Crnogorska Privreda u 2014 Godini

Podgorica, decembar 2014. godine

CRNOGORSKA PRIVREDA U 2014. GODINI SA PREDLOZIMA MJERA ZA UNAPREENJE POSLOVNOG AMBIJENTA

2 .............................................................................................................................................................

S A D R A J

U V O D ................................................................................................................................................... 3 1.MAKROEKONOMSKA KRETANJA ......................................................................................................... 4 2. REGULATORNI OKVIR .......................................................................................................................... 8 2.1. Zakonodavni proces ......................................................................................................................... 8 2.2. Zakonodavni okvir za poslovanje ..................................................................................................... 8 2.3. Pojedinani primjeri....................................................................................................................... 10 2.4. Podzakonska akta .......................................................................................................................... 14 3. POSLOVANJE PO SEKTORIMA ........................................................................................................... 15 3.1. Proizvodne djelatnosti ................................................................................................................... 15 3.1.1. Poljoprivreda i prehrambena industrija ..................................................................................... 15 3.1.2. umarstvo i drvna industrija ....................................................................................................... 16 3.1.3. Energetika, rudarstvo i metalna industrija ................................................................................. 18 3.1.4. Tekstil, hemijska i farmaceutska industrija ................................................................................ 19 3.2. Usluni sektori ............................................................................................................................... 20 3.2.1. Trgovina ...................................................................................................................................... 20 3.2.2. Turizam i ugostiteljstvo .............................................................................................................. 21 3.2.3. Saobraaj .................................................................................................................................... 23 3.2.4. Informaciono-komunikacione tehnologije ................................................................................. 25 3.2.5. Bankarstvo .................................................................................................................................. 26 3.2.6. Graevinarstvo i komunalne djelatnosti .................................................................................... 27 3.2.7. Logistika i pedicija ..................................................................................................................... 28 3.3. Mala i srednja preduzea .............................................................................................................. 29 4. OBRAZOVANJE I TRITE RADA ........................................................................................................ 31 4.1. Obrazovanje ................................................................................................................................... 31 4.2. Trite rada .................................................................................................................................... 32 5. POKRETAI RASTA ............................................................................................................................ 33 5.1. Konkurentnost .............................................................................................................................. 33 5.2. Izvoz ............................................................................................................................................... 34 5.3. Investicije ....................................................................................................................................... 36 KONSTATACIJE I SAETAK PREPORUKA ................................................................................................ 39

Crnogorska privreda u 2014. godini sa predlozima mjera za unapreenje poslovnog ambijenta

............................................................................................................................................................ 3

U V O D Privredna komora Crne Gore, objedinjavajui i zastupajui interese crnogorske privrede, kontinuirano prati privredna kretanja i, voena interesima lanica, priprema argumentovane predloge za stvaranje uslova za bri privredni razvoj. U tom cilju, kao rezultat saoptenih stavova privrede, sopstvenih istraivanja, kao i analize uporedne prakse, pripremljena je informacija Crnogorska privreda u 2014. godini sa predlozima mjera za unapreenje poslovnog ambijenta. Materijal sadri informacije i komentare koji se odnose na regulatorni ambijent, poslovanje po sektorima, obrazovanje i trite rada, te osvrt na pojedine pokretae rasta. U namjeri da pruimo konkretan doprinos kreiranju povoljnijeg poslovnog ambijenta, predlozi i preporuke su obrazloeni i vidno oznaeni. Budui da se pojedini u vie sektora ponavljaju, svi novi predlozi i preporuke su numerisani.

4 .............................................................................................................................................................

1. MAKROEKONOMSKA KRETANJA

Crnogorska ekonomija je u 2013. godini ostvarila realan rast od 3,3%. U I kvartalu 2014. godine realan rast1 je iznosio 1,5%, a u II kvartalu 0,3%, to ukazuje na injenicu da je stopa rasta u prvoj polovini godine iznosila 1%. Pozitivan uticaj imao je sektor usluga, dok je dominantni negativan uticaj imao sektor proizvodnje elektrine energije. Oekuje se da e, ostvareni rezultati u turizmu, poetak proizvodnje u KAP-u, sa rastom cijene aluminijuma, uz pad vrijednosti eura, kao i preneseni efekti na ostale sektore, doprinijeti godinjem rastu ekonomske aktivnosti do 2,5%.

Tabela 1: Makroekonomska kretanja u periodu od 2011. do septembra 2014. godine

2011. 2012. 2013. I-IX 2014. BDP u tekuim cijenama u mil. eura 3.234 3.149 3.327 3.404* Rast realnog BDP, % 3,2 -2,5 3,3 2,5 Inflacija(CPI), % 3,4 5,1 0,3 -0,7 Rast zaposlenosti , % 0,8 2,1 3,0 0,8 Stopa nezaposlenosti, % 11,55 13,46 14,9 14,0 Deficit budeta -189,7 -212,9 -128,3 -23,3 Deficit budeta, % BDP -5,9 -6,76 -3,9 -0,7 Bilans razmjene roba i usluga, mil. eura -717,0 -776,9 -435,4 -361,3 Bilans razmjene roba i usluga, % BDP -22,2 -24,7 -13,1 -10,6 Tekui raun, mil. eura -573,4 -587,6 -487,0 -267,6 Bilans tekueg rauna, % BDP -17,7 -18,6 -14,6 -7,8 Spoljni dug, mil. eura 1.063,7 1.295,0 1.433,0 1.576,3 Spoljni dug, % BDP 32,9 41,1 43,1 46,3 Neto strane direktne investicije, mil. eura 389,1 461,6 323,9 256,4 Neto strane direktne investicije, % BDP 12,0 14,7 9,7 7,5

Izvori: MONSTAT, CBCG, *procjene Ministarstva finansija za 2014.godinu Deflacija2

Industrijska proizvodnja u oktobru biljei pad u odnosu na prethodni mjesec od 0,3%, u odnosu na prosjenu jednomjesenu proizvodnju iz prethodne godine 5,4% i u odnosu na isti period prethodne godine 11%, dok je u odnosu na isti mjesec prethodne godine zabiljeen rast od 8,2%. Rast proizvodnje ostvaren je

je na mjesenom nivou biljeena od avgusta prole do septembra ove godine (tokom devet mjeseci). Inflacija je zabiljeena u februaru, maju, junu, septembru i oktobru, dok su potroake cijene u avgustu ostale na istom nivou. Potroake cijene (CPI) u periodu januar-oktobar 2014. u odnosu na isti period prole godine biljee pad od 0,8%. Potroake cijene, mjerene harmonizovanim indeksom (HICP) u oktobru 2014. u odnosu na isti mjesec prethodne godine bile su u prosjeku nie za 0,8%. Godinja inflacija u Evropskoj uniji u oktobru 2014. godine iznosila je 0,5%, dok je u Euro podruju u istom mjesecu iznosila 0,4%.

1 Preliminarni podaci 2 Deflacija oznaava pad opteg cjenovnog nivoa, rast vrijednosti novca i pad kupovne moi, odnosno potronje, to dovodi do rasta nezaposlenosti i privrednih kriza. Ukoliko je pad cijena rezultat rasta produktivnosti nastale usljed uvoenja novih tehnologija i bolje organizacije, ili pak zbog smanjenja poreza, to smanjenje je pozitivno za razvoj privrede i rast zaposlenosti, a u svim ostalim sluajevima pad cijena dovodi do privredne depresije i propasti pojedinih privrednih grana.


............................................................................................................................................................ 5

samo u sektoru vaenje rude i kamena od 8,6%, dok je pad proizvodnje zabiljeen u preraivakoj industriji od 3,3% i proizvodnji elektrine energije od 21,6%. U 2014. godini nastavljen je trend poveanja zaposlenosti, sve do avgusta mjeseca, kada broj zaposlenih biljei pad. Prosjean broj zaposlenih u periodu januar-septembar 2014. u odnosu na isti period prethodne godine vei je za 0,9%. Krajem septembra 2014. godine bilo je 173.942 zaposlena lica, od ega najvie u trgovini 36.293 ili 20,9% i dravnoj upravi 21.124 zaposlenih ili 12,1%, dok je u proizvodnim djelatnostima bilo svega 33.104 zaposlena ili 19%. Najvei rast broja zaposlenih u ovom periodu zabiljeen je u sektoru - administrativne i pomone uslune djelatnosti od 62,4%, to je posljedica stupanja na snagu izmjena Zakona o radu od 21. decembra 2013. godine3

, i u sektoru poslovanje s nekretninama 16,6%. Na evidenciji Zavoda za zapoljavanje Crne Gore krajem septembra 2014. godine bilo je 31. 584 nezaposlena lica, to je 2,1% vie u odnosu na broj nezaposlenih godinu dana ranije. Stopa nezaposlenosti iznosila je 14%. Prosjena bruto zarada u oktobru 2014. godine iznosila je 724 eura, dok je prosjena zarada bez poreza i doprinosa (neto) iznosila 478 eura. Ako se ima u vidu da su potroake cijene u oktobru 2014. godine u odnosu na septembar 2014. godine zabiljeile rast od 0,1% proizilazi da su realne neto zarade u istom periodu ostvarile rast od 0,3%. Ukupna robna razmjena sa inostranstvom za period januar-septembar 2014. godine iznosila je 1.574,5 mil.eura i nia je 2,7% u odnosu na isti period prethodne godine. Izvezeno je robe u vrijednosti od 241,3 mil. eura, to predstavlja pad od 15,4% u odnosu na isti period prethodne godine. Istovremeno je ostavren uvoz u vrijednosti od 1.333,2 mil. eura ili 0,1% vie u odnosu na uporedni period. Na znaajan pad izvoza djelimino je uticao negativan energetski bilans, kao i ekonomski problemi u sektoru crne i obojene metalurgije. Ukupan robni deficit u posmatranom periodu je iznosio 1.091,9 mil. eura i vei je 4,3% u odnosu na prethodni uporedni period. Pokrivenost uvoza izvozom iznosila je 18,1% i manja je u odnosu na pokrivenost u uporednom periodu, kada je iznosila 21,4%. Tabela 2: Robna razmjena sa inostranstvom -u mil.eur

2009. 2010. 2011. 2012. 2013. I-IX 2014. Ukupno 1.931.2 1.987,7 2.277,6 2.187,8 2.148,9 1.574,5 Izvoz 277.0 330,4 454,4 366,9 375,6 241,3 Uvoz 1.654.2 1,657,3 1.823,2 1.820,9 1.773,4 1.333,2 Deficit -1.377,2 -1.326,9 -1.368,9 -1.454,0 -1.397,8 -1.091,9 % pokrivenosti uvoza izvozom 16,8% 19,9% 24,9% 20,2% 21,1% 18,1%

Izvor: MONSTAT

3 Ovim izmjenama onemoguen je viegodinji radni odnos na odreeno, pa je dio zaposlenih nastavio rad na odreeno kao agencijski radnik, kroz formu preuzimanja ili ustupanja. To je osnovni razlog zbog kojeg je u nekoliko djelatnosti zabiljeen pad broja zaposlenih u poreenju sa istim periodom prethodne godine.

6 .............................................................................................................................................................

