CRNOGORSKANACIJA

Prof. dr Dušan Ičević

Drugo izdanje

Beograd, 2015.

CR

NO

GO

RSK

A N

AC

IJA

Prof

. dr D

ušan

Ičev

ić

Prof. dr Dušan Ičević

CRNOGORSKA NACIJA

Drugo izdanje

Forum za etničke odnose

Beograd, 2015.

CRNOGORSKA NACIJAdrugo izdanje

AutorProf. dr Dušan Ičević

IzdavačForum za etničke odnose

Za izdavačaDr Dušan Janjić

PriredioDr Dušan Janjić

RecenzentiDr Dušan Janjić

Prof. dr Radovan RadonjićDr Radoje Pajović

KoriceAtelje, Beograd

Prelom i priprema za štampuSonja Sušanj

ŠtampaDosije studio, Beograd

Tiraž200 primeraka

ISBN 978-86-904383-7-2

SADRŽAJ

UVOD ............................................................................................................. 5

I RAZVOJ CRNOGORSKOGA DRUŠTVA, DRŽAVE I NACIJE ..... 131. “Veliko kraljevstvo otprva” .................................................................. 152. Ekonomsko socijalne osnove crnogorske države i naroda/nacije ........ 213. “Vojeni narod” ...................................................................................... 324. Oslobodilačke borbe/ratovi i državno-nacionalni identitet Crnogoraca .. 455. Čojstvo Crnogoraca .............................................................................. 596. Narodna demokratija i centralizacija državne vlasti ............................ 717. Prosvijećeni apsolutizam vladara ......................................................... 828. Savremena crnogorska država/nacija ................................................... 97

II ETNOS CRNOGORACA....................................................................1111. Etnički supstrat jugoslovenskih nacija ............................................... 1132. Samosvojnost crnogorskoga naroda/nacije ........................................ 118

a) Autohtono porijeklo Crnogoraca .................................................... 120b) Etnički slojevi u Crnoj Gori ........................................................... 138c) Dukljansko/zetsko/crnogorski entitet ............................................. 151

3. Prvi pomeni crnogorskoga naroda/nacije ........................................... 1624. Uzori i upoređenja .............................................................................. 175

III KULTURNO-DUHOVNO BIĆE CRNOGORACA ......................... 1791. Kulturno oblikovanje nacije ............................................................... 1802. Crnogorski kulturni identitet .............................................................. 1873. Jezik Crnogoraca ................................................................................ 199

a) Crnogorci u kontekstu srpsko-hrvatskoga jezika ........................... 201b) Koje su osobenosti crnogorskoga jezika? ...................................... 204

4. Vjersko određenje crnogorske nacije ................................................. 209a) Pravoslavlje u crnogorskome etnosu .............................................. 211b) Autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve ............................... 217c) Dehristijanizacija Crnogoraca ........................................................ 225d) “Bezvjernost” Crnogoraca ............................................................. 233

IV NACIONALNA SVIJEST CRNOGORACA .................................... 2431. Nacionalno osvješćivanje Crnogoraca ............................................... 2442. “Dvojna” svijest Crnogoraca .............................................................. 2523. Njegoševo crnogorstvo, srpstvo i jugoslovenstvo .............................. 2594. Srpstvo, svetosavlje i kosovski mit .................................................... 2715. Crnogorstvo i crnogorska nacionalna svijest ..................................... 2886. Srpski naučnici o srpskoj i crnogorskoj naciji ................................... 298

a) Kako i kada je stvorena srpska nacija? ........................................... 299b) Srpska vjera – srpska nacija ........................................................... 305c) Posebnost crnogorske nacije .......................................................... 308

7. Nacionalno izjašnjavanje Crnogoraca ................................................ 311

PRILOZI .................................................................................................... 319Recenzije i mišljenja o rukopisu i knjizi ................................................ 319

SUMMARY ............................................................................................... 373

BIOGRAFIJA ............................................................................................ 385

5

UVOD Crnogorska nacija je na neprekidnoj probi da li postoji, ili je samo privremena ili prolazna tvorevina, ili tlapnja “odrođenih Srba”, ili “zavjera” iskonskih Crnogoraca. Naime, u oprekama se nastoji da porekne svaka mogućnost crnogorskoga nacionalnoga identiteta, ili se u dokazivanju samosvojnoga nacionalnoga bića opire svakome tragu srpskoga etnosa u njemu. Crnogorci imaju dovoljno nacionalne samobitnosti i samosvijesti da ih nikakva promjena dnevne politike, ili “prevjera” vladajućeg režima, ili “naredba” spoljnih sila ne može potrti ili omesti u svom nacionalnom osjećanju i opredjeljenju, ali je izgledno da u “novome” istorijskome iskušavanju nastupe upitnosti ili neizvjesnosti za nacionalni i državni opstanak.

Za crnogorsku naciju se nesustalo obnavljaju tvrdnje da je: prvo, odvajkada samo u srpskome etničkome supstratu, te da i

danas opstaje samo u okrilju srpskoga naroda, bez ikakvih osobenosti, ili se tek teritorijalno razlikuju Srbi, ili se “dozvoljava” da su Crno-gorci svojom samostalnom državom vremenom zadobili određene mentalitetske karakterne crte, ali su nacionalno Srbi,

drugo, u razvojnoj liniji srpstva, iz srpskog etnosa, postepeno nastala crnogorska nacionalna individualnost, koja je zajedno sa srpskom nacijom, u sastavu srpskoga naroda, Srba, i

treće, odvajkada samobitni i autohtoni narodni i nacionalni kolekti-vitet, nastao iz posebnoga slovenskoga susprata, u simbiozi sa stari-načkim, romanskim i romanizovanim stanovništvom, bez učešća ili sa “normalnim” učešćem srpskoga etnosa.

Raspravom o crnogorskoj naciji koju nudim čitaocima namjeravam da pružim osnovne činjenice i suprotstavljena mišljenja, ali i svuda gdje je to razložno i sopstvena tumačenja, prevrednovanja i zaključke. U istraživanju se pošlo od mnogih spoznatih okolnosti, podataka i shva-tanja, koja se sadrže u istorijskoj građi, dokumentima, spisima nau-čnika, od “priznatih istina”.

Dr Dušan Ičević

6

1. Crnogorci nastanjuju tle na kome su se susrijetale, sukobljavale, ukrštale i pretapale mnog etničke skupine, raznovrsne kulture i religije od praistorije do najnovijih vremena.

Starobalkanske, prailirske, odnosno ilirske, grčke, odnosno helen-ske, romanske, vizantijske tradicije, koje su u velikim seobama naroda i doseljavanjem na Balkan zatekla slovenska plemena, pa uticaji Tur-ske, Mletačke, Austro-Ugarske itd. država, posebno okolnih južnoslo-venskih naroda, – na osnovnoj slovenskoj samosvojnoj etničkoj pod-lozi – vjekovima su stvarali osobene zajedničke karakteristike crno-gorskoga naroda, sa nadgrađivanjem i prometanjem kroz svoje autentične istorijsko-kulturne vrijednosti.

Na razdjelnici istočne i zapadne civilizacije, u mediteranskome krugu, preplitanjem i preganjanjem tri velike svjetske religije, na raz-međi interesnih sfera velikih sila, u neprekidnoj borbi za egzistenci-jalni i ekonomski opstanak, za odbranu slobode i ljudskog života, a u izuzetno oskudnim prirodno-privrednim prilikama i pod stalnim pri-tiskom stranih osvajača, on se zadržao i samoizgrađivao u nemašti-nama, oslobodilačkim borbama, etičkom i duhovnom uzoru čojstva i junaštva, vrhunskim kulturno-duhovnim djelima itd., zadobio držav-no-političku, kulturnu i nacionalnu samobitnost i samosvjesnost.

2. Nakon formalnoga pada srednjovjekovne feudalne zetske države pod Osmansku imperiju nastaje specifično plemensko društvo kao vid so-cijalne zajednice, koja u sebi sjedinjuje ispunjavanje osnovnih ekonomskih funkcija zajedničkog života, na privatnoj svojini, odupiranja fizičkom pokoravanju turskoj vlasti i borbi za održanje relativne samostalnosti.

Postepeno stvaranje centralizovane državne organizacije, nasuprot tribalističke rascjepkanosti, i zajednička borba Crnogoraca, bez obzira na kojoj su teritoriji bili nastanjeni (Stara Crna Gora i Sedmoro Brda, Boka, Crnogorsko-Hercegovačka plemena itd.), stalne međusobne veze, vaspitavanje na istim etičkim vrijednostima, učinili su da se, posebno poslije Berlinskoga kongresa 1878. godine, odnosno kona-čnoga i zvaničnoga priznanja nezavisne Crne Gore, kao punopravnoga međunarodno-pravnoga subjekta, njenoga značajnoga teritorijalnoga,

Crnogorska nacija

7

ekonomskoga, demografskoga i drugoga uvećanja i ujedinjenja svih područja koje je naseljavalo crnogorsko stanovništvo, crnogorski na-rod završno oblikuje u zasebno nacionalno biće.

3. U klasičnim nacijama su apsolutističke monarhije svojim centra-lizatorskim ustrojstvom i protivteži feudalnoj partikularnosti bile naj-pogodniji okvir za nacionalnu integraciju. U istoj optici se može sma-trati da je za crnogorski narod vrijeme apsolutističke vladavine knja-ževsko-kraljevskoga tipa na učvršćenoj centralizovanoj državnoj moći dinastije Petrovića Njegoša, naročito za vladavine knjaza/kralja Ni-kole sa počecima prodiranja robno-novčane privrede, zelenaškoga kapi-tala i kapitalističkih odnosa, mada u rudimentalnim vidovima, skoro u klasičnim determinantama označio konstituisanje crnogorske nacije.

4. Sopstvena narodna dinastija, spoj vladara i vladika, vojno-demo-kratski način života itd. uveliko su doprinijeli samostalnom i autenti-čnom razvoju crnogorskog naroda i nacije.

5. Za razliku od rađanja nacija na Zapadu, koje je teklo unu-trašnjim procesima raspadanja feudalnoga poretka kroz postepeno prodiranje kapitalističkoga načina proizvodnje ili kroz naglo rušenje feudalizma i buržoasko-demokratskim revolucijama, naročito u Fran-cuskoj, otkada potiče i moderni pojam nacije, crnogorska nacija je nastajala istovremeno:

a) postepenim razaranjem plemensko-lokalne organizacije i moći vladarsko-glavarskoga sloja, jačanjem centralizovane državne vlasti; sporadično, u početku, nadiranja robne proizvodnje koja zamenjuje naturalno i autarkično privređivanje, kroz stvaranje unutrašnjeg tržišta i otvaranje spoljnih tržišta; uzdizanje prvobitno tankoga sloja sitne buržoazije na trgovačkom i zelenaškom, a potom i na preduzimačkom i nevelikom industrijskom kapitalu, na plasmanima stranoga kapitala i izgradnje komunikacija, prvih preduzeća, banaka, urbanizacijom, te zakašnjelim razvojem proletarijata,

b) u oslobodilačkim borbama protiv imperijalnih sila, koje su kao kolonizatori nastojale da zaposjednu crnogorske teritorije i nametnu svoje režime upravljanja i izrabljivanja,

Dr Dušan Ičević

8

c) u procesima kulturnog preporoda i integracije, kroz sve broj-nije i razvijenije prosvjetne, književne izdavačke itd. organizacije i djelatnosti.

6) U vrijeme nacionalnoga oposebljavanja Crnogoraca osvješći-vanje je nadgrađivano i na srpskoj i na crnogorskoj identifikaciji. Usporavanje u osvajanju crnogorske nacionalne samosvijesti se tu-mači zavisno od viđenja da li su Crnogorci proizašli iz srpskoga na-roda, pa je i normalno što su dugo, sve do danas, zadržali srpsko osje-ćanje, ili su nastavak sopstvenoga etnosa, ali ih je odnarođivala velikosrpska građanska ideologija, spregnuta s crkvenim aspiracijama.

U romantičarskim zanosima svesrpstvom ili praktičnim dinasti-čkim kombinacijama crnogorskih vladara, ili ekspanzionističkim nastupima mlade srpske buržoazije, a sa izjednačavanjem srpstva i pravoslavlja, apriornoga izvođenja crnogorskoga etnicizma iz srpskog porijekla, te samouzvisivanjem Crnogoraca u osvetničku i oslobodi-lačku misiju za cjelokupni srpski narod, a i djelovanje kulturnih posle-nika iz tadašnje Srbije, Vojvodine, Dalmacije itd., – učinili su da se crnogorska nacionalna posebnost dugo samoizgrađivala, potiskivala ili osporavala. Mitovi o plemenitaškome srpskome porijeklu i etničko-rasnoj čistoti Crnogoraca služili su određenim političko-teritorijalnim i ideološkim potrebama, ili su bili hrana narcisoidnome nadgornja-vanju Crnogoraca prema drugim narodima.

Teškoće u nacionalnome konstituisanju Crnogoraca su, prema tome, ne samo u društveno-istorijskim prilikama i ekonomskoj zao-stalosti, nego i u tradicionalističkom tretmanu istorije, etnosa, nasljeđa i organizacije društvenoga života. Netipičnosti u nastajanju crno-gorske nacije imale su takođe uticaja i na njeno osvješćivanje i na njeno diferenciranje, pogotovu kada se pokušava da sve samjeri i “prizna” po oprobanim formulama ili svevažećim definicijama napr. Staljinovoga, a i Kardeljevoga tipa, koje doslovno određuju i “nare-đuju” šta može a šta ne može biti nacija. Ako ne posjeduje koji “obavezni” element (teritorija, etnos, kultura, jezik, vjera itd.) ne može biti priznat za naciju. Postavljaju se, tako, pitanja: kako je moguće da

Crnogorska nacija

9

se formiraju dvije nacije na istom etnosu, jednom jeziku i istoj vjerois-povjesti? Crnogorska nacija je poricana i kroz svojatanje crnogorskih kulturnih vrijednosti.

7. Jugoslovenske nacije su imale različite okolnosti političko-dr-žavnoga konstituisanja.

Samo Srbija i Crna Gora su bile samostalne države. Slovenija i Hrvatska, a kasnije i Bosna i Hercegovina su bile pod Austro-Ugar-skom, a Makedonija pod Otomanskom imperijom, sa određenim autonomnim statusima ili bez ikakvih političko-nacionalnih prava. Raspadom velikih imperijalnih tvorevina, južno-slovenski narodi su rješenje svojega slobodnoga nacionalnoga života kombinovali u Podunavskoj ili Balkanskoj federaciji, nezavisnim državama ili zajedničkoj jugoslovenskoj državi. Stvorena je, sticajem istorijskih okolnosti i objektivnim potrebama svih jugoslovenskih naroda, zajednička država nazvana Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.

U Crnoj Gori su se ranije izrazila nastojanja vladarsko-glavarskoga sloja za stvaranjem “Velike Crne Gore” teritorijalnim širenjem (Ona-mo, onamo), ili usmjerenjem na ujedinjenje sa Srbijom i drugim jugo-slovenskim narodima, ali sa različitim namjerama kao:

1. dinastička potreba: a) kod knjaza/kralja Nikole sa žudnjom da dobije srpski prijesto. Kad je izgubio sve izglede da pod svojom dinastijom ispuni “zavjetnu misao” o ujedinjenju srpstva, zastupao je stav da narod odluči o ujedinjenju, da zajednička država bude konfe-deracija, u kojoj će svi biti jednaki, b) kod velikosrpske ekspanzio-nističke buržoazije i dinastije Karađorđevića za pripajanje “svih srp-skih krajeva”, stvaranje Velike Srbije ili Jugoslavije, ali pod njenim političkim vođstvom i krunom,

2. potreba nastajuće mlade crnogorske buržoazije i inteligencije da obore apsolutistički režim i dobiju veće mogućnosti ekspanzije i oplodnje kapitala, privrednog razvoja, političkog odlučivanja,

3. objektivni društveni interes crnogorskoga naroda da u novoj zajedničkoj državi nađe povoljnije uslove svestranijega privrednoga i kulturno-političkoga razvitka, i demokratskoga života.

Dr Dušan Ičević

10

Narodno raspoloženje za ujedinjenjem rascijepilo se u suprosta-vljene političke struje:

a) one koji su tražili bezuslovno ujedinjenje sa Srbijom (bjelaši) i b) one koji su zahtijevali da Crna Gora bude ravnopravan partner

sa Srbijom u stvaranju Jugoslavije (zelenaši). Podgoričkom skupšti-nom je odlučeno da Crna Gora stupi u Srbiju (i to bez ikakvih uslova), što je praktično značilo pripajanje Srbiji i negiranje svake državne, nacionalne itd. individualnosti Crne Gore i Crnogoraca.

Sam čin “ujedinjenja” i način stvaranja zajedničke države, posebno već od početka podređeni i obespravljeni položaj Crne Gore, te teror vlasti nad narodom, izazvali su pobunu stanovništva i pojavu odme-tništva, koji su bili upereni protiv stanja stvorenog Podgoričkom skupštinom, a tražili ujedinjenje sa ravnopravnim tretmanom Crne Gore. Ugušivanjem pobune u krvi, likvidacijom odmetništva i djelo-vanja crnogorske političke emigracije crnogorsko pitanje prestaje da bude dinastičko, a postaje pitanje položaja crnogorskog naroda u zajedničkoj jugoslovenskoj državi (dr Dimitrije Vujović).

Način na koji je izvršeno “ujedinjenje”, potiranje svake državne i narodnosne crnogorske individualnosti, pretvaranje Crne Gore u zao-stalu provinciju, bez ikakvih prava u unitarno uređenoj državi, stvara kod Crnogoraca osjećaj zakinutosti i nezadovoljstva. Procesi nacional-noga osvješćivanja se naglo ispoljavaju u spoznaji da nijesu isti sa Srbima, koji im poriču svaki državni i narodni identitet.

8. U višepartijskoj demokratiji, ustavnoj monarhiji, ili kraljevoj diktaturi, građanske stranke u Crnoj Gori su nastavile, na osnovnoj razlici u koncepcijama o načinu ujedinjenja, plitičku borbu za svoje partikularne ciljeve. Filijale građanskih partija koje su djelovale u Crnoj Gori sa velikosrpskih pozicija branile su unitarističko-centra-listički sistem, a negirali svaka politička, nacionalna itd. prava Crno-goraca. Federalistička stranka, koja je bila jedina isključivo crno-gorska građanska stranka, iznikla na nezadovoljstvu dijela naroda, zahtijevala je ravnopravnost crnogorskoga naroda u okviru federa-tivno uređene Jugoslavije, ali ni ona nije uočavala nacionalnu indivi-

Crnogorska nacija

11

dualnost Crnogoraca. Jedina je Komunistička partija Jugoslavije postepeno došla do saznanja o nacionalnoj posebnosti Crnogoraca, koja se potvrdila masovnim opštenarodnim ustankom protiv itali-janskog okupatora i u Narodno-oslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revoluciji, Crna Gora je ponovo, zadobila državno-pravni subjekti-vitet, kroz federalnu republiku u okviru Demokratske Federativne Jugoslavije.

