesine kar kmamt. 27 Mays sabah, evlerinden frlay;p karaeri ilk arala matbaalara gidip Menderes'in szlerini manetlerden indirip, yerine Ordu mdahalesini koyduktan sonra... Bu ihtilali olanca gleriyle destekleyenlerden, 1 2 Mart'ta ayrml bir tutum izlemelerini bekleyemezdik.Abdi tpeki'den Ecvet Gresin'e dein, ortann solunda sanda olan lml kimi yazarlarn hepsi, darbeyi onaylamlarch. Onlar iin, demokrasiyi iikurtaracak baka bir yol kalmamt.Parlamentonun ak kalmas, demokratik dzenin yeniden ilerlie kavumas umudunu tayanlauntusuydu. nk. akan zamann darbenin getirdii seli durduracana inanyorlard. Selin getirdii kumun sivil ynetimlerin ibana gelmesinden sonra temiei kansndaydlar. Bu nedenle, parlamentonun ak kalmas gvenilir tek yoldu.Politikac dmanlrn yapan kimi yazarlarn demokrasid1acma kalemleriyle vurduklar darbeler insana hzn veriyordu. imdi anmsandnda, tiksi7512 Mart' benimsetmeye ynelik abalarla yazlan yazlar,herhalde ulusal basna onur kazandracak nitelikte deildi.O gn de, bugn de.Aslnda, politikac dmanlrnnn altnda parlamentodmanlrn yatyordu.rnein, yaznn bal uydu : ... Icakitilop .. . Bu balktan bir ey anlamayanlara yazar gerekli aklamalar hemen yapyordu : ... Balktaki kelime 'politikac'nn ters yazl. Ters, n,..k memleketimizde 'politikac' ounlukla doru drst hibir taraf bulunmayan bir ucubediraz, grmez, anlamaz, umursamaz. Halka hizmet anlayndan yoksundur .. . Memleketmeselelerine aldr etmez.. Kck karlar uruna koskoca bir ulusu felakete srkler . bu garip yaratk iin yerinde. bir isimdir, nk bugnn 'politikac's terstir .. i . . . Drstln tersi, ilerlemenin dman, kalknmann kstekleyicisi, politikac .. . 'Men kt illeti, Icakitilop' . . . Bu rnekleri oalta bilirdik.Bu ve benzeri yazlarn, demokratik dzene bal olanlarcakaleme alnd -herhalde- sylenemezdi. Bunlar, Trkiye'dedemokratik yaam yerine askeri bir ynetim kurulmasna yanlolduklarn sergiliyorlard.Ne yazk ki, bu rnekteki yaz, yazn ve dn yaammzda demokrasiye yanl olmakla n yagenel ynetmenliini stlendii gazetede yaymlanyordu.Yazar Talat Halman'd.Daha sonra ektiini biecekolan Halman, taa Amerikalardan arlacak, Erim hkmetindeKltr Bakanlna oturtulacakt. 12 Eyll'den sonra da bakanl sz konusu olacakt.'Ara rejimlerin' anmsad insanlar her darbeden sonrasiyasal arenaya gireceklerdi. 12 Eyll'den sonra, 12 Mart hkmetlerinde grev alan lhan ztrak', Zeyyat Baykara'y gene bakan olarak grecektik;.Gn gelecek, btn bunlar hibir deer tamayacak, beenilmeyen. horlanan politikaclar, parlamento dndaki saduyu ile birleerek Trkiye'nin okrasiye gemesini salayacaklard.764BttMSELLiKnn, derinden gelen kaln sesiyle : ... Kendisi istemi, oldu ... dedi.Mart'n 1 9. gnyd. ankaya Kk, aratrmalardansonra, Prof. Nihat Erim'i partilerst anlayla kurulacak hkmetin bakanlna atamtOysa, Nihat Erim'in bakanla atanaca haberi 1 7 Martgn Sunay'n parti nderleriyle yapt bir dizi grmedensonra, siyaset piyasasna yansmt.Sunay, ayr konutuu parti nderlerine kurulacak hkmetle ilgili grlerini aklamta srlmemiti. Ne var ki, Demirel ile inn'nn yeni bayneticimizin adn Sunay'dan ru. Anlalan ankaya Kk, Ordu'nun istedii dorultuda kurulacak hkm.eti parlamentoda bin desteklemesini, hatta bu hkmete ye vermelerini istemiti. nk, ertesi gn de srengrmelerden sonra yaplan aklamalarda her parti Cumhurbakannn grlerini yetkili kuildirmiti.rnein, ismet Paa, CHP yesi Nihat Erim'in babakanla getirileceini resmi aklamadan b nce biliyordu.nk, Erim'in babakanla gelebilmesi iin bir nkoulunyerine getirilmesi gerekiyordu. Nihat Erim'in, smet Paanngl desteinden yoksun kalmaya hi niyeti yoktu. Feyziolu'nun Gven Partisi dnda tekilerin. hele AP'nil! Erim'e lmlgzle bakaca varsaylamazd. Bu hkmetin partilerst anlayla kurulduu ve alaca u gerek deimezdi: Babakanla kim gelirse gelsin, bu hkmetin askerin hkmeti diyeen kanlamazd. s-. met Paann kuraca bir hkmete bir lde, askerin deil,Paann hkmeti denilebilirdi. Bu da, Paann kiisel arlndan kaynaklanrd.77O, ismet Paann syledii gibi, babakanl istemi ve ...Olmutu.Kkte parti nderleriyle kurulacak hkmet zerine grmeler yaplrken, bir yandan Genel ihat Alpan Paa, Ordu nderlerinin zerinde birletikleri Erim'le iliki kuruyordu.Rahmetli Topalolu'nun AP hkmetini drmelerine karn, askersel kesimlerle dzenli kim vard. Bana, darbeden sonra, Erim'i nasl semiler biliyor musun? diyr: sormu, olumsuz nt alnca anlatmt : Ordu st dzeyi parlamento albmn alm, her kiiyi bu albmdeki fincelemiti. Nihat Erim'i duruu, konumas,hele profesr unvanyla babakan olacak insan diye saptamt.Topalolu'nun bu anlatm belki de kara mizaht.Yllardr zlemini ektii bu grevi, Erim niye kabul etmesindi?1 950' den nce politikaya atlmt. Hrsl, bilgili, akllyd.1 950'den nce Babakan Yardmclna dein gelmi, eer 1 950seimlerini CHP kazanrsa babakan olacana kesin gzle bak:t. Ne are, halk, CHP yerine, DP'yi iktidara getirmiti.Erim, bir drt yl daha bekledi. 1954 seimlerinde CHP yineyitirdi. Oysa, 1954 seimlerinden ok umutlu olan Erim, genebabakanlk d gryordu.Bu beklentilerinin hibirinin gereklemediini gren Erim,1 954'ten sonra CHP' den de halktan da umudunu kesen birsiyaset adam olarak o dnemin gl Babakan Menderes'indanmanln stlendi. Bu arada, kard Halk gazetesinde DP koutunda bir i siyasehimayesinden kt, artk ortadayd.Hi kuku yok ki, ismet Paa da, uzun yllar yannda bulundurduu Erim'in siyasal yaam izgdeki eriyi biliyordu.isteklerini, tutkularn, hrslarn, bilgisini teki niteliklerini.. Elbet, biliyordu.Fakat yllanm nderliinin verdii ustalkla kimi neredenasl kullanacan da ok iyi bilirdi. 196 1 seimlerinde ismetPaa, Erim'in Kocaeli CHP listesinden milletvekili olmasnakesinkes kar kmt. Ne are, hukukun stnl nedeniyleadayln kabul etmek zorunda kalmt. 1964'te muhalefetteki AP, Babakan ismet Paay Kba Mecliste s-78ktrmaya ynelmiti. AP szcsnn konumasndaki ana eleri Erim'in yazd syleniyorduBir Kbrs uzman olarak sz alan Nihat Erim, bir ara parman ismet Paaya doru uzatt,cak smet Paa zebilir dedi.Paa, bu konumadan sonra Erim'i affetti.Metin Toker anlatt : . . . ismet Paa, bana, 'Nihat Erim'i yemee getireceim,sence bir saknca var m?' diye sordu. 