U strukturi izvoza4 najvie su zastupljeni proizvodi svrstani po materijalu u iznosu od 59,3 mil. eura (koju ine: obojeni metali 52,3 mil. eura i gvoe i elik 2,2 mil. eura). Izvoz elektrine energije manji je za 51,9 mil. eura, usljed smanjene proizvodnje elektrine energije, kao i izvoz aluminijuma koji je bio nii za 10,1 mil.eura. U strukturi uvoza najvie su zastupljeni hrana i ive ivotinje u iznosu od 301,3 mil. eura (koji ine: meso i prerada mesa 91,6 mil. eura i itarice i proizvodi od itarica 41,3 mil. eura). Na strani uvoza najvei apsolutni pad od 24,6 mil. eura zabiljeen je kod kategorije ostala transportna oprema, zbog injenice da je u prvom kvartalu 2013. uvezen brod za potrebe obnavljanja domae flote. Smanjen je uvoz elektrine energije za 4,5 mil. eura, nafte i naftnih derivata za 3,1 mil. eura, te mineralnih ruda i otpadaka metala za 5,6 mil. eura. U izvozu, glavni spoljnotrgovinski partneri, pojedinano, bili su: Srbija (55,5 mil. eura), Republika Hrvatska (32,6 mil. eura), Bjelorusija (27,6 mil. eura), dok su u uvozu glavni partneri, pojedinano, bili: Srbija (365,2 mil. eura), Grka (108,3 mil. eura) i BiH (97 mil. eura). Spoljnotrgovinska razmjena bila je najvea sa potpisnicama CEFTA i Evropskom unijom. Podaci za devet mjeseci 2014. godine pokazuju da je ukupan priliv stranih direktnih investicija iznosio 347 mil. eura, to predstavlja pad od 1,1% u poreenju sa istim periodom prethodne godine. Ukupan odliv SDI iznosio je 90,6 mil. eura to je vie za 20,2%, to za rezultat ima ostvaren neto priliv SDI od 256,4 mil. eura ili 7% manje. Grafik 1: Struktura SDI za period 2007- septembar 2014. godine

Izvor: MONSTAT

U strukturi priliva SDI najvee je uee interkompanijskog duga5

4 Prema klasifikaciji SMTK 5 Kredit/zajam izmeu vlasniki povezanih kompanija

53,1% i ulaganja u nekretnine 36,5%, dok su ulaganja u domaa preduzea i banke iznosila 31,9 mil. eura ili 9,2%. Posmatrano po zemljama najvei priliv u ovom periodu ostvaren je iz Ruske Federacije 92,3 mil. eura ili 26,6% od ukupnog priliva, zatim iz vajcarske 41,2 mil. eura ili 11,9%, Holandije 40,8 mil. eura ili 11,8%, Slovenije 32,6 mil. eura i Velike Britanije 19,9 mil. eura. Ukupan javni dug Crne Gore na dan 30.09.2014. godine je iznosio 1.971,2 mil. eura ili 57,9% procijenjenog BDP-a. Ukupan domai dug je iznosio 394,9 mil. eura ili 11,6% BDP-a, dok je inostrani dug dostigao nivo od 1.576,3 mil. eura ili 46,3% BDP-a.


............................................................................................................................................................ 7

Deficit tekueg rauna platnog bilansa za devet mjeseci 2014. godine iznosio je 267,6 mil. eura i povean je 16,4% u poreenju sa istim periodom prethodne godine. Pogoranje salda tekueg rauna najveim dijelom je rezultat poveanja spoljnotrgovinskog deficita, kao i smanjenja suficita na raunima dohodaka. Deficit budeta Crne Gore na kraju septembra 2014. godine iznosio je 23,3 mil. eura ili 0,7% BDP-a i nii je za 83% u odnosu na isti period prole godine. Deficit je nii zbog vee naplate poreskih prihoda u ovoj godini. Likvidnost bankarskog sektora je bila na zadovoljavajuem nivou tokom ove godine, ali rastua nelikvidnost i dalje karakterie realni sektor. Na dan 31.10.2014. godine, u blokadi je bilo 13.819 izvrnih dunika ili 10% vie u odnosu na stanje godinu dana ranije, sa ukupnim iznosom duga od 482,6 mil. eura ili 11,5% vie. Kod monetarnih agregata ostvarenih za deset mjeseci 2014. godine u poreenju sa stanjem godinu dana ranije zabiljeen je rast aktive banaka za 3,2%, kapitala za 3,3%, i ukupnih depozita za 7,0% (od ega su depoziti stanovnitva vei 6,7%), dok su ukupni krediti nii za 2,0%. Prosjena ponderisana aktivna kamatna stopa banaka (nominalna i efektivna) krajem septembra je bila najvea u posljednjih godinu dana (9,6%, dok je u oktobru neto nia i iznosila je 9,3%), a prosjena pasivna kamatna stopa na depozite je najnia u posljednih godinu dana i iznosi 1,9%.

8 .............................................................................................................................................................

2. REGULATORNI OKVIR Uticaj regulatornog okvira na privredu je dominantan jer definie uslove za poslovanje. Privrednici ukazuju na potrebu potovanja (1) principa predvidljivosti, oekuju blagovremeno informisanje o planiranim izmjenama propisa, te sprovoenju analize efekata na poslovanje. 2.1. Zakonodavni proces U praksi je est sluaj (2) nedovoljne transparentnosti prilikom pripreme i usvajanja propisa jer nije dovoljna samo objava nacrta na sajtu organa uprave tokom javne rasprave koja se uvijek i ne organizuje. Kao rezultat navedenog deava se da se izglasaju zakoni koji se u poslovnoj praksi teko mogu primijeniti ili stvaraju znatne i nepotrebne trokove za poslovanje privrednih subjekata. Posebno je komplikovana primjena propisa donesenih uz podnoenje amandmana od strane poslanika u Skuptini Crne Gore jer se privredi esto nameu zahtjevi, odnosno pravila koja nisu usmjerena na unapreenje poslovnog ambijenta. Na taj nain se remeti koncept i pravni duh odreenog zakona, ime se komplikuje i sistemsko tumaenje pravnih pravila. Primjeri za to su kada se pravnim pravilima koja treba da omogue zatitu potroaa ograniava dostupnost i slobodan promet roba na tritu; propisom koji regulie izbore politikih predstavnika ograniava pravo na zapoljavanje i poslovanje; te propisom koji utvruje dravne praznike, ograniava se pravo na preduzetnitvo i rad. Selektivna primjena dovodi u razliit poloaj privredne subjekte koji posluju u skladu sa propisima, zbog ega se oni zalau za potovanje (3) principa neselektivnosti i dosljednu primjenu vaeih zakona. U cilju stvaranja povoljne investicione klime, uspjenog poslovanja i rasta zaposlenosti, nuno je mnogo vie uvaavati potrebe privrede, prilikom sagledavanja efekata primjene propisa koji se predlae ili mijenja, od strane obraivaa propisa na lokalnom i dravnom nivou, a posebno poslanika prilikom usvajanja zakona. 2.2. Zakonodavni okvir za poslovanje Radno zakonodavstvo Privrednici godinama ukazuju na manjkavosti i trae (4) donoenje novog Zakona o radu. Vaei Zakon je stupio na snagu avgusta 2008. godine i u meuvremenu je vie puta mijenjan i doraivan. Sa stanovita privrede potrebno je na cjelovit i moderan nain urediti oblast radnih odnosa6

6 Pored ostalog, potrebno je:

, to e na adekvatan nain odgovoriti potrebama privrede i ukupnom ekonomskom razvoju Crne Gore. U prilog ovome govori injenica da je vaei Zakon o radu loe ocijenjen od strane najviih predstavnika Vlade, cjelokupne privrede, investitora, predstavnika EU, Svjetske banke i samih zaposlenih. U svim zemljama okruenja pokrenute su ili sprovedene reforme radnog zakonodavstva u pravcu zatite poslodavaca i fleksibilizacije trita rada od dogmi udruenog rada, koje na Zakon o radu i danas prati.

- postupak utvrivanja povrede radne obaveze pojednostaviti i propisati samo Zakonom o radu, - omoguiti fleksibilniji nain okonanja radnog odnosa na inicijativu poslodavca, - zastarjelost novanih potraivanja vremenski ograniiti, - ukloniti neloginosti u lanu 25 Zakona o radu koji propisuje trajanje ugovora o radu.


............................................................................................................................................................ 9

Pravo privrednih drutava Pravna regulativa koja utvruje uslove osnivanja, organizovanja i upravljanja privrednim drutvima temelj je ureenja ekonomsko-socijalnih odnosa jedne zemlje. Sadanje stanje u ovoj oblasti je narueno zbog pravne nesigurnosti i este zloupotrebe statusa osnivaa drutava sa ogranienom odgovornou, do ega dolazi zbog praktino nepostojanja kapitala privrednog drutva koji bi bio garancija za obaveze koje se stvore u pravnom prometu. Privrednici esto istiu zahtjev da (5) Zakon o privrednim drutvima treba izmijeniti na nain to e se ograniiti mogunost osnivanja vie privrednih drutava iji je osniva isto fiziko lice, a koje ima neizmirene obaveze iz ranijeg perioda. Na taj nain bi se izbjegla praksa zloupotrebe poloaja osnivaa drutva sa ogranienom odgovornou i prevara povjerilaca, fiktivnim promjenama i prenosom poslova sa prezaduenog na novoosnovano drutvo, te omoguilo izmirenje obaveza iz imovine osnivaa. Novi Zakon o privrednim drutvima bi trebao da usvoji evropske uredbe o akcionarskom drutvu, evropskom ekonomskom interesnom udruenju i o evropskoj zadruzi. Crna Gora nije dobro regulisala osnivanje drutava sa ogranienom odgovornou sa eurom osnivakog kapitala, jer nije predvidjela odreena ogranienja koja bi sprijeila zloupotrebe7

Investitori su esto upueni na organe lokalnih samouprava u dijelu zahtjeva za realizaciju investicija, u segmentu izdavanja graevinskih dozvola. Iako je postignut napredak za 70 mjesta prema najnovijem izvjetaju Doing business, treba nastaviti aktivnosti na pojednostavljenju procedura, smanjenju trokova i skraenju rokova. Primjera radi iznosi naknada za komunalno opremanje graevinskog zemljita razlikuju se od optine do optine. Pojedine optine imaju jako visoke cijene

. Druge zemlje su definisale rigorozne odredbe za odgovorna lica koji prouzrokuju tetu kompanijama, pa je omogueno da povjerilac tui direktora firme dunika da bi od njega naplatio potraivanje, to je nazvano sistemom odgovornosti vlastitim depom. Komunalne usluge i infrastruktura Kreiranje povoljne poslovne klime zahtijeva na jednoj strani pojednostavljenje administrativnih procedura, kreiranje efikasnijeg javnog sektora, a na drugoj unapreenje regulatornog okvira, kao osnove za pruanje kvalitetnih usluga.

8

7 Privredna komora Crne Gore organizovala je okrugli sto Usklaivanje prava privrednih drutava sa pravnom tekovinom EU. Osim predsjednik Privredne komore Crne Gore Velimira Mijukovia i generalnog sekretara Privredne komore Pavla D. Radovanovia, koji je i ef radne grupe za Poglavlje 3 u pregovorima sa EU, uesnici okruglog stola su bili glavni pregovara ambasador Aleksandar Andrija Pejovi, istaknuti hrvatski pravnik, akademik Jaka Barbi, redovni profesor Pravnog fakulteta Sveuilita u Zagrebu, predstavnici Ministarstva ekonomije, Osnovnog suda, Pravnog fakulteta, GIZ-a, privrede i advokati. 8 Najnie naknade za komunalno opremanje graevinskog zemljita ima Optina avnik, sa prosjenim iznosom naknade od 3 eura/m2 za stambene i 8,5 eura/m2 za poslovne objekte. Sa druge strane, optina Budva ima najvei prosjean iznos naknade u iznosu od 187,57 eura/m2 za poslovne i stambene objekte. Prosjena visina naknade za komunalno opremanje graevinskog zemljita u Glavnom gradu za stambene objekte iznosi 80 eura/m2 , dok je za poslovne 99,5 eura/m2. Naknade se znaajno razlikuju i zavisno od zone graenja u jednoj istoj lokalnoj samoupravu, ali i kategoriji objekata.