U monografiji se presabiraju sve ili bar bitne okolnosti nastajanja i razvoja crnogorske nacije. Očigledno je da crnogorska nacija postoji, pa sam se trudio da što je moguće svestranije obradim osnovne pro-cese koji su omogućili da se ona individualizuje.

Sve sporove oko crnogorske nacije može da “presudi” izjašnja-vanje samih Crnogoraca u popisima. Naime, od 1948.godine Crno-gorci u ukupnome stanovništvu Crne Gore čine 90.7%, 86,7%, 81,4%, 67,1%, 69,8%, da bi 1991. godine spali na 61,84%, a Srbi samo 1,8%, 3,3%, 3%, pa 7,5%, sa padom na 3,3% u 1981. godini, da bi se utrostručili u 1991.godini na 9,29%. No, za naučno istraživanje potrebno je mnogo više dokaza i kritičkoga prosuđivanja svih izvora i činjenica.

Za nastajanje, razvoj i ovovremene procese crnogorske nacije bitni su neprestani oslobodilački ratovi i stvaranje nezavisne države po-sebno apsolutne monarhije (kneževine), te postepeno uvođenje robno-novčane privrede i tržišnih odnosa, klasno raslojavanje, počeci stva-ranja građanske klase i inteligencije, političke borbe itd. Nastajanje i razvoj crnogorskoga naroda i nacije pretežno iz srpskoga supstrata, tzv. dvojne svijesti, izjednačenja srpstva sa pravoslavljem, prevage srpske tradicije, posebno kosovskoga mita u crnogorskome etnosu, dinastičke borbe Petrovića i Karađorđevića oko srpskoga prijestola itd. uveliko su opredeljivali poimanje, priznavanje ili poricanje poseb-noga crnogorskoga nacionalnoga identiteta.

Etnos ne smatram sveodređujućom “silom” nastajanja i diferenci-ranja nacija. Međutim, etnos jeste sastojak svake nacije, mada ima nacije sa mnoštvom etničkih, nacionalnih, rasnih, vjerskih itd. sku-

Dr Dušan Ičević

12

pina. Ni za crnogorsku naciju etničko porijeklo nije presudno uticalo da se individualizuje. Ipak, bilo je razložno da se podrobnije raspravi kakvi su etnički supstrati u osnovi crnogorske nacije, kakve su već mješavine u njemu i kako se nacionalnom sintezom “pretopljuju” u nov nacionalni kolektivitet.

Za svaku naciju bitni su kulturno-jezički i religiozni sastojci. Zato će se u raspravi podrobnije označiti koliko je autentičan kulturni život i razvoj Crnogoraca, kako se u okviru srpsko-hrvatskoga, odnosno hrvatsko srpskoga jezika situira crnogorski jezički izraz, pravo Crno-goraca da jezik kojim zbore i pišu nazovu svojim imenom, da li je religija jedna ili presudna “vododjelnica” u nacionalnome pripajanju, razlikovanju i razdvajanju jugoslovenskih naroda, kako je teklo “jednorodno”, “dvojno” itd. nacionalno osvješćivanje Crnogoraca.

Zbog prigovora da crnogorska “nacija” prisvaja srpski jezik, vje-roispovijest, kulturu, odnosno da je nastala u njima, prosuđuje se koliko su oni doista “pozajmljeni” ili su samosvojni.

Nacionalna svijest Crnogoraca se tretira i kroz tzv. dvojnu svijest, Njegoševo nacionalno osjećanje, nacionalno izjašnjavanje Crnogoraca itd.

Napomena: Drugo izdanje istovjetno je sa prvim izdnjem.

Rijetke su ispravke i dopune, koje sam boldovao. Nova knjiga Crnogorska nacija II, koju pripremam za štampu,

nastavak je mojega istraživanja.

13

I RAZVOJ CRNOGORSKOGA DRUŠTVA, DRŽAVE I NACIJE

U svakom društvu objektivno postoji više nacionalnih, etničkih i drugih skupina, čak i tamo gdje je nacija čije ime nosi konkretno društvo, tačnije država predstavlja pretežno većinu stanovništva, odnosno pripadnika, podanika i slično. Nacija jeste globalna društvena zajednica, globalna društvena grupa, pa u određenom značenju i globalno društvo. Ne može se, međutim, izjednačiti sa društvom ili društvo svesti na naciju u svim oblicima i sastojcima. Tek u struktnom etničkom čišćenju, koje se najavljuje i sprovodi u jugoslovenskim nacijama u ratu i nakon rata, izvodi se potpuna stopljenost nacije u jedinstven kolektivitet i poistovjećenje nacije i društva.

Nacionalna država dovršava apsolutizaciju nacije na etničkom principu. Crna Gora je očigledno višenacionalna zajednica, u kojoj Crnogorci čine većinu, ali ne podređuju druge. U njoj su ravnopravni Crnogorci, Srbi, Muslimani, Hrvati, Albanci i ddrugi. Metodološki otuda nije lako iznaći „čiste“ crnogorske nacionalne sastojke po sebi, niti nezavisno od „okolnih“ nacionalnih skupina.

Najviše tegoba u korektnom naučnom istraživanju, pogotovo zaključivanju, nastupa onda kada se pokušava da se nacija potpuno svede ili izvede iz etnosa, ili kada se obrće oko istorodnosti i sličnosti, ili potpune odvojenosti ili sraslosti srpskog i crnogorskog etnosa, pogotovu ako se zatvara u vjerski krug. Ako se uz to srpski etnički supstrat uzme za sveodređujuću supstancu i oznaku crnogorske nacije odvajkada i za sva vremena ili se njime poriče ili nasuprot tome apsolutizuje autohtoni crnogorski etnos, onda se ne dopire dalje od sudbinske vezanosti za porijeklo i prirodno-biološke, prirodno-istorijske determinante čovjekovog kolektivnog života i razvoja.

U istraživanju crnogorske nacije primjenjujem, koliko je moguće, otvoreni multidisciplinarni, transdisciplinarni, interdisciplinarni nau-čni pristup, koji pogoduje da se, za razliku od parcijalnih teorijskih

Dr Dušan Ičević

14

učenja i metoda, sveobuhvatno odgonetne nacija kao kompleksna razvojna i konkretno-istorijska zajednica.

U istorijskoj vertikali su se sticali sustizali, “naslojavali"” procesi koji su od osobenoga plemenskoga grupisanja preobražavani u dr-žavnu organizaciju i građansko društvo, od zatvorene naturalne pri-vrede u robnu privredu, od zajedničke imovine u privatnu svojinu, u klasno-socijalnu pocijepanost i političku borbu za vlast, od opšte-crnogorskoga zbora preko apsolutizma vladara do ustavne monarhije, od plemenske, narodne do parlamentarne demokratije.

Za crnogorski narod se nalazi da je mogao postati poseban etnički sastav i nacija na nezavisnoj državi. Ona je vremenom omogućila da se zasnuje i oblikuje zaseban državno politički subjektivitet, pa i nacionalni kolektivitet, na sopstvenoj etničkoj, slovenskoj građi za-jedno, i odvojeno od srpskoga supstrata, kome izvorno i neprekidno pripadaju, po mišljenju onih koji ga izvode samo iz srpskoga etnosa. Crnogorska državnost svakako jeste doprinijela oposeblja-vanju crnogorskoga naroda, ali su naporedo sa njom i u njoj, crno-gorskoj državi, kompleksniji odnosi, procesi i svojstva učinili da se stvori samosvojan nacionalni identitet.

Crnogorska nacija se oblikovala u protirečnim procesima nasta-janja modernoga društva naročito nakon zvaničnoga priznavanja državne nezavisnosti, teritorijalno-političkoga i ekonomskoga objedi-njenja, Crnogorska samobitnost se izrazitije ispoljava nakon ujedi-njenja/ presajedinjenja Srbiji i u zajedničkoj državi kada se potire svaka crnogorska samostalnost, i u ishodu Narodnooslobodilačke borbe kada ponovo zadobija i obnavlja svoju državnost kroz federalnu jedinicu u zajedničke savezne države.

Da li je nezavisna država jedini osnov konstituisanja crnogorske nacije?

Crna Gora je faktički bila nezavisna, iako je formalno priznata tek na Berlinskome kongresu.

Da li su Crnogorci oslobodilačkim borbama i nepriznavanjem stra-nih gospodara postali i naionalno samosvjesni?

Crnogorska nacija

15

Apsolutna monarhija u Zapadnoj Evropi bila je pogodan okvir za centralizaciju vlasti i ujedinjavanju naroda na određenoj teritoriji. Koliko su centralizatorske funkcije crnogorske države, lomljenje moći vojvoda i suzbijanje plemenske autarhije omogućili da se oposebljuje crnogorska političko-nacionalna samosvojnost?

Apsolutna vladavina crnogorskih vladika i knjaževa/kraljeva ličila je ili se mnogo trudila da oponaša evropske monarhije i dvorove. Da li je i u Crnoj Gori, po klasičnome uzoru apsolutna monarhija bila spojna sila crnogorskoga nacionalnoga bića? Koliko je dinastički princip “natopio” crnogorsku posebnost, samostalno i u konkurenciji dinastija Petrovića i Karađorđevića?

Jesu li dvije “srpske” države ometale ili olakšavale nacionalno konstituisanje Srba i Crnogoraca? 1. “Veliko kraljevstvo otprva” Slovenska plemena koja su na tlu rimske provincije Prevalis naselila Duklju stvaraju posebnu kneževinu Sklaviniju Diokleju (od 11. vijeka nazvana Zeta) koja je najprije bila vazalna državna organizacija. Prvi pomen dukljanskoga vladara kneza arhonta Petra je iz 9. ili 10. vijeka. U vrijeme kneza Vladimira, Duklja dolazi pood vlast makedonskoga cara Samuila. No, za samostalan razvoj Duklje odnosno Zete naročiti značaj ima oružani ustanak Vizantije, koji je predvodio Stefan Vojislav (1018-1043), koji je privremeno ugušen. U novome oružanome ustanku on je porazio vizantijsku carsku vojsku i postao suvereni gospodar Duklje. Zapravo, zetska slovenska plemena, kako ih naziva Jagoš Jovanović, prvobitno su priznavala vizantijsku vlast, koja je knezu Hvalimiru polovinom 9. vijeka dala titulu vizantijskoga plemića. Ona su iskoristila dugotrajne građanske ratove u Vizantiji, nakon smrti vizantijskoga cara Vasilija II Makedonca, i pod vođstvom Vojislava podigla ustanak u Zeti. Vojislav okuplja okolna slovenska plemena, proširuje teritorije, zavodi jaku centralnu

Dr Dušan Ičević

16

vlast, Vojislav okuplja okolna slovenska plemenanastavlja borbu za stapanje i sjedinjavanje slovenskih plemena od Skadra do trebinjske oblasti. U odlučnome sudaru sa vizantijskom vojskom, i sadjejstvu-jućom vojskom Raške, Huma i Bosne, koje su bili vizantijski poda-nici, – izvojuje blistavu pobjedu u bici na Rumiji 1042. godine, kada gine 35 hiljada neprijateljskih vojnika.1

Car Konstantin IX Monomah bio je prinuđen da sa Vojislavljevim sinom Mihailom potpiše mirovni ugovor i prizna nezavisnost Duklji.

Duklja (otada se počinje zvati Zeta) postaje prva balkanska zemlja koja se oružjem izborila za nezavisnost od Vizantije. Zetska država se pod Vojislavom i Mihailom znatno proširuje i učvršćuje. Mihailo od pape dobija kraljevske insignije, priznanje “Rex Sclavorum”. Njegov nasljednik Bodin (oko 1082-1101) osvaja i u svoju državu uključuje i Rašku, Bosnu, Trebinje i Zahumlje.2 S izuzetkom male Duklje i možda nekih teritorija na rubu vizantijskoga područja3, čitavo južnoslovensko tle bilo je u sastavu susjednih država. Nakon Bodi-nove smrti smrti dolazi do dinastičkih borbi i rasula. Nastupa nova politička sila i država – Nemanjići i Raška.

Duklja/Zeta biva 1186. godine pokorena od Stefana Nemanje i od tada potpada pod Rašku vrhovnu vlast, sve do 1360. godine, kada se izdvaja iz Srpskoga carstva i ponovo osamostaljuje pod Balšićima.

Zeta i pod Nemanjićima zadržava povlašćen položaj i određen autonoman status. Njome upravljaju prestolonasljenici ili uglednici iz vladajuće dinastije. Nemanjin sin Vukan je bio prvi namjesnik u Zeti, sa titulom velikoga kneza, ali je sebe radije nazivao kraljem, što se

1 Up. Jagoš Jovanović, Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske dr-žavnosti, Narodna knjiga, Cetinje 1948, str. 5-12.

2 Prema: Sima Ćirković, Ustaljivanje granica, Istorija Jugoslavije, grupa au-tora, Prosveta, Beograd 1972, str. 45.

3 Vladimir Ćorović o Duklji piše i kao o slovenskoj i kao o srpskoj državi. Ka-da govori o uticajima crkava na južnoslovenske države, za “obe slovenske države na Balkanu” Zetu i Hrvatsku kaže da u crkvenim pitanjima naginju Rimu, a Srbi pravoslavlju. Bodinovu Zetu naziva srpskom kraljevinom (Up. Vladimir Ćorović, Istorija Jugoslavije, Prosveta, Beograd 1989, str. 71, 78-79).

Crnogorska nacija

17

smatra namjerom da nastavlja dukljansku državnu tradiciju. Za ve-likoga župana Nemanja određuje srednjega sina Stefana, što prvo-rođenoga sina Vukana nagoni da se pobuni, uz podršku zetske vla-stele, i u savezu sa mađarskim suverenom. Stefanova vojska je bila poražena, pa biva protjeran, a Vukan se proglašava velikim županom.

Dr Dragoje Živković smatra da je Vukana na neposlušnost podbu-njivala zetska vlastela koja se isticala i u odmazdi prilikom osvajanja Raške. Nakon izvijesnoga vremena ponovo dolazi do izmirenja braće, Stefan se vraća na raški “presto”, a Vukan samostalnoi vlada Zetom. Vukanov sin Đorđije uzima titulu kralja Zete, priznaje mletačko size-renstvo i samostalno vlada Zetom.

Zavisnost Zete je, prema tome, od centralne vlasti bila nominalna. Naziv Raška se zamjenjen je novim nazivom Srbija, a Stefan Nemanja se posredstvom legata rimskoga pape kruniše za kralja Raške – Srbije. Za vrijeme duge vladavine Uroša Prvoga, kralja “Srpske i pomorske zemlje” (1243-1276), u Zeti nema dramatičnih zbivanja. D. Živković sumnja u tvrdnje istorižara da je za vrijeme duge Uroševe vladavine okončan autonomni status Zete i da je od tada potpuno iščezla svijest o drevnoj dukljanskoj državnoj tradiciji. Dragutin, koji je svrgao sa prestola svoga oca Uroša, ustupio je svojoj majci Jeleni upravu nad Zetom. Kraljica Jelena je potpuno samostalno upravljala Zetom (1276-1309). Ni promjenom na vladarskome tronu, i dolaskom Milu-tina na presto (1282-1321) ništa se ne mijenja u statusu kraljice Jelene i Zete koja je tretirana kao posebna zemlja. Stefan, kasnije zvana Dečanski, upravlja Zetom od 1309. godine, ali nagovorom zetske vla-stele povede vojsku protiv oca Milutina, koji ga domami obećanjima, djelimično oslijepi i zatoči u Carigradu. Kasnije dolazi do sukoba oko vlasti braće Stefana i Konstantina, u kome je Konstantin poražen.

Nakon Milutinove smrti Stefan je ustoličen za kralja Srbije, a njegov sin Dušan proglašen za mladog kralja - suvladara i namjesnika Zete. Zetska vlastela je podržavala Stefana Dečanskoga, ali je kasnije pomogla namjesniku Zete Dušanu u sukobu sa ocem. Dečanski je 1331. godine najprije nadvladao Dušana, ali je Dušan konačno pobi-

Dr Dušan Ičević

18

jedio, krunisao se za kralja “svih srpskih i pomorskih zemlja”, potom, nakon velikih osvajanja, za cara “Srba i Grka”. Međutim, zapisano je da se 1332. godine zetska vlastela i protiv njega bunila. Upravu nad Zetom povjerio je svojoj ženi, carici Jeleni. Nema pouzdanijih poda-taka o statusu Zete, ali se pretpostavlja da se ona trudila da zadrži povlastice. Nakon Dušanove smrti i raspada njegove carevine u Zeti se uspinju na vlast Balšići.4

Za vladavine Nemanjića Zeta je zadržala određenu samostalnost. Buntovna zetska vlastela nije pristajala na gubljenje svih prava. Zeta je i od vladajuće dinastije smatrana posebnom oblašću, kojom su pretežno upravljali prestolonasljednici. Iz Zete su najčešće dolazile pobune pretendenata na presto i svrgavanje vladara. Zetska vlastela je podržavala sve one koji su joj obezbjeđivali privilegije i poseban status Zete. U Zeti je neprekidno čuvana državana trdicija. Za Uroševe vladavine uveliko je centralizovana vlast i smanena autonomija Zete, ali se kod Zetske vlastele nije prekinula težnja za potpunom samostal-nošću. U titulama raških - srpskih vladara najčešće je sadržana i “pomorska” zemlja, koja je označavala teritoriju ranije samostalne Duklje - Zete. Zeta nije ni nazivana ni smatrana srpskom zemljom.

Uvođenjem pravoslavlja u katoličku Zetu postepeno se izjednačuju vjersko i narodnosno pripadanje. Ranije slovensko imenovanje se pre-vodi u sropsko, a pojam srpstva proteže na sve pokrajine koje osvaja Srbija. Savremeni istoričari su često proizvoljno, i kada nijesu imali dokaza u istorijskim izvoroima, sve što je potpadalo pod srednjovje-kovnu srpsku državu proglašavali za srpski etnos, srpsku teritoriju itd.

Raspadom Dušanove careviune, prva se osamostaljuje Zeta, iako je car Uroš ubraja u svoju državu. Balšići nastavljaju tradiciju nezavisne države, u novim okolnostima borbe velikaša oko srpskoga prijestola, pretenzija okolnih država na zetske teritorije, najezde Turaka, zavlada-vanjem Venecije određenim područjima Zete. Balašići su zbacili vr-

4 Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, izdanje autorovih pri-

jatelja, Cetinje 1989, str. 100-116, 136-146, 150-162.