'Hayr' dedim. Erimgeldi. Ne var ki, zden o gn Erim'le ayn sofraya oturmad. .. zden Toker duygusal myd, yoksa hakl m? ..Bir anne olarak. bir kadn olarak haklyd : Yllar sonraismet Paann sofrasna oturan Erim, ei Metin Toker'i Akis'teyazd bir yazdan dolay dava etmi, attrmt. Sanrm zdenToker, ei ieri girdii srada ikinci kzn bekliyordu.ismet Paann ynetimindeki CHP'de, artk baka adlarnn plana ktn gren, bu partiden babakan olmasnn olanakszln kestiren Nihat Erimde iktidar sunuluyordu. Bu iktidar, gl bir iktidar olacakt. Demokratik kurallar iindeurulacak, ama arkasnda her zaman Ordu desteini bulacakt.Meclislerde gl bir muhalefetle karlamas beklenemezdi.Darbeyle gitmi olan AP'nin kar kmas olanakszd.teki partiler mi ayana ba olacaklard? Hayr, hibiri olamazd. Erim, dsel bir ortamdadesteiyle anariyi bir ayda sndrecek, Orclu'nun buyruu olan reformlar ksasrede gerekletirecek, atlmc, dinamik, Trkiye'ye demokrasiyi yeniden 'balayan' siyn olacakt.Demokrasi alannda, ismet Paadan sonra, ikinci adam.Bu koullar iinde Erim, Kkten gelen babakanlk nerisini hemen kabul etti.Ne var ki, ismet Paann iznini, hatta desteini almalyd.Kk bu sorunu zebilirdi. Babakanla atandnm aklanmasndan nce Kkle Pembe Kk audunu gerekletiriyordu. ismet Paaya gre, Nihat Erim babakanl mademki istiyordu, varsundu! . .79 kotarlmt. Erim'in resmen aklanmasndan nce smet Paann iznini almak iin Pembe K ilemi yerine getirmek iindi.Erim'in babakanln peine dt srada, smet Paabir Amerikan TV'ne Ordunun mdahalesi ile Komutanlarkendi arzularn memlekete kabul ettirmilerdir diyor, Amerikal gazeteci soruyordu :Trkiye' de parlamenter rejim iliyor mu?ismet Paa yantlyordu :Biimsel olarak! B u yanta gre, Nihat Erim'in babakanl biimsel olmuyor muydu?805BiR SAATTE TARAFSIZLAMAOtuz yl aan bir sredir CHP yesi olan Nihat Erim,bir saatte bamszlap, tarafszlayordu . .. le saatlerinde Cumhurbakanl Genel Sekreteri Cihat Alpan, Sunay'n yazsn Erim'e verdYazda, . . . iinde bulunduumuz anarik durumu giderecek ve anayasann kapsad reformlk bir grle ele alacak ve devrim kanunlarn uygulayacak 'kuvvetli ve inandrc' bir Baurulunun .. . kurulmas iin grevlendirilecei. . . Ancak, hkmetin partilerst anlay va alabilmesini kolaylatrmak ve salamak zere CHP' den istifasnn gerekli grld . du.Bundan kolay ne vard ki . . .Erim, Pembe Kke gitti, -sanki ismet Paa bilmiyormugibi- durumu anlatt, iznini alp CHP' den istifa ediverdi.Artk, bamszlamt! . . Muamelenin tamamlandnrnankaya'ya bildirdi.Kk de, bu haberi bekliyordu.Ardndan ikinci aklama geldi : Cumhurbakan, Kocaeli'bamsz' milletvekili Nihat Erim'i,Babakanla atamt.Btn bu sahneler kamuoyunun nnde oynand. Bir 'tarafsz, bamsz' babakan yaratld.Bu Babakanla d a partilerst bir hkmet.Dinamik atlmlarla ksa srede anarinin belini kracak,Atatrk grlerle reformlar yapacak . . .l 2 Mart darbesi kadar artc. . .Bir Babakan ve hkmet!ankaya Kkne girdim.Cumhurbakan, Nihat Erim'in babakanln aklyordu.Geni salonda Sunay, btn partilerin hkmeti desteklemelerini istiyor, basndan da bir dilekte bulunuyordu 81Gazetelerin Erim'e yardmc olmalarn, gereksiz, gerekle ilikisi olmayan haberler yaymamalarn rica ederim, diyordu.Bu tr ricalar, 1 2 Eyll'den sonra da dinleyecektik. Yalnz, 12 Eyll'e oranla, 12 Mart'n deiik bir yaps vard. 12Mart'ta atanan babakann dinamik atlmlarna gven o denli bykt ki, Erim'in ie balasonra ne anari kalacakt, ne terr grlecekti ve ne de hayat pahall, sosyalorunlar . .. Bu inanla, anariyi nlemek iin skynetim ilanltdilmesine gerek bile grlmemiti.Erim, uzun boyu, camlarnda kristal avizelerden akan Jklarn yansd gzlkleri, etli kba, k giysileriyle nmzdeydi.Gveniyordu kendisine, kuku yoktu. Davranlarn, konumalarn daha nceki yllar yakndErim'in o srada kendini ok gl, kararl, lke sorunlarn ksa srede zebilecek bir insannnde olduunu seziyordum.Erim, bu inanlarn drtsyle ksa, vurucu, zl konuuyordu : Trkiye'de bugn olaanst bir durum var. Olaan. . .st durumun gerektirdii koullara gre, kuracam hkmet'milli hkmet' olacaktr. En ksa srede hkmeti kuracam.Bu hkmet, reformcu bir hkmet olacaktr ve reformlarahemen balayacaktr. Seim yasasnda gerekli deiiklik yapldktan sonra da hemen seime giktir . ..Nihat Erim. en azndan iki yl srecek bir hkmet kuracan sylemek istiyordu.Baaracana o denli inanyordu ki.Sonradan grdk, Erim'in kurduu hkmet sekiz ay zordayand.Anari sorununu zemedi.'Reformlar' diye anlan atlmlarn hemen hibirini yapamad.Akladnn tersine, genel seim Erim hkmetiyle yaplmad.82Erim i k'avrayamad uydu : Asker desteindeki hkmete kar parlamentoda ve siyasal odaklarda heriledii gibi yrmeyecekti.Erim, Babakanlnn daha ilk gnnde frtnal bir denize alyordu.Nihat Erim'in babakanla gelii Trk siyasal yaamnanemli aamalarn egemen olmasna yol aacakt.Erim'in babakanla atand gn, her parti nderi kimideerlendirmeler yaparken, 1 2 Mart gnnden balayarak suskunlua giren Blent Ecevit, hiy sylemeyeceini bildiyordu.Bu cmlenin iinde ok ey saklyd.Ecevit gibi doasnda acelecilik yatan bir insann hele or,tann solu gibi yeni ufiklar arayan, ortann soluyla Trkiye'nin olaanst bir deiim gstereceine inanan bir parti nderinin darbe olayna kar bir anyordu.Blent Ecevit'le 12 Mart darbesinden bir sre sonra -yaymlanmayan- uzun bir grme yaptm.u grmede parti ii sorunlardan balayp, 12 Mart'la ilgili bir dizi sorun zerinde durdukEcevit'in suskunluk dneminden sonraki eylemleri, ismetPaa gibi tarihsel bir kiinin, CHP nderliinden ayrlmasnaneden olacakt, ismet Paa doann yazgsna teslim olacak,arkadan gelen gen bir insann artk ekilmesini isteyen basklarndan, siyasal eylemlerindkurtulamayacakt.Bu nedenlerden tr, Ecevit gibi bir nderin 1 2 Mart darbesinden sonra, bir haftaya yakn sre susmas her evrede yadrganmt.Bu blmde grmeyi yaptmz srada iei burnundabir parti nderi olan Ecevit'in 1 2 Mart gn ile ilgili aklamalarn dncelerini, slerini okuyacak:.smz. Bu grmenin 12 Mart'n deerlendirilmesi ile ilgiliolan blmn daha sonra izleyeceksiniz.83..6ECEVIT 12 MART'! ANLATIYORBahelievlerde kaympederi Namk Zeki Aral'm konutununalt katnda, Blent Ecevit, evresin i alan gazetecilere gz gezdirdikten sonra, . . . Yunanistan'daki askeri darbeye benzeyen bu mdahale, aslnda hkmete kar yaplm.. . dedi.12 Mart darbesi zerinde ilk kez aktan konuuyordu.evresinde Turan Gne'le balayp Orhan Birgit'e deinuzanan. 'kurmaylar' vard. Ecevit, ok nemli bir noktadaok saydm Genel Bakanmla ters dm bulunuyorum.O'na ramen ve O'nunla kar karya gelerek, partiyi ynetemem. Onun iin Genel Sekreterlikn ekiliyorum . . . diyordu.Ecevit'le birlikte, CHP merkez ynetim kurulu yeleri de,grevlerinden ayrlmlard.Oysa, Ecevit'in istifasn aklad dakikalarda, Meclistt>toplanan CHP ortak grubunda, bata ismet Paa olmak zereherkes, Genel Sekreterin gelmesini bekliyordu. CHP'nin nnde karara balamas gereken nemli bir sorun vard; Erim hkmetini desteklemek, bu hkmete CHP'li ye verip vermemek.ismet Paa, Ecevit'in gecikmesi nedeniyle sinirliydi. Yannda CHP ortak grup szcs Ordu m illetvekili Orhan Vural vard. smet Paa, durmakszn Ecevit'in evine telefon edilmesini istiyor, Orhan Vural, Ecevit'i aryor, ne are ki, telefonyant vermiyordu.nk, Ecevit, basn toplantsna girerken telefon fiin:ekmiti.Paann evresindeki sava gre, bir gece nce smet Paayia Ecevit, bu konular grmler, ne are, Erim hkmetikonusunda fikir birliine varamamlard. smet Paa hkmete yardmc olma ilkesini ne sryordu. Ecevit ise, bylebir hkmete CHP'nin istenildii biimde yardmc olmamas-84n savunuyordu. Sonuta ismet Paa, konunun CHP gruplarnda tartlp oya bavurulmasna ya Ecevit kesin'beraberlik tamayan kararllkla smet Paann yanndan ayrld. Ertesi gn, herkes CHP g toplantsndan kacak karar beklerken, Ecevit'in istifas Millet Meclisi koridorlarnda plad.Srekli gelen aylarmz yudumladk. Ecevit, ok rahatgrnyordu. Her zamanki nezaketini gsteriyordu :Genel Sekreterlikten istifanza kadar ismet Paayla fikriadan ayn koutta mydnz? . . diye baladm sorulara.Koyu renk giysiler iindeydiEcevit, Sayn inn'nnGenel Bakanl srasnda diye balad, artk smet PaannCHP nderi olmadn anmsatan bir cmleyle, gerek Bakangerek Genel Sekreter olarak kendisinden byk yardm grdm, bunu her zaman kranla belirtem dedi.Szcklerin seimine zen gsteriyordu ve yle srdrd :Dnce plannda, ekonomik sosyal konularda -kendideerlendirmemi yapyorum tabii- sayn nn ile bir dnceayrlmz hibir zaman olmad. Benim fark etmediim ayrlklar olabilir tabii, ama benim fm ayrlklar olmamtr. Ancak, bazen kk ayrntlarda bazen de slupta ayrlklarmz oluda ok rahat tartrdk ve belli bir uzlama noktasna balamaya alrdk. Genellikle badk.Sayn nn, ilerici dncelere ok ak bir insandr. Obakmdan CHP'deki yeni dnce hareketini gelitirmekte sayn nn'nn byk katks olmutGene benim dnceme gre, 12 Mart'a doru slup ve pati ynetimi konusunda baz gr ayrma genel dnce plannda deil. nemli olan dnce farkllklarndan ok, partinin byk duu idi.Bana gre, ynetim anlaynda deiim gerekiyordu. Tabii, bunlar syleyen Ecevit'e, smet Paann kendisi hakknda, hele son zamanlarnda neledndn bilip bilmediini ya da kendisi iin evresine sylediklerini soramyordum.Konumuz, smet Paaya dayal szler deildi, Ecevit'in kendisiydi. 