, to poveava trokove i demotivie kompanije da ulaze u izgradnju nove infrastrukture. S tim u vezi, potrebno je ujednaiti cjenovnike o visinama naknada za komunalno opremanje po optinama. Ocjena privrednika je da se komunalne usluge, zbog izraene ogranienosti prualaca, vre na nekonkurentan i neefikasan nain, uz nerealno visoke trokove. S tim u vezi, Komora je uputila inicijativu kojom se zahtijeva da (6) novi Zakon o komunalnim djelatnostima regulie ovu oblast na nain koji e doprinijeti veoj efikasnosti, dostupnosti, ekonominosti, i niim cijenama komunalnih usluga.

10 .............................................................................................................................................................

Javne nabavke Ugovori iz oblasti javnih nabavki predstavljaju znaajan faktor konkurentnosti privrede i osnovu stabilnog poslovanja privrednih subjekata, ponuaa koji na taj nain ravnopravno uestvuju na tritu sa konkurencijom i obezbjeuju stabilnost upoljenosti poslovnih kapaciteta. U sistemu javnih nabavki9

2.3. Pojedinani primjeri

Crne Gore uestvuje oko 700 naruilaca, koji ostvaruju realizaciju ugovora o javnim nabavkama, sa ueem preko 8% BDP-a. Ponuai radi zatite zakonom garantovanih prava i ostvarenja svojih interesa po albenim predmetima, pred Dravnom komisijom za kontrolu postupaka javnih nabavki izdejstvuju ponitenje 44% odluka naruilaca. Istiu da se diskriminacija uesnika i povreda pravila na tenderu, pored povreda prava prilikom donoenja odluke o izboru najpovoljnije ponude, najee dogaa prilikom pripreme poziva i tenderske dokumentacije. Stav ponuaa i naruilaca je da je postupak izbora najpovoljnije ponude, kao i cjelokupan sistema javnih nabavki, isuvie formalan i optereen nepotrebnim administriranjem. Odluke naruilaca i Dravne komisije za kontrolu postupaka javnih nabavki se ponitavaju, gotovo po pravilu, zbog formalnih nedostataka i povreda pravila upravnog postupka. Na inicijativu Privredne komore je (7) pripremljena izmjena Zakona o javnim nabavkama, i u toku je postupak usvajanja u Skuptini Crne Gore, od koga se oekuje rastereenje sprovoenja postupka nabavke od procesnog formalizma, smanjenje trokova pripreme ponude i otklanjanje pravno-tehnikih nejasnoa.

Zakona o rokovima izmirenja novanih obaveza U cilju rjeavanja problema nelikvidnosti, sredinom ove godine donijet je Zakona o rokovima izmirenja novanih obaveza10

U analizi primjene Zakona razmatrani su efekti i uticaj

. Osim efikasnog rjeavanja naruenih duniko-povjerilakih odnosa, oekivanja su da e sa primjenom Zakona doi do poveanja brzine opticaja novca i sprijeavanja gaenja malih i srednjih preduzea.

11

9 Privredna komora Crne Gore permanetntno prati stanje na tritu u oblasti javnih nabavki i uestvuje u radnim tijelima za sprovoenje izmjena regulative, Strategije i Akcionog plana za unapreenje sistema javnih nabavki, kao usklaivanja sistema za poglavlje 5 javne nabavke u procesu pregovara za lanstvo u EU. 10 "Slubeni list Crne Gore, broj 28/2014" od 4.7.2014. godine 11 Na sastanku PKCG, 17.novembar 2014.

na nelikvidnost i finansijsku disciplinu. Konstatovano je da prilikom kontrole izmirenja novanih obaveza Poreska uprava moe sankcionisati privredno drutvo zbog nepostupanja po Zakonu, ali ne moe uticati na izvrenje obaveze, odnosno na plaanje obaveze. Stoga, primjena ovog Zakona ne utie na bolju naplatu izmeu subjekata i finansijsku disciplinu. Privredni subjekti predlau da se (8) izvre izmjene Zakona o rokovima izmirenja novanih obaveza u smislu usaglaavanja sa Direktivom 2011/7/EU o borbi protiv kanjenja u plaanjima u komercijalnim transakcijama kako bi se omoguilo slobodno ugovaranje duih rokova plaanja za privatni sektor, uz potovanje odredbi fer odnosa prema povjeriocu.


............................................................................................................................................................ 11

Zakon o zatiti potroaa U smislu stvaranja uslova za nesmetano odvijanje prometa i obavljanje privrednih djelatnosti, kao i ukupno funkcionisanje trita, Privredna komora Crne Gore je Ministarstvu ekonomije uputila12

(11) Zakon o porezu na dodatu vrijednost, u dijelu oporezivanja igara na sreu, je neprimjenljiv jer se ove usluge razlikuju od svih drugih vrsta usluga po svom aleatornom

predlog da se po hitnom postupku (9) izmijene odredbe Zakona o zatiti potroaa. Predlog zakona o zatiti potroaa je izmijenjen amandmanskim djelovanjem i dodavanjem rijei kao i na odgovarajuem znakovnom jeziku koji koriste slabovide osobe te samim tim, praktino pred usvajanje, uinjen neprimjenjivim. Komparativnom analizom zakonskih rjeenja zemalja lanica i pravne tekovine Evropske unije nije uoena primjena slinog rjeenja nigdje, osim za oznaavanje naziva lijekova, shodno posebnom zakonu, to je sluaj i u crnogorskom Zakonu o lijekovima. Za ostale proizvode i usluge u prometu neracionalno je i tehniki neizvodljivo sprovoenje predloenog zakonskog rjeenja (oznaavanje svih proizvoda na pismu za slabovide osobe). Radi stvaranja uslova za nesmetano odvijanje prometa i obavljanje privrednih djelatnosti, kao i ukupno funkcionisanje trita, Komora je uputila inicijativu da se po hitnom postupku izmijeni Zakon, sa sljedeom formulacijom lana 7 stav 4 Zakona o zatiti potroaa, tako da glasi: Podaci u obavjetenju o robi moraju biti odtampani, napisani itko, jasno, razumljivo i lako uoljivim tampanim slovima na jeziku koji je u slubenoj upotrebi, a mogu se oznaavati i na odgovarajuem znakovnom jeziku koji koriste slabovide osobe. Sprovoenje predloenih izmjena treba da doprinese olakanju poslovanja domaim proizvoaima, trgovcima i snadbijevanju trita potrebnim robama i uslugama. Zakon o dravnim i drugim praznicima Zakonom o dravnim i drugim praznicima je definisano da privredna drutva i drugi oblici obavljanja privredne djelatnosti, ako priroda djelatnosti ili tehnologija rada zahtijevaju neprekidan rad, mogu raditi u praznine dane. Dozvolu za rad u praznine dane izdaje organ dravne uprave nadlean za poslove ekonomije u skladu sa kriterijumima i pravilima koje propie. Imajui u vidu da ovako definisane odredbe predstavljaju barijeru poslovanju Komora je inicirala (10) izmjene Zakona o dravnim praznicima, kojima se zahtijeva brisanje obaveze pribavljanja dozvole za rad u toku praznika, jer je postavljeno rjeenje u praksi neodrivo i suprotno potrebama privrede. Ovakva zabrana rada je nezabiljeena u uporedno-pravnoj poslovnoj praksi i regulativi iz oblasti radnih odnosa. Zakon o porezu na dodatu vrijednost

13

12 19.06.2014.godine 13 Nije unaprijed poznat

karakteru i ne karakterie ih dodata vrijednost, koja je po definiciji vrijednost koja se ostvaruje kao rezultat neke konkretne poslovne aktivnosti preduzea. Prireivai posebnih igara na sreu nisu u mogunosti (zbog prirode djelatnosti) da porez na dodatu vrijednost prenesu na kupca, to znai da ga moraju iskazati kao troak u svom bilansu uspjeha.

12 .............................................................................................................................................................

Pored toga, Komora je uputila inicijativu za izmjenu Zakona o porezu na dodatu vrijednost, u dijelu primjene sniene stope PDV-a od 7%, u sektoru ugostiteljstva koja bi se odnosila na usluge pripremanja hrane i obavljanja usluga prehrane, kao i na bezalkoholna pia i napitke, vino i pivo poevi od januara 2015. Snienom stopom PDV-a od 7%, na ukupnu turistiku djelatnost (smjetaj i usluge ugostiteljstva), fiskalnom politikom bi se uticalo na unapreenje poslovanja i konkurentnost crnogorskog turizma, poveanje investicija i rast zapoljavanja u sektoru ugostiteljstva. Takoe, ukazano je na potrebu brisanja lana 2, Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o porezu na dodatu vrijednost, kojim se usluge smjetaja apart hotela14

Vie puta

izuzimaju iz sniene stope od 7% i oporezuju optom stopom od 19%, to utie na poslovni ambijent i direktno na sivu ekonomiju.

15

Imajui u vidu sve prethodno navedeno

je ukazivano i na problem razliite stope PDV-a na penicu i brano. Naime, Privredna komora je uputila inicijativu za izmjenu ovog Zakona u dijelu smanjenja stope PDV-a na penicu sa 19% na 7%, kao to je i stopa na brano. Primjena razliitih stopa stvara barijeru u poslovanju kompanijama u sektoru mlinske industrije, odnosno izaziva problem tekue likvidnosti. Kompanije dolaze u situaciju da, i pored poreskog kredita koji imaju, u obavezi su da izvre carinjenje nove penice (koja se nalazi u carinskom skladitu) i plate PDV iz tekueg poslovanja budui da kredit mogu preusmjeriti na plaanje carine tek za 45 dana. Uporedna praksa ukazuje da se u zemljama regiona ne primjenjuju razliite stope PDV-a na penicu i brano kao to je sluaj u Crnoj Gori. Potrebno je zadrati visinu vaeih poreskih stopa i proiriti listu proizvoda na koje se primjenjuje sniena stopa PDV-a. Postoji jo puno prostora u primjeni vaeeg Zakona i na taj nain suzbijanja sive ekonomije i omoguavanja ravnopravnog poloaja za sve privredne subjekte. Nacrt zakona o energetici Nacrtom Zakona o energetici operatori sistema, koji posluju kao i sva ostala privredna drutva u Crnoj Gori, u povoljnijem su poloaju od privrednih drutava koja kao investitori izgrauju elektroenergetsku infrastrukturu. Ovo se odnosi na predloene zakonske odredbe lana 161 i 162 Nacrta zakona o energetici, kojima se ureuju imovinsko-pravni odnosi u pogledu prenosa u svojinu operatora izgraene infrastrukture (trafostanica i viskonaponskih kablova), odnosno otkupa izgraene infrastrukture uz odgovarajuu naknadu. Novo zakonsko rjeenje, isto kao i prethodno, inicijativu za prenos u svojinu izgraene infrastrukture, umjesto investitoru koji je o svom troku pribavio graevinsku dozvolu, obezbijedio prostor za smjetaj infrastruktutre (zemljite ili dio objekta), izradio i revidovao projekat, izgradio infrastrukturu, i pribavio upotrebnu dozvolu, preputa operatoru, pri emu u zakonu nije utvrena obaveza da u propisanom roku zakljui sa investitorom ugovor i isplati mu odgovarajuu naknadu. Ovo sve pri injenici, da operator tu istu infrastrukturu, za koju je izdata upotrebna dozvola, odmah nakon izgradnje, i bez zakljuenog ugovora sa investitorom, stavlja u planiranu funkciju i sa iste ubira prihod putem fakturisanja utroene elektrine energije krajnjim kupcima.

16

14 05.03.2014. godine Savjetu za regulatornu reformu i unapreenje poslovnog ambijenta. 15 21.07.2014. godine Ministarstvu finansija i na sastanku 20.03.2013.godine sa inistrom poljoprivrede i ruralnog razvoja Petrom Ivanoviem. 16 na sjednici Odbora energetike i rudarstva Privredne komore Crne Gore 11.septembra 2014. godine

Komora je uputila (12) predlog izmjene i dopune nacrta Zakona o energetici, na nain kojim e se omoguiti svim uesnicima u postupcima preuzimanja izgraene infrastrukture jednak poloaj.