Crnogorska nacija

19

hovnu vlast cara Uroša i proglasili se samostalnim gospodarima Zete. Oni su faktički nastavljači tradicije nezavisne dukljanske države. U prvoj bitci protiv Turaka 1385. godine gine Balša II. Iako su tvrdnje o učešću zetske vojske u boju na Kosovu 1389. godine protivrječne, dr D. Živković pretpostavlja da je Đurađ II Balšić poslao svoj odred na Kosovo, koji je sadjejstvovao s Bosanskom vojskom Tvrtka I, u ispomoć knezu Lazaru Hrebeljanoviću, njegovome tastu. Albanski velikaši južno-italijanski Anžujci, Turci i Mlečići zaposjedaju odre-đene teritorije Balšića. Balša III zajedno sa svojom majkom Jelenom, sestrom Stefana Lazarevića, despota Srbije, nastoji da okupi rasute djelove zemlje. Početkom 1405. godine izbija ustanak protiv mletačke vlasti u Skadru, kojim se ponovo pripajaju određena područja Zeti. Balša III prema potrebu sarađuje sa Turcima, nudeći im vazalni odnos, sa Vukom Lazarevićem, braćom Đurađem i Lazarom Brankovićem, pregovara ili ratuje sa Venecijom radi povraćaja oblasti koje je zauzela. Nakon njegove smrti (1421. godine) Zetu u nasleđe prima srpski despot Stefan lazarević. Despotovina traje do 1459. godine.

Još u vrijeme uspona Balšića, u Gornjoj Zeti se počinju osamosta-ljivati Crnojevići, koji od Venecije traže da ih prizna za jedine gospo-dare Crne Gore. U odbrani svojih teritorija Crnojevići se sukobljavaju sa vojskom despota Đurđa Brankovića, koju su 1452. godine potpuno potukli. Padom despotovine Srbije pod tursku vlast 1459. godine prestaju svaki sukobi na toj strani, ali su osvajačke namjere Sandalja Hranića i Stjepana Vukčića Kosače, te neprekidna i neposredna opasnost od Turaka primoravala Crnojeviće da priznaju sizerenstvo Venecije. Međutim, odnos sa Venecijom su bili više saveznički, a ne podložnički, pošto je faktički podlovćenska Crna Gora bila nezavisna.

U kontinuitetu dukljansko-zetsko-crnogorske države stvara se novo državno jezgro.

Crnojevići su prinuđeni da laviraju između Mlečića i Turaka, ili da protiv njih ratuju, da prihvataju uslove koje postavljaju, da sele pre-stonicu sa Žabljaka na Obod, a potom na Cetinje.

Dr Dušan Ičević

20

Crna Gora je potpala pod tursku vlast 1499. godine pripajanjem skadarskome sandžakatu. “Tada se u brdima Crne Gore ugasio poslje-dnji zračak slobodnog života i vlasti domaćih feudalaca”.5 Time nije i stvarno prestala određena samostalnost Crne Gore, bar po nemirenju sa sultanovom vlašću i oslobodilačkim borbama koje su vodili Crnogorci.

Dvije istorije Crne Gore / o Crnoj Gori, dvojice crnogorskih vla-dika, Vasilija iz 1754. godine i Petra I Petrovića, štampane 1835. godine, obuhvataju razvoj Duklje, Zete i Crne Gore od najstarijih dana. U obije istorije se bilježi da su Zetom vladali Nemanjići, da su samostalno vladali Balšići, pa Crnojevići, da Crnogorci, odnosno Ze-ćani nijesu učestvovali u Kosovskome boju, obije proklinju Branko-vića zbog izdajstva, a tvrde da se Crna Gora neprekidno bori za nezavisnost. Kod Petra Prvoga Zeta, odnosno Crna Gora imađaše “svoje vladateljske banove, kako pređe srpskih carah od Nemanjića doma, tako i po presječeniju te carske familije”. Vladika Vasilije piše o junaštvu i nepokornosti crnogorskih predaka još u doba Nemanjića i Balšića. On napominje da Dušan Silni “najviše sa ovim narodom (zet-skim, odnosno crnogorskim - D. I.) mmoge zemlje osvoji: Bugarsku, Grčku, Slavoniju i Hrvatsku, dio Mađarske i svu Istru; Venecija i Napulj bili su pod njegovom zaštitom”. Baoša (Balša) nije htio priznati kneza Lazara za velikog gospodara Srbalja i samodržca, zbog čega knez Lazar tri puta ratovaše protiv njega, ali sva tri puta bi pobijeđen od Balše. Prije toga, Balša nije htio učestvovati zajedno sa Vukašinom care - ubicom u boju s Turcima. “... a malo gdje Srblji bitku dobiše bez Crnogoraca i Brđana”. Spominjući jednu bitku iz 1750. godine kada turska vojska, koja je iznenada udarila na crno-gorsku granicu, bješe “od malog broja naše vojske potučena”, izvlači zaključak “... da se nijesu ovi narodi tako snažno oružjem branili, sigurno bi pali u ropstvo, kao i ostala Srbija”.6

5 Prema: Ivan Božić, Pad pod tursku vlast, Istorija Jugoslavije, isto, str. 107. 6 Up. Mitropolit Vasilije Petrović, Istorija o Crnoj Gori, Leksikografski zavod

Crne Gore, Obod-Pobjeda, Cetinje-Titograd 1985, str. 33, 47, 51, 65, 77, 81, 83.

Crnogorska nacija

21

Vasilije, kao kasnije i Petar Prvi, mnogo čini na ujedinjavanju borbe Crne Gore, Brda i Primorja za odbranu nezavisnosti. I u opisu krajeva koji pripadaju Zeti, odnosno Crnoj Gori obuhvataju se skoro sva područja koja i danas teritorijalno pripadaju Crnoj Gori.

U Komentaru Vasilijine Istorije, Radoslav Rotković procjenjuje da otada teku dva nesaglasna, neporedna toka u razvoju crnogorske nacionalne svijesti: ona koja se temelji na Nemanjićkoj trdiciji, i ona koja vodi od Zete 11. vijeka do savremene Crne Gore. Svoju ocjenu on izvodi iz okolnosti što vladika Vasilije i ne spominje raniju zetsko-crnogorsku istoriju, tačnije činjenicu da je Zeta imala kralja Mihaila u 11. vijeku, a Srbija tek u 13. vijeku Stefana, Prvovenčanoga.7

U djelu “Kratka istorija Crne Gore” Petar Prvi Petrović, kako je nevedeno, od najstarijih vremena piše o Crnoj Gori, najprije kao o Prevali, pa Zeti, isključivo govori o crnogorskome narodu, o Crno-gorcima, o Crnojevićima kao vladateljima Crne Gore, o crnogorskom dvorjanstvu. O Srbima ima samo dvije bitne istorijske činjenice: o carskome domu Nemanjića koji je nastao kasnije od zetskih vladara, i o “plačevnom srpskoga carstva padeniju”.8

Novija istorijska istraživanja dala su potpuniji pregled stvarnih zbi-vanja i odnosa u Duklji/Zeti/Crnoj Gori, ali je nesumnjivo da postoji neprekinutost državne tradicije. 2. Ekonomsko-socijalne osnove crnogorske države i naro- da/nacije Naciju u nastajanju i razvoju stvaraju svoju ekonomsku osnovu i socijalnu organizaciju koja im omogućuje da se na novim društvenim podjelama rada konstituišu u globalne društvene zajednice. Nacija je i ekonomska zajednica, zajednica rada u kojoj se na slobodi i interesu

7 Up. Dr Radoslav Rotković, Komentari, u knjizi Mitropolit Vasilije Petrović, Istorija o Crnoj Gori, isto, str. 116.

8 Up. Petar I Petrović, Freske na kamenu, Grafički zavod, Titograd 1985.

Dr Dušan Ičević

22

proizvođaća stvaraju nove vrijednosti. i na jedinstvenome tržištu raz-mjenjuju robe, dobija protivrijednost i vrši primarna raspodjela. Nova građanska klasa u nastajanju, rušenjem feudalnih prepreka i privred-noga partikularizma, nastoji da na privatnom vlasništvu i slobodno najmljenom radnom snagom zavlada viškom rada u globalnome dru-štvu. Nacija postaje pogodna za ekonomsku integraciju.

Koliko i kako je primjenljivo na crnogorski narod/naciju takvo opštedruštveno procesno zbivanje.

U crnogorskome društvu se zbivaju procesi koji ga privremeno od-vajaju od poznatih modela ekonomsko socijalne organizacije. Nakon nestanka srednjovjekovne zetske države i formalnoga pada pod tursku vlast društvo se, naizgled, vraća na predfeudalnu rodovsko-plemensku organizaciju koja po poznatim “pravilima” prethodi državnoj vlasti. U Crnoj Gori se stvara osobeno plemensko društvo koje podmiruje sve osnovne potebe stanovništva., naravno, u oskudnim ekonomskim prili-kama i odvojenosti od okolnih društava. Međutim, u svojoj osnovnoj strukturi i funkciji tzv. plemensko društvo samo “pribira” snage da se oslobodilačkim borbama odupre osvajaču i da postepeno stvori novu državnu organizaciju koja će biti sposobna da obezbijedi političku nezavisnost i samostalan ekonomski razvoj.

U crnogorskome društvu postepeno dolazi do prvih začetaka rob-no-novčanih odnosa i klasno-socijalnoga diferenciranja na imućni glavarsko-vladarski sloj i siromašnu seljačku masu. Razvoj robne pro-izvodnje, prvih industrijskih preduzeća, bankarskih organizacija, stva-ranje tankoga sloja inteligencije i malobrojnoga građanstva, radništva itd. omogućuju da se crnogorsko društvo zasnuje i integriše na novim osnovama građanske civilizacije.

Nakon propasti srednjevjekovne feudalne države Crnojevića, na teritoriji današnje Crne Gore, nastaje osobit tip društva, koji je bar takav, nepoznat u svijetu. Prestala je domaća feudalna vlast, nije pri-znavana turska vlast. Razvila se po spoljnemu izgledu osamostaljena vlast plemena i plemenska autarkija, “došlo je do povratka iz držav-nog stanja u bezdržavno uređenje ovog dijela Crne Gore”. F. Čuli-

Crnogorska nacija

23

nović govori o ponovljenom rodovsko-plemenskome ustrojstvu, mada ne istvovjetno onome koje je postajalo u ranofeudalnoj Zeti. Od državnoga stanja se razlikovalo po odsustvu političke vlasti, a od prvobitne zajednice po jačemu nadiranju privatno-vlasničkih eleme-nata, naporedo sa postojanjem kolektivnoga vlasništva, dok su potrebe plemenske povezanosti dovele do stvaranja opšteplemenskoga saveza Crne Gore.9

Crnogorska plemena su postala “... stapanjem gorskih katuna i župe po selima”, zapravo je katunska organizacija preko knežina pre-rasla u plemena. Slobodni seljaci su se suprotstavili zavođenju timar-skoga sistema i turske vlasti, koja negira plemensku autonomiju. Uspostavlja se specifična plemenska organizacija društva, koja je različita od rodovsko-plemenskoga uređenja zasnovanoga na krvnom srodstvu10 i predstavlja, ustvari, socijalnu zajednicu. Bratstva su se u ekonomskoj borbi za opstanak združivala zavisno i nezavisno od krvnoga srodstva, i stvarala plemena kao novu objedinjenu upravno-teritorijalnu organizaciju. Iako je imala određene elemente rodovskoga uređenja (solidarnost, krvna osveta, običajno pravo) činila je njegovu potpunu negaciju. Bitna razlika od rodovskoga uređenja jeste upravo u tome što je u crnogorskom društvu preovlađivala privatna seljačka svojina, a privatno se vršilo i iskorišćavanje društvene svojine.11

9 Up. Ferdo Čulinović, Državno-pravni razvitak Jugoslavije, Školska knjiga,

Zagreb 1963, str. 89. 10 Knežine su se poklopile sa kasnijim plemenima, pa je proces formiranja ple-

mena tekao u okvirima knežina kao upravno-teritorijalnih cjelina sa prevagom ple-menskih elemenata, čiji su nosioci bili crnogroska bratstva. Proces formiranja ple-mena započinje jačanjem bratstva u rodbinskom, ekonomskom, vojnom i vjerskom smislu (Up. Istorija Crne Gore, 3, Redakcija za istoriju Crne Gore, Titograd 1975, str. 467).

11 Up. Dr Dimo Vujović, O etnogenezi Crnogoraca i marksističkom opredje-ljenju nacije, Praksa, 4, Titograd 1981, str. 85. Drugačije je mišljenje dr Nika S. Martinovića da se privatna svojina nije spuštala do lične svojine, nego je bila zajed-nička imovina (Up. Dr Niko S. Martinović, Evanđelje po narodu, Grafički zavod, Titograd 1969.)

Dr Dušan Ičević

24

Ona se sastojala u privatnome vlasništvu nad obradivim zemlji-štem, oruđima za rad, stokom, u postepenoj imovinskoj diferencijaciji, u razvoju trgovačkoga i zelenaškoga kapitala itd. Crnogorska plemena su se više formirala na ekonomskoj nuždi i geografskim prilikama, nego na krvnome srodstvu.12

U crnogorskome plemenskome društvu zasnovanome na priva-tnome posjedu i zajedničkom vlasništvu (komunici) osnovna privre-dna grana je stočarstvo, razvija se zemljoradnja, pretežno gaje žitarice radi prehrane, ribolov, obavljaju zanatski i kućanski poslovi, u sklopu zatvorene seoske proizvodnje. Nabavka životnih namirnica i drugih potrepština vršena je, sa rizikom i neizvjesnošću, na okolnim turskim i mletačkim pazarima. U naturalnome tipu privređivanja, robna ramjena je silom prilika obavljana na spoljnim tržištima, pošto Crna Gora tada nije imala svojih gradova.13 Tumači se zato da robna zamjena na su-sjednim tržištima i trgovinama nijesu uticali na strukturu crnogorskoga plemenskoga društva, sem ograničeno na mentalitet pojedinaca.14

Prihvatljiva je, međutim, tvrdnja dr Dimitrija Dima Vujovića da su turski i mletački gradovi, posebno Kotor, imali velikoga uticaja posebno na imovinsku diferencijaciju u Crnoj Gori.15

Istvovremeno se i u samim plemenima postepen razvija imovinska nejednakost. Svaka porodica je imala svoju okućnicu i svoj udio u planini i šumi, a diobe imanja među nasljednicima stavraju imovinske nejednakosti.

Plemenska organizacija omogućuje privatnu imovinu i zajedničko vlasništvo, u prelazu od feudalnoga, razorenoga padom Crnojevića

12 Up. Istorija Crne Gore, isto, str. 477. 13 “Zbog siromaštva zemlje, jednostranosti svoje pretežno stočarske privrede i

potrebe za žitom i solju, Crnogorci su se morali pojavljivati na tržištima i kao kupci i kao prodavci. Oni su bili upućeni na trgove u Zeti i na trgove pod mletačkom vlašću, Kotoru i Budvi” (Up. Istorija naroda Jugoslavije, isto, str. 513).

14 Up. Istorija Crne Gore, isto, str. 495. 15 Up. Prof. dr Dimitrije Dimo Vujović, Prilozi izučavanju crnogorskog nacio-

nalnog pitanja, Univerzitetska riječ, Nikšić 1987, str. 21.

Crnogorska nacija

25

države, u početno kapitalističke odnose. Glavarski sloj postepeno jača, dobija prihode od globa i takse, od plijena prigrabljenoga poslije bojeva protiv Turaka, od četovanja, od opljačkane trgovačke robe na karavanskim putevima, od povremenih plata koje daje mletačka vlast, te od trgovine kojom se bavio dio glavara, sa početkom robno-novčanih odnosa.16

Crnogorsko društvo trpi sve uticaje promjena koje se zbivaju u dvije susjedne države: Osmanskom carstvu i Veneciji. Uticaj i prodor robno-novčane privrede sa mletačkih tržišta i feudalne turske vlasti ne dovodi neposredno do klasne diferencijacije, sem do povremenih su-koba u plemenima i među plemenima kojoj će se vlasti privoljeti ili joj se suprostaviti, “ali se pojavljuje jedan sloj imućnijih ljudi, uglavnom glavara i trgovaca”.17 Plemenske starješine pod turskom vlašću imaju titule spahija, koja nema praktičnu moć. Socijalna organizacija je odoljela pokušajima turske vlasti da se feudalizuje glavarski sloj u Cr-noj Gori i potčini Osmanskom carstvu. Međutim, učvršćivanjem poli-tičkih veza crnogorskih plemena sa Venecijom, Rusijom i Austrijom jača ugled glavarskog sloja, koji ima neposrednu korist, pošto se pomoć koju od njih dobija Crna Gora sliva u glavarske džepove. Gla-vari su najčešći kupci i prodavci na okolnim tržištima.

Cetinjski i drugi manastiri su najveći posjednici imanja koja dobi-jaju zavještanjem i kupovinom. Cetinjski manastir je u uslovima ple-menske organizacije pojačao svoje feudalne pozicije naslijeđene iz ranijih vjekova, koje je (crkvenu imovinu) garantovao Opšti crno-gorski zbor, što je kasnije omogućilo cetinjskim vladikama da postanu nosioci centralne vlasti.18 Tako ostaju vrsta feudalnih vlasnika u okvi-rima plemenskog društva.

Crnogorci i Brđani su povremeno vojevali protiv Turaka i nepre-kidno četovali, pa kao vrstom ratničkoga privređivanja (upadima na tursku i mletačku teritoriju, zapljenom stoke, krađama itd.) dopunski

16 Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, isto, str. 84. 17 Up. Istorija Crne Gore, isto, str. 495. 18 Up. Istorija naroda Jugoslavije, isto, str. 1184.

Dr Dušan Ičević

26

obezbjeđivali egzistenciju. Uzaludno su Turci većim vojnim akcijama pokušavali da nasilno naplate harač od Crnogoraca, a kada su im dodijala četovanja i pljačke preduzimali su posebne mjere, čak se nosli i mišlju da ih rasele. Kod Crnogoraca je vremenom stvorena takva ratnička tradicija da se rad smatrao nedostojnim čovjeka. “Zbijeni u krševitim predjelima, odsječeni od izlaska na more i Ska-darsko jezero, Crnogorci su borbu za održavanje života četovanjem smatrali borbom za slobodu i nezavisnost”. Četovanje je u narodu smatrano junačkim djelom. Četovalo se protiv Turaka skoro svako-dnevno. Plijenjeno je sve, od namirnica do ljudi. Zarobljenici su otku-pljivani novcem, ali i ratnom opremom. Od tih podviga teško su stradali i dubrovačka teritorija i Boka Kotorska.19

Prema tome, u četovanjima nijesu svakad bila uzvišena oslobo-dilačka djela, ali se u narodnoj tradiciji, opjevalo u narodnim pje-smama, slavila borbenost, uspješnost i korisnost upada na tuđe teritorije.