1 2 Mart akland gn, sanrm Adana yolundaydnz?85Adana yolunda idim, tam 1 00. kilometrede Kulu kavanda. Saat 1 3.00'te ajans dinledik orada. 12 Mart muhtrasn renince geriye dndk. Ertesi gn Adana'da ' toprakszlar kuracakt, ona katlmak zere gidiyordum Geriye dnp.doru sayn inn'nn evine gittim . inn'nn ilk deerlendirmesi nasld?Sayn nn genellikle ihtiyatl bir lider olarak her zamanyapt gibi olaylarn gelimesini beklemek ve ona gre bir deerlendirme yapmak, bir yol izmek dncesinde ve eiliminde grnyordu. Ben ilk anda bazbeslemeye balamtm. Fakat yle bir ortamda sayn nn gibi bir insann Genel Bakan oldude ilk szn, ilk davranlarn Genel Bakana, Sayn inn'ye dt kansndaydm. Onun ihatlaryla ortaya kncaya kadar bekledim, sustum . Bir haftaya yakn sren suskunluunu, Ecevit, bana byle anlatt.867iST1FANIN iERiGi . . . Ben, Trkiye'nin bir bunalm iinde, bir sknt iindeolduunu -phesiz- grmekle beraber, bu skntlara demokratik rejim kesintisiz devam eders milletin kendiliinden ok salkl biimde zm bulabilecei, tedavi yollar bulabileceikansndaydm .. dedi Ecevit.Ona, kayglarn sormutum. Ecevit, kendi asndan, ismet Paayla ters dmesinin nedenleria balamt:amzdan 1 00 yl ncesinin A vrupa'snda Trkiye'nin1 970 ylnda grdnden ok daha ileri, yaygn lde anarik olaylar olurdu. Galiba o lkelerde h i kimse de, anarik olaylarn iindenklmas iin Ordu'ya, 'gel' arsnda bulunmad dedim.Evet dedi Ecevit. imdi yanl hatrlamyorsam, geenyzylda Avrupa bu gibi olaylara aa yukar 30 yl kadar tahamml etmitir. Ve, o olaylar emokrasinin gelimesinden dn vermedii iindir ki, demokrasi yolunda devamda tereddde d iindir ki, Bat Avrupa'da demokrasi bugn oldu_u kadar kkleebilmitir. Ecevit, 1 2 Mart darbesine k ar knn ana kkenini syledikten sonra, artk yeni akl sylemeye balayabilirdi : . . . Ben, Trkiye' de yle 30 ylda filan deil, ok daha k.a srede milletin tepkisiyle bu olaylarn yatabileceine inanyordum. Kald ki, olaylarktaya varmasnda, benim ve partimizin grne gre, 1 2 Mart ncesi iktidarn tutumununbyk etkisi olmutu. 1 2 Mart araya girmeseydi Millet Meclisikendi hr iradesiyle hkmeti deitirmek zereydi. Siz de bunu gazeteci olarak bilirdiniz . . . Oysa ben, bu kanda deildim. Demirel hkmetini devirmek iin Mecliste pek ok siyasal girimler grlmt. AP'den kopan. siyasal yaamlarnda gzettiklerj konu Demirel'in87babakanlktan gitmesi olan DP ik CHP'nin ibirlii iinJeolduklarn biliyorduk. CHPDP ibirliiyle bamszlar da-iine alacak bir siyasal eylemden sz ediliyordu. Ne var ki, bu.ibirliiyle sonu almak olanakszd. Bu ibirliine 1965'ten beri AP iinde Demirel kartyapan Prof. Aydn Yaln'n ve kimi milletvekillerinin de katlma bata gelen olaylarndand. Bu savama deintnn'y CHP'nin banCian ayracak bir siyasal g, bir siyaset adam dnlmyordu bile.1 2 Mart 1 971, Ordu muhtrasnn radyolardan okunduugn, saat 1 5.00 sralarnda, ankaya'daki Pembe Kkn ikinci katndaki kitaplkta, kiii durumutartyorlard.smet Paa, Ecevit ve Turan Gne'i dinliyordu. Ordumuhtrasnn metnini alp hemen smet Paa'nn yanna koan Merkez Yrtme Kurulu yesi Orhan Birgit'ten ilk bilgileri alm, Demek, Demirel'in Komanlarla aras alddemekle yetinmiti.CHP Genel Sekreteri Blent Ecevit ise, 'Toprakszlar Ku-97rultay'nda bir konuma yapmak iin gitmekte olduu Adana'dan geri dnyordu.Ecevit'e gre, hemen Parti Meclisini toplantya armak,1 2 Mart darbesini grmek gerekirdi. Ecevit'in bu nerisinidinleyen smet Paa, Duruma ilk nce, biz bir 'tehis' koyalm, zerinde dnelim, sonra tnuuruz, bunun iin de 'biraz zamana' gereksinimimiz var diye yant vermiti.smet Paa Pembe Kkn kitaplnda kendi bana 'durum deerlendirmesi' yapt.O gn, basna geni bir aklama yapmad. Btn dikkatim demokratik rejimin normal ilemesir demekle yetindi.1 3 Mart gn CHP Merkez Ynetim Kurulunun yaymlad bildiri, smet Paann bir cmlelik dsine kouttu, partililere dikkatli davranmalar, ar davranlarda bulunmamalar nerildikten son dileimiz demokratik rejimin normal ilemesidir deniliyordu ..Ecevit'in yakn alma arkadalarndan kurulan MerkezYnetim Kurulunun bu bildirisinde CHP Genel Sekreterininparti nderiyle ters dtn gsteren bir belirti yoktu.smet Paann, 12 Mart darbesini nasl deerlendirdii gn sonra belirlendi. O gn, CHP ortak gruplarnn yapt toplantda sz alan ismet Paa, anlarn yeni kurulacak.hkmetlerin ksa sreli ya da uzun sreli ne gibi iler yapmalar gerektiini dnmeleri d.. Parlamentonun artk ilediinin dlenemeyeceini. . . sylyor ve mootraya ar bi-imde bindiriyordu : . . . Bir Meclise 'askeri kta' gibi unu yle, bunu byleyapacaksn demeye olanak yoktur. crann -yani hkmetinbuyruu altnda bulunan Komutanlarndir edecei ya da eletirecei lye gre, hkmetler kalacak veya kalmayacak,byle bir dzen demokratik dzen deildir ... Ordumuzun, Komutanlarmzn gznde, son bildie grdmz gibi mit verecek, teselli verecek esasl nokta.. . Demokratik rejim iinde devynetimini esas tutmalardr.. . Byle olunca... Durumu bir zm biimine gtrmek olanakl da sratle bir hkmet kurmaktr ... Bir gn sonra, smet Paaya gre, ok nemli bir 24 saatgeirmitik. Paaya gre darbeyi yapan Komutanlarn tutumuna bu nemli kmazdan erefle emendi.98Komutanlarn daha ileriye gitmelerini nlemek iin, tek yolvardr : Hzla bir hkmet kurmak!ismet Paa bu szleri CHP ortak gruplarnda sylemiti.17 Mart'ta nn, ankaya Kkne kt, yanna aldBlent Ecevit'te bir kar koyma_ sezilmiyordu.Ne var ki, olaanst dnemin Babakan olarak aklanan Nihat Erim'in greve atand gnt Paa - Ecevit savam yeni boyutlar alacakt.2 1 Mart 1 971 gn kurulacak hkmete kar CHP'nintaknaca davrann mzakere edilmesi iin ortak gruplartoplantya arldnda, smet Paa, ortalkta grnmeyenEcevit'i evinden telefonla aratt, sonradan telefonun fiten ekildiini rendi. Ve .. Ecevit de bu srada basna Genel Sekreterlikten ekildiini aklyordu.Ecevit'in ve Merkez Ynetim Kurulu yelerinin istifa ettiini rendii zaman -yannda bulunlarn sylediine gre- smet Paa ok sarsld.Eski Genel Sekreteri, Mdahalenin, deil partilerst,hizipler st bile olmadn sylyor, darbenin 'kendisinekar' olduunda direniyor, daha dorusu, bu mdahaleninortann solu anlayna kar yapldn bildiriyordu.smet Paa, o gn bir deme verdi : ... Bu gelimelerin sayn Ecevit'in syledii gibi bizimortann solu politikasna kar bir darbe mahiyetinde olmas,abartlm bir grtr. Ortann solu politikas benim tarafmdan akland zaman Blent Emamt ... diyordu.Artk, smet Paa ile Ecevit arasndaki savam balam-t.ismet Paa davrannn gerekesini anlatarak Ecevit'ingiriimini knyordu. ... Biz ne istiyoruz? diye soruyordu. . Gei dnemini tamamlayacak bir hkmet mi, yoksa aske.ri mdahalenin uzamasn m? ... Blent Ecevit ve arkadalar'Hkmet kurulur ya da kurulmaz, bu bizi ilgilendirmez' diyorlar. Ben bu fikre katlmadm. Biz, bu hkmetin bir an nce kurulmasn istiyoruz ...99smet Paa, 3 Nisan'da, Ecevit'i daha ileri lde eletirecek, Ecevit'in btn kar koymam'in kiiliinedir. 