............................................................................................................................................................ 13

Zatita konkurencije i obavljanje koncesionih djelatnosti U vezi naruene konkurencije i ogranienih uslova obavljanja djelatnosti pomorskih i povezanih poslova u akvatorijumu Luke Bar, privredni subjekti koji posluju na tom podruju i iji su ekonomski interesi ugroeni, obratili su se Privrednoj komori Crne Gore kako bi se stvorili uslovi za ravnopravno poslovanje i suzbijanje dominantnog, odnosno monopolskog poloaja17

Poslovi brodskih agenata trenutno nijesu ureeni zakonskim propisima, pa se samim tim ovim poslovima moe baviti svako fiziko lice. Komora je uputila inicijativu

. Vie privrednih subjekata koji djeluju u oblasti pomorske privrede, istie probleme u vezi visokih tarifa, upotrebe dominantnog poloaja i naina vrenja lukih i pomonih usluga (pilotaa, privez i odvez brodova, usluge remorkera, postavljanje i skidanje plutajue brane, snadbijevanje brodova vodom) od strane koncesionara, i postojanje vezanih ugovora, odnosno sporazuma kojima se (13) ograniava konkurencija i sloboda prometa roba i vrenja usluga u akvatorijumu Luke Bar.

18

17 06.03.2014.godine Savjetu za unapreenje poslovnog ambijenta, regulatorne i infrastrukturne reforme 18 Ministarstvu saobraaja u vidu Zakljuka sa sjednice Odbora od 01.07.2014.godine

da se ovo pitanje normativno uredi. Naime, glavni cilj ovakve (14) inicijative je da se poslovi agentiranja uvedu u zakonski okvir, kako bi samo licencirana preduzea mogla da se bave ovim poslovima. Donoenje zakonskih propisa, odnosno adekvatnog pravilnika kojim bi se utvrdili uslovi za sticanje svojstva pomorskog agenta, kao i odgovornosti i obaveze za obavljanje poslova, bilo bi od velikog znaaja za sve uesnike u pomorskoj privredi. Zakon o bezbijednosti hrane U skladu sa zahtjevima privrede kao i potrebom usklaivanja sa evropskim zakonodavstvom, uraen je (15) Nacrt zakona o bezbjednosti hrane koji je proao javnu raspravu i u fazi je izrade konanog predloga. Oekuje se da e se zakon nai u skuptinskoj proceduri do kraja godine. Paralelno sa izradom zakona neophodno je uraditi podzakonska akta, ije e donoenje omoguiti bolju kontrolu poslovanja privrednih subjekata sa stanovita bezbijednosti i kvaliteta proizvoda. Poslovanje kruzing industrije Kruzing industrija je vid turizma koji biljei stalan porast u svijetu. Crna Gora ima velike mogunosti u ovom vidu turizma i moe postati ravnopravan partner dravama na Jadranu, koje imaju dugogodinju tradiciju i daleko vee prostorne i infrastrukturne mogunosti. Za definisanje Crne Gore kao turistike destinacije za kruzing industriju, potrebno je odrediti jasne ciljeve i planove za razvoj, kako bi poveali nau konkurentnost i omoguili veem broju kompanija, brodova i putnika da posjete Crnu Goru. S tim u vezi, potrebno je: (16) Zakonom o turizmu definisati kruzing turizam, njegov znaaj, uesnike i uslove pod kojima turistike agencije i ostali pravni subjekti mogu da uestvuju u izvoenju izletnikih programa za goste sa brodova kruzing kompanija. U dijelu prostornih i detaljnih urbanistikih planova, uvidom u dokumentaciju lokaliteta luka, u saradnji sa JP Morsko dobro, pronai najkvalitetnija rijeenja za potrebne izmjene, ime se ostvaruje preduslov za strana ulaganja.

14 .............................................................................................................................................................

(17) Zakonom o prevozu u drumskom saobraaju precizno definisati kruzing industriju vezano za saobraaj i prevoz putnika, u dijelu: postupaka, standarda i dozvole za prevozna sredstva, obaveznih spiskova putnika, nadlenosti i kontrole sprovoenja zakona. (18) U Zakonu o lukama je, vezano za kruzing industriju, potrebno definisati organizaciju i djelokrug rada luka kao zakupaca dravnog dobra, shodno njihovom dominantnom poloaju na tritu, a da ne ugroavaju rad drugih privrednih drutava. (19) Zakonom o morskom dobru definisati pitanja iz oblasti upravljanja lukama od lokalnog znaaja.

Kako bi se uvrstile u programe kruzing kompanija, potrebno je unaprijediti i izgraditi potrebnu infrastrukturu za vie luka u zalivu Boka Kotorska (Risan, Zelenika i Bijela) i junog akvatorijuma Crne Gore - Luke Bar, na nain da zadovolje uslove za meunarodni saobraaj i dobiju potrebne sertifikate. 2.4. Podzakonska akta Evidentno je da (20) nedostaju podzakonska akta za sprovoenje i izvrenje zakona u brojnim sferama poslovanja19, to stvara probleme u poslovanju privrede, pa i samih inspekcijskih, carinskih i poreskih organa tokom nadzora sprovoenja propisanih obaveza, kao i prilikom ostvarivanja odreenih zakonskih prava privrednih subjekata. Pored toga, evidentno je da se jo uvijek primjenjuje veliki broj podzakonskih akata20

19 Primjeri: -nedostaje pravilnik o vonim vinima, -potrebna je izmjena Pravilnika o hrani za ivotinje, gdje ne postoji kategorija vlanog trebera, -donoenje Pravilnika o deklarisanju usaglaenog sa EU direktivom 1169/2011

iz ranijeg perioda zajednike drave, te je potrebno donoenje novih nacionalnih propisa za preciznije regulisanje pojedinih oblasti poslovanja.

20 Primjeri: Pravilnik o metodama fizikih i hemijskih analiza za kontrolu kvaliteta ita, mlinskih i pekarskih proizvoda, testenina i brzo smrznutih testa, Sl. list SFRJ", br. 74/88; Pravilnik o tehnikim i drugim zahtjevima za itarice i njihove proizvode namijenjene za industrijsku preradu i pekarski kvasac, Sl. glasnik RS, 63/09; Pravilnik o tehnikim normativima za pekare, Slubeni glasnik SRJ 13/92; Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za pice Sl.list SRJ br.24/12; Pravilnik o kvalitetu i drugim zahtjevima za pivo Sl.list SRJ br.36/04 i 39/05.


............................................................................................................................................................ 15

3. POSLOVANJE PO SEKTORIMA 3.1. Proizvodne djelatnosti 3.1.1. Poljoprivreda i prehrambena industrija

Crnogorski agrar prolazi kroz dinamine promjene i suoava se sa brojnim izazovima, od potrebe da se uvea proizvodnja hrane i unaprijedi njena konkurentnost, uz odgovorno raspolaganje resursima, do namjere da se to bolje i kvalitetnije uklopi u evropski model razvoja.

Otkup i prodaja proizvoda poljoprivrede, umarstva i ribarstva za devet mjeseci 2014. godine u odnosu na isti prologodinji period biljei rast od 1,6%. Otkupljeno je 18,7 mil. litara mlijeka, to je u odnosu na uporedni period 2013. vie za oko 321

Velike koliina padavana u ljetnjem periodu, uticale su negativno na ostvarene rezultate naroito u proizvodnji kontinetalnog voa. Vremenske neprilike su uticale i na pad proizvodnje groa od oko 30%. S druge strane ostvarena je rekordna proizvodnja breskve (oko 1.100 t)

.

22 koja je plasirana ne samo na domaem ve i na trite EU i okruenja. Pored vremenskih neprilika koje su pratile poljoprivrednu proizvodnju, problem za dalji razvoj ovog sektora je nedostatak dovoljnih koliina proizvoda koji se mogu ponuditi tritu, kao i investicionih sredstava neophodnih za ulaganja u rekonstrukciju postojeih i izgradnju novih tala, prateih objekata na stoarskim farmama, zatim za obnovu postojeih i podizanje novih viegodinjih zasada, izgradnju plastenika i staklenika, kao i za razvijanje potrebne infrastrukure za skladitenje i uvanje svjeih proizvoda. Za devet mjeseci ove godine zabiljeen je rast prehrambene proizvodnje od 14,4% u odnosu na isti period 2013. godine. U proizvodnji pia evidentiran je pad od 10,2%, a proizvodnji duvanskih proizvoda 21,4%. Mesna industrija biljei znaajan porast izvoza mesa i mesnih preraevina, koje su pored vina, piva i cigareta nai najznaajniji izvozni proizvodi. Ova kretanja su znaajno uticala na ostvarene rezultate u robnoj razmjeni poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, tako da je izvoz povean za 78,4%, uvoz za 6,1%, odnosno pokrivenost uvoza izvozom je poveana sa 10,8% na 18,2%. Tabela 3: Robna razmjena poljoprivredno-prehrambenih proizvoda

- mil. eura - Uvoz Izvoz

I-IX 2013. I-IX

2014. Index I-IX 2013. I-IX 2014. Index Meso i dr. klanini proizvodi 49,6 76,6 154,5 3,5 32,7 944 Mlijeko i prerae. od mlijeka 35 33,6 96 0,9 0,2 28,2 Povre 9,2 9,9 107,9 3,6 2,4 66 Voe 14,9 15,9 106,4 3,5 3,5 97,9 Preraevine od mesa 19,8 19,6 99 2,4 2,3 96,6 Pie 42,2 41,4 98,1 10,1 11,5 113,8 Duvan 10,2 8,9 87,6 4,4 3,4 77,5 Ostalo 164,7 160,8 97,6 8,9 10,5 117,9 Ukupno poljoprivreda 345,6 366,7 106,1 37,3 66,6 178,4

Izvor: MONSTAT

21 Podaci MONSTAT-a 22 Podaci AD Plantae

16 .............................................................................................................................................................

I pored evidentnog razvoja agroindustrije posljednjih godina nepovoljna struktura preduzea i nedovoljan nivo tehnoloke opremljenosti negativno se odraavaju na konkurentnost prehrambene industrije i na dostizanje meunarodnih sanitarno-higijenskih normativa i standarda. Evropska unija je izgradila veoma rigorozan sistem kontrole kvaliteta hrane i uslove za plasman prehrambenih proizvoda na jedinstveno evropsko trite, tako da pred ovim sektorom predstoje zahtjevni zadaci u pravcu usklaivanja poslovanja sa evropskim standardima. Predlozi i preporuke:

Zbog problema nemogunosti naplate potraivanja od subjekata koji su prestali da rade potrebno je izmijeniti zakonsku regulativu u smislu da, preduzea moraju obezbijediti naplativost potraivanja u sluaju likvidacije, garantavanjem imovinom ili obezbjeenjem odgovarajuih bankarskih garancija ili depozita prilikom registracije preduzea;

Olakati pristup kreditnim sredstvima, kroz subvencionisanje ili sniavanje kamatnih stopa (dobar primjer kreditiranje IRF-a), naroito za projekte primarne poljoprivredne proizvodnje, podrku investicijama, poboljanje konkuretnosti, poveanje asortimana i marketinki nastup;

Obezbijediti (21) vei obim finansijskih sredstava u Agrobudetu u cilju podrke poljoprivrednim proizvoaima da osavremene proizvodnju kako bi uveli sisteme bezbjednosti i odgovarajue standarde u proizvodnji u skladu sa zahtjevima EU;

Potrebno je (22) uspostaviti administrativne strukture za povlaenje sredstava iz EU fondova namijenjenih poljoprivredi i vriti obuku privrednih subjekata za korienje ovih fondova;

(23) Povezivanje poljoprivrede i turizma23

kroz veu zastupljenost domaih proizvoda u ugostiteljskim objektima to bi imalo direktan uticaj na smanjenje deficita u robnoj razmjeni sa inostranstvom.