Međutim, ekonomski razvoj ograničavaju plemenska autarkija, stalni međuplemenski sukobi oko posjeda i materijalnih dobara, krvna osveta, plemenska anarhija. Plemenska vlast nije uvijek uspijevala da se nametne svojim autoritetom, pa pošto nije bilo centralne političke vlasti cetinjske vladike su miriteljno i ujediniteljski djelovale. Vlast glavara na principu narodne demokratije i na običajnom pravu, postepeno se pretvara u oligarhiju, postaje nasljedna i unosna. Ona se istovremeno sve više temelji na “nadmoći bogatstva i poseda”. Vlasnička vlast se rasprostire na obavljanje javnih funkcija. Glavarski sloj, kako je već navedeno, najviše učestvuje u trgovini na tržištima turskih i mletačkih gradova. Iako još nijesu razvijeni pravi robno-novčani odnosi glavari već postaju pravi trgovci, posjednici, zelenaši, najčešće su četovođe i sudije, pa spajaju ekonomsku i političku moć. No, iako se glavarski sloj izdvajao bogatstvom i ugledom nije bio

19 Isto, str. 1175-1176, 1171.

Crnogorska nacija

27

klasa,20 mada se već izdvaja u posebnu društvenu grupu koja će začeti prvobitnu akumulaciju kapitala i zajedno sa crnogorskim vladarima činiti posebnu snagu kapitalističkoga razvoja.

U drugoj polovini 19. vijeka već se konkretno razlikuju vladajući sloj, vojvoda, serdara, kapetana, kapetanskih pisara, stotinaša, perja-nika, barjaktara, trgovaca, trgovčića, zakupaca robe, zakupnika đum-ruka itd, koji se uveliko odvajaju od seljaka.21

Ujedinjavanje crnogorskoga društva u borbi za slobodu, relativno ostvarena državna samostalnost i početni robno-novčani odnosi otva-raju nove mogućnosti za ekonomski razvoj Crne Gore. No, država se stvara na veoma niskome stupnju materijalnoga razvoja. U prvoj polovini 19. vijeka stanovništvo se nije moglo prehraniti iz sopstvenih prihoda, pa se neprestano išlo u pečalbu. Zbog čestih suša svaka druga godina je nerodna. Nema ni jedne varoši niti puteva. Petar I uvodi poreze, ali ih, kažu, niko ne plaća sem - vladike. I Petar II nastoji da porezima kroz budžet, ali i ruskom državnom pomoći, koja tek nad-mašuje domaće prihode, obezbjeđuje bar plaće državnom aparatu. I u drugoj polovini 19. vijeka većina naroda je stočarskoga zanimanja, živi u zadruzi i staroj strukturi, čitav narod je naoružan, država se izdržava od poreza (“dacije”), ruske neredovne pomoći u žitu i austrijske pomoći u novcu (do 1866. godine).

Osnovna briga svake crnogorske vlasti bila je kako da prehrani sta-novništvo koje se sve viće iseljava.

Crnogorci su se, neprekidno iseljavali, išli za zaradom ili nase-ljavali u mnogim evropskim i prekomorskim zemljama, najviše i najčešće u Srbiju. Ekonomski razlozi: sirotinja, uzastopne nerodne go-dine, glad, ili krvna osveta, ili pomorne bolesti, ili politički progoni itd. navodili su i nagonili Crnogorce da izbavljenje traže izvan Crne Gore. Na oskudnome kamenitome tlu, sa vrtačama i rijetkim plodnim udolinama, stanovništvo je vodilo prirodno-elementarnu bitku za goli

20 Isto, str. 1193. 21 Up. Dr Dragoslav Janković, Dr Mirko Mirković, Državnopravna istorija Ju-

goslavije, Naučna knjiga, Beograd 1989, str. 203.

Dr Dušan Ičević

28

opstanak. Nerijetke su uzastopne sušne godine, kada ništa ne rodi, a nema ni gdje (zatvoreni okolni turski i mletački pazari) ni za što (bez sopstvene valute i “kovanice novca”) da se kupi, niti kod koga da se uzajmi, pa vrati, a doma “života nije”, – Crnogorski narod je stalno bio u opasnosti da pomre od gladi. Iseljavanje je zato za mnoge bio jedini spas.

U opsežnoj studiji o iseljavanju Crnogoraca u 19. vijeku dr Đoko Pejović je pedantno i podrobno sabrao sve podatke i okolnosti o poče-cima, razlozima, procesima, tegobama itd. iseljavanja još od kraja 15. vijeka do prvoga svjetskoga rata.

1. Na zaradu, u pečalbu, “trbuhom za kruhom” išlo se u Boku i Carigrad, na prekopavanje Sueckoga kanala, u Grčku, Bugarsku i Rumuniju, u Ameriku, u Austro-Ugarsku, u Tursku Carevinu, u Afriku i Aziju, čak i u Australiju. Izloženi svim nevoljama najamnih sezonskih raednika, Crnogorci su se bavili svakojakim poslovima trudeći se da što prije i što viuše zarade, i da zlehudu zaradu pošalju ili donesu u Crnu Goru. Tako su prehranjivali sebe i svoje porodice.

2. Trajno naseljavanje počinje već sredinom 14. vijeka u susjednu Boku, pa Dalmaciju, Istru, Apuliju, Austriju, Srbiju i Rusiju. U 17. i 18. vijeku je iseljavanje okrenuto prema područjima pod turskom upravom: Nikšiću, Ibarskom Kolašinu, Hercegovini i Bosni, zatim Kosovu i Skadru, Metohiji. Od druge polovine 19. vijeka Crnogorci se sve više naseljavaju ili radi zarade idu u Ameriku. Crnogorske naseo-bine, zasebno, ili sa drugim južnoslovenskim pripadnicima, nicale su u mnogim mjestima širom svijeta. Najviše ekonomske koristi je bilo, svakako, u državama i na poslovima koji su dobro plaćani, gdje je bio viši životni standard i povoljniji uslovi za stalno nastanjivanje.

3. Ekonomska emigracija je osiromašivala Crnu Goru smanjiva-njem stanovništva. Iako korisno za preživljavanje i obezbjeđivanje po-jedinih prilika za zadovoljavanje potreba, iseljavanje je objektivno sma-njivalo i demografsku, i ekonomsku, i odbrambenu moć Crne Gore.

Računa se da je 1908. godine u Americi bila polovina crnogorske radne snage, a neposredno pred Prvi svjetski rat tamo je bilo 10%

Crnogorska nacija

29

cjelokupnoga stanovništva zemlje. Od sredine marta 1879. godine, kada su bili organizovani novi organi proširene države i za praćenje iseljavanja, do kraja 1892. godine pošlo je u razne zemlje svijeta radi zarade ili nastanjivanja 48.186 stanovnika Crne Gore. Najviše su se, posebno zbog zarade, iseljavali mladi momci, vojni obveznici, pa je naprimjer 1908. godine, u vrijeme Aneksione krize, preko 20.000 momaka bilo po svijetu. U maju 1912. godine u Crnoj Gori je bilo 41.805 vojnika, a u inostranstvu 11.354 vojna obveznika.

Rodoljublje Crnogoraca je potvrđivano svaki put kad je domovina bila u opasnosti, pošto su hrlili da na vrijeme stignu u “sveti boj”.

4. Ekonomske koristi od iseljavanja su bile velike. Zarađeni novac je slat rodbini, ulagan u kupovinu zemlje, u izgradnju kuća, puteva, u otvaranju proizvodnih, trgovinskih itd. preduzeća, radnji itd.; za plaćanje poreza itd. Samo jedne godine iz Amerike je došlo toliko novca koliko je tada iznosio državni budžet Crne Gore.22

Raseljeni i naseljeni po svijetu, Crnogorci su istovremeno sticali korisne radne navike, poslovnu sposobnost, moderna shvatanja o društvu, učili strane jezike, nastojali da kada se vrate u Crnu Goru primijene nova iskustva. Mladež školovana na strani, najviše u Srbiji, doprinosila je prosvjećivanju naroda. Proširenjem teritorije nakon 1878. godine, izlaskom na more, dobijanjem gradova i gradskoga stanovništva sastavljenoga od sitnih trgovaca, zanatlija i intelektualaca može se otpočeti ubrzaniji razvoj. Međutim, velika je oskudica ka-pitala, a prije 1901. godine skoro nije bilo ni industrije ni bankarstva. Nacionalne zalihe kapitala “ne prelaze bogastvo jednog bečkog dućandžije”.23 Upkos takvim nepovoljnostima, u Crnoj Gori se poste-peno stvaraju ekonomski uslovi za početni kapitalistički razvoj.

Vladarsko-glavarski sloj najviše je težio da uveća svoje bogastvo. No, bio je prinuđen da ulaže i u privredni razvoj. Prva proizvodna

22 Up. Dr Đorđije-Đoko Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, Istorij-ski institut Crne Gore, Titograd 1962.

23 Up. Istorija Jugoslavije, grupa autora, Prosveta, Beograd 1972, str. 233, 291-292.

Dr Dušan Ičević

30

preduzeća u Crnoj Gori, kako analizira dr Mirčeta Đurović, osnivaju se od kapitala koji je uložio knjaz Nikola, potom iz sredstava trgovaca koji preuzimaju i ona koje je podigao knjaz Nikola. Trgovački kapital se ulaže u industriju, a daje koncesiju i razne povlastice države za razvitak industrijskih preduzeća. U prvoj deceniji 20. vijeka stvara se i aktivan bankovni kapital: za nekoliko godina osnovano je šest novča-nih zavoda koji su imali svoju mrežu po svim važnijim mjestima u Crnoj Gori.24 Pošto nije bilo dovoljno domaćih sredstava za privredni razvoj omogućuje se plasman italijanskog kapitala, a osnivaju se i domaća akcionarska društva za finansiranje industrijskih preduzeća. Ulaganjem italijanskoga kapitala, davanjem zajmova crnogorskoj vladi itd. nastoji se da nametnu i italijanski politički ciljevi u Crnoj Gori i na Balkanu.

Crnogorsko društvo se raslojava u više klasno-socijalnih grupa: još su najmasovniji seljaci, koji sve više siromaše i prelaze u gradove, imućni vladarsko-glavarski sloj koji ekonomski i politički jača, gra-đanska klasa u nastajanju koja teži da nesmetano razvija robno-novčane odnose i tržišnu razmjenu, oplođuje kapital i ruši plemensku organizaciju, zatvorenu natralnu privredu i premoć apsolutističke vlasti knjaza odnosno kralja Nikole. Inteligencija, pretežno školovana na strani, koja teži uvođenju demokratskih institucija i modernih na-čina privređivanja i života, a radnička klasa koja je najamna radna snaga u industrijskim, zanatskim itd. preduzećima tek je u začetku.

Prelazak iz naturalne u robnu ekonomiju, sve razvijenije tržište i učešće Crne Gore u međunarodnoj podjeli rada, državna centralizacija i ustavna monarhija, klasno-socijalno diferenciranje i klasne borbe, sa-mostalno kulturno-duhovno institucionalno i djelatno ispoljavanje itd. “isijavaju” u crnogorskom narodu osjećanje za posebnim identitetom.

Sporna su shvatanja po kojima je crnogorsko društvo bilo stopljeni socijalni kolektivitet. Idilične predstave o harmoničnosti se valjda

24 Up. Dr Mirčeta Đurović, Trgovački kapital u Crnoj Gori u drugoj polovini

XIX i početkom XX vijeka, Obod, Cetinje 1958.

Crnogorska nacija

31

nude da bi se “uzvisio” narod. Tako dr Novak Kilibarda objašnjava da se narod u Crnoj Gori, shodno istorijski specifičnostima, nikad nije bio raslojio na uočljive klase i kaste. Nikada nije poprimio značenje puka, mase, gomile, nego je uvijek imao afirmativne sadržaje.25

U ranijoj istoriji, nakon raspada srednjovjekovne feudalne države, možda klasno-socijalno crnogorsko društvo nije bilo izrazito i konfli-ktno izdiferencirano. Međutim, rano odvajanje sloja vladara, glavara, imućnih posjednika, apsolutistička vlast knjaza/kralja Nikole i nje-govih doglavnika, razvoj kapitalizma, siromašno seljaštvo, začeci građanske i radničke klase, počeci klasne borbe itd. iznutra raslojavaju Crnu Goru. Klasne protivrječnosti na izrazitim klasnim podjelama i sukobima interesa nastaju u međuratnoj Jugoslaviji na vladajuću buržoaziju, siromašno seljaštvo, najamnu radničku klasu, inteligenciju itd. U socijalističkoj Jugoslaviji je, uprkos proglašavanja vladavine radnoga naroda, ili u novije vrijeme jedinstva nakon “događanja naroda”, crnogorsko društvo faktički rascijepljeno na radničku klasu, sve malobrojnije seljštvo, tehno-birokratiju, političku klasu...

Osobenosti društveno-istorijskoga razvoja crnogorskoga društva uveliko su opredjeljivali procese i način konstituisanja crnogorskoga naroda i crnogorske nacije.

Zatvoreno plemensko društvo, sa svojom originalnom unutrašnjom organizacijom i ratovanjem sa okolnim svijetom stvara način života koji se silom prilika pretvara u samodovoljnu, na naturalnome privre-đivanju zasnovanome zadovoljavanju potreba, na ratnoj privredi, privremenim izlaskom na okolna tržišta, kada su dozvoljavale ratne prilike, i odnosi sa Turskom, Venecijom i Austro-Ugarskom, u čestim ratovima ili napetostima oko pokušaja da se Crna Gora pokori ili pri-dobije za saveznika. U neprekidnoj egzistencijalnoj borbi za eko-nomski i narodni opstanak Crnogorci su naoružani narod u ratničkom logoru, stalno u pokretu da obezbijede sredstva za život i da se

25 Up. Dr Novak Kilibarda, Jugoslavija – greška od samog početka, Ogledalo,

Podgorica novembar 1990, str. 6.

Dr Dušan Ičević

32

odbrane od neprijatelja. Pljačke, upadi na tuđe teritorije, četovanja itd. takođe pribavljaju sredstva za preživljavanje i stvaraju navike za otimanje tuđega. U okviru same Crne Gore, budući da su muškarci često u bojevima i četovanju, žene su osnovni nosioci ekonomskoga, naravno i biološkoga opstanka. One rađaju, rade, nose hranu i dže-banu na ratišta, ratuju, vaspitavaju djecu u tradiciji i normama čojstva i junaštva, najviše trpe i oskudijevaju u svakakvim potrepštinama. Ako bi bili pravedni, mogli bi priznati da su Crnogorke najviše učinile za opstanak i napredak crnogorskoga društva.

Nakon značajnog teritorijalnog proširenja naglo se razvijaju robno-novčani odnosi, izlazi na okolna tržišta, ujedinjuje na unutrašnje tržište, osnivaju industrijska preduzeća, banke, razmahuje trgovina, otvara plasman stranoga kapitala, međunarodnoj konkurenciji i mje-rilima svjetskog tržišta, što omogućuje ekonomsku integraciju i sve-stranije tržište. 3. “Vojeni narod” Malena Crna Gora nije se pokorila velikoj i vojno, brojno, eko-nomski itd. nadmoćnijoj Osmanskoj imperiji, niti pokušajima drugih zavojevača da je osvoje (Mlecima, Francuskoj, Austro-Ugarskoj, Ita-liji, Njemačkoj itd). Ona je vodila neprekidne oslobodilačke borbe i odbrambene opravdane, pravedne ratove čitavih 400 godina, sve dok joj na Berlinskome kongresu 1878. godine i formalno nije priznata nezavisnost, koju je faktički imala skoro sve vrijeme od nominalnoga pada pod Tursku 1499. godine. I kasnije, u 20. vijeku Crnogorci su morali da brane svoju slobodu i nezavisnost protiv velikih ekspanzio-nističkih sila: Austro-Ugarske, Italije i Njemačke u Prvome svjetsko-me ratu, i Italije i Njemačke, u okviru Jugoslavije, u Drugome svjet-skome ratu.

Značajno je da su Crnogorci vodili pretežno uspješnu oslobo-dilačku borbu, koja im je postala način života, moralni kodeks.

Crnogorska nacija

33

Da li su Crnogorci “bogomdani” narod, ratnici i borci, koji se viteški odupiru svakome stranome napadaču, koji se nikad ne predaju, ne prezaju ni od smrti i od odmazde neprijatelja samo da bi sačuvali svoje pravo opstanka i svoju slobodu?

Zašto su baš Crnogorci jedini na Balkanu, a i poređenjem sa dru-gim narodima u svijetu, uspijevali da sačuvaju svoju samobitnost etnosa i etossa u otporu osvajačkim silama azijatske Turske, lacman-ske jurišničke Venecije, Napoleonove Francuske, nasilničke Austro-Ugarske...?

Da li su povoljni geografski prirodno-klimatski uslovi, neprohodni planinski masivi itd. omogućili baš Crnogorcima da neprekidno u bojevima tuku svakoga ko je nasrnuo na njihovu slobodu i otačastvo?

Da li je u Crnogorcima biološko-genetski, mimo svakoga drugoga naroda u svijetu, usađena borbenost, žeđ za slobodom i spremnost da se bez uzmaka bore za svoj život, svoj dom i domovinu?

Koliko su naučno dokazljiva i prihvatljiva shvatanja po kojima se u Crnogorcima vremenom sublimisala i “proradila” urođena osobina junaštva i čojstva koja oznažava suštinu njihovoga moralnog kodeksa i integralnost viševjekovne borbe protiv tuđina?

Zašto su Crnogorci postali “vojeni narod”, (vladika Sava) koji je u neprestanoj borbi nalazio mogućnost opstanka, a u ratničkoj privredi izvor svakodnevne egzistencije?

Da li je, konačno, čojstvo postala samosvojna crnogorska etnička oznaka, koja ih odvaja od svih slovenskih, južnoslovenskih i okolnih naroda, po svome univerzalnome moralnome i akcionome značenju?

Kako je objašnjivo da su Crnogorci, kako se kaže, nadahnjivani srpstvom, veličinom i slavom srpskih careva i kraljeva, od kojih po rodoslovima mnoga bratstva smatraju da potiču, uzneseni Kosovskim bojem i kultom Obilića, “zatočenici srpskih ideala, i osvetnici Ko-sova”, oslobodioci neslobodne braće, “ujedinitelji srpstva”, bojovnici za “pravednu srpsku stvar”, istovremeno obuzeti svakodnevnom borbom za golu egzistenciju i protiv stranoga gospostva, sve više spoznavali da su posebni:

Dr Dušan Ičević

34

a) u srpskome rodu, b) neporedo sa njim ili c) izvan njega,

samosvjesni u svome načinu života, etosu i nacionalnome identitetu, stvarali sopstvenu nacionalnu individualnost u nacionalno-oslobo-dilačkoj borbi, nezavisnoj državi i kulturno-duhovnim bićem.