'Erim babakan olmasn da lke ne olursa olsun' demitir, diyecekti.smet Paa, olaylar ve kiilerle ilgili saptamalaryla n ka-zanmt. Ne var ki, Ecevit'in bu kyla balayan yeni dnome yanlgya giriyordu. Paayar bunalm geiriyordu. Bu bunalm Ecevit'in duyarl olan doasnn bir'zaafyd'. Elbet, bu bunalm geecek ve parti iin beliren busorun kapanacakt. Nitekim, Ecevit'in yerine atanan Genel Sekreter eref Bakk'a rgte yaca genelgede parti ii bunalmn bitmi olduunu bildirmesini tlemiti.Oysa, bunalm balamt, Ecevit'in istedii baka bir eydi : CHP'nin patronluu! ..3 Nisan'daki ortak grup toplants bunalm bir kez dahaortaya koydu.Erim hkmetine gvenoyu verilip verilmeyeceinin tartld bu toplantda, smet Paann altnda Ecevit, hkm etin 'kapitalist gleri', egemen evreleri, NATO'yu, Ortak Pazar, sye snfn doyurmakiin kurulduunu, bu eleri hkmet programnn kantladn sylyor, gvenoyu verilmemesini savunuyordu.Ecevit, smet Paann alk olmad savam yntemleriuyguluyordu. Grupta konumasna balarken arkadalar, Meclis koridorunda bu konumann metni basl olarak gazetecilere datmaktayd. Bu davranlar rendii zaman smet Paa, kuliceviti tannan milletvekillerini yanna ard, kendisinden hi beklenmeyen ve duyulmayan de ar szler syledi.Sonra, grupta sz ald, Ecevit'e Senin bana yaptklarnFeyziolu yapmad diye haykrd!smet Paa savam brakp gidecek insanlardan deildi.O gn grupta Ecevit'in davranndaki mant rtmeye alan konumasnda, nsaf ile dnun nesine kar klyor. Cumhurbakan ilk gn bamsz birinin babakan olacan syleda gelince kar kma balyor diyordu.100ismet Paann sylediklerine gre, min ne olduunu Ankara kongresindeyapt konumada aklyordu : . . Merkez Ynetim Kurulu, Ecevit'in isteine gre kong.releri ynetir, bu ynetimin ad 'halk ynetimleridir'. Demokratik rejime fiilen kar olan ar sadan ve ar soldan btn ynetimlerin ad da 'Halk ynetimleridir'. Halk ynetimi bir 'klik', kendi isteklerini ve egemenliini kurar . ... . . Ortann solu hibir biimde CHP'nin Alt Ok'u dnda, onlarn etkisini deitiren birminde yorumlanamaz.Yeni bir fikir olarak uygulanamaz. CHP sosyalist bir parti deildir. Sosyalist partilerin temel ilkesi milliyeti olmamasdr,uluslararas olmasdr. Bizim iin milliyetilik esastr .. smet Paa sosyalist derken komnist ilkelere sarlan partilere deiniyordu.Ama, 1972'den nceki yllarda CHP'nin hangi solun iinde olduu konusu kamuoyunda o denli ar biimde tartlmt ki . . Ayrca, o yllarda Trkiye'de, kamuoyunda bir kav.ram kargaasrnndan geilmiyordu.108Ecevit'in solun neresinde olduundan ok, gen, dinamik,haka yaamay vaat eden yeni bir siyaset adam olarak solun her evresinden -u ya da bu nlerle, hesaplarladesteklendii o denli akt ki...smet Paann kimi aklamalar -doru olsa bile- kamuoyundaki kimi isteklerden doan grlta eriyip gidiyordu.O kadar ki, Ecevit'e bal Genlik ve Kadn KollarnnAnkara Kongresinde yaratlan grlt, kongre seimlerini Ecevit' e kazandrma abalar arast Paann o ksk, kaln, genizden gelen sesi istedii lde etki yapmyordu.Fakat, smet Paa yallna, bedensel gszlne karn, eline ald savam ba)"1"an brakmyordu. O yatakiinsann, doann btn ilkelerine kar karak verdii bu savam yrekten alklamamak olnlar dorultusunda, Ecevit'e bal olanlara kardvyordu. . . . Parti Meclisinde Ecevit tam bir ounluktadr. stifaetmi olmasna karn, partiyi fiilen ynetmekten vazgememitir. Kongreleri kendi militanlaa ynetiyor, ynettiriyor.Bu ynetimlerin ad da Ecevit'e gre 'halk ynetimleridir'. Demokratik rejim aleyhindeki ynetimlerin bavurduklar yntemlerdir bunlar ... Ecevit'ten, 'bu lkeye zarar' gelecektir. Size bildiklerimi syledim, szlerim anlayabildiiniz kadar aktr.Yarn teypleri dinleyin ve benim beyanatm halka ve kamuoyuna duyurun . . . smet Paann bu szleri her gazetenin ltlerine, eilimlerine gre kamuoyuna yansyordu.smet Paa, kiiliinin verdii gle Ecevit'i yeneceinisanyordu.Oysa, kprlerin altndan ok sular akmt!smet Paalna karn doaya egemen olmas artk olanakszd.10912YENLMEYEN NSANIN YTismet Paa, verdii savam eline geen her olana kullanarak kamuoyuna, zellikle CHP rgrdu.Abdi peki ile yapt syleide, artk Ecevit'in uyguladna inand tm yntemleri sergKongreler usulnde cereyan etmiyor. izleyicilerden, dolaanlardan, genlerden gelen trl basklarla, tertiplerle kongreler yaplyor. Bu genler seilerek partiye alnan militanlard Bu konudaki yargm kesindir, bunlar iitiyor ve gryorum. Partiyi yetkili organlar deil, Ecevit, ahbapa bir arkada grubunun okluuyla ynetiyor. Ortann solunu ben kardm, anc bilmediim mahiyette ayr bir parti ilkesi halinde kullanlyor. Ne eit basklar yaplyo alacaeyler deil. Dev - Gen rgt kapatld. Ne marifet yapacaklar belli deildi. Harl harldetmeye alyorlar.Ve il bakanlar onlar militan olarak kullanyor. Bunl-ar, yksek okullarda serbest seimleri yaptrmayan silahl rencilerdir .. ... . Kim gbekidir?. . Genel Bakanlar balarnn zerindedir, henz idare edebiliyorlar. Bakanlarnn vaktinin dolduuna karar verilirse, Onu da atacaklar, kim bilir ne kulp takacaklar... Her istidat var... Bamza ne gelecei- .ni ne bileyim ben. Herhalde bamza gelecekleri engellemekiin sonuna dein alacam . . .. . . Ecevit doruyu sylemiyor, samimiyetsizdir. 'Genel Bakan bamzdadr, onunla ihtilafoktur' diyorlar. Ben bar bar baryorum. 'Anlamazlk benimledir, beraber deilim'.Onlar diyodar ki 'hayr, beraberiz, siz bakmayn Onun szne.'Bylesine rastlamadm. Tam anlamazlk iinde bulunur benimle 'hayr, onunla hi anlamazl diye direnir. Byl esine rastgelmedim . . .11.0... Kurultay'da bir sonuca varacaz, onlar 'hakszdr' diyecekler, ortann solunu anlatacaklar, 'gbekilerin eline geti, diyecekler, parti bakann kandryorlar' diyecekler .... . .'Ona yanl bilgi veriyorlar, iitmiyor, yanl yazyor,ya ilerledi, bunad, mr belli deil, diyecekler ... Bu cmlelerle iini dken smet Paa, siyasal ve doalyaamnn sanki faln aarak szlerini tamamlyordu : . . . Bir gn bakacaklar gerekten lm. Ne Genel Bakan kalm, ne anlamazlk kalm. Ar ben grevi yapm olacam . . . Dedii gibi oldu.Newyork'taydk. Ecevit, Babakand. Waington'daki NATO toplantsna katlm, onu izliyorduk.Abdi ipeki ile Newyork'taki Trkevi>mde verilen biryemee katldk.Saatler geti, bir ara yanyana geldik peki'yle. Hafifmin zn bu adlar oluturuyordu.stanbul'a gitmek zere Esenboa Havaalanna gittim.125D hatlar blmnde ksa boylu, gr siyah sal, gzlkl, iman birisi kaygyla dolap d, kaygl grnen bu insan, Demirel'in Devlet Planlama Tekilatnn bana getirdii Mhendil'd.Erim hkmeti i bandayd. Turgut zal, DPT'den ayrlmt ya da ayrmlard.zal, Demirel tarafndan DPT'nin bana getirildii zaman, her evrede eletirilmiti. Bu eller, zal'n o srada Trkiye'de yeni yeni yeermeye balayan dinsel politik akmlarn iindrli bir yeri olmasndan kaynaklanyordu.Necmettin