3.1.2. umarstvo i drvna industrija Programom gazdovanja umama za 2014. godinu, planirana je ukupna sjea u dravnim i privatnim umama od 701 hilj. m3 bruto drvne mase, uz ostvarenje ukupnog prihoda od 7,5 mil. eura. Planirana sjea e se realizovati na osnovu ugovora o koncesijama koje je Uprava za ume ustupila na korienje gazdinskim jedinicama na teritoriji Crne Gore na period od jedne, sedam, petnaest odnosno trideset godina. Ukupna ostvarena proizvodnja bruto drvne mase za deset mjeseci 2014. godine iznosi 239 hilj.m3 i vea je za 5,5% u odnosu na isti period 2013.godine. Uvoz proizvoda drveta, hartije, tampe i namjetaja iznosio je 91,6 mil. eura, ili 6,9% ukupnog uvoza. Najvie se uvozi namjetaj 44,7 mil. eura (kancelarijski, funkcionalni i medicinski) zatim hartija i karton 18,3 mil. eura i drvo i proizvodi drveta 18,2 mil. eura (od ega iverica i per ploe 6 mil. eura). Ukupno je izvezeno 16,4 mil. eura drveta (car.glava 44), od ega je 10,4 mil. eura rezane grae i drvenih elemenata, 3,3 mil. eura je sirovina (trupci), a 1,9 mil. eura je ogrijevno drvo.

23 Privredna komora Crne Gore je organizovala: - okrugli sto na temu Crnogorski proizvodi za crnogorski turizam uz ucesce proizvodjaca i direktora nabavki hotela, 4. aprila 2014.godine, u Budvi - u okviru konferencije o turizmu, panel sa temom "Poljoprivredni proizvodi i proizvodi agroindustrije u turustikoj ponudi, 12.novembra 2014.godine


............................................................................................................................................................ 17

Robnu razmjenu karakterie izvoz sirovina i poluproizvoda, a mali izvoz gotovih proizvoda. Najvee koliine drvne sirovine odlaze u izvoz u formi oblovine i rezane grae, a u veoma maloj mjeri kroz proizvode sa dodatom vrijednou (perploe, daane ploe, parket, latoflex letvice, graevinska stolarija...). Tabela 4: Drvo i proizvodi od drveta

- u mil. eura -

Uvoz Izvoz

I-IX 2013. I-IX 2014. Index I-IX 2013. I-IX 2014. Index Drvo i proizvodi od drveta 17,1 18,2 106,4 12,6 16,4 130,2

- ogrijevno drvo, pelete, pilotina 1,2 0,8 66,7 3,6 5,2 144,4

- rezana graa 3,4 3,1 91,2 8,4 10,4 123,8 Hartija i karton 18,5 18,3 98,9 1,4 1,5 107,1 tampane knjige, novine, slike i ostali 9,4 10,3 109,6 1,3 1,5 115,4 Namjetaj, posteljina... montane zgrade 36,9 44,7 121,1 0,6 0,7 116,7 UKUPNO 81,8 91,6 112,0 16,0 20,2 126,3 Izvor: MONSTAT

Uvoz robe bi mogao biti znaajno nii organizovanjem sopstvene proizvodnje u postojeim proizvodnim kapacitetima uz neznatna ulaganja i revitalizaciju postojee opreme i tehnologije, investicijama u nabavku nove opreme i novih tehnologija. To se odnosi na kapacitete drvne i papirne industrije, posebno u vrenju usluga u grafikoj industriji.

U drvnoj industriji je trenutno aktivno oko 150 preduzea (ukljuujui i preduzea i preduzetnike koji se bave proizvodnjom namjetaja). Najvie ima preduzea ili preduzetnika koji se bave preradom drveta u pilanama, slijede pogoni za proizvodnju ploastog namjetaja. U strukturi preduzea koja se bave preradom drveta, dominiraju mikro i mala preduzea.

Budui razvoj, treba da poiva na visokoj stopi investicija u nabavku nove opreme i novih tehnologija, odnosno u proizvodne linije sa modernom kompjuterskom opremom ime se postie optimalno iskoriavanje, podizanje konkurentnosti, smanjenje cijene kotanja proizvoda i omoguava prisustvo na drugim tritima. Predlozi i preporuke:

(24) Napraviti analizu korienja uma za sve dugorone ugovore od 2008-2014. godine, koja bi sadrala sve relevantne podatke po zakljuenim ugovorima na osnovu javnih poziva iz 2008. godine. Analiza bi pokazala stepen iskorienosti po zakljuenim ugovorima, ispunjenost kadrovskih i tehniko-tehnolokih uslova, uticaj na realizaciju finalne prerade i bila osnova za kreiranje budue politike davanja uma na korienje;

(25) Programom gazdovanja umama za 2015. godinu potrebno je definisati bruto drvnu masu, iz dravnih i privatnih uma, u koliini i vrijednosti tako da se ona moe maksimalno iskoristiti, ime se stvaraju uslovi za poveanje obima proizvodnje u repro lancu umarstva i drvne industrije. Dosadanja praksa je bila da privredna drutva koja imaju dodijeljene koncesije ne uspiju da ih iskoriste, bilo zbog nerealnih zahtjeva/odobrenja, prekasnog ustupanja uma na korienje (u avgustu/septembru), loe umske infrastrukture, vremenskih neprilika. Ostaje drvna masa neiskoriena, ne ostvaruju se planirani finansijski rezultati, dok privredna drutva koja nijesu dobila umu na korienje nemaju sirovinu za preradu;

Vaei (26) Pravilnik o uslovima, kriterijumima i podkriterijumima, koje u pogledu tehniko-tehnoloke opremljenosti i broja zaposlenih, treba da ispunjavaju pravna lica za dobijanje prava

18 .............................................................................................................................................................

za godinje i dugorono korienje uma, potrebno je izmijeniti i dopuniti tako da bude definisana maksimalna zapremina sirovine u odnosu na proizvodne kapacitete koju privredno drutvo moe dobiti na korienje. Dosadanja praksa je da se Pravilnik ne potuje, zbog ega se teta nanosi tekuem poslovanju i razvoju ovog sektora;

U cilju smanjenja izvoza najkvalitetnije sirovine (trupaca), predlae se: - (27) da se kao izjava o porijeklu robe priznaje otpremnica ili potvrda od Uprave za ume,

kako za dravne tako i za privatne ume; (28) pojaati kontrolu izvoza tako da cijena na fakturi odraava stvarnu vrijednost robe,

- (29) pojaati kontrolu primjene Ugovora o davanju prava na korienje uma i izgradnju i odravanje umskih saobraajnica (lan 3 stav 5) kojim su ugovarai saglasni da se ukupne posjeene koliine drveta prerade u preraivakim kapacitetima koncesionara.

(30) Omoguiti carinjenje robe na graninom prelazu Rane tokom svih radnih dana. Dosadanja praksa je bila carinjenje utorkom i etvrtkom u trajanju od po dva sata.

(31) Pokrenuti proces sertifikacije uma po FSC standardima, ime se potvruje da su proizvodi umarstva proizvedeni odgovornim gazdovanjem umama i omoguava drvnoj industriji da nesmetano izae na inostrano trite.

3.1.3. Energetika, rudarstvo i metalna industrija Proizvodnja elektrine energije za devet mjeseci ove godine nia je za 24,9% u odnosu na isti period prole, a nia je i u poreenju sa planiranom proizvodnjom za ovaj period za 3%. Posmatrano pojedinano po energetskim objektima, HE Peruica je ostvarila poveanje proizvodnje u odnosu na plan za 4,2%, HE Piva je imala manju proizvodnju za 8%, dok je proizvodnja u TE Pljevlja nia za 5% od planirane.

U sektoru energetike postoji znaajan neiskorieni potencijal. Kada je u pitanju hidropotencijal, samo na velikim rijekama procijenjeni potencijal je oko 10.000 GWh/god, a na malim rijekama 800 1.000 GWh/ godinje. Trenutno se koristi oko 17% ukupnog hidropotencijala. U ovoj godini, znaajniji rezultati se postiu u gradnji malih elektrana.

U sektoru rudarstva stanje se znaajno promijenilo u odnosu na uporedni period 2013.godine najvie zahvaljujui koliini iskopane rude boksita koja je za skoro 20 hiljada tona vea od proizvodnje za devet mjeseci prole godine. Ovo se naroito odnosi na kvalitetnu rudu sa rudokopa Zagrad odakle je eksploatisano preko 83 hiljada tona. Zajedno sa stabilnom proizvodnjom Rudnika koncetrovane rude olova i cinka u upljoj stijeni, ostvareno je poveanje proizvodnje za 2,3 puta u oblasti vaenja ruda metala, dok se parametri proizvodnje energetskih ruda zadravaju na nivou prologodinjih. Metalurko-metalski kompleks u ovom periodu karakterie pad proizvodnje, naroito u oblasti proizvodnje osnovnih metala elika i aluminijuma. Ukupna proizvodnja biljei pad od 14,6%, prvenstveno usljed trajanja investicionog ciklusa u eljezari Niki i niskog stepena iskorienosti tehnolokih mogunosti KAP-a na oko 35% instalisanih kapaciteta. Evidentan je i znaajan pad u oblasti proizvodnje metalnih proizvoda od 87,8%, dok je u oblasti proizvodnje maina i opreme proizvodnja vea za 18,8%. Obustava proizvodnje u kompaniji Montavar Metalac d.o.o. Niki i minimalna proizvodnja u Fabrici elektroda Pluine moe uticati na smanjenje ovog indeksa do kraja godine. Poslovanje kompanija u energetsko-rudarskom sektoru je stabilno sa naglaenim remontnim aktivnostima na planu odravanja pogonske spremnosti proizvodno-tehnoloke opreme sva tri kapitalna energetska objekta, dok se zbog procesa restruktuiranja sistema za proizvodnju baznih metala, njihov oporavak tek moe oekivati u narednom periodu.


............................................................................................................................................................ 19

Predlozi i preporuke: U metalskom sektoru u strukturi proizvoda dominiraju proizvodi sa niskim stepenom obrade, to

negativno utie na ukupan finansijski efekat. Uvoz proizvoda od elika i aluminijuma i dalje je visok, iako postoje osnovni preduslovi za njihovu proizvodnju. Najavljene investicije u instalisanje nove opreme za proizvodnju ice i legura aluminijuma u KAP-u, kao i nedavno zavrena modernizacija pogona Kovanice u Toeliku u Nikiu, poveavaju mogunosti da finalizacija proizvoda postane trajna poslovna orjentacija ovih industrijskih sistema, to bi uticalo na smanjenje uvoza ovih proizvoda i poboljalo ukupan finansijski efekat. Potrebno je (32) uiniti napore da se najavljene investicije i realizuju.

Kod potencijala za proizvodnju termo-energije priorotet je dat II Bloku TE u Pljevljima, za iju izgradnju je spisak ponuaa sveden na tri kompanije. Potrebno je (33) intenzivirati aktivnosti na izboru ponuaa i na to skorijem otpoinjanju gradnje ovog energetskog objekta.

(34) Stvoriti uslove da se prilikom izgradnje energetskog kabla, za rad na kopnenom dijelu, ukljue domae kompanije.

U planskoj dokumentaciji (35) potrebno je predvidjeti koridor Jadransko-Jonskog gasovoda.