Da li su Crnogorci “čudo nad čudima”, ili je sticaj istorijskih, dru-štveno-ekonomskih, geografskih i geopolitičkih okolnosti učinio da oni postanu “veliki među narodima” (E. Tenison), uzor oslobodi-lačkoga ratovanja i moralnoga življenja. Ili su sami izabrali ovoze-maljski život neprekidne borbe i stradanja za ljudsku jednakost, pravdu i dostojanstvo u slobodi.

I drugi narodi na Balkanu su, naime, imali podobno Crnogorcima, visoke planine, neprohodne staze itd., pa nijesu, bar tako istrajno, vodili borbu neprestanu, nego su tek povremenim ustancima i bunama pokušavali da stresu tuđinski jaram.

I drugi narodi su imali slavnu istoriju, viteške tradicije, borbeni duh (Grci, Bugari, Srbi, Hrvati itd), pa nijesu mogli da se održe i iz-drže protiv porobljivača za dugo vremena sve do sticanja nezavisnosti.

Splet mnogih okolnosti i djejstava svakako je učinio da Crnogorci smognu istorijsku snagu za samoodržanje, samoodbranu, samobitnost i samostalnost.

Kamenita Crna Gora je i za domoroce i za uljeze bila surova i ne-gostoljubiva zemlja. Crnogorci su oskudijevali u osnovnim potrepšti-nama, gladovali i nuždom se iseljavali u okolne i prekomorske zemlje, ali se i vraćali kad god su uzmogli, najviše i najčešće kada su hitali u pomoć za borbu protiv agresora, naročito u Prvome balkanskome i Prvome svjetskome ratu. Oni su Crnu Goru voljeli kao svoje iskonsko i izvorno stanište i žilište, koje su branili svim sredstvima.

Svako vjerovatno voli svoj dom i svoj zavičaj, ali su Crnogorci skoro, prirodnom i biloškom sponom, bili zavezani za svoju rodnu grudu, pa čak i kada su bili daleko čeznuli su za njom, slali svakakvu pomoć i jedva čekali da se vrate. Možda samo “organska povezanost”

Crnogorska nacija

35

sa zemljom dovoljno ne objašnjava zašto su se Crnogorci tako žestoko borili za njenu nezavisnost, slobodu i dostojanstven život. U njima samima je tinjala i razgorijevala se svaki put kad ustreba skoro natprirodna sraslost sa tlom, sa svojim sunarodnicima i težnjom da se održe i ljudski žive. Oni su borbom nastojali da ispune svoje egzi-stencijalne i istorijske interese.

Možda se može tumačiti da Osmanska imperija nije imala velike ekonomske potrebe da siromašnu Crnu goru drži u pokornosti zbog toga što nije dobijala naročite koristi od naplate harača i svakojakih nameta. Ili što malobrojno stanovništvo nije bilo izdašno u materi-jalnim dobrima, u nasilnom obavezivanju da ratuje za Tursku, što je nevelika teritorija Crne Gore bila na ivici osnovnoga udara u pohodu na Evropu, što je bila sporedna u njenim strateškim političkim i diplomatskim kombinacijama. Međutim, ako svi navedeni razlozi mogu biti prihvatljivi, ipak je otvoreno pitanje: Zar tako velika sila može trpjeti na svome državnome imperijumu ikakvu pobunjenu grupu, koja joj ne priznaje suverenitet, koja joj napada i pobjeđuje vojske, pljačka granična mjesta, nanosi ljudske žrtve i ekonomske štete, povređuje ponos?

Crna Gora je ne samo po sopstvenim tvrđenjima nego po broj-nim dokumentima, geografskim kartama itd. bila slobodna zemlja, izvan Osmanskoga carstva. Crnogorci su bili saveznici država neprija-teljskih Turskoj u mnogim ratovima (Morejski, Kandijski rat itd.), a za pokrovitelja su odabrali daleku carsku Rusiju, najveću protivnicu Tur-skoga carstva. Velike saveznice su koristile i podstrekavale Crnogorce na borbu protiv Turske, ali je često zaboravljale, pa i pokroviteljica Rusija, pri mirovnim pregovorima. Mnogi pohodi koji su kanili da unište Crnu Goru propadali su i kršeni u brojnim ratnim sukobima. I onda kada su Turci uspijevali da popale, opljačkaju i opustoše Crnu Goru, nijesu mogli da je zadrže u potčinjenosti, nego se ponovo uzdizala crnogorska vojna moć za nove otpore, četovanja i bojeve sa “đavoljim kotom”.

Dr Dušan Ičević

36

Nijedna vojna sila, kako je rečeno, pogotovo moćna osmanska imperija, ne bi trpjela na svojoj teritoriji i na svome osvajačkome pohodu takvoga i tolikoga protivnika, nego bi ga u naletu satrla. Turska je, ipak, vjekovima harala i rušila Crnu Goru, ali je nikad nije potpuno pokorila, nego je često trpjela velike materijalne i ljudske gubitke. Istorija ratova od oko 400 godina, koju neki nazivaju i crnogorskom revolucijom26, daje obilje dokaza da se oslobodilačke borbe Crnogoraca bile neprekidne, žestoke i najčešće pobjedonosne.

U ishodu oslobodilačkih ratova nastala je i nezavisna crnogorska država, koja je postala okvir za nacionalno-političko individualizo-vanje i oposebljavanje Crnogoraca.

Dukljani/Zećani/Crnogorci su još od najdavnijih vremena bili izlo-ženi nasrtajima i osvajačkim namjerama velikih sila. U “Gorskome vijencu” Njegoš je na vrhunski poetski način odslikao kako Crnogorci daju otpozdrave na prijeteća pisma. Zapisano je da je još u 11. vijeku Vizantijski car tražio od zetskog kneza Vojislava da “na koljenima puzeć za milost pita” i da “zauvijek podložan bude”. Ako ne posluša, sav zetski narod će staviti pod sječivo mačeva, da se nijedno dijete ne raduje skutovima majke svoje.” A Vojislav bodri svoju malobrojnu vojsku i odgovara “Konstantinu moćnom u strahu svome”: “... Ko se ne bori toga je duša odmah izgubljena”, i spreman je da se suprotstavi carskoj sili. Slavnom pobjedom nad brojno nadmoćnom vizantijskom vojskom 1042. godine kod Tuđemila (ima mišljenja da je bila u Dupilu, u Crmnici) Vojislav je dobio priznanje od Vizantije i Duklja je postala prva samostalna južnoslovenska kneževina, pa kraljevina na Balkanu.

Na prijetnju mletačke vlasti grbaljskim kmetovima u 14. vijeku da će za svaku nepokornost biti prikovani za galije ili im biti kidani udovi ili iskopane oči, a za protivljenje da se plaćaju nameti, biti survani u ponore, odvraćaju da će se postaviti na biljegu, pa kome što bude.

26 Momir M. Marković, Crnogorski rat, peto izdanje, Crnogorsko društvo neza-

visnih književnika, Titograd 1992.

Crnogorska nacija

37

U 18. vijeku turski sultan, zakićen svim titulama koje mu podariše Bog i ljudi, brat Sunca a rođak Mjeseca, šah i obladatelj od dva dijela svijeta itd., naređuje svojoj silnoj vosci da svirepo kazne neposlušne Crnogorce i Brđane. Sultan slikovito opisuje kakve ih sve nesreće očekuju ako se ne pokore. Vladika i guvernadur, vojvode i serdari, iz dogovora i jednokupnoga glasa vsega sabora černogorskoga i brd-skoga, uzvraćaju: da čekaju na svojoj zemlji, “neka naša zemlja našu krv popije”. “I vama ćemo nad u Boga, ućerat pamet u glavu, kao što smo mnogima pašama i vezirima”. Crnogorci pozivaju Turke da se oni njima predaju, ili da dođu da im daju studen kamen i živi oganj iz pušaka.27

U odgovoru je toliko “velike hrabrosti” i drskosti i samosvjesnosti da samo narod “mrijet naviknuti” može da se osokoli i odoli velikim silnicima i zavojevačima. Vladika Vasilije preporučuje travničkome veziru da stoji u miru, i čini dobra djela, a da se na plaši njegovoga koca ni konopca, da ne čini ničesova zla, a činiće dobra koliko može.

Za Petra Prvoga nema toga blaga na svijetu niti će ga biti za koje bi prodao krv svoga naroda i ocrnio svoj obraz pred svijetom. Tako odgovara na ponudu cara Josifa da mu olakša život ako stupi s njim u savez. “Radiji sam u boštvu umrijeti, no stidno živjeti u izobilju”. I maršalu Marmonu, odnosno caru Napoleonu odvraća da ni same ledene stijene ne da ni za kakvo blago ovoga svijeta pošto su one prekupane u junačkoj krvi. Nikakvim novcem, pa ni zlatom da zaliju to golo kamenje, neće ga pridobiti. “Neću blaga, ni bogatstva, ali hoću poštenje pod kojim s mojim narodom živim i umrijeti želim”.

Da su Crnogorci bili “praktičniji”, mogli su se podavati i prodavati, ali bi zanavijek izgubili časno ime i svetu slobodu. Na prijetnju o ukidanju ruske subvencije Crnoj Gori, ako ne postupi po želji Rusije,

27 Crnogorci poručuju Turcima da ni do sada nijesu ni o čijoj milosti živjeli, nego vazda, od pamtivijeka, o svojoj muci i pušci. “Nijesmo mi dužnici, no se nama duguje. Nego mi vas zovemo i pozivamo: hajte ka nama da nam se vi pre-date, sa vašom vojskom. Naše su težnje jednake o predajstvu... I čekamo vas noću i danju. Dosta je živio ko je umro kao slobodan čovjek.”

Dr Dušan Ičević

38

knjaz Nikola otpisuje ruskome poslaniku S. Arsenjevu da se Crno-gorci ne mogu kupiti, ali da će i bez njihovih para biti ruski saveznici, “biti svagda vaša braća i svagda odani vašoj državi”. I ranije su Vi-zantija, Venecija i druge moćne države nudili Crnogorcima zlato, ali su ga oni odgurnuli s prezrenjem, pošto su značili sramoćenje “našeg siromaštva” i napad “na našu čast i našu nezavisnost”.

I u 20. vijeku su moćne vojske i ratne tehnike, carevine, hiljadugo-dišnji rajhovi, nasljednici rimske imperije itd. zaprijetili i privremeno okupirali Crnu Goru, ali su Crnogorci uvijek uzvratili nepokornošću i borbom bez uzmaka. Tako su i svojim oslobodilačkim silama uspije-vali da se odbrane, održe, ujedine i postanu svoji na svome, slobodna zemlja slobodnih ljudi.

Da li su Crnogorci naglo postali buntovni kada su im bili nepo-sredno ugroženi život i imanje navalom turskoga osvajača, ili su “od kad postoje” bili slobodarski, ratnički i nesalomljivi narod?

Ni za jedan narod se vjerovatno ne može naći kolektivna genetska crta po kojoj su ratoborni, miroljubivi, nepokorni ili ponizni. Istorijsko iskustvo vrmenom “nataloži” određene osobine koje spolja karakterišu određene društvene grupe, ali se po rasnom principu ne mogu razvr-stavati u više ili niže rase, u istorijske ili neistorijske narode, u slobodoljubive i podložničke. Zašto su Crnogorci, ipak, “mimo svi-jeta” bili toliko ratoborni i spremni na sve žrtve da održe svoju slobodu i samostalnost?

Razložno tumačenje je upravo u istorijskim okolnostima koje su Crnogorce prinuđavale da se neprekidno sukobljavaju sa zavojeva-čima. Oni su izabrali način pobune, otpora i borbe da se održe i obezbjeđuju egzistenciju. Vremenom su u čojstvu sublimisali svoj način života, koji svakoga obavezuje da postupa ljudski, da se juna-štvom brani od drugoga, a čojstvom od samoga sebe, da u borbi uništava protivnika, ali da ne ponižava njegovu ličnost.

U istraživanju porijekla Crnogoraca traga se i za samosvojnim etnosom, koji je još od najstarijih vremena posjedovao upravo odliku borbenosti. Tako je dr Radoslav Rotković u Veletima/Ljutićima (koji

Crnogorska nacija

39

su zbog svoje osobine dobili takvo ime) našao pretke Crnogoraca, koji su iz prapostojbine u Polablju, Češkoj, u velikoj seobi Slovena u prvome talasu doselili na sadašnje crnogorsko tle. Ljutići su i tamo bili opasni borci, veliki neprijatelji Franaka i njihovih saveznika.28 U no-voj domovini nastavili su sa ratničkom sposobnošću da obezbjeđuju svoj samostalan razvoj, da osnuju prvu državu južnoslovenskih na-roda, da se bune i bore protiv tadašnjih velikih sila, da dižu ustanke kada privremeno izgube samostalnost itd. Stara zetska tradicija je bindžijska. I vlastela i narod su se neprestano bunili kada bi potpali pod tuđinsku vlast, makar to bila i srpska. Zeta, odnosno Crna Gora, nije ničiju stranu vlast priznavala.29

Kako i čime su Crnogorci bili “nadmoćniji” protiv zakletoga i vje-kovnoga neprijatelja?

Neprekidne oslobodilačke borbe stvorile su kod Crnogoraca ratni-čki način života, privređivanja i ophođenja, koji su ispunjavale njihov svakodnevni život. Istovremeno se u čojstvu i junaštvu sublimisao pogled na svijet koji je potpuno odudarao od nasilničkoga i zavojeva-čkoga duha i čina Turaka, i svih zavojevača ili “lukavih Latina”. U “Gorskome vijencu” je Njegoš sažeo osnovne ideale i ciljeve oslobo-dilačkih borbi Crnogoraca i protiv tuđina i protiv domaćega zla. Borba “za krst časni i slobodu zlatnu” oličavala je dva suprotna svijeta u shvatanju prava čovjeka, sudar dvije civilizacije, dva naroda, dvije vjere. “Neka bude što biti ne može” upravo navodi Crnogorce na borbu bez uzmaka, bez obzira na žrtve. Oni su protiv tirjanstva izjednačenoga sa turskom silom, kome stati nogom za vrat i dovesti ga k poznaniju prava, ljudska je dužnost najsvetija. A kome zakon leži u topuzu, otpisuju vladika Danilo i svi glavari na prijeteće pismo Selim paše, tragovi mu smrde nečovještvom. Neljudima ne trebuje carstvo, osim da se pred svijetom ruže. I Crnogorci i Turci su - hajduci. Ali, Turčin je hajduk roblja svezanoga, a Crnogorac hajduk što goni takve

28 Dr Radoslav Rotković, Odakle su došli Crnogorci, Monitor, Titograd/Podgo-rica, u brojevima od 21. februara do 29. maja 1992.

29 Petar II Petrović Njegoš, Izabrana pisma, Grafički zavod, Titograd 1967, str. 85.

Dr Dušan Ičević

40

hajduke, čija je hajdučija glasnija, koji ne prži zemlju i narode, a mnogi su mučitelji pred njim nos pobili. Crnogorcima je suđeno da nose krst, ali ne onaj crkveni, nego “strašne borbe s svojim i s tuđinom”.

Samo junaci mogu pobjeđivati u bojevima. Crnogorci su uzdigli kult junaštva u vrhovnu vrlinu. Međutim, ono nije samo fizički čin silovite i sumanute bitke, osvete i odmazde nad neprijateljem. Crno-gorac u boju ne ponižava protivnika, ne sveti se nejakome, nenao-ružanome, ranjenome. Čojstvo daje pravu mjeru junaštvu. Crnogorac je plahoviti, ali i plemeniti junak. Ogoljelo junaštvo se cijeni, slave se odvažni u bitkama, ali se još više uzdiže kada junak čojstveno po-stupa. A “junaštvo je car zla svakojega, kojime se pjane pokoljenja”. Zapravo, zna se šta sve junaštvo može biti, ali se slavi ono koje služi “česti i imenu”. Crnogorcima predstoji “preužasna borba” u kojoj će biti velike, ali “divne žrtve”.

Kod Crnogoraca je stvoren kult lijepe smrti. Oni su pripravni da umru na junački način za slobodu, ali se nadaju i da će dobiti prizna-nje za svoje djelo. Svi su Crnogorci pred običajnim pravom i zakonom jednaki, ali se po djelu prepoznaju i razlikuju. I u smrti su svi jednaki, ali se onima koji su “valjastiji” i svojim osobinama stekli ugled u bogatstvu i plemenu “smiješi” život nakon smrti. U njemu nema izbora između raja i pakla na onome svijetu, nego između časnoga spomena ili zaborava, pa i bruke, zbog učinjenoga u životu.

Crnogorci znaju da će u svakom boju biti brojne žrtve. Ali se oni svjesno žrtvuju, ne zbog sebe, ili posmrtne slave, nego prije svega zbog svoga roda i naroda. Vladika Danilo obećava mladome žitu, kome je prije roka došla “žnjetva”, plodove tek za daleko neko poko-ljenje. “Slavno mrite, kad mrijet morate!”. Za podvige i žrtve koje učine, vile će ga grabiti kroz vjekove, da im sapletu dostojne vijence. A spomenik njihovoga junaštva jeste “Crna Gora i njena svoboda”.

Crnogorci su imali žestoke protivnike u prevjerenim, poturčenim sunarodnicima, u profesionalnoj turskoj vojsci, u uvježbanim ljutim Anadolcima, Arbanasima itd. Najviše štete su nanosili pokušajima

Crnogorska nacija

41

osvajanja, rušenjem, paljenjem potomci poturčenih Crnogoraca Sta-niše (Ivan-begovoga sina) i paša Bušatlija, koji su pretendovali na vladanje Crnom Gorom. Sudarala su se dva pogleda na svijet, dva morala, dvije vjere.

Idilične predstave o junaštvu Crnogoraca ne mogu prekriti i svu neslogu i zloću koju su ispoljavali između sebe kroz plemenski parti-kularizam, krvnu osvetu, odbijanjem ikakve vlasti iznad sebe, prebje-gavanjem pod tursku zaštitu kad im se prohtije, ili kada im plemensku autonomiju ugroze centralističke mjere crnogorske vlasti, ili kad se “prodaju” da bi preživjeli, dobili izlaz na turske pazare. Vještica u “Gorskome vijencu” najbolje je izrazila zlosrećnu narav Crnogoraca “Zlo mrznome činit ne možemo; ako nam je mio ali svojta, trag po tragu njegov iskopamo”. Njegoš je vapio da se ne boji od “turskoga kota”, nego od zla domaćega.