Erbakan'n Odalar Birlii Genel Sekreterliiyapt srada, -bugn hangi resmi devlet dairesinde yaplmad sorulan- mescit yaptrmasytartmalardan sonra, zal'la birlikte dinsel politikac tipler ortaya kmaya balamt.Dorusu, zal' biz de Hrriyet'te eletiriyorduk. lkeasndan sakncal olabilecek bir eilimin gelimesine yardmc olanlar sergiliyorduk. Demr gn bana, Srekli eletiriyorsunuz, gidiniz, bir kez zal'la konuunuz dedi.Rahmetli Emin Karaku'la birlikte gittik. Kzlay'da birbinada alyordu. Sessiz, terbiyeli bir izlenim veren zal,devlet yatrmlar zerinde bize uzun aklamalar yapt. Hepsi tutarlyd, zal bilgili insaAma, basnda ad nalncrnya kmt. Her le zeri abdest almak iin tuvalete nalnla git brokratlar byle niteleniyordu.Sonra, bir gn gazeteciyi Karadeniz Demir elik fabrikalarn gezmeye davet ettiler. Kemal Aydar, zzet Sedes ve ben, gittik Karadeniz Erelisi'ne, fabrikay gezdik uzun uzun,sonra tesislerin plajnda denize girdik. Ben, Ankara'daki grmemizden nce zal' ilk kez plajd> demi. Sonra bakm ki, aratrma Reverdin'in Trkiye'de bomba etkpan demecinden kaynaklanyor :Demeci alrken yanndaydm, ayrca evirmenliini deben yaptm. Reverdin, olduu gibi syledi bunlar diye kestirip atm.nk o srada, 1 2 Mart darbesinin demokrasiye bir araverdiini deil, bu darbenin Trk demokrasisini glendirmek iin yapldn savunmak, bOldum bittim gerek giyside, gerekse gazetecilikte modalar pek zenle izleyemediim iin -sanrm- Babfili'mizde, ulusal basnmzn odakland bizim yokua, elbette, o yokuunsiyasetilerle ok iyi ilikiler iinde olan kimi kiilerine ters dmtm.Arada srada, acaba neden 'kimi kiilere' kendimi sevdiremiyorum diye sorup dururum.Tuhaf ?ir soru!Oliver Reverdin, Trk parlamentosu adna Konsey'de grev yapan Nihat Erim'i de yakndan tanyordu. Demeten sonra, Eer Babakan grrseniz, ltfen Avrupa Konseyi'neTrkeden baka dil bilen milletvekillerini setirip gndermesini syler misiniz? .. demiReverdin, Trkiye'deki partilerin bnyelerinde dil bilen,ok yetenekli insanlar olduunu biliyordu. Feyziolu'ndan, Krca'dan, Erim'den vgyle sz erek bu ricasna rnekler veriyordu.Konsey'e giden ou milletvekillerinin Strasbourg'daki eski Avrupa Konseyi binasnn kk kvesinde sabahtan akama dein oturduklarn bizim kadar Reverdin de biliyordu.Bir ara -sanrm imdi de- Avrupa Konseyi'ne gnderilmek,Trkiye'deki siyasetilere bir sus pay idi. Hatta parti grup-136larndaki ekimelerle inatlamalarla da gereken milletvekilinin>> Konsey'e gnderilmesi engellenirdi. CHP grubunda Nihat Erim'e ortann solu ekibi tarafndan duyulan kzgnlk, Kony'e ye seilmemesine, yerine dil bilmeyen bir baka milletvekilinin gitmesine yol amt.Bunlar bildiim iin, Reverdin'e olur, sylerim dedim.Babakan Erim'e daha nemli grdm kimi konularnyan sra, Reverdin'in ricasn ilettim.Erim, Babakanla geldikten sonra, bir iki d gezi yapt.AmerikaBirleik Devletleri'ni ziyaret etti, Paris'e gitti.Babakann, Amerika Birleik Devletleri'ni resmen ziyareti, Bakan Nixon'un kim> lsne vkiye'deki haha ekiminin yasaklanmas isteklerine Erim hkmetinin boyun emesinden sonraya rastlar. Paris'e niin gitmiti, pek anmsamyorum, ama Galatasaray'da okumu, Fransz klte yorulmu Erim iin herhalde bu gezinin kiisel anlam olabilirdi.Fransa'ya gider ve yurda dnerken ua Zrih'e urad. Yannda resmi memurlar, ayrca Abdi Necati Zincirkran gibi nl gazeteciler vard.12 Mart'tan sonra, ksa sre ayrldm ocaa, Hrriyet'ednerken, darbeden sonra yazdm yazlarda olduka yaramazlk etmitim. Gazetenin i bnygalanmalar bu yaramazlklara eklenince Hrriyet'in Orta Avrupa muhabirliine getirildim.Gazetede benim d muhabirlie atanmam sz konusu olurken, hangi lkeye gnderileceime ilibirtakm grmeler olmu. Bana sordular, Nereye gitmek istersin? diye. NATO ve AET merkezlerinin bulunduu Brksel'i yelediimi syledim.Patronlar patronu Erol Simavi bu isteimi duyunca, diyorduDeokratik rejimin iyice kargaaya girdii bir ortamda birde bu tr savamlar srp gidiyordu.Eve girdim.Eim Esin, Seni Muhsin Batur arad dedi. Telefon nu-marasn uzatt.evirdim, bir sre ald telefon.Batur Paann bildik sesi karmdayd.Bu dizinin 5. cildini okumutu. Yazdklarm beni ilgilendirirdi. Buna bir diyecei yoktu, ama 'bir 'konuda' zlmt.5. ciltte Muhsin Batur'la ilgili geni blmler yer almt. Korgenerallii srasnda Hava Keri Komutan olan rfan Tansel'le ilgili yazd bir dileke>min yaymlanmasnazlmt. Zaman gemiti. O sralarda Tansel'le ilgili yarglar, daha olgunlap yalandka gre, 169yllar nce Tansel Paa ile Batur Paann savunduklar konular, giderek yumuuyor. bugnlereince, insan belki yzde 50 ben, yzde 50 Tansel Paa haklyd diyebiliyordu.Tansel'le karlayorlar, oturup konuuyorlard.zerinden en az on be yl getikten sonra gemiin karanlnda kalm, dosyalarda kilitlenatc belgelerin gn na kmasyla imdi srdrlen dostluklarn yeniden zedelenmesi olduymutu.Cesaretinizi leceim Cneyt Bey dedi Batur Paa.Bizim 1 2 Mart muhtrasna 'Darbe' diyorsunuz, biz 'mdahale' demitik, peki kabul. 12 Eyll'e ne diyeceksiniz?Ad belli dedim soruyu yantlayarak : 1 2 Eyll harekatHa>> dedi Batur. Demek o denli basit. . . 12 Eyll harekat! . . Elimde olmayan nedenlerle Grler Paann, Batur'dannce Kuvvet Komutanlna atandn yazmam, kendisi albay iken Grler'in binba olduunu iler yapt. 6. ciltte dzelteceimi syledim.Batur, Sylediklerimi hi yadsmam, olan bir olay redetmem dedi.Bir iki adan yaklaarak, 5. ciltte deindiim kimi olaylarla ilgili bilgi verdi.zellikle 12 Mart dneminin srd gnlerde Batur'un, kimi isteklerinden kaynakland sylenen Batur - Grler arasndaki htilafa dnk i0 srada yazld, izildi dedi Batur. Gerekten darbenin srd gnlerde Batur'un babakabasna yansmt.Yazld, izildi, ama ortaya yaylan babakanlm konusunu Faruk Grler Paayla ne konutuarlk ettik. O zaman basnn bu yaktrmasna 'yoktur' diye birey sylemedim. Nasl olur ki, ben askerken Faruk Paa cumhurbakan olacak da, ben babakanlacam. Meclis ak, partiler var. Havsalann kabul edemeyecei bir ey. Ya daFaruk Paa cumhurbakan seildikten sonra, 'baka bir as-170keri rejim' gelecekteee . . O zaman dnlecek bir konu.Olur olmaz. Hi byle bir durum yok diyordu Muhsin Batur. Paam sizden hi ses kmaynca, kabul edilmez mi babakanlk isteminizin?kmad tabii. Asl astar yok diye. Niye ksn yani?Byle nemli konuda ses karmalyd oysa.Ama, Batur Paa, Yavuz Bey meselesi ayr bir konu dedi.lgin bir aklamaya girdi : ... Ama bizim kabullenmediimiz bir konu bu. 'isteseydik Yavuz Bey de olurduk, Selim Bey de olurduk.' Onu istemedik. Onlar 'emekli' ettik. O ayr bir konu. Faruk Paayla byle bir konu ve pazarlk, ne onun ne de benim aklmdan geti dedi.5. ciltte ayrntlaryla yazlan bu konular zerinde ksabir anmsatma yapalm : 1 2 Mart darbesinden nce Genelkurmay' da, Hava ve Deniz Kuvvetlerinde komuta dzeyinin su balarnda grevli olan kimi general ve albaylar, Grler veBatur Paalarn mdahale ile ilgili btn toplantlarna giriyorlard. En azndan iki komuerinden haberliydiler.Ne var ki, 12 Mart'tan sonra, Kuvvet Komutanlndakimi 'nemli grevlerdeki generallerle albaylar emekli edildi.lerinde -Tmgeneral Celil Grkan gibi- deerli kiiler vard. Ben, 1 974'lerde 12 Mart'n arkasndaki gereive kiileri aratrrken, Grkan Paa ile dorudan konutum.'Grkan Paa, 1 2 Mart darbesine ve daha nce olupbitenler zerine hibir aklama yapmad.melerime karn, sustu.Yllar geti, hala bu suskunluunu srdryor. 12 Martolaynn ieriinde yatan kimi olumalar, kiilerin o gnlerdeyklendikleri ilevler zerinde hi konumuyor.1 974'te yaymlanan 1 2 Mart darbesiyle ilgili yaz dizimde Yavuz Beyle Selim Beyin bu mdahalenin iindeki konumlarn aratrmaya altm. Darbe hazrlklarnda Batur'un 'Yavuz Bey', Grler'in 'Selim Bey' diye kotlanarak anld.n anlattm.Bu yaz dizisi byk grlt kopard.171Aslnda aradm uydu : 1 2 Mart'tan sonra emekliye gnderilenlerin eylemlerinden Komutanlarn habersiz olmalar olanakszd. Komutanlar, kendilerine 'Yavuz Bey' ve 'Selim Bey'diyenlerin eylemlerine karysalar, 1 2 Mart'tan sonra giritikleri temizleme ilemlerini, hangi nedenlerle darbeden nce gerekletirmemilerdi? . .Ocak 1 985'te, Faruk Grler'in cumhurbakanlna soyunmasndan nce babakanlnn sz konBatur Paa.Ve ... Grler Paa Cumhurbakan seilecek 'yeni bir askeri rejim gelecek de ... diyerek varsaymn havsalaya smayaca!n vurguluyordu. iki komutana Yavuz Beyle Selim Bey diycileri ite bu nedenle emekliye ayrdklarn sylyordu.Eer yukardan onaylayc bir iaret grmeseler, komutanlklarda nemli grevlerde bulunan eral ve albaylar cumhurbakanlna Grler'i, babakanla Batur'u neden sesinlerdi? Eer, ieriini baka biimde saptamolsalard, eer darbenin komuta dzeyinin dnda yaplmasna yanl olsalard, eer komutanldan habersiz olsalard, sz edilen nemli grevlere Grler ve Batur'unyerine baka adlar koyarlard.Hava Kuvvetlerinde 9 Mart 197 1 gn yaplan ayl pastal toplantda neler konuulmutu?.ebildiklerimizi yazmtk, fakat bir yn soru hala askdayd.1 985 Ocak aynda bana, Mademki Trkiye'de basn zgrl var, yleyse ben de yazaym diykkrttm.Tarihsel bir grev yapard. Yalnz anlarn yaknda yaymlayaca anlalan Batur Paann, tda sylenenleri, kiilerin durumlarn, eilimleriyle dncelerinitmyle yanstmas kouluyla. Herkes gelecek kuaklara Trkiye'de olupbitenleri bildii lstmazsa, tarih nasl yazlacak, gen kuaklar bu olaylardan nasl ibret dersi karacaklardBir yazarn ortaya koyduu gereklere saygyla baktnsyleyen Batur'un -bu cildin cumhurbakan seimi blmn-172de grlecei gibi- Grler Paayla olan anlamazlnn ierii neydi?Babakan olmay istememiti, peki ama, Grler'le bir yerde yazglar niye ayrlmt?Ocak 1 985'te Batur'a bu ikilemi sordum, bildiklerime,cumhurbakan seimi blmnde yazdklarma kout bir yant verdi, Grler Paaya daha balamesinin olanaksz olduunu syledim dedi.Faruk Paann eline bir liste verilmiti. Listede ad bulunanlarn drtte biri listeyi imzam, drtte imzalamam. 'Nasl inanyorsun buna' dedim. Turgut Sunalp ile birlikte houn olmayacak eyi benimsedi diyordu.Yllar ncesi duygularn son grmemizde dile getiriyordu : . . . Olmayacak bir konuda, benim arkadam olmasnakarn, onun Genelkurmay Bakan olmasnda- benim rolmolduu falan filan... baka. Ben, hep onun yoluna kendimirisk mi edeceim yani? Olmayacak bir ey iin . . . Bu aklama belleklerdeki teki anlar canlandryordu :Grler'den nce GenelkurmayBakan olan MemduhTama'n 1972 Austosunda emekliye ayrlmasnn altndaneler yattn, hatta MIT Mstear Fuat Dou'nun uzaklatrl nedenlerini. . . insan yenMemduh Tama ile Fuat Dou, Cumhurbakan Sunay'n sa ve sol kollarydlar.Tama'n grev sresi uzatlabilir, Dou'nun uzaklatrlmas durdurulabilirdi. Bunlar yaplmad.Neden yaplmad? . . .B u soru hep geerli kalacakt. Cumhurbakanl sresinin uzatlmasna karlk Sunay'n, Genelkurmay Bakanln kabul etmesi kouluyla. nanlr kaynaklar bu bilgileri veriyordu,atur aklamazsa- geerliliinikoruyacakt.Anlarn yazacan syleyen, ancak telefon grmemizde bana, . . . Grler Paann Genelnde 'rol' olduunu .. ifade eden Muhsin Batur Paann bu olaylarn ayrntlarn da aklrdu. Batur, . . . Faruk Paann ad kamuoyuna verilmeden nce, arkadanbelli ki Faruk Paann ad gelecek ve 'mdahaleli cumhurbakan' seilecek. . . diyordu.173Batur, . . .llk gnden kar ktm, olmazd nk ... dedi.Mdahaleli seim yaand Trkiye' de.Batur, Benim ilk muhtram kitabnza koymusunuz, peki, ikinci muhtray neden koymadnz?du.Tm elimde yok, verin 6. ciltte yaymlayaym dedim.Yooooo! dedi Batur, Brak da onu da ben, kendi ki-tabma koyaym. Batur'un anlar, b u kitaptan nce yaymlanabilir.Ama, bir gazeteci olarak bir bor altna girmitim.Batur'un anlarnda yer alacan syledii nl ikinci muhtrasn bu kitap dizisi iinde vrdu.Batur'un ikinci muhtrasn buldum.te muhtra!Ankar'i15 / / 197 OORGENERAL.H&vi Ku\vttlni KomutanSayn Orgeneral Medun TACMAGenelkurmay BakanAnkara ,M illi Gvenlik..Kurulu _ yesi s fatyle Sayn Cumnurba ka nna .ya z p gonderdiCim rapor sureti ekl idlr .Arz ederim.1743METN AIKLANMAYAN 'KNC MUHTIRA'12 Mart darbesinden 4 ay nce,21 Kasm 1970'te Hava Kuvvetleri Komutan OrgeneralMuhsin Batur, Cumhurbakan Cevdet Sunay'a -'ikinci muhtra' diye adlandrlan- bir rapor erdi.ki gn sonra, 23 Kasm 1970'te raporum> bir kopyasn---Tama'n istemesi zerine- Genelkurmay Bakanna sundu.ANKARA, 2 1 KASIM 1 970Sayn Cumhurbakanm,1 . Milli Gvenlik Kurulu yesi sfat ile 25 Ocak 1970tarihinde gr ve endielerimi aklamtm. Aradan geen 10ay zarfnda Trkiye'mizin durumu her gn biraz daha ktlemitir.2. Hali hazr durum hakkndaki grlerimi belirtir ikinci raporu zat- alinize sunarken it zntlerimi, fakat ayn zamanda grevimin icabn yerine getirmenin vicdani rahatln du3. Raporu incelemek zahmetini mteakip arzu buyuru-!ursa :a. ahsen grmei,b. Raporun, Bakanlmzdatoplanacak KomutaKonseyinde, veyac. Raporun, Milli Gvenlik Kurulunun btn veya tarafnzdan kararlatrlacak blm ierira varlmas hususlarn arz ve teklif ederim.SayglarmlaMuhsin BATURHava OrgeneralMilli Gvenlik Kurulu yesiHava Kuvvetleri Komutan175D A I T I MGerei :Bilgi :CumhurbakanlGnkur Bk.Yksek KatnaK.K.K.Dz.K.K.EK :Rapor (7 Sahife)1. TRK1YE'N1N ZET OLARAK HAL HAZIRNEML PROBLEMLERNN TASVR : . eitli fikir ve menfaat gruplarnn, belirmi gayeleretrafnda; idame, gelime ve sorumsuzca atmalar.2. atmalarn ou hallerde birbirleri ile ve devlet kuvvetleri ile silahl hale gelmesi.3. Anayasa d saylan Komnizm ve teokratik faaliyetlerin rahatlk ve ftursuzluk iinde y.4. Irklk, blclk, blgecilik faaliyetlerinin hzla artmas.5. Kamplara blnm ve blndrlm talebe ve iihareketlerinin artmas, bilhassa talebe hareketlerinin talebelikle ilgili olmayan sahalara kaymas.6. Anayasa anlay ve tatbikat zerinde hatal tartma-lar.7. 27 Mays ve Silahl Kuvvetler zerinde, resmi sfatlkiilerin, resmi sfatl ve kiisel davranlar arasndaki gayrsamimi tutumlar.8. Bozuk ve hi de milli iradeyi temsil etmeyen bir seimsistemi zerinde israr edilmesi.9. Seilmek; semenin genel vekaletini almaktr, seildikten sonra ne istersek yapabiliriz. gibi yanl bir demokrasi ve parlamento anlaynn belirmesi.10. Hkmet ve Parlamentonun gn getike kuvvet veitibarn yitirmesi.1 1 . lemeyen ve ou hallerde milli menfaatleri anlamazgrnr bir adli mekanizma.17612 ou hallerde vazifesinin yalnz hkmet karsnda ol-mak olduuna inanan anayasa messeseleri.13. Yanl anlalan bir zerklik messesesi.14. Ekonomik durumun gittike bozulmas.15. Mtemadi d borlanmalar dolaysiyle ekonomik bamszlktan gittike uzaklamak.1 6. Devalasyon sadmesi gemeden beliren enflasyon tehlikesi.17. Mevcut dzen ve kazan menfaatleri zerinde her trl deiikliin aleyhinde, karlksredi, ok kazan, az vergi parolas ile hareket eden bir zel sektr.1 8. zel sektr ve siyasi tesir altnda alan bir DevletPlanlama tekilat.19. Bu dzeni deitirmek iin var olan da ykma abasna, bilerek veya bilmeyerek katlake artmas.20. Devlet, Hkumet, Silahl Kuvvetler erkan zerindeseviyesiz eletiri yapan, komnizmi ve irtica destekleyen, bazlarnn hangi srm ve kazanaliyetlerini devam ettirdii mehul bir matbuat dzeni.21. Endiesi gittike artan bir kamu oyu.22. Bu menfi gelimeler dolaysiyle huzursuzluu artan,muhtemelen idareyi devir alma plan ve hazrlklarna girienbir Silahl Kuvvetler.il. BU GNE NASIL GELD1K?ok eskilere dnmeden kymetlendirmenin balang tarihini 29 Ekim 1923 yani Cumhuriyetin ilan olarak tesbiti daha uygun gryorum.1. Atatrk; Milli eemenlik esasndan ziyade bu esasamilleti hazrlayp yetitirici bir sistem iinde Trkiye iin lzumlu reformist hareketlere ritiinde, ilk muhalifler olarak karsnda en yakn arkadalarn buldu.Eski rejime ve hilaf ete ballklar daha fazla olan ve reformist hareketlerden ziyade zamanla Trkiye'yi gelitirmeyi n gren ve haddi zatnda TUTUCU diye vasflandrlabilecekolan bu gurup 1 7 Kasm 1924'de kurduklar yeni partiye Terakkiperver Cumhuriyet Frkas adn verdiler. Partiye derhal ilk ksknler ve padiah, hilafet taraftarlar ile yeni d-177zenin menfaatleri icab karsnda olanlar katld, buna ilaveolarak blclkle ve rklkla ilgili Krt isyan patlak verdi. Bunun sonucu 3 Haziran 192ti kapatld. Cumhuriyetin ilann mteakip ok partili olma tecrbesinin zet kymetlendirmcu olarak, memleketin hemen iki kampaayrldn ve yeni kampa katlanlarn DEVRtM ALEYHTARI olduklarn grrz.2. Tek parti hkumetlerinde kontrol ve denetlemeninaz olduu ve ikayetlerin artmas zerine Atatrk ikinci defaok partili hayata geme tecrbesine giriti. Yeni partiyi kurmaa da ok liberal ve modem anlayl bir arkadan seti-Fethi OKYAR-. Yeni parti Austos 1930'da kuruldu. Aynen bir evvelkinde olduu gibi Fethi Okyar hi istememesine ramen, memleket derhal iki kampa blnd ve kendi kampn DEVRLEYHTARLARI doldurdu. Parti ay yaadktan sonra 17 Kasm 1 930'da kapand.3. Atatrk'n lmne ve bunu takiben kinci DnyaHarbi sonuna kadar olan safhada memleket tek parti ile idare olundu. Tek parti devrinde Halk Partisi hi bir zaman halkla ilikisi olan bir parti hviyetini alamad. Valilerin parti bakan olduklar bu devrede Devlet - Hkumet - Parti fonksiyonlar ayrlmaz hale geldi. Memleket ii zorlamalar, bat dnyasna uyma temaylleri sonucu ok partili haya geildi.Kurulma sras daha sonra olmakla beraber (Aralk 1945) Demokrat Parti, ana muhalefeti temsil eder duruma hemen geldi.Yapl biraz pheli grlen 1946 seimlerinde de 40 milletvekili ile meclise girdi. DP kurnn son 26 seneyi sevap ve gnah ile beraberce paylam ayn ekipten ayrlanlardanoluu, mteakip yllarda hislerin rol oynad yanl tutumlarzerinde memleket hesabna bir talihsizlik olmutur.4. Millet Partisi, Trkiye Kalknma Partisi gibi yan partiler olmasna ramen memleket bilhassa 1950'den sonra gene iki kampa blnmtr. Her iki ana parti de devrim ve dinzerinde tavizler vermilerdir. Devre on sene srm, ekonomik dzen bozukluu ve anayasa ihlleri sonunda 27 Mays ihtilali ile son bulmutur. 5. 1961 seimleri ile grnte, hakikaten ok partili demokratik rejime dnlm fakat sun'ar olarak grlen dier partiler abucak tasfiye olmulardr. Her halde prensiplere, ibirli, fedakarla, demokratik rejim tarafls g-178zkmemize ramen fikri serbestiyeti ve mnakaaya, ahsi ihtiraslara fazla dkn bir nesle p olmann sonucu nce Halk Partisi, sonra da zahiren en kuvvetli grnd anda AdaletPartisi ikiye blnmtr.III. tLK RAPORUN (Yani 1 . Batur muhtrasnn)VER1L11NDEN (25 OCAK 1970) BU GNEKADAR CEREYAN EDEN BALICA NEMLOLAYLAR. Btenin reddi : Yksek malumlardr ki, bte reddi ile hkumet drmek dnyada pek az ir hareket tarzdr. Bilhassa iktidar partisi mensuplarnn bir ksmnn oylar ile bu ilemmas parlamenter rejimlerde ilk defa olmaktadr. Trkiye'nin bu hareketle bir sene dahamedeni dnyadan geri kalacan idrak edemeyecek kalitedemillet vekilleri, bu hareketi yapacaklarn millete ifade ediprey alarak m bu meclise gelmilerdi?2. Parlamento ii faaliyetler : Millet Vekili al - verilerive bu al - veriler esnasndaki irkin sylentiler, meclisin itibarna bir darbe daha indiitir.3. Haziran 1970 stanbul olaylan : Sebepleri hakl veyahaksz, kuvvetleri yanl kymetlendirme sonucu, kmsenentekilatlarn bir anda ve askeri bir harekat andran ekilde50.000 kiilik bir kuvvetle cana, mala ve Silahl Kuvvetleresaldrlabileceini gsterir ilk byk olaydr. Bunu baarszolarak vasflandrabileceimiz bir sk ynetim devresi takibetmitir.4. Vergi Kanunlan : Reformist yeni vergi kanunlar kabuledilmi fakat basklar karsnda gerilemeler balamtr.5. Devalasyon : ayial bir devalasyon yaplm, yantedbirlerin eksiklii yznden fiyatlar % 10; % 1 5 artnok stne frlamaa balamtr. Bte reddi, devalasyon,gelir tahminlerin tahakkuk . etmemesi, personel kanunu tatbikatma geilmesi faktrlerinin menfi ynde bir araya gelmesi enflasyon tehlikesini grnr hale getirmitir.6. T.B.M.M. almalan : 1 Kasm'da alan Meclis ve Senatomuzun alma tarz ise tam manasrartcdr.179IV. HALt HAZIR DURUMUN BALICA SEBEPLERi:. Anayasa : 1960 ncesi ekilen skntlarn tekerrr etmemesi genel amac ile hazrlanm eak.siyoner bir vasf tamaktadr. Maalesef. belki ok daha ileri ve medenibnyeye uyabilecek bu anayasa yanl anlamalar, anayasacaemredilen baz hususlarn tatbikine dokuz senedir geilmemioluu, parlamenterlerin ounca esasen iten benimsenmemioluu, cemiyetimizin seviyesi stnde hrriyetler getirmi oluu gibi sebeplerle Trkiye'nin bu hale gelmesinin unsurlarndanbiridir. Ancak Anayasann bnyemize uymazlklan hakkndakigrlerin ok eitli olmas ve en nemlisi 27 Mays dmanl hissi altnda deitirilmekkiye'nin hi bir meselesini halle yaramayacak siyasi af ve dorudan doruya rey avcln idaf eden orman sular blmnn deitirilmesi, bu mevzu zerinde bilhassa Silahl Kuvvetlerjik bir izzet-i nefis hassasiyeti meydana getirmitir.2. Demokratik Rejim ve Parlamento : Halkn idareye itiraki ve idareyi kontrol, Parlamento iinde fikirlerin serbest mnakaas, memleketin eitli yerlerinden ve eitli mesleksahiplerinden mteekkil parlamenterlerin memleket yararlanna uygun kanunlar hazrlayabilmeleri, hkumetlerin icraatlarnndenetlenebilmesi ve deitirilebilmelerinokta-i nazarlarndan teorik olarak ok gzel bir devlet idare eklidir.Ne var ki, nfusun % 40'nn okuma - yazma dahi bilmedii,nfusunun belki % 20'sinin, bir kyde doup, byyp lddar dnyal insanlarn nfusunun byk ksmnn Trkiye meselelerine yalnz kendi yolu, okullduunu zanneden ve bu ktlenin bir ksmnn mahalll, rkl, dini karc hislerleverecei, dier bir kzsmnm ne yaptn dahi bilmeksizin veseim nutuklarnda da halka bildirdii ve tantld gibi ouhayvan amblemli partilerden birine oy vermekle beliren milliirade sonucu meydana gelen Parlamentonun durumu, almaciddiyeti memleket meselelerine el at. parlamenterlerin bykounluunun durum, tutum ve yetenekleri esas kamu oyunu tekil eden ve dnyann her tarafnn varl kabul edilen elit snfn balca zntsn tekil etmektedir.Seimlere tekaddm eden parti programlar ile seimlerdeadaylarn konumalar arasndaki byk farklar, aday adaylarnn seim tarzlar, asl kitlenden para dahil 180eitli faktrlerin rol oynad seilmi adaylara daha dorusupartilere oy vermesi gibi eitli aksaklklarla dolu seim kanunu ile meydana gelen Parlamento ite bu gnk durumdan baka bir ekilde gzkemez.3. Sosyal ve Ekonomik Dzen : Bu gnk dzenle Trkiyeayakta kalabilir mi? Geri kalmlktan kurtulma abasnda tutulan yol doru mudur? Bu yolun hz kafi midir? Bu hz nasl arttrlr? Bu hz arttrmak, sanayilemek, iktisadi,siyas ve asker! bamszla kavumak iin ne gibi reformlarlazmdr? Bu reformlar yapmak iin hangi menfaat gruplarfte ne ekilde arpmak lazmdr? Gibi ana meseleler maalesef Parlamento iinde deil fakatlamento dnda mnakaa edilmektedir. Parlamento'nun bu sorular zerine eilmedii, eilemeParti ve seim mlahazas ile), eilme yeteneinden yoksun olduu grldke de bu rejimin bn olmad kans kamuda ve Silahl Kuvvetlerde de makes bulmaktadr.Evvelce beenilsin, beenilmesin hkumetler Trkiye'dekuvvetli idi ve bir devlet otoritesi mevcuttu. Bu gn sosyal veekonomik olarak eitli organize menfaat guruplar taazzuvetmi, birbirleri ile ve hkumetle ciddi bir mcadeleye girmilerbuna mukabil hkumet ve devlet otoritesi gittike zaafa uramtr.Her hadiseyi kmsemek, demokrasinin icab saymak,hadiseleri kendi tabii seyrine brakmak, kamu oyunun ve Silahl Kuvvetlerin temayllerini dikkate almamak, memlekette hal ve istikbal iin istihfaml bir hava yaratmaktr.4. Silahl Kuvvetlerin Durumu : Ben, Silahl Kuvvetlerin szcs deilim. Ocak 1970'deki maruzatmda Silahl Kuvvetlerde Trkiye'nin gidiat zerinde bir endie ve huzursuzluk mahadmi, fakat bunun Silahl Kuvvetlerin idareyi ele almay istemesi ekline gelmediini zannettiimi aklamtm. Aradan on ay geti ve her gn biraz daha ktye gittik. MlT'ten aldnin kendi hissettiklerim ilebirletiklerinde; Silahl Kuvvetlerin, ahsi istikbal, kayglarndan arz, en alkan, aklll . kimselerinin, mevcut sistemle Trkiye'nin meselelerinin hall'nden mid keserek tekildtlanmakta olduklar, Komuta Katna kar imdilik nisbi bir itimatlar olduu fakat bunun getike azalmakta olduu, bu gidie dur denilmezse Trkiye'nin kaderinde yazl 181on yllk devrenin bitmek zere olduu sonucunu zat- aJinize,ifade edebilirim.NETiCE :Var olan meseleleri kab'.ll etmek, zerinde tartmak, idari, ekonomik ve sosyal reformlar kararlatrmak zere, nce kendi aramzda alp neticeye varmak, neticeyi Bakanlnrtiler aras yuvarlak masa toplantsna getirmek, meseleler zerinde ahs, parti, menf aatetmeksizin birleerek takip edilecek yolu izerek millete aklamann imdilik tek kar yoluuna inanyorum.Arz ederim,Muhsin BATURHava OrgeneralMilli Gvenlik Kurulu yesiHava Kuvvetleri Komutan1824 1 2 MART'LA CHP FKRDE BtRDtR- 24 Kasm 1974, Muhsin Batur -Muhsin Batur Paayla aramzdaki ilikiler hi yitmedi.Zaman geldi, gazeteci olarak Muhsin Batur Paann karsnda yer aldk. rnein 1980'den nce cumhurbakan se..iminde Batur Paa, CHP aday olarak TBMM'deki turlara.girdi.Seilmesine ramak kalmt. Sekiz on oy daha alsa, Trkiye Cumhuriyeti'nin 7. Cumhurbakanak ankaya K.kne kacakt.Cumhurbakan seiminde Batur Paann karsna kmamn nedeni, 12 Mart'tan nceki tutumuydaki kimi dnceleriydi. Dorusu, bu muhtralarda Batur Paann politika ve politikacyla Meclislere bak as onaylanr dnceleri yanstmyordutelkenin sosyo ekonomik konularnda kimi grleri, nerileriolabilirdi. Batur Paann bu grlerini Milli Gvenlik Kurulunda sylemesi de olaand. Ne , muhtrann kamuoyuna szdrl biimi, gn ve amac garipsenecek biimdeydi. Komutann, yuna sindirmek istedii ortadayd.Trkiye'nin siyasal kadrolarndaki eksiklikleri Batur gibi, hepimiz gzlyorduk. Ne var ki, demokratik dzenin eksikliklerini ktleyerek, elimizde krk zerine gitmiyorduk.Bunun yan sra baka bir etken daha vard : Bu dnceleri kamuoyuna sindirmeye alan inse gibi bir lkede etkisi hi yitmeyen bir yapdan sesleniyordu; Ordudansesleniyordu. Bu szlerin, dncelerin yapaca etki herhalde bir siyasetinin syledikleri daha anlaml olurdu. Bu tr radikal istekler kamuoyunda Ordunun ynetime mdahalesini akla getirdii gibi, bir mdahale sonras Trkiye'nin daha deiik bir siyasal rejime girecei ygsn da verebilir-183di. Muhtralar, uyardan ok, bir biimde hkilmet programlarn anmsatyordu.Gnlmz, aklmz Trkiye'ye kapal bir rejim getirmeye ynelik her davrann karsndayBu kayglar ve kukularla Batur'un cumhurbakanlnakar kyordum.Trkiye, uzun bir srete ihtilal ya da darbe olaslklarndan ya da uygulamalarndan gemiBir kez daha yazdm : Orgeneral Haydar Saltk'a 1 2 Eyll'den sonraki bir syleimizde parlamentolar oluturacak sivil kadrolar yeni batan yaratmann glnden sz etmitim. Banktidar deiti, bir parti gitti, yenisi geldi. Demokrat Parti iktidaryla gelenlerin tm 'yenilendi.' On yl lkeyi ynettiler demiti. Doruydu. Ne var ki, on yl lkeyi yneten bolarn bandan Ordunun ynetime mdahalesi gibi bir olay gememiti.DP, devletin her kurumunca ulusal iradenin temsilcisi kabul edildiinin bilinci ve gururu iindeydi.On yl lkeyi yneten sivil kadrolar -yani DP- on yl sonra, askeri mdahale ile gidecekti!.1960 ihtilalinden sonra, politikaya girmeye hevesli, istekliinsanlar giderek azald. 22 ubat ve 21 Mays isyanlarndan,12 Mart darbesinden, 12 Eyll harekatndan sonra siyasal kadro oluumu hzla geriledi.Mdahale korkusunun insanlar siyasetten geri tuttuu birgerekti.Politika, bir eit serven' gibi grlyordu.Oysa, siyaset bir 'ap' sorunu; Meclislere seilmi insanlar getirmek yeterli deil.Kat zerinde bir lkenin siyasal ematiini karmak,bu ematie uygun siyasal partilerin kurulmasna olanak tanmak, istenilen dzeyde bir demokratik dzen getirilmesini salayamazd.Nitekim, 6 Kasm seimlerinden sonra gelen Meclisi kamuoyu -bu nedenlerle- iine sindiremedi. Erken seim isteklerinin bir nedeni parlamentodaki aritmetiin arpklidi, ama ayn zamanda da daha st dzeyde bir Meclisin gelmesi isteiydi.Bugnk koullarda demokratik gelimenin geleceineumut balamak?Zor i! ..184Muhsin Batur, Hava Kuvvetleri Komutanlndan emekliolduktan sonra, Cumhurbakan Fahri Korutrk tarafndanCumhuriyet Sanatosuna kontenjan senatr gnderildi, atand.Bir sre geti byk bir trenle Deniz Kuvvetleri eskiKomutan Kemal Kayacan'la birlikte CHP'ne girdi.12 Mart darbesine damgasn vuran Batur'la, ara rejimsona ermeden nce Deniz Kuvvetlerine gelen Kayacan'n budavran ilk gnler arpc bir olay saylmad.Ne var ki, Batur'la yaptm konumadan sonra . . .in rengi deiti.Batur'un konutunda ses alma aygtn aramzdaki masaya yerletirmi, konuuyorduk.Ben, Kontenjan Senatr Batur'la. Demirel'in 12 Mart'akar son sert kn konuuyor, tepkilerini almaya alyordum.Batur, ak konuuyordu. ilk balarda -5. ciltte yazdm gibi- 12 Mart darbesinin amacn, ne yapmay istediinianlatt. Ona gre, lkeyi iinde bulunduu anarik ortamdankurtarmay amalamlar, yan sra Anayasann buyurduu vebir trl ele alnamayan reformlarn yaplmasn istemilerdi. Bu isteklerinde parlamentoyu emirel'den sonra gelen partilerst hkmeti rahat brakmlard. Uygulamalarna karmam, muhtrann sahipleri olduklar iin o dnemin sorumluluunu tayorlard.Fakat, . 12 Mart, Trkiye iin gerekli sosyal ve ekonomik ki. .mi atlmlarn gerekletirilmesi iin yapld. dedi Batur vesrdrd : . . . Bu atlmlarn eylem yolu deiik. CHP normal olarak her parti gibi, seimle baa geyapmak istiyor, 1 2Mart bunu zorla .. Yani lkenin gereksinimi var bunla