3.1.4. Tekstil, hemijska i farmaceutska industrija U devetomjesenom periodu je zabiljeen pad proizvodnje farmaceutskih proizvoda i preparata od 10,9%, proizvodnje odjevnih predmeta od 5,5%, proizvodnje proizvoda od gume i plastike od 84,9%, te proizvodnje hemikalija i hemijskih proizvoda od 13,3%. Proizvodnja predmeta od koe je na prologodinjem nivou.

Ove industrije su, najveim dijelom, privatizovane i usitnjene, sa pretenim udjelom malih i srednjih preduzea, koja prolaze kroz razdoblje intenzivnih promjena i strukturnog prilagoavanja, sa izraenim problemima konkurentnosti i nemogunosti prodaje.

U sektoru tekstilne industrije radi se veoma oteano, nema kontinuiteta proizvodnje. Privredni subjekti posluju sa malim brojem radnika i proizvode uglavnom za domae trite. Sirovine se u veini sluajeva obezbjeuju iz uvoza, izraena je nelikvidnost, zbog ega se neredovno izmiruju obaveze prema radnicima i ostale obaveze. Cijene gotovih proizvoda ovih industrija zaostaju za rastom cijena sirovina, repromaterijala, pomonog materijala, energenata, transporta i komunalija, pri emu se sa nelegalnim odvijanjem aktivnosti u proizvodnji i prometu stvara nelojalna konkurencija preduzeima koja regularno posluju.

Preduzea koriste skupe bankarske kredite. Kamatne stope, rokovi otplate, garancije banaka i drugi uslovi izuzetno su nepovoljni, tako da je izraen nedostatak kapitala neophodan za ulaganja u osnovna i obrtna sredstva. Predlozi i preporuke: (36) Pojaati kontrolu kvaliteta uvezenih proizvoda i (37) intenzivnije raditi na suzbijanju sive ekonomije:

Roba se prilikom uvoza prikazuje po veoma niskim cijenama, sto je osnovica za naplatu carina i PDV-a, to utie i na konanu cijenu proizvoda. Potrebna je pojaana kontrola koliina i cijena uvezene tekstilne robe;

Kvalitet robe ne odgovara oznakama na deklaraciji ime se potroai dovode u zabludu; Obavezno uvoenje sistema ispitivanja prisustva tetnih materija u garderobi jedina je garancija

kvaliteta, kako domae odjee i obue, tako i iz uvoza;

20 .............................................................................................................................................................

Roba se prodaje mimo predvienog prostora, bez izdavanja rauna, pa je potrebno intenzivirati kontrole;

Postoji nedostatak kvalifikovanih krojaa i nezainteresovanost za ovo zanimanje, pa je potrebno stimulativnim mjerama djelovati u cilju obezbjeivanja kadrova.

3.2. Usluni sektori 3.2.1. Trgovina Trgovina na malo, trgovina na veliko, popravka motornih vozila i motocikala u 2013.godini ima najvee uee u BDP-u i to 388,4 mil. eura ili 12,4%. Za devet mjeseci 2014. godine u ovom sektoru ostvaren je promet u iznosu od 902,5 mil. eura, to predstavlja poveanje od 3,1% u odnosu na isti period 2013. godine. Istovremeno, najvei promet ostvaren je u mjesecu avgustu u iznosu od 134,3 mil. eura, to predstavlja poveanje od 4,3% u odnosu na avgust 2013. godine. U periodu januar-septembar tekue godine prosjean promet u trgovini na mjesenom nivou iznosio je 100,3 mil. eura. Grafik 2: Promet u trgovini od 2010. do septembra 2014.godine

Izvor: MONSTAT U posmatranom periodu zabiljeen je rast prosjene bruto zarade od 2,4% u odnosu na prethodnu godinu, i iznosila je 504 eura. Prosjena zarada bez poreza i doprinosa zabiljeila je rast od 2,4% u odnosu na period januar-avgust 2013. godine i iznosila je 335 eura. Sektor trgovine biljei najvei broj zaposlenih u poreenju sa drugim sektorima privredne djelatnosti. Naime, u ovom sektoru je u prosjeku bilo zaposleno 35.945, to je za 5,0% manje u odnosu na period januar-avgust 2013. godine, kada je sektor trgovine zapoljavao 37.847.

Istraivanje Komore je pokazalo da veina anketiranih preduzea iz sektora trgovine (72,7%) obaveze prema dobavljaima izmiruje u roku od 30 dana, 9,1% anketiranih obaveze izmiruje u roku od 90 dana, dok ak 28,2% privrednih subjekata obaveze prema dobavljaima ne izmiruje redovno. Nijedno od anketiranih preduzea ne izmiruje svoje obaveze po isporuci.


............................................................................................................................................................ 21

Potekoe u naplati potraivanja i tokom 2014.godine karakterisale su poslovanje veine privrednih subjekata. Pored toga, na poslovanje negativan uticaj i dalje ima konkurencija iz neformalnog sektora, visoke takse i naknade posebno na lokalnom nivou, nedostatak finansijskih sredstava, nedostatak odgovarajueg kadra, odnosno neadekvatno edukovana radna snaga, kao i neadekvatno radno zakonodavstvo. Predlozi i preporuke:

Dosljedno sprovoenje mjera u pravcu suzbijanja poslovanja u sivoj zoni posebno u dijelu neprijavljivanja zaposlenih i neadekvatnog obrauna zarada, neregistrovanog obavljanja djelatnosti, te u sluaju izbjegavanja prijavljivanja prihoda;

Potekoe u naplati potraivanja znaajnim dijelom rezultat su prestanka rada jednog broja privrednih drutava (zbog likvidacije, steaja ili zatvaranja firmi). U tom pravcu, neophodno je izmijeniti zakonsku regulativu ime e se ograniiti mogunost osnivanja vie privrednih drutava iji je osniva isto fiziko lice, te izbjei praksa zloupotrebe poloaja osnivaa DOO i prevara povjerilaca, fiktivnim promjenama i prenosom poslova sa prezaduenog na novoosnovano drutvo. Takoe, se predlae definisanje odredbi shodno kojima e lica koja prouzrokuju tetu kompanijama odgovarati sopstvenom imovinom.

Porezi i dabine na lokalnom nivou su esto ogranienje poslovanju, kako zbog predmeta (osnovice i stope) oporezivanja, tako i zbog estih i netransparentnih izmjena lokalne regulative, te sporih i dugotrajnih procedura. Potrebno je intenzivirati aktivnosti usmjerene na (38) identifikovanje i ukidanje i/ili smanjenje lokalnih taksi i naknade24

koje stvaraju nepovoljne uslove za poslovanje privrednih subjekata.

3.2.2. Turizam i ugostiteljstvo Doprinos turizma bruto domaem proizvodu Crne Gore kontinuirano raste, a realizacijom najavljenih investicija oekuje se da e doprinos ovog sektora u narednom periodu biti znaajno vei. Procjenjuje se da je ukupan doprinos turizma (direktni, indirektni i indukovani) u 2013. godini iznosio 714,2 mil. eura ili 20% BDP-a. Od toga se direktan doprinos turizma procjenjuje na 348,7 mil. eura ili 9,8% BDP-a, indirektan25 na 251,4 mil. eura (7,1% BDP-a), a indukovani26

Prihodi od turizma

na 114,1 mil. eura (3,2% BDP-a).

27

Za devet mjeseci 2014.godine ostvareno je 1,4 miliona dolazaka turista, to je za 1,3% vie u odnosu na isti period prethodne godine. Ostvareno je 9,2 miliona noenja, odnosno rast od 1,3%. Broj dolazaka stranih turista je vei za 1,7%, a ostvarenih noenja za 2,0%. Trend pada zabiljeen je kod domaih turista, gdje je broj dolazaka nii za 2,2%, a ostvarenih noenja za 4,8%, pri emu je prosjena duina boravka iznosila 6,6 dana, to je na prologodinjem nivou

za devet mjeseci ove godine iznose 658,2 mil.eura, to je poveanje od 2,4%, u odnosu na prologodinji posmatrani period.

28

24 Primjeri za to su plaanje naknade za pristup poslovnim objektima sa glavne saobraajnice, kao i plaanje deponovanja komunalnog otpada bez obzira to u praksi ne postoji potreba za tim. 25 Indirektan doprinos - potronja koju generie posjeta turista, a vezana je za druge privredne grane 26 Indukovani doprinos se odnosi na potronju direktno ili indirektno zaposlenih u industriji putovanja i turizma 27 Podaci Centralne banke Crne Gore 28 Podaci MONSTAT-a

. Tri etvrtine od ukupno ostvarenog broja noenja ostvaruje se u junu, julu i avgustu mjesecu, to prema dostupnim podacima mogu biti oekivanja i za ovu godinu.

22 .............................................................................................................................................................

U strukturi noenja stranih turista evidentno je da noenja turista iz pet zemalja uestvuje sa 71%, to ukazuje na veoma izraenu monolitnost29 crnogorskog turizma. Grafik 2: Struktura noenja stranih turista

Izvor: MONSTAT

Prema vrsti smjetajnih jedinica u kolektivnom smjetaju boravilo je 41,9%, to je za 3,6% manje u odnosu na isti period prole godine i ostvareno je 31,2% noenja, to je za 9,6% manje. U privatnom smjetaju boravilo je 58,1%, to je za 5,0% vie, a ostvareno je 67,9% noenja ili 7,0% vie. Tokom predstavljanja kvantitativnih podataka o efektima turizma u Crnoj Gori i dalje se procjenjuje ekonomski uticaj turizma, tj. prihodi od turizma se objavljuju na bazi procjene Ministarstva odrivog razvoja i turizma i izvjetaja i WTTC-a. Razlike u podacima izmeu MONSTAT-a i WTTC-a su rezultat primjene razliitih metodologija. MONSTAT nema podatke koliko je direktno uee turizma kao sektora, ve mjeri doprinos kroz bruto dodatu vrijednost usluga pruanja smjetaja i ishrane, dok prema metodologiji satelitskog rauna koju koristi WTTC, direktno uee putovanja i turizma u BDP prikazuje ukupnu potronju u odreenoj zemlji na putovanja i turizam rezidenata i nerezidenata u poslovne i rekreativne svrhe, dravne subvencije u sektoru putovanja i turizma. Potrebno je (36) implementirati satelitske raune u turizmu30

Poslovanje u sektoru turizma karakteriu ogranienja iz prethodnih godina, a koje znaajno umanjuju kvalitet turistike ponude. Najee zabiljeene nepravilnosti

(Tourism Satellite Accounts), kao sastavni dio nacionalnih rauna, to e omoguavati optimalno iskazivanje rezultata, kreiranje ekonomskih programa i politike i donoenje validnih zakljuaka o prirodi i kretanju turistike potranje.

31

29 Samo dvije zemlje Rusija i Srbija uestvuju sa 55% 30 Zakonski okvir za sprovoenje statistikog istraivanja - satelitski rauni u turizmu, je Zakon o zvaninoj statistici i sistemu zvanine statistike ("Sl. list Crne Gore", br. 18/12). Meutim, satelitski rauni u turizmu jo uvijek nisu uvedeni i sve je ostalo na nivou pilot istraivanja za 2009.godinu. 31 Podaci Nacionalne turistike organizacije

su: nelegalno izdavanje smjetaja (dileri soba), kvalitet smjetaja, rad turistikih agencija, prodaja izleta na etalitima, buku iz ugostiteljskih objekata i buku od graevniskih radova, nelegalan rad ugostiteljskih objekata, neizdavanje fiskalnih rauna, nepravilnosti na plaama (nepotovanje propisa o zauzetosti plae mobilijarom, nepostojanje kabina za presvlaenje, kanti za otpatke, nepotovanje planog reda), nepotovanje radnog vremena, guve u saobraaju, neredovno napajanje elektrinom energijom, nestaica vode, izlivanje fekalija, gomilanje otpada i stvaranje deponija, cijene proizvoda i usluga.


............................................................................................................................................................ 23

Na sjednici Odbora udruenja turizma PKCG odranoj 20. oktobra 2014. godine konstatovano je da su glavna ogranienja za intenzivniji razvoj turizma: - saobraajna dostupnost, - nedostatak hotela visoke kategorije - veoma izrana sezonalnost i monolitnost.

Predlozi i preporuke: Za dalji rast pozitivnih pokazatelja i unapreenje konkurentnosti Crne Gore kao turistike destinacije,

aktivnosti je potrebno usmjeriti na otklanjanju uoenih nepravilnosti i ogranienja: - (39) bolju saradnju i koordinaciju rada dravnih i lokalnih organa i slubi32- (40) unapreenje komunalne i lokalne infrastrukture,

,

- (41) izgradnju hotela visoke kategorije i drugih kapaciteta, - (42) edukaciju kadrova, - povezivanje turizma i poljoprivede, - suzbijanje sive ekonomije.

Visoko izraena sezonalnost je jo uvijek karakteristika crnogorskog turistikog proizvoda. U cilju vee prepoznatljivosti crnogorske turistike ponude i produenju sezone, namee se kao neophodnost, unapreenje turistike ponude kroz (43) regionalnu saradnju i produenje sezone33

Potrebno je nai (44) rjeenje koje bi doprinijelo boljoj saobraajnoj dostupnosti, bilo uvoenjem low cost kompanija sa vie destinacija i/ili erter letova;

U cilju poveanja broja turista iz destinacija za koje su potrebne vize, neophodno je (45) vizni reim uiniti fleksibilnijim.

Nastaviti oslobaanje od komunalija u sluaju izgradnje hotela sa 4 i 5 zvjezdica.

3.2.3. Saobraaj I pored uea od 3,8% u BDP-u, sektor saobraaja je veoma vaan za razvoj cjelokupne crnogorske ekonomije. Zbog toga je unaprijeenje saobraajne infrastrukture prioritetni zadatak nadlenih institucija. Zakljueni Ugovor o izgradnji auto puta Bar-Boljare e doprinijeti snaenju ovog sektora i ukupne privrede. U sektoru saobraaja u 2014.godini prosjeno je radilo 9,8 hiljada zaposlenih ili 5,6% od ukupnog broja zaposlenih u Crnoj Gori. Prosjene bruto zarade je iznosila 797 eura, to je za 10,4% vie od prosjeka.

Veina saobraajnih grana biljei rast obima usluga u ovoj godini, bilo da je rije o broju prevezenih putnika ili koliini prevezene robe.

32 Primjer: Turistiki poslenici su istakli potrebu bolje saradnje i koordinacije rada dravnih i lokalnih organa i slubi, ukazujui na (ne)odravanje plaa, posebno onih koje nemaju zakupce. JP Morsko dobro polovinu prihodovanih sredstava u zoni morskog dobra, shodno Zakonu o fininsiranju lokalnih samouprava, uplauje primorskim optinama. Namjensko korienje preneenih sredstava definisano je Ugovorima o korienju i namjeni prihoda od naknade za korienje morskog dobra, koji je JP Morsko dobro, u decembru prole godine sklopilo sa predsjednicima optina Herceg Novi, Tivat, Budva i Bar. Pomenutim ugovorom optine su preuzele obavezu cjelogodinjeg odravanja komunalnog reda u zoni morskog dobra na svojoj teritoriji, izmeu ostalog, nadlene za odravanje plaa koje nemaju zakupce. 33 PKCG je 12. novembra 2014. godine organizovala Regionalnu konferenciju o turizmu gdje su u panelima posveenim Upravljanju turistikom destinacijom i Jedinstvenoj turistikoj ponudi regiona uestvovali predstavnici Vlade Crne Gore, privrednih komora regiona i univerziteta, te privrednici koji posluju u turizmu, poljoprivredi i prehrambenoj industriji.

24 .............................................................................................................................................................

U drumskom saobraaju je za devet mjeseci prevezeno 5,1 milion putnika ili 14,7% vie u odnosu na uporedni period. Realizuju se program redovnog odravanja, eliminisanja uskih grla, rekonstrukcije raskrsnica i sanacije kritinih taaka na dravnim putevima Crne Gore. eljezniki saobraaj je nakon dugog perioda stagnacije, poslednjih godina poeo da biljei konstantan rast. Broj prevezenih putnika je vei za 27,4%, uglavnom zbog rasta prevoza u lokalnom saobraaju, a koliina prevezene robe vea za 1,2%. Broj prevezenih putnika u vazdunom saobraajuje nepromijenjen, dok je koliina prevezene robe je vea za 4,1%. Rast biljei i prevoz robe u pomorskom saobraaju za 18,4%, dok je broj prevezenih putnika neznatno nii (0,2%). Promet u lukama manji za 21,3%. Oba broda Crnogorske plovidbe su data u najam pod uslovima znatno boljim od trinih. Aktivnosti Barske plovidbe su u proteklom periodu bile usmjerene na nabavku dva teretna broda, koji se ve nalaze u komercijalnoj eksploataciji, a izdati su u najam na period od tri godine. Programom obnove voznog parka crnogorskih prevoznika ekoloki naprednijim vozilima, izmeu ostalog, je predvieno dravno dotiranje u iznosu od 10.000 eura po vozilu, uz uslov da prevoznik staro ekoloki neprihvatljivo vozilo reciklira ili izveze. Program je Vlada Crne Gore usvojila, ali je njegova realizacija odloena. Stalnim jaanjem konkurencije u okruenju, domai prevoznici se dovode u nepovoljan poloaj, te bi realizacija ovog Programa u velikoj mjeri doprinijela jaanju njihove konkurentnosti na tritu. Na osnovu ugovora o koncesiji koncesionaru Ocean Montenegro povjereno je javno ovlaenje od strane Vlade Crne Gore za iskljuivo obavljanje djelatnosti priveza, odveza, pilotae, snabdijevanja i remorkerae. Nakon zakljuenja ugovora i poetka obavljanja koncesione djelatnosti koncesionar je bez usaglaavanja sa korisnicima usluga, uz saglasnost luke uprave, utvrdio tarifu na osnovu koje se obraunavaju naknade za pruene usluge. Po ocjeni predstavnika pomorske privrede, korisnika usluga, tarifa znatno odstupa, od naknada koje se obraunavaju za iste poslove u konukrentskim lukama. Evidentirano je da se isti poslovi priveza i odveza brodova viestruko skuplje naplauju u Crnoj Gori nego u Italiji. Privrednici istiu da je indikativno sa stanovita zatite konkurencije, povjeravanje svih ovih poslova jednom koncesionaru, to sa sobom nosi rizik sukoba interesa ako se uzme u obzir injenica da isti obavlja i poslove agentiranja brodova. U tom pravcu, predstavnici Komore su uputili preporuke nadlenoj Lukoj upravi za preduzimanje zakonskih nadlenosti radi stvaranja uslova za konkurentno trino poslovanje privrede, korekcijom maksimalno utvrenog iznosa naknada. Nelojalna konkurencija i nelegalni prevoz priinjava veliku tetu legalnim prevoznicima. Naime, zbog preklapanja nadlenosti optinske i dravne vlasti veoma je teko suzbiti nelegalni prevoz putnika, pa je ta pojava veoma esta kako na lokalnom tako i na meunarodnom nivou. Obzirom da inspekcija za drumski saobraaj, zbog nedostatka kadrovskih kapaciteta, ne moe da postigne kontrolu na svim kritinim takama, neophodno je da kontrolu pored inspekcije vre carina i policija. Predlozi i preporuke:

(46) Nastaviti aktivnosti na poboljanju kvaliteta saobraajne infrastrukture; (47) Otpoeti sa realizacijom Programa obnove voznog parka ekoloki naprednijim vozilima; (48) U realizaciji projekta izgradnje autoputa Bar-Boljari obezbijediti to vee uee domaih

kompanija,


............................................................................................................................................................ 25

(49) Intenzivirati aktivnosti na izgradnji Jadransko-jonskog autputa, zbog stratekog znaaja ove saobraajnice za budui privredni razvoj;

Nastaviti sa suzbijanjem nelojalne konkurencije i sive ekonomije kroz pojaan inspekcijski nadzor i ukljuivanje drugih nadlenih organa - carine i policije;

Obezbijediti (50) povoljnije uslove za kombinovani transport kroz finansijske olakice, kako bi se povealo uee ove vrste transporta;

(51) Nastaviti sa izgradnjom i modernizacijom marina sa prateim sadrajima u cilju daljeg razvoja nautikog turizma;

(52) Nastaviti aktivnosti na pronalaenju povoljnih finansija za gradnju\kupovinu brodova i proirenje flote;

(53) Nastaviti osposobljavanje Luke Kotor za bezbijedno sidrenje brodova. 3.2.4. Informaciono-komunikacione tehnologije ICT sektor je dobro razvijen i konkurentan na regionalnom nivou, zahvaljujui postojanju snanih telekomunikacionih operatera sa stranim kapitalom. Tzv. C dio ICT sektora jedan je od zamajaca crnogorske privrede sa skoro 300 mil. eura godinjeg prometa. Osnovne karakteristike IT sektora su mali broj zaposlenih (592 zaposlena u 219 IT kompanija, odnosno 2,7 prosjeno zaposlenih), mali finansijski, a samim tim i razvojni potencijali IT preduzea, i rad na malom i u informatikom smislu nedovoljno razvijenom tritu.

U okviru INFOFEST-a 2014, Odbor ICT Privredne komore Crne Gore organizovao je okrugli sto na temu: IT sektor u Crnoj Gori pregled stanja i pretpostave razvoja na kojem je ocijenjeno da privreda mora energinije da nastupi u formulisanju predloga u oblasti e-poslovanja kroz stimulaciju reorganizovanja poslovnih procesa, korienjem digitalnih tehnologija, gdje je posebno znaajna digitalizacija malih I srednjih preduzea.

Limitirajui faktori razvoja IT sektora su: nezadovoljavajui stepen informatike pismenosti, nedostatak institucionalizovane dravne pomoi, jo uvijek nedovoljno razvijeni e-Government servisi orijentisani ka graanima i biznisu i nepostojanje benefita ili stimulacija za razvoj. U posljednjem izvjetaju Svjetskog ekonomskog foruma Crna Gora se nalazi na 48. mjestu meu 144 rangirane zemlje u domenu konkurentnosti u oblasti informaciono-komunikacionih tehnologija, a najloiji rezultat postigla je u cjenovnoj dostupnosti servisa i nalazi se na 103. mjestu. Ovaj pokazatelj se ne smije zanemariti, jer je dostupnost servisa jedan od generatora rasta. U razvijenim ekonomijama, IT i BT (business technologies) sektor se odavno posmatra kao generator razvoja svih ostalih grana, dok je kod nas u velikoj mjeri uvrijeeno shvatanje da je ulaganje u IT troak, a ne investicija. Zemlje koje su prepoznale IT kao generator razvoja ulau znaajna sredstva u njegovo napredovanje, dok je kod nas nivo dravnih ulaganja nedovoljan (EU 800 eura, Hrvatska 200 eura, Bugarska 70 eura, Rumunija 70 eura, Srbija 60 eura, Crna Gora 45 eura). U domenu IT legislative Crna Gora je u korak sa naprednijim ekonomijama i znaajno ispred veine zemalja regiona. Usvojena je Strategija razvoja informacionog drutva za period 2012 2016. godine kao i Strategiju korienja Open Source tehnologija, to je dovodi u red zemalja za koje se moe rei da se odgovorno ponaaju prema razvoju IT-a, ali naalost nizak nivo ulaganja u IT dovodi u pitanje tu ocjenu. Usvojena je i Strategija sajber bezbjednosti 2013-2017. S druge strane, drava, kao najvei IT klijent, smanjuje nivo javnih nabavki u IT oblasti, iz godine u godinu, dovodei IT sektor u nepovoljnu situaciju.

26 .............................................................................................................................................................

Ukupne IT nabavke u 2013. godini su iznosile 5 mil. eura, od ega je polovina utroena za nabavku opreme, a ostatak za SW i IT usluge. Proces javnih nabavki i pored postojanja kompletne zakonske regulative i dalje se odvija na arhaian nain, a osnovni razlog je u nedostatku sredstava. Sadanji stepen razvoja crnogorskog IT sektora ne moe kvalitetno da odgovori na zahtjeve modernih IT trendova i ponudi implementaciju i podrku servisa kao to su poslovanje u oblaku (cloud), mobilna konvergencija, informatika bezbjednost, internet trgovina, Big Data, itd. Definisanje jasne i dugorone strategije razvoja IT sektora i aktivnosti na njenoj realizaciji su jedini nain za opstanak i napredak ovih kompanija. S druge strane informacione tehnologije su jedan od nosilaca razvoja drutva i nemogue ih je implementirati i razvijati u nekoj sredini bez stabilnog i jakog IT sektora. Iz tih razloga neophodna je koordinirana saradnja nadlenih dravnih i obrazovnih institucija, lokalne samouprave, informatikih kompanija i velikih korisnika IT tehnologija na izradi i primjeni pomenute strategije. Predlozi i preporuke:

(54) Razvoj i poveanje dostupnosti telekomunikacione infrastrukture za ICT kroz izgradnju novih transportnih i pristupnih kapaciteta, dodatnu teritorijalnu pokrivenost, te smanjenje cijena pristupa servisima;

(55) Vea dostupnost servisa dravne uprave, lokalne samouprave i banaka kroz poveanje broja i kvaliteta e-servisa i poboljanje nivoa interakcije postojeih servisa;

Kontinuirani (56) rad na poboljanju pravnog okvira kojim se ureuje oblast ICT u cilju uskladjivanja sa meunarodnim standardima;

(57) Intenzivan razvoj ljudskih resursa kroz formalno i specijalistiko obrazovanje poveanjem broja obaveznih i izbornih asova i predmeta iz oblasti IT, poboljanjem strukture i kvaliteta nastavnog kadra, te stimulisanjem IT kompanija na usavravanju kadrova.

3.2.5. Bankarstvo Bankarski sektor je suoen sa brojnim unutranjim i spoljnim izazovima, ali i dalje ostaje stabilan. Kreditna aktivnost raste ali jo uvijek nedovoljno. Nelikvidnost privrede uzrokovala je poveanje nekvalitetnih kredita, koji prestavljaju jedan od najveih problema bankarskog sektora. Usvojen je Zakon o dobrovoljnom finansijskom restrukturiranju, koji bi trebao da omogui vansudsko restrukturiranje dugova ekonomski odrivih kompanija. Odreeni broj banaka je prenio dio loih kredita na faktoring kompanije, ije poslovanje treba urediti Zakonom o faktoringu. Kamatne stope su i dalje visoke zbog velike tranje za kreditima, ogranienim i skupim izvorima finansiranja na meunarodnom tritu, kao i visoke premije za rizik, uzrokovane rastom nelikvidnosti realnog sektora. Zbog visokih kamatnih stopa, Centralna banka Crne Gore je najavila uvoenje mjere za ogranienje kamatnih stopa.

U godinjem izvjetaju Evropske komisije o napretku Crne Gore se navodi da bankarski sistem ostaje stabilan, a da je Centralna banka u maju odobrila rad jo jednoj banci, ime je broj finansiiskih institucija povean na 12. Meutim, broj banaka nema uticaja na smanjenje kamata na novoodobrene kredite, koje ostaju uporno visoke, na nivou od preko 10%. Premija rizika je glavni razlog za poveanje kamata na pozajmice. Bankarski sektorom dominiraju strane bankarske grupe,


............................................................................................................................................................ 27

koje posjeduju ukupno 83% bankarskog kapitala. Sve banke se oslanjaju na sopstvena sredstva, kako bi nadomjestile nedostatak stranog finansiranja.

Centralna banka Crne Gore u maju mjesecu ove godine je odobrila rad Loven banci AD, tako sada, na tritu posluje dvanaest banaka. Krajem septembra 2014. godine u poreenju sa istim periodom prethodne godine zabiljeen je rast kapitala banaka (1,6%) i ukupnih depozita (4,4%), od ega su depoziti stanovnitva vei 6,3%, dok su ukupni krediti nii za 4,1%. Predlozi i preporuke:

U cilju regulisanja pruanja faktoring usluga potrebno je donijeti (58) Zakon o faktoringu; (59) Potrebno je kreirati bazu podataka trita nepokretnosti i uiniti je dostupnom javnosti.

Nedostatak javno dostupne baze podataka predstavlja znaajan sistemski rizik koji proizvodi manjkavosti primjene komparativne metode prilikom procjenjivanja nepokretnosti. Podaci iz ove baze bili bi korieni za procjenu vrijednosti nekretnina, kao najeeg oblika kolaterala koje banke uzimaju prilikom odobravanja kredita, a koristi od nje imala bi i drava prilikom utvrivanja poreza, kao i realni sektor. Iza izrade ove baze treba da stoji dravna institucija.

3.2.6. Graevinarstvo i komunalne djelatnosti Vrijednost izvrenih graevinskih radova u periodu januar-septembar 2014. godine vea je za 6,3% u poreenju sa istim periodom prole godine, dok su izvreni efektivni asovi rada bili nii za 5,4%. I ovaj sektor se jo uvijek suoava sa problemom nelikvidnosti i nedovoljnom bankarskom podrkom za realizaciju zapoetih projekata. Pad tranje u sektoru graevinarstva ukazuje na potrebu preduzimanja mjera za podrku realizaciji projekata predvienih akcionim planovima po sektorima (turizam, infrastruktura, energetika i dr.). Imajui u vidu napredak domaeg graevinskog sektora, u organizacionom i tehnolokom smislu, oekuje se njegovo ukljuivanje u projekte izgradnje hotelskih kapaciteta, odravanje stambenih objekata, izgradnju saobraajne, komunalne infrastrukture i energetskih objekata. Neophodno je nastaviti otpoete aktivnosti, od strane nadlenih organa i nosilaca javnih ovlaenja, u pravcu smanjivanja trokova i skraenja rokova za dobijanja graevinskih dozvola i saglasnosti za dobijanje prikljuka na infrastrukturne mree. Razvoju i oporavku graevinske operative doprinijee i ukljuivanje u izgradnju auto puta Bar-Boljari.

Kapitalni infrastrukturni projekat izgradnja prioritetne dionice Smokovac -Uva Mateevo autoputa Bar Boljare ansa je za angaovanje cjelokupne crnogorske graevinske operative koja je spremna za ovaj posao. Ovo je ocijenjeno 24. oktobra 2014. u Privrednoj komori kada je privrednicima prezentovano idejno rjeenje ove dionice i razmatrene mogunosti angaovanja domaih podizvoaa na njenoj realizaciji.

Jedan od osnovnih agregata za razvoj graevinarstva su graevinski materijali za graenje, odravanje i rekonstrukciju. Trenutno se vei dio graevinskog materijala uvozi, naroito za zavrne radove u graevinarstvu. Supstitucija uvoza mogua je revitalizacijom postojee opreme i tehnologije, kao i nabavkom nove, ime bi se omoguila valorizacija postojeih resursa: u drvnoj masi; resursima gline za keramike proizvode, rezervama laporca, bentonita, kvalitetnog boksita tehnikog i arhitektonsko-graevinskog kamena.

28 .............................................................................................................................................................

Obzirom na konstantan deficit radne snage, tei se animiranju mladih da se kroz sistem srednjeg obrazovanja osposobljavaju za rad u djelatnosti graevinarstva.

U stambenoj djelatnosti se realizuju projekti u skladu sa Akcionim planom politike stanovanja u Crnoj Gori. Prioritetne aktivnosti su usmjerene na implementaciju zakonskog okvira u ovoj oblasti i realizaciju projekata Stanovi solidarnosti i Projekta rjeavanja stambenih potreba graana.

Predlozi i preporuke:

Obezbijediti (60) povoljniji pristup finansijskim srestvima kroz sniavanje kamatnih stopa i pojednostavljivanje procedura za dobijanje kredita.

Raditi na daljem (61) smanjenju trokova i skraenju rokova za dobijanja graevinskih dozvola, kao i saglasnosti za dobijanje prikljuka na infrastrukturne mree.

(62) Ubrzati sudske procedure prilikom rjeavanja privrednih sporova kroz poveanje stepena saradnje izmeu sudova, inspekcijskih slubi, policijskih, carinskih i drugih organa.

Poveati nivo inspekcijskog nadzora u cilju daljeg suzbijanja sive ekonomije i koruptivnih elemenata. Budui da je nedavno usvojen (63) Zakon o izmirenju novanih obaveza potrebno je insistirati na

njegovoj dosljednoj primjeni u cilju smanjenja nelikvidnosti. Postupak javnih nabavki uiniti transparentnijim, efikasnijim i sa manjim trokovima. Posebnu panju posvetiti (64) ispunjenu uslova da 30% radova na izgradnji autoputa obave

domae kompanije; Potrebno je stimulisatu uvoenje sistema (65) upravljanja energijom ISO 50001:2014 Potrebno je (66) stvoriti uslove za razvoj energetski efikasne gradnje; Na kvalitetan nain (67) rijeiti pitanje upravljanja otpadom; Prilikom planiranja i izgradnje graevinskih objekata (68) potrebno je voditi rauna o ouvanju

tradicionalne fizionomije naselja u primorskom podruju i zaleu.

3.2.7. Logistika i pedicija Privredna drutva koja se bave logistikom i pedicijom su posrednici u realizaciji spoljnotrgovinskih poslova. U realizovanju poslova organizovanja prevoza, izrade transportne dokumentacije, sklapanja ugovora o osiguranju tereta, skladitenja, obavljanja konsignacijskih, agencijskih i drugih poslova u vezi sa carinjenjem robe, oni nailaze na ogranienja koja usporavaju i poskupljuju aktivnosti. U cilju unapreenja poslovnog ambijenta ova privredna drutva iniciraju sledee:

(69) Jedinstveni elektronski centralni sistem koji povezuje carinu i druge dravne organe nadlene za izdavanje dozvola, koji bi ubrzao realizaciju carinskih postupaka. S tim u vezi, potrebno je kompletirati regulativu potrebnu za implementiranje Zakona o elektronskom potpisu i Zakona o elektronskom dokumentu, kao i usvojiti Zakon o elektronskoj arhivi i pratea podzakonska akta.

(70) Uvoenje bordereau-a kojim bi se ubrzao tranzit i putanje robe u slobodan promet kada su u pitanju zbirne poiljke;

Donijeti (71) podzakonska akta koja propisuju nain apliciranja i sticanja prava korienja pojednostavljenih postupaka;

Donijeti (72) podzakonska akta kojima se propisuju uslovi za sticanje statusa ovlaenog privrednog subjekta;

Izmijeniti (73) Uredbu o uslovima za obavljanje poslova zastupanja pred carinskim organom na nain to e se u komisiju ukljuiti predstavnik Uprave za inspekcijske poslove zaduen za predmet Osnove sanitarnih, fitosanitarnih, veterinarskih i drugih propisa koji se primjenjuju u postupku carinjenja robe.


............................................................................................................................................................ 29

Cijene usluga elektronske komunikacije sa Upravom carina provajderstva koje prua ZZI Montenegro su previsoke34. U zemljama regiona u kojima Uprava carina obezbjeuje ovu usluge, ona se ne tarifira, dok je u drugim cijena viestruko nia u odnosu na Crnu Goru

Documents

Crnogorska Privreda u 2014 Godini