U svojim pismima Njegoš više puta ponavlja da Crna Gora nije nikada bila pokorena, iako su je Turci nekoliko puta harali i palili.30

Crna Gora nikad nije pripadala Otomanskoj Porti, “nego je jošt od padenija serbskoga carstva svoju nezavisnost i slobodu sačuvala, naj-prije pod grofovima Crnojevićima, a potom pod upravlenijem svojije arhijereja, koji su jedan drugome dodavali narodnu svetinju, vjeru i svobodu čuvali kao najveći amanet...”31

Crnogorci nikad nijesu bili raja, niti će ikada biti. Da žele, ili da su željeli da budu tuđi podanici, odavno bi ih ko primio, gdje bi barem mogli biti sigurni životu i mirno vršiti bogosluženije, a ne trpjeti pod Turčinom “svako ugnjetanije i rizični život provoditi”. Međutim, kada Crnogorac izgubi “svoju slobodu i nezavisnost” onda “svoj život ne ščitava ni u što”, pa radije gubi život, nego “ono dvoje”.32

I sami Turci priznaju da Crnu Goru “pokorit (je) nikad ne mo-gasmo”, iako je ona sva zasijata i turskim i crnogorskim kostima.33

30 Isto, str. 55-56. 31 Isto, str. 66. 32 Petar II Petrović Njegoš, Lažni car Šćepan Mali, Titograd 1965, str. 226. 33 Isto, str. 99-102.

Dr Dušan Ičević

42

Kroz čuđenje Šćepana Maloga i sam se Njegoš zadivljuje: “Ko bi ikad moga vjerovati, da narodac jedan bez priprave, mož ostati i pro-tivu stati divljoj stambolskoj sili, sastavu svih zala, i otrovnoj sili vjerovanja”.

Njegoš “naučno” objašnjava kako i zašto su baš Crnogorci bili spo-sobni da odole svakoj spoljnoj sili i nevolji.

Na Beglerbergovo sumnjičenje: “Zar nijesu Crnogorci ljudi, ka ostali narod na svijetu?”, i pitanje “porašta su jedni Crnogorci… tako nepobjedni”, odgovara Teodosije Mrkojević, koji potvrđuje da Crna Gora, otkad ljudi pamte, nikada nije bila sasvim pokorena. “Fizički razlozi” nepokorenosti Crne Gore su radi njihovog kršnoga predjela, tjeskote klanaca. No, Crnogorci su nepobjedivi “radi toga što su uvjereni da ih niko predobit ne može”, veselo snose sve tegote uža-snoga rata, posebno što su “priviknuli rat voditi svakim neprestano”. Najviše su nepobjedni s toga što su “sobom rođeni vojnici, jer se smrću smiju i rugaju”.

Rat je čak postao potreba i način života. Mirotvornome Teodosiju Mrkojeviću odgovaraju “glavari i sav na-

rod iz grla” da kada bi bio mir “kako bismo bez rata živjeli”, pošto im je rat - duša.34 Jedan Turčin primjećuje da su Crnogorce ostavili na miru, pošto su maleni, ime bi im davno poginulo u svijetu i u naro-dima.35

I sam Teodosije Mrkojević kasnije potvrđuje ratničku prilježnost Crnogoraca, pošto sa Turčinom “željet ne umiju ... mira ni ljubavi”.36 Viši smisao neprestane borbe, ipak, nalazi u čežnji za slobodom. Jer, Crnogorci su “šaka malenog naroda, Bogu hvala opita slobodom”, koja ih je spasla, pjanost slobodom, da ne upanu odavno, kao i svi drugi, u “đavolju torbu”.37

34 Isto, str. 180. 35 Isto, str. 228. 36 Isto, str. 199. 37 Isto, str. 175-176.

Crnogorska nacija

43

I narodno kolo pjeva da je sloboda divno ime, a ko s njom umre, s njom se rodi. Po shvatanju Crnogoraca ne umire onaj ko se bori za slobodu. Kolo ima stalni pripjev “Što je bilo, to će biti - Crnogorac pobijediti.”38

Vjera u pobjedu je nosila Crnogorce da nijesu prezali ni od najveće opasnosti i pogibije. Nema sile na svijetu, niti je dotad bilo, koja može da pokori lomnu Crnu Goru “kad je sloga među Crnogorce”.39

Velika tajna crnogorske oslobodilačke borbe jeste upravo u spre-mnosti i slozi da se istraje do – konačne pobjede. A nesloga je nanijela mnoga zla i nesreće crnogorskome narodu.

Njegoš daje i vrstu odgovora na pitanje: Jesu li Crnogorci kao ostali narod na svijetu. U “opijenosti slobodom” nalazi mjerilo za vrjednovanje okolnih naroda. “Neizbježni” Teodosije Mrkojević, kroz koga Njegoš, izgleda, najviše iskazuje svoja uvjerenja, razvrstava Bošnjake, Arnaute, Bugare i – Srbe, po karakternim osobinama. Bo-šnjacima, iako su “naša rodna braća”, Kuran je oči izvadio, obraz ocrnio, “kod njih nema ni duše ni obraza”. Ni kod Bošnjaka ni kod Arnauta nema ni narodnosti ni slobode. Arnaut ne zna ni za obraz ni za poštenje, prodaje se ko mu da više, a sve bi učinio za novce. Ni Grci neće ništa uraditi “bez tuđega masla i pomoći”. Bugarin je, pak, udaren topuzom u glavu, pa se ne sjeća šta je prije bilo. “Bulgarin je bez duše trupina”.

Najdelikatnije je osjenčio Srbe. Na opasku knjaza Dolgorukova da su Srbi odvazda “narod hrabri”, Mrkojević uzvraća da jesu bili hrabri, – “Ali đe su sada?” Vjerovanja su istražila Srbe, pa čim koji Srbin prevjeri ne želi se više Srbinom zvati. “Ovo ti je Srbe iskobilo, robovima tuđim učinilo”.40

U navedenim opisima svakako ima tadašnjih stereotipa, ali je resko izdvajanje Crnogoraca kroz slobodoljubivost, obraz i poštenje, imanje duše, osjećanje časti, vjernosti itd., protivno navedenim karakternim

38 Isto, str. 58. 39 Isto, str. 99. 40 Isto, str. 176-179.

Dr Dušan Ičević

44

crtama susjednih naroda dovoljno ilustrativno da objasni zašto su Crnogorci bili tako “jedna slamka među vihorove”, koja se održala, branila, borila i osvajala slobodu i humane vrijednosti života i društva.

Za kontekst čitave “priče” značajno je što se zbiva u vrijeme kad u Crnu Goru dohodi lažni car, kojega Crnogorci primaju sa nadom da će s njim moći da se bolje nose sa okolnim neprijateljima, koji mute i spletkare, a posebno velika pobjeda koju su Crnogorci izvojevali 1768. godine protiv Turaka i Mlečića. Iako malobrojni i oskudni u prahu, Crnogorci onemogućiše da se mletačka i turska vojska spoje, nego ih teško poraze, Turke protjeraju, a Mlečiće satjeraju u pri-morske gradove.

Tumačenja da su Crnogorci mrzjeli Turke i protiv njih se tako is-trajno borili samo zato što su oni htjeli da im nametnu državnu orga-nizaciju ne bi moglo da istrpi i ovlašnu kritiku. Epska je obmana, tvrdi Savić Marković Štedimlija, da su se Crnogorci borili protiv Turaka iz kakvih drugih razloga, nego samo zbog toga što su se htjeli osloboditi opasnosti nametanja državne vlasti. Turke su mrzjeli kao nosioce po-retka koji im se nije sviđao, pošto su htjeli da izbjegnu svako opte-rećenje, da imaju lakši i jeftiniji život. Rat sa Turcima, koji je postao glavno zanimanje, donosio im je otklonjenje svake državne vlasti i borbu za opstanak. Štedimlija čak smatra da je instinkt osnovno mje-rilo crnogorske moralne svijesti.41

Nagon za samoodržanjem nalazi se u svakome čovjeku. Crnogorci jesu i nagonski bili bojovnici i ratnici, ali je mnogo kompleksniji etos čojstva kod njih stvorio novu antropološku osobinu ličnosti. Crnogorci su izvojevali velike pobjede nad Turcima baš u vrijeme centraliza-torskih pokušaja Vladike Petra Prvoga (bitke u Martinićima i na Krusima 1796.godine), primjene nemilosrdnih državnih mjera knjaza Danila (bitke na Grahovu 1858. godine), a naročito apsolutističke vla-davine knjaza Nikole (bitaka na Vučjemu dolu, Fundini itd.) Možda su Crnogorci tada već iz “navike” ratovali protiv Turaka, koju je nagon

41 S. M. Štedimlija, Skidanje maske, Zagreb 1932, str. 16-17.

Crnogorska nacija

45

zasnovao i “oplodio”, ali je tzv. biološko objašnjenje čojstva i junaštva nagonom i strahom od države površno.

Junaštvo i čojstvo ljudi nose u sebi, ali ga naprestano i “vaspi-tavaju”, socijalizuju, djelom stvaraju i potvrđuju. I u narodnom kazi-vanju, kroz poslovice, izražava se takva logika: u junačkoj i čojstvenoj kući rađaju se takvi ljudi, ali tako i žive. “Čoek od čojka”. “Rođen je kao čovjek, pa se muči da takav umre”. “Muka je nositi ime čovjeka i junaka”. “Junaštvo bez čojstva, čorba bez začina”. “Junaštvo obruka čojstvo, a čojstvo nikad junaštvo”. Crnogorci nijesu voljeli ni cijenili tzv. junake koji su samo umjeli i smjeli da ubijaju, pljačkaju, kolju, kinje druge.42 A narod je stvarao pojmove, ugled i vrijednost čojstva i junaštva, koji su se najpotpunije ispoljavali u oslobodilačkim ratovima i načinu života Crnogoraca. 4. Oslobodilačke borbe/ratovi i državno-nacionalni identitet Crnogoraca Borbe Crnogoraca za slobodu i nezavisnost uveliko su do-prinijele državno-političkome narodnosnome/nacionalnome identifi-kovanju Crnogoraca. Crna Gora je od začetaka državnosti, nezavisne Duklje i Zete, Balšića i Crnojevića države i neprekidne borbe za održanje autonomije uprkos najezdi Turaka i teritorijalnim pre-tenzijama Mletaka i Austrije u osnovi zadržala svoju faktičku samostalnost.

Zvanično potpavši pod tursku vlast 1496. godine ona ne prestaje da brani i održava, makar povremeno u određenim statusima zavisnosti, svoj teritorijalni integritet. Turci su zavladali i uspostavljali svoj feu-dalni poredak u nizijskim krajevima, dok je u visinskim djelovima zemlje opstala samostalnost, pa su “... i faktično postali nezavisni prema Turskoj. Tako se razvijalo specifično stanje u tome kraju:

42 Evanđelje po narodu, Grafički zavod, Titograd 1969.

Dr Dušan Ičević

46

Turska je imala nominalni suverenitet nad čitavom Crnom Gorom, ali ‘Gornji katuni’ da facto su bili samostalni, turska vlast nije dolazila do izražaja”.43

U početku ona je izvjesno vrijeme u vazalnome odnosu, potom u samostalnom ili pripojena drugim sandžakatima. Crna Gora nepreki-nutim oslobodilačkim pokretom održava samoupravu unutra, a auto-nomiju spolja. Turci su vlast prepustili domaćim ljudima, koji su upra-vljali narodom po običajnome pravu. Crnogorci su postali slobodni seljaci - filurdžije, nezavisni od spahija. “Turski funkcioneri nijesu imali pristup u Crnu Goru, izuzev sultanovog čionovnika kji je, poslije ukidanja filurije, ubirao harač. Crnogorci su bili obavezni da ratuju za sultana, a u stvari su samo odbijali oružjem pokušaje turske vojske da prodre u njihovu zemlju”.44

Turskoj vlasti i nametima Crnogorci su se opirali permanentnim otporom i pobunama. U početku 16. vijeka crnogorski seljaci su se dva puta pobunili, odbili da plate određene dažbine, pa su se naprimjer 1513. godine svi okolni sandžakbezi sa svojim vojskama okupili da uguše pobunu. Nijesu uspijevali ni pokušaji da se primire ni crno-gorska brdska plemena niti učvrsti turska vlast, naprimjer kroz stva-ranje posebnoga sandžaka krajem 16. vijeka.

Hajdučija je kao vid oslobodilačke borbe i svojevrsne privredne aktivnosti zadavala nevolje Turcima. U pohodu na Crnu Goru 1604. godine sa namjerom da se silom učvrsti turska vlast završen je pora-zom skadarskoga sandžakbega. Međutim, ugušen je ustanak brdskih plemena za samostalnost krajem 16. i početkom 17. vijeka, pa su Turci uspjeli da privremeno primire brdska plemena. No, oslobodi-lački bojevi su nastavljani, ali u svima nije postignuto zajedničko djelovanje svih plemena.

Vremenom se sasvim shvata da je jedinstven otpor turskoj vlasti jedini mogući način opstanka i održanja autonomije. “Crna Gora se

43 Up. Ferdo Čulinović, Državnopravni razvitak Jugoslavije, isto, str. 88. 44 Up. Istorija Jugoslavije, isto, str. 143-144.

Crnogorska nacija

47

razvila u faktično autonomnu oblast koju su Turci morali priznati u vrijeme kada su krajem 16. vijeka i prvih decenija 17. vijeka hercego-vačka i brdska plemena učestvovala u pokretima i ustancima”.45

Crnogorci su imali samoupravne organe, koje su Turci i Mleci pri-znavali za zvanične predstavnike naroda: Opšti crnogorski zbor, Zbor glavara i Narodni sud, koji su bili ne samo posrednici između turske vlasti i naroda, nego održavali red i bezbjednost, bili donekle jemci poretka, a naročito svojinskih odnosa. Feudalni i polufeudalni ele-menti (vladika, spahija, knezovi) bili su odlučujuća snaga na zboru, otuda i branili svojinske odnose, ali su bili i čuvari teritorijalnog jedinstva Crne Gore.46

U otklanjanju turske opasnosti i odmazde Crnogorci su se počeli oslanjati na Mletke, pa je tako crnogorski zbor 1688. godine zbacio vlast sultana nad Crnom Gorom i priznao mletačku vlast. Crnogorci ratuju na strani Venecije uprotiv Turaka u Kiparskom, Kandijskom i Morejskom ratu. Kraj 17. i početak 18. vijeka je, kako ustvrđuje Gli-gor Stanojević, tzv. prelomni period u istoriji Crne Gore, pošto oslo-bodilačka borba koju je narod Crne Gore vodio u vrijeme Morejskoga rata u saradnji sa Mlečanima nastavlja još odlučnije tokom 18. vijeka. Crnogorci se postepeno oslobađaju turske vrhovne vlasti, mada još ne uspijevaju da stvore svoje organe državne vlasti. Konačno se formi-raju plemena, koja su nastala upravo u borbi protiv turske vlasti.47

Sve se više povećava značaj tzv. Jedinoukupnog sabora kao organa saveza plemena.

U zajedničkoj borbi se ujedinjuju crnogorska i brdska, pa i herce-govačka plemena. U toku 18. vijeka se vrši “istraga poturica”, radi sprečavanja oslonca Turaka na unutrašnje snage.

Crna Gora traži istovremeno potporu, zaštitnike i saveznike u spoljnim, tadašnjim velikim, silama, naročito u Rusiji, ali i u bližnjoj

45 Up. Istorija naroda Jugoslavije, knjiga druga, grupa autora, Prosveta, Beo-grad 1960, str. 511.

46 Isto, str. 512-513. 47 Isto, str. 1171.

Dr Dušan Ičević

48

Veneciji i Austriji, zavisno od spoljno-političkih prilika i potreba oslobodilačke borbe protiv Turske.

U nastojanjima da potpuno pokore Crnogorce, Turci su preduzi-mali pohode, svirepe odmazde, na primjer 1714. godine kada je bo-sanski vezir Ćuprilić razorio, popalio i opustošio Crnu Goru, ali nijesu uspjeli da potru njenu autonomiju. Naročito je za vrijeme vladike Danila sve organizovaniji oslobodilački pokret, a uspostavljaju se prve političke veze sa ruskim dvorom, što je bio “... najvažniji spoljno-poli-tički događaj za Crnu Goru u ovom periodu i odlučujući za cio dalji život naroda Crne Gore”.48 U više putovanja u Rusiju vladika Vasilije je došao do ideje “... da bi borba Crnogoraca uz pomoć Rusije mogla postati izviiskra srpske slobode uopšte. Godine 1763. on je pokrenuo plan o ujedinjenju svih srpskih oblasti”.49

Iako je poslije propasti Crnojevića država Crna Gora potpala pod Tursku vlast, odnosno upravu Skadarskoga sandžakata, činjenica da je postojala (kao poseban crnogorski sandžakat ili poseban kadiluk u okviru Skadarskoga sandžakata) kao posebna administrativna jedinica u sistemu turske vlasti dovoljno je, po mišljenju dr Branka Pavićevića, doprinijela tome da se ona ne izgubi kao etnička i politička cjelina. Za održavanje cjeline Crne Gore značajni su osobito: a) Cetinjska mitro-polija, koja je imala i svoje duhovne ali i ekonomske interese, pošto je bila pogođena turskim nametanjima, b) institucija crnogorskoga zbora, Zbora Crne Gore (koji se pominje već 1500. godine), pošto je odigrao krupnu ulogu u okupljanju i političkom ujedinjavanju Crnogoraca, c) od druge polovine 17. vijeka oslobodilačke borbe Crnogoraca, naročito od Morejskoga rata (1674-1685). Brdska plemena su se u prvoj polovini toga vijeka dizala u masovnu oružanu pobunu protiv turske vlasti.

Polemišući sa stavovima Jovana Tomića (“O crnogorskom ustanku u početku Morejskog rata”, “Crna Gora za Morejskog rata”) B. Pavi-

48 Isto, str. 1179. 49 Isto, str. 1183. Istoriju o Crnoj Gori Vladika Vasilije štampao je na ruskom

jeziku u Moskvi 1754. godine, u kojoj opisuje razvoj i propast srpske države, oslo-bodilačku borbu Crnogoraca i Brđana, doprinos koji daju Veneciji i Austriji itd.

Crnogorska nacija

49

ćević priznaje da je bilo i stranoga uticaja, ali ne isključivo mletačke političke akcije kod Crnogoraca i Brđana, nego da su se i samoniklo u samom krilu “crnogorskog društva pod turskom vlašću već odigrala znatna socijalna pomjeranja, koja su u početku Morejskog rata samo dobila mogućnost da se pretvore u onako snažnu pobunu protiv Turaka”. On navodi mišljenje Branislava Đurđeva (“Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku”) da su do Crnogorskoga ustanka u Morejskome ratu doveli: napad na crnogorsku autonomiju, te pojačane feudalne dadžbine nad stanovništvom Crne Gore, svakako uticaj Mle-taka, katolička propaganda itd. Već 1684. godine mnoge knežine Crne Gore odriču da plaćaju danak. Nakon “neuspjeloga” Crnogorskog ustanka za Morejskog rata, nastavlja B. Pavićević, ponovo dolazi do “mira”, Crnogorci ponovo “priznaju” tursku vlast, ali je samo uzet privremeni predah u započetome pokretu pobune “slobodnih seljaka” protiv turske feudalne vlasti. Naročito dolaskom na čelo Cetinjske Mitropolije vladike Danila Šćepčevića nastaje nova faza borbe za političku emancipaciju od turske vlasti i za nezavisnost Crne Gore.50

Novija kritička teorija u građanskoj istoriografiji je, kako piše dr Dragoslav Janković, još krajem prošloga vijeka (I. Ruvarac, J. Tomić i drugi) utvrdila da je i zetska država (država Crnojevića) potpala pod tursku vlast konačno 1496. godine, nasuprot staroj, nacionalno-ro-mantičarskoj školi koja je utvrdila da se kontinuitet crnogorske držav-nosti u slobodi i nezavisnosti počev još od ranoga srednjega vijeka nikada nije prekidao. Ipak, poslije nabrajanja perioda u kome je Crna Gora bila u sastavu Turske Carevine u obliku sandžakata i kadiluka, navodi da počev od 1513. godine “uživala izvjesnu autonomiju, koju druge pokorene zemlje u Turskoj nijesu imale”.51

50 Up. Branko Pavićević, Stvaranje crnogorske države, Rad, Beograd 1955, str.

27-39. 51 Up. Dr Dragoslav Janković, dr Mirko Mirković, Državnopravna istorija Ju-

goslavije, isto, str. 196.

Dr Dušan Ičević

50

Na osnovu istraživanja istoričara52 i sopstvenog prosuđivanja dr Tomica Nikčević utvrđuje da je autonomija Crne Gore pod Turskom krajem 16. vijeka i u prvoj polovini 17. vijeka nesumnjivo dokazana time što je:

a) Crna Gora predstavljala posebnu administrativnu oblast, b) bila oslobođena vojnih obaveza van svojih teritorija, te da je

njeno ljudstvo moglo biti mobilisano isključivo carskim fermanom, c) Crna Gora uživala ograničenu sudsku autonomiju, d) crnogorski seljaci bili slobodni i plaćali filuriju po “vlaškom

običaju”, i e) porez u Crnoj Gori mogli naplaćivati samo lica koja odredi

sultan. Međutim, neprekidna nastojanja okolnih turskih vlasti da podjarme

Crnogorce natjerala su ih da se odupru oružanim pobunama i nepre-stanim oslobodilačkim ratovima.

U otporu turskome vojnome feudalizmu postepeno počinju da se podudaraju i ujedinjuju interesi crnogorskoga seljaštva i dijela glavara i starješina, praktično feudalnih elemenata. Crnogorska mitropolija, kao najjači feudalac, kako ocjenjuje T. Nikčević, primorana je da nadiranjem tuđega feudalizma stupi u borbu protiv turske vlasti. Crnogorska oslobodilačka borba je “postala opšta borba za oslobo-đenje od inostranog i novjernog feudalnog porobljivača... Bila je, da-kle, narodna, oslobodilačka po formi, a po suštini seljačka antifeu-dalna borba”.53

Oslobodilačka borba bila je moguća na materijalnoj osnovici i raz-voju društveno-ekonomskih odnosa u Crnoj Gori, ali je i ona dopri-nosila da se uzdiže sloj organizatora i predvodnika borbe, da se osa-mostaljuje sloj glavara, koji stiču ratničku i ekonomsku moć. Ona je

52 Up. Vladimir Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku, Sara-jevo 1953; Jovan Tomić, Politički odnosi Crne Gore prema Turskoj 1528-1684, Beograd 1904.

53 Up. Dr Tomica Nikčević, Političke struje u Crnoj Gori u procesu stvaranja države u XIX vijeku, Narodna knjiga, Cetinje 1958, str. 17-22.

Crnogorska nacija

51

istovremeno “prinuđavala” na političko ujedinjavanje i stvaranje dr-žavne organizacije kao sredstva oslobodilačke borbe.

Istrage poturica, koju je Njegoš uzeo za osnovu Gorskog Vijenca nije ni bilo ili je bila neznatan događaj. Oprečna mišljenja istoričara zasnivaju se na istim dokazima: narodnom predanju, narodnoj pjesmi i na zapisu vladike Danila.

U narodnome proznome kazivanju istraga poturica je bila organi-zovani akt, koji je podstakao vladika Danilo. U zapisu vladike Danila, koji je sačuvan u prepisu a ne u originalu, navodi se sa koliko je muke on nagovarao Crnogorce da preuzmu mjere protiv prevjerene braće. Vladika Danilo je prijetio: “da ako neće Turke pobiti koji su među njima da ću se ja mać iz Crne Gore”. Glavari su obećali “da će Turke između sebe izgati”, “ali Crnogorci prevariše”. Oklijevalo se u izvo-đenju istrage, pošto su Crnogorci bili neskloni da pogube ili protjeraju svoje saplemenike. Uspio je da nagovori pet Crnogoraca, i to podmi-ćivanjem. Vladika Danilo se zadovoljio da se ubiju samo poturice, koji neće da se pokrste. Akcija je izvedena napokon samo u dva na-selja: Cetinju i Ćeklićima, bila je znači, lokalnoga karaktera. Obja-šnjava se da je vladici Danilu bilo stalo da se protjeraju poturice iz crnogorskih plemena i Crnogorci pokrenu u čišćenju Crne Gore od muslimana i u opštu borbu protiv Turaka. Sam događaj po Danilovom zapisu “više podsjeća na krvnu osvetu ili zavjeru” nego na veliki podvig. U narodu je sačuvano vrlo malo uspomena na istragu poturica, valjda zato što se “nije zbila u cijeloj zemlji u jednom vremenskom terminu”.54

Grubo je ogrešenje istoričara o istorijsku suštinu, tvrdi dr Dragoje Živković, koji istragu poturica smatraju istorijskim događajem. Nema pisanih izvora o istrazi, a tzv. zapis vladike Danila, koji je anegdotska parafraza deseteračke pjesme Petra I o Badnjoj večeri, nije istorijski izvor. Proglašenje Badnje večeri za nacionalnu prekretnicu kojom

54 Up. Istorija Crne Gore, 3, grupa autora, Redakcija za istoriju Crne Gore,

Titograd 1975, str. 244-248.

Dr Dušan Ičević

52

počinje „novo“ poglavlje crnogorske istorije „... ne izlazi iz okvira legende, romantičarskih iluzija, nedopustivih zabluda“. Vladika Petar I je tek pred sam kraj tridesetih godina 19. vijeka sastavio deseteračku pjesmu o istrazi poturica, koju je Sima Milutinović objavio pod imenom “Osvobod” i “Sveosvobod”, pa Petar II u “Ogledalu srp-skom” (1845. godine) pod naslovom “Badnje veče”. Ona je uzeta za osnovu “Gorskoga vijenca”, koji postaje istorijski izvor, mada nema podloge u istorijskim zbivanjima.

Kako naučnici dokazuju navedene tvrdnje? Po predanju, istraga poturica se desila 1702. ili 1707. godine ili

eventualno 1709. godine. Tadašnje prilike u podlovćenskoj Crnoj Gori nijesu bile takve da bi se desila istraga poturica. Ona je u “nazna-čenom razdoblju imala glavna obilježja faktičke države (Princi-pat/Vladikat) sa svojim organima lokalne i centralne vlasti”, od plemena do Opštega crnogorskog zbora, s vladikom na čelu. U njoj nije moglo biti poturica kao eksponata turske vlasti, pa ni njihove “istrage”. D. Živković dopušta da “poturice” djeluju samo kao poje-dinci i grupe, koje su u dugom razdoblju od 15. do 19. vijeka u stal-nome i žestokome sukobu sa svojom zavičajnom sredinom, s konkretnim ljudima ili organima vlasti, pa nezadovoljni prelaze na tur-sku stranu, prevjeravaju i postaju najveći krvnici roda svoga. Poturice, znači, nijesu mogle opstajati na tlu Crne Gore. Veoma su velike zasluge vladike Danila za razmah oslobodilačke borbe u Crnoj Gori i brđanskim područjima, ali tek u vremenu iza “istrage poturica”.55

Očigledno je, čak i ako je bilo istrage poturica, da je događaj kad se zbio imao sasvim ograničeno područje i domet. Sporno je da li je zaista bilo muslimana u svim crnogorskim nahijama, koliko i do ko-jega vremena. Iako etnološka istraživanja J. Erdeljanovića pokazuju, na osnovu kazivanja samih mještana, da su živjela i posebna musli-manska bratstva56, vjerovatnije je da “poturice” nijesu mogle opstajati

55 Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, isto, str. 235-236. 56 Up. Istorija Crne Gore, 3, isto, str. 246.

Crnogorska nacija

53

unutar Crne Gore. U procesima i programima Petra Prvoga i Petra Drugoga bilo je veoma prikladno da se poetski uobliče određeni konkretni događaji i ujedine i usmjere sve snage “do istrage turske ali naše”.

U konkretno-istorijskim prilikama se pričinja da se Cetinjska mi-tropolija i sloj glavara „domaćim“ feudalizmom vodi borba protiv drugoga, ali tuđinskoga feudalizma. Međutim, bitni su interesi selja-štva, što u sve većem klasno-socijalnom diferenciranju crnogorskoga društva i razvoju robno-novčanih odnosa postepeno prerasta u klasnu borbu radnih slojeva i vladarsko-glavarskoga sloja.

U protivrječnim okolnostima plemenske autarhije i potrebe zaje-dničke borbe protiv Turaka, Šćepan Mali, koji se lažno predstavljao za ruskoga cara, uspijeva da, makar privremeno, zavede unutrašnji mir, red i apsolutnu poslušnost. No, plemenski sukobi, dvojnost vlasti guvernadura i vladika,57 dvolična mletačka politika, upadi Turaka, odnosi i kombinacije velikih sila za interese sfere itd. povremeno ugrožavaju autonomiju Crne Gore.

Dolaskom za vladiku Petra Prvoga Petrovića nastaju sasvim nove okolnosti i mogućnosti i za razmah oslobodilačke borbe za samo-stalnost Crne Gore. Naročito u bojevima i pobjedama na Martinićima i Krusima nad premoćnom turskom vojskom 1796. godine u novim istorijskim prilikama Crnogorci postižu faktičku nezavisnost. Uveliko slabi i proturska struja, koja je bila naročito narasla poslije Svištov-skoga mira (godina?) i pojačanoga pritiska i stalnih napada Turaka predvođenih Mahmut-pašom Bušatlijom, koji gine na Krusima. Tada je zapravo ostvareno opštecrnogorsko borbeno i teritorijalno jedinstvo, okončava se proces formiranja socijalne organizacije po ugledu na plemensko društvo i otpočinje organizovanje autonomne državne vlasti.

57 Iako su bili u stalnim sukobima oko prestiža i vlasti, guvernaduri i mitropoliti su bili saglasni oko stvaranja crnogorske države sa centralizovanom vlašću, u suzbijanju plemenskog separatizma, ali i u borbi protiv Turaka. Guvernaduri su željeli oslanjanje na Austriju, a Petar I na snagu naroda i pomoć Rusije.

Dr Dušan Ičević

54

Crna Gora i Sedmoro Brda se neposredno i trajno povezuju u za-jedničkoj borbi; Piperi i Bjelopavlići se svojom voljom 1806. godine ujedinjuju sa Crnom Gorom.

U ishodu bojeva protiv Turaka i oslobađanja Boke od Francuza 1812. godine, na skupštini Crnogoraca i Bokelja u Dobroti (oktobra 1813. godine) proglašeno je ujedinjenje Crne Gore i Boke, kojom su dvije pokrajine “prožete božjom pomoći i zbacivši francuski jaram, svojom krljvu i žrtvama ... jedna drugoj zaklinju Gospodom Bogom na vjernost, da će uvijek ostati sjedinjene u svakom slučaju i doga-đaju”. Razmirice u zajedničkoj državi, podjela na rusofile i austrofile, te odluke Bečkoga kongresa 1814. godine da se poništi ujedinjenje, a Budva, Paštrovići i Boka Kotorska pripoje Austriji, odlažu zadugo izlazak Crne Gore na more i ponovno sjedinjenje.

Vladika Petar Prvi svojom mudrošću mnogo čini na mirenju zava-đenih plemena i ljudi, na suzbijanju krve osvete i na slozi u borbi za slobodu. I glavari su sve više uviđali da plemenska zavađenost, stra-danja, nevolje i nesreće ne daju izgleda za dobrobit naroda ni za njihov položaj, za red i mir, te da je “... jedini spas za Crnu Goru sloga i jedinstvo i pihvatili su političku koncepciju mitropolita Petra o organizovanju državne uprave”.58

U sukobu Cetinjske Mitropolije i guvernadura, koji su se sve više oslanjali na austrijsku državu, konačno se 1831. godine ukida guver-nadurstvo, odnosno protjeruje posljednji guvernadur, što je olakšalo unutrašnje ujedinjavanje i nastavljanje izgradnje državne organizacije.

Petar Drugi Petrović Njegoš nastavlja djelo svog predhodnika na pretvaranju opšteplemenskoga saveza u modernu državu, a najveći us-pjeh u spoljnoj politici postiže utvrđivanjem granica sa Austrijom 1842. godine. U vrijeme knjaza Danila, prvoga svjetovnoga vladara, Crna Gora se miješa u ustanak hrišćanskoga naroda u Istočnoj Herce-govini 1852-1861. godine. Pobjedom Crnogoraca i pobunjenika nad turskom vojskom (zapravo Turci su pretrpjeli težak poraz) na Gra-

58 Up. Istorija Crne Gore, 3, tom 1, isto, str. 463.

Crnogorska nacija

55

hovcu 1858. godine Crna Gora proširuje svoju teritoriju. Turska je pristala na razgraničenje sa Crnom Gorom, čime je praktično priznala njenu samostalnost.

Veliki preokret na Balkanu nastaja 1875.godine hercegovačkim seljačkim ustankom, koji izaziva nemire i pobune u Bosni, djelovima Makedonije i Bugarske, ima odjeke i u Albaniji, U rat protiv Turske ušle su Srbija i Crna Gora, kasnije i Rusija. Ustanici su se pobunili protiv feudalne turske vladavine i socijalnoga ropstva, a za stvaranje svojih samostalnih država “... izvan turskog državnog mehanizma... Agrarna revolucija dobila je karakter rata za nacionalno oslobođenje, koje vodi domaća buržoazija, a pomaže joj cijela progresivna južno-slovenska javnost i politika”.

“Gramzivi kneževi” Srbije i Crne Gore u junu 1876. godine skla-paju ratni savez protiv Turske, koja ima cilja da oslobodi hrišćane, posebno srpski narod u evropskoj Turskoj, ali su kneževine pobunjenu teritoriju podijelile između sebe.59

Istorijska zbivanja potvrđuju nesustalu borbu Crne Gore i Sedmoro Brda protiv svakoga zavojevača. Oni su formalno ustavno-pravno bili u sastavu Skadarskoga sandžakata, dok su u susjedstvu na sjeveroza-padnoj strani nastanjena tzv. istočno-hercegovačka plemena (ili kako ih dr Dragoje Živković naziva brdsko – naspram hercegovačka, sjeve-rozapadna crnogorska plemena – Riđani, Nikšići, Banjani, Pivljani i Drobnjaci), administrativno pripadala Hercegovačkome sandžakatu, i koja su, podobno brđanskim plemenima, vodila borbu za slobodu. Crnogorsko primorje od Perasta do Ulcinja bilo je pod Mlečićima. Primorsko područje do Spiča naziva se i Mletačka Albanija.

Principat podlovćenske Crne Gore je svojevrsni produžetak nasilno prekinute državnosti Crnojevića. Nakon njihovoga nestanka, vlast preuzimaju Opštecrnogorski zbor i njegovo izvršno tijelo – Crno-gorski glavarski zbor, kojima je osnovni cilj i zadatak bio: neodstupno pružanje oružanoga otpora Turcima u očuvanju nezavisnosti i slobode.

59 Up. Istorija Jugoslavije, isto, str. 315-316.

Dr Dušan Ičević

56

Iz izvornih dokumenata se saznaje da Crnogorci stalno odbijaju da plate harač Turcima (na primjer 1505. godine), iako su pod stalnom prijetnjom, ucjenom, dodvorivanjem, podmićivanjem, poturčivanjem (Staniša Crnojević). Opštecrnogorski zbor je 1500. godine odlučio da se podlovćenska Crna Gora u tursko-mletačkome ratu svrsta uz hriš-ćansku vojsku. Zvanični mletački organi su pregovorima i ugovorima sa crnogorskim zastupnicima praktično priznali nezavisni status Crne Gore prema Porti.

U razmacima su turske vojskovođe pokušavale da satru Crnu Goru i Sedmoro Brda sa različitim ishodima. Sandžak beg je 1532. godine sakupio veliku vojsku, 10.000 vojnika, napao Pipere i Kuče, ali oni su se herojski oduprli i uništili veći dio begove vojske. Vladika Ruvim II Njegoš je početkom 17. vijeka porazio tursku vojsku skadarskoga sandžak-bega Ali-bega u Lješkopolju. Ruvim II postaje i politički čelnik crnogorskoga naroda, preuzima dužnost predsjedavajućega Op-štega crnogorskoga zbora, kada i nastaje simbioza svjetovne i duhovne vlasti, koja traje od 1603. do 1851. godine. U pokretu otpora protiv turske vlasti neposredno su povezana albanska i brdska plemena Bje-lopavlića, Pipera, Kuča i Bratonožića. U bici u Pješivcima 1645. go-dine Crnogorci su uz pomoć Grbljana i ostalih primoraca nanijeli težak poraz skadarskome paši.

Oslobodilačke borbe Crnogoraca uprkos svim odmazdama nepre-kidno traju. Potukli su Turke kod Lješkopolja 1604. godine, što je “prva veća i značajnija bitka koju su Crnogorci vodili sa Turcima i prva pobjeda koja je izvojevana pod vođstvom jednog cetinjskog vla-dike”. Brđani takođe nastavljaju borbu protiv Turske, zajedno s pod-lovćenskom Crnom Gorom. Održani su značajni skupovi crnogorskih i brđanskih plemena za pokretanje, organizovanje i razmah oslobo-dilačke borbe. Tako su u Moračkome manastiru 1604.i 1608. godine dogovorene zajedničke akcije. Crnogorci i Brđani nanesu jedan poraz Turcima 1612. godine, a septembra 1613. godine Bjelopavlići stra-hovito potuku Turke u Kosovome lugu, pri čemu pomogne cetinjski vladika Rufim s Katunjanima. U Kučima su se sastali narodni glavari

Crnogorska nacija

57

1614. godine. U ishodu dogovora na oružje ustanu Piperi, Rovčani, Bjelopavlići, Kuči i Vasojevići, te arbanaška plemena Hoti, Kastrati i Klimenti čiji su izaslanici bili na prvome skupu u Moračkome manastiru.

Za odmazdu zbog crnogorskoga nepokora Turci su predvođeni Su-lejman-pašom Bušatlijom izveli kaznenu ekspediciju sve do Cetinja, a u boju na Vrtijeljci 1685. godine sa brojčano nadmoćnijim Turcima, i zbog prevare odbjeglih Mlečića, Crnogorci bivaju poraženi, kada gine ii znameniti junak Bajo Pivljanin. Veliku pobjedu nad Turcima i Su-lejman-pašom izvojevali su Kuči na Orljevu u martu 1688. godine, kada se od 7 hiljada turskih vojnika svega 1300 jedva spasilo ili pobjeglo u Podgoricu; onda iste godine kada je htio da im se osveti. 60

Prema mapama turske carevine iz 1520. godine i 1683. godine Crna Gora je bila slobodni državni subjekt, što se ponavlja i nakon Karlovačkoga mira 1699. godine.

U pripremanju i pokretanju balkanskih naroda za borbu protiv Turske ruski car Petar Veliki upućuje u Crnu Goru 1711.godine svoja dva izaslanika (ruske oficire pukovnika Mihaila Miloradovića i kape-tana Ivana Lukačevića Podgoričanina) sa gramatom, koja se objavljuje na Opštemu crnogorskome zboru. U gramati se Crnogorci pozivaju na opšti rat protiv Turaka, obećava pomoć u naoružanju, novcu itd. U pregovorima nakon bojeva oko Nikšića Crnogorci su prvi put od turskih zvaničnika oficijelno priznati kao ratujuća strana. Na Care-vome Lazu su jula 1712.godine Crnogorci izvojevali blistavu pobjedu nad neuporedivo jačom turskom vojskom.

Za četiri vijeka ratovanja Crnogorci su samo nekoliko puta morali da ustuknu i “dozvole” Turcima izlazak na Cetinje (1685, 1692, 1712, 1714, 1785.godine).61 Tada su Turci sve ubijali i palili pred sobom, ali su se Crnogorci ponovo okupljali i “žestoko uzvraćali”. Nacionalno-oslobodilački ratovi koje Crnogorci neprekidno vode protiv Turske

60 Up. Jagoš Jovanović, Stvaranje crnogorske države, isto, str. 70, 80-85 61 Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, 1920, str. 14, 15, 18,

30, 131, 219, 220...

Dr Dušan Ičević

58

konačno se završavaju velikim pobjedama na Vučjemu dolu i na Fundini 1876. godine, oslobađanjem Nikšića, Bara i Ulcinja, ostrva u Skadarskom jezeru.

Strani putopisci koji su u raznim razdobljima u 19. vijeku pohodili Crnu Goru potvrđuju da je bila nezavisna država: Englez ser Gardner Vilkinson 1844. godine i Vilijem Denton 1877. godine, Francuz Gza-vije Marmije 1852. godine, Česi Jan Vaclik više puta od 1860. godine i Jozef Holeček u više navrata od 1876. godine. Naročito je Jan Vaclik u svojoj knjizi „Suverenitet Crne Gore i savremeno međunarodno pravo u Evropi“ svestrano pravno-stručno dokazivao da je Crna Gora po svim međunarodnim pravilima suverena država. U vrsti uvjerljivog obrazloženja naveo je mnoštvo istorijskih događaja, ratova i bitaka Crnogoraca protiv Osmanske imperije u kojima su oni potvrđivali svoju nezavisnost. Crna Gora je, po Vacliku, dio evropskog društva; Crnogorci su učinili bitne usluge hrišćanstvu i civilizaciji boreći se protiv njihovih neprijatelja; teritorija Crne Gore plaćena je krvlju Crnogoraca i prirodno je nezavisna država – branik: vladari Crne Gore iz dinastije Balšića, Crnojevića i Petrovića imali su stvarnu suverenu vlast i sva prava jedne države: a) pravo na neometano vlastito fizičko postojanje, b) pravo suvereniteta, c) pravo na poštovanje političkog personaliteta, i d) pravo na odnose reciprociteta. „Akta vladajućih kneževa nijesu morala biti sankcionisana od strane Sultana, jer su vladari bili uvijek potpuno nezavisni, njihova kneževina nije nikada činila sastavni dio otomanskog carstva, niti je bila priznata uz uslov da plaća danak sultanu i čiji knjaz bi bio vazal pod sultanovim sizeren-stvom“. Vaclik se zalaže da velike sile omoguće proširenje Crne Gore do mora radi ravnoteže u Evropi, humanosti, međunarodnog prava i korektne moralne politike, i brige za svjetski mir.“62

62 Prema Gzavije Marmije, Pisma o Jadranu i Crnoj Gori, CID, Podgorica 1996; Vilijem Denton, Crna Gora, njen narod i istorija, CID, Podgorica 1996; Jozef Holeček, Crna Gora, CID, Podgorica, Izdavački centar, Cetinje 1995; Jan Vaclik, Suverenitet Crne Gore i savremeno međunarodno pravo, CID, Podgorica 1996, str. naročito 195-203.

Crnogorska nacija

59

Odlukama Berlinskoga kongresa udvostručena je teritorija Crne Gore, ona je dobila izlaz na more i međunarodno pravno priznata kao nezavi-sna država. U osobenim procesima političko-teritorijalnoga ujedinjavanja u borbama za slobodu i samostalnost osvješćuje se i nacionalno biće.

Nova prava ratna iskušenja Crnogorci ponovo doživljavaju u dva balkanska rata i Prvome svjetskom ratu. U Prvome balkanskome ratu Crna Gora je zajedno sa saveznicima Srbijom i Bugarskom protiv Turske najveće vojne operacija imala u oslobađanju Skadra, u kojima je poginulo mnogo Crnogoraca (oko šest hiljada). Žrtve su bile uza-ludne, pošto su velike sile Skadar podarile Albaniji. U Drugome balkanskome ratu Crna Gora je pomagala Srbiji u obračunu s Bugar-skom u podjeli teritorija. U Prvome svjetskome ratu Crna Gora je 1914. godine odmah pritekla u pomoć Srbiji kada je bila napadnuta od Austro-Ugarske i mnogo doprinijela da se srpska vojska povuče ispred neprijatelja.

“Nagrađena” je bila prisajedinjenjem Srbiji, gubitkom državnoga, i nacionalnoga identiteta između dva svjetska rata.

U početku Drugoga svjetskog rata, na tlu Jugoslavije, Crnogorci su Trinaestojulskim ustankom 1941. godine srušili kolaboracionalističku vladu, i masovnim otporom protiv okupatora i Narodnooslobodi-lačkom antifašističkom borbom izvojevali slobodu, državnu samo-stalnost i ravnopravnost u federativnoj Jugoslaviji. 5. Čojstvo Crnogoraca U crnogorskoj narodnoj tradiciji vremenom je stvoren osobit tip društvenih odnosa, ljudskih vrijednosti i moralnih nazora i postu-paka koji su oličeni u Č/čojstvu.

U narodu kome je junaštvo uzorita vrlina u borbi za opstanak i slo-bodu, čojstvo sabira svekolika svojstva individue i zajednice. U čojstvu je junaštvo, a junaštvo izvan čojstva je sila hrabrosti, ali ne cjelovite ličnosti. Razdvojeni, čojstvo i junaštvo slabe moć pojedinca i

Dr Dušan Ičević

60

kolektiva. Spojeni, oni su moć i nada samoodržanja, samoodbrane i slobodnoga života.

U stereotipu se za Crnogorce kaže da nemaju sredine: ili su najbolji, ili su najgori. Zavisno od toga ko izriče ocjenu, oni su veći-nom najbolji, kad tako izjavljuju Crnogorci, a “tanjevine” su samo mali, skoro prokazani sloj, ili su većinom najgori, a samo tanak sloj je odabranih, kada izjavljuju oni koji nijesu Crnogorci, dobronamjerno ili pakosno, ili veoma samokritični Crnogorci, koji znaju prave vri-jednosti svojih sunarodnika. U stvarnosti, Crnogorci su, kao i svi na-rodi, sa mnoštvom raznovrsnih osobina koje ispoljavaju u svakodnev-nome životu prema prilikama, interesima, konkretnim povodima, prihvaćenom sistemu vrijednosti itd. “Osrednji Crnogorci” su, valjda, najbrojniji, ali su i “svaštočine” veoma brojni i djelatni.

Možda bi se zbog istorijskih okolnosti razvoja crnogorskog društva moglo smatrati da su Crnogorci vremenom stvorili uzoran tip vrhunskih ljudskih vrijednosti i osobina koje se sublimišu u čojstvu. Međutim, kritička analiza bi pokazala da ono nije jedino društvo sa vrhunskim moralnim vrlinama, niti da je čojstvo nacionalna karakterna osobina, koju svi Crnogorci posjeduju, pogotovo svi podjednako.

Zašto bi baš Crnogorci, “mimo svijeta”, sem ako nijesu “odabrani narod”, bili jedino čojstveni? Ponekad se, kad se nabrajaju sve osobine čojstva, doima da su Crnogorci nadljudi, da su kolektivno “opijeni” čojstvom i da su narod bez premca.

U idiličnom opisu čojstva Crnogoraca i popisu svojstava koje ga čine, Slobodan Tomović sveobuhvatno varira kategoriju moralnosti od Sokrata i Aristotela, Pitagorejaca, stoičara itd., preko Kanta, Hegela i Ničea, do samoga sebe. “Građu” za svoje esejističko prebiranje čoj-stva nalazi u nasljeđu i u svakodnevnome životu Crnogoraca, najviše u djelima Petra Drugoga Petrovića Njegoša, Marka Miljanova Popovića, Stjepana Mitrova Ljubiše itd.

U kompleksu i kodeksu čojstva kao sinonima dobra su: dostojan-stvo, ponos, hrabrost, nesebičnost, darežljivost, dobročinstvo, veliko-dušnost, umjerenost, pravičnost patriotizam i čovjekoljublje. Čojstvo

Crnogorska nacija

61

je izgrađeno kao istorijsko-moralna stvarnost u sukobu sa sebičnim nagonima, utilitarnim navikama, biološkim i čulnim podsticajima. U njemu nijesu oholost, puzavost, zavist, zluradost, nezahvalnost, laž, škrtost, kukavičluk, sebičnost, spletkarenje, izdajstvo ... Čojstvo je moralni ideal, moralni zakon i princip, autohtona moralna vrijednost spojena sa savješću, suštinsko upoznavanje sebe, volja, moralna svijest, ljubav prema istini, ideja časti i težnja da se ona zasluži, sinteza umnosti i nagona.63

Toliko zahtjeva za samo “jednu” osobinu, mkar bila sveobuhvatna, uistinu postavlja neizvodljive “zadatke”. Ponekad se čini da se čojstvo uzdiže u natprirodna svojstva, sa mističnom supstancom, koju mogu da posjeduju samo izuzetni pojedinci.

Autor čojstvo, ipak, smješta u konkretne istorijske okvire crno-gorskoga društva. Ono je vezano za određeni prostor i određenu ljud-sku skupinu, spada u pojmove socijalizovane etičke misli. Crnogorci se, kaže Tomović, nijesu obučavali čojstvu iz knjiga, ili teorijskih disputa, nego usmenom tradicijom na primjerima čovječnoga pona-šanja, “preko porodičnog vaspitanja, usvajanjem usmene tradicije, uticajem neposrednog primjera kroz instituciju plemenske orga-nizacije”.64

Čojstvo nije novina u teorijskom kontekstu etičke misli, ali jeste novina u načinu praktičnog poštovanja sveljudske moralne maksime.65

Crnogorska tradicija nije bila opredmećena kroz javne građevine i zdanja, a oskudni život im nije omogućavao da štampaju knjige, pa su sile duha usmjerili na stvaranje moralne osovine u obliku kolektiv-noga javnoga mnenja. Izrađivali su “vrstu pounutrašnjene civilizacije čija se obilježja obično ubrajaju u patrijarhalne kulture, a ne u teko-vine modernih društava”. Udio Crnogoraca u stvaranju civilizovanih normi se, ipak, ne može prenebreći, zbog činjenice da su “stvorili

63 Up. Slobodan Tomović, Esej o čojstvu, Pobjeda, Titograd 1976, str. 15, 21, 26, 32, 55, 65, 76, 91, 119, 125, 153....

64 Isto, str. 24. 65 Isto, str. 40.

Dr Dušan Ičević

62

naročitu normu etičnosti”, koja povezuje individualno ljudsko posto-janje za univerzalni moralni sistem.66

Čojstvo je, kako se poima u prvobitnome nastajanju, prirodno svojstvo. Ono je ontološki sublimat opstanka i napretka ljudskoga roda, koji je oblikovao i odlikovao Crnogorce u borbi za opstanak. Tu-mači se da su Crnogorci – polazeći od načela jednake vrijednosti svih ljudi, bez obzira na nacionalne, vjerske, društvene i druge razlike, a ocjenjujući ljude prema pokazanim kvalitetima u životu, – vrednuju pojedince, grupe i populacije slično onome što se zbiva u prirodi, u životnoj borbi, u kojoj opstaju i produžuju vrstu najkvalitetniji i najsposobniji za život. U borbi za opstanak biološka komponenta je dobila prevagu nad drštveno-ekonomskom, što se ovaplotilo u najzna-čajnijoj vrlini crnogorskoga moralnoga kodeksa – čojstva. Nastajanje čojstva se “vraća” u rodovsko ili, kako autor radije kaže, neorodovsko crnogorsko društvo, koje je bilo bez društvenih podjela i sa natural-nom privredom, znatno više podređeno prirodnim, biološkim, nego društvenim zakonima, te je i njegova borba bila na liniji prirodnih zakona, zaštićujući svoje prirodno pravo na opstanak i samobitnost. Osobenost Crne Gore u svijetu se upravo pokazuje u tome što svijest i osjećaj solidarnosti izviru iz osnovnih nagona i da su temelj čovječ-nosti i drugih visokih moralnih kvaliteta. Iako podijeljeni u plemena, i bez državne organizacije (sem kratkotrajno za Šćepana Malog), za trista godina, do Petra Drugoga Petrovića Njegoša, Crnogorci su bili jedinstveni protiv zajedničkoga neprijatelja. Jedinstvo se zasnivalo na svijesti o zajedništvu po krvi, vjeri i životnim interesima, a naročito na zajedničkome moralnome kodeksu i pogledu na svijet.67

Autor se sukobljava sa samim sobom, pošto je sada jedinstvo krvi, vjere i životnih interesa, a jednakost moralne vrijednosti svih ljudi up-ravo nezavisna od nacionalnih, vjerskih i društvenih razlika. Ako se za-stane na biološkom, nagonskom porivu čovjekovih osobina i ophođenja,

66 Isto, str. 151-152. 67 Up. Ratomir Popović, Crnogorski moralni kodeks, Pobjeda, Podgorica, 3.

avgust 1992, str. 11; 4. avgust 1992, str. 11; 29. jul 1992, str. 14.

Crnogorska nacija

63

završiće se neminovno u rasnome i rasističkome tretmanu. Rodovsko ili neorodovsko uređenje crnogorskoga društva (stvorenoga po Popoviće-vom mišljenju radi samoodbrane, a ne društveno-ekonomskih potreba) nije bilo tipa prvobitne zajednice niti imovinski, po statusu pojedinaca itd., harmonično. I iznutra i u doticaju sa okolnim društvima uveliko je bilo izdiferencirano, na masovno seljaštvo i glavarasko-vladajući sloj, a kao društvo ratnika na ratnike i ne-ratnički sloj, najčešće žene, koje su obavljale mnoge poslove za konkretnu društvenu zajednicu.

Porijeklo čojstva se smješta u vrijeme zadružnoga života, u daleku slovensku starinu, u crnogorsku kuću, koja je dio stare slovenske zadruge. Čak je i Toma Mor svoju “Utopiju” kao pravedno društvo zasnivao na načelima slovenske zadruge. U njoj su sadržani odnosi koji su omogućavali da se ispolje najbolja čovjekova svojstva.

Za Nika S. Martinovića su kuća, rod i pleme odigrali važnu etičku ulogu u formiranju karaktera Crnogoraca. Kuća, kaže, vaspitava čo-vjeka. Za čovjeka je vezana kuća, rod, pleme, narod, domovina. Čo-vjek je kolektivno biće.68 Time se, vjerovatno, hoće da iskaže kolek-tivnost moralnoga uzora čojstva, ali je ono svakad individualni čin, čojstvo pojedinca. N. S. Martinović nije sklon da biologizuje ni čojstvo ni soj, koje svojstvo dobija čovjek formiran kao uzvišeno biće. Ono je društvena kategorija. Čovječnost je sastavni dio ljudske i dru-štvene svijesti, društvenog načina života, običaja, a ne zakona sa prinudnim izvršenjem. Čovječnost koja je savjest pojedinaca i društva čini osnovu ljudskog dostojanstva. Svojstva čovjeka su: gordost, go-stoprimstvo, dosljednost, dostojanstvo, društvo, znanje, istina, kara-kter, obraz, pamet, pravda, riječ, skromnost, sloboda, stima čast.69

“Inventar” čojstva je zaista pozamašan, ali se ono pojedinačno ne po-dvaja miti raščlanjuje u konkretnom djelu, nego čini kao sinteza vrlina.

Zanimljivo je da dr N. S. Martinović striktno razdvaja zadružno društvo, kojemu pripisuje povoljna svojstva, od patrijarhalnoga si-

68 Up. Dr Niko S. Martinović, Evanđelje po narodu, predgovor, isto, str. 18-19, 10-11.

69 Up. Dr Niko S. Martinović, isto, str. 18.

Dr Dušan Ičević

64

stema, koje nastupa kasnije, nameće se zadružnom sistemu, ali ipak ne uspijeva da ga zaguši, pošto je sačuvano kroz uzajamnu pomoć, uzaja-mne radosti, žalosti, kolektivnu svojinu. Kako je navedeno, najčešće se čojstvo vezuje za patrijarhalno društvo, pa je Martinovićevo razdvajanje i proiznošenje čojstva iz zadružnog načina života originalno mišljenje.

Istraživači razvoja i karaktera čojstva nalaze da ono u sebi poprima i osobine, koje su srednjovjekovni vitezovi njegovali. Međutim, vite-ški moral je bio osobina viteza - ratnika, moral društvene elite, eksklu-zivan. Čojstvo je univerzalno, a moralna pravila u službi opštih inte-resa i jednako važeća za sve. R. Popović objašnjava da su naporedo sa slobodnim seljacima u srednjevjekovnoj Zeti bili brojni i vlasteličići, koji su nastavili da se zajedno sa narodom bore protiv turskoga zavo-jevača. Oni su u zajednički moralni kodeks unosili norme i načela moralne jednakosti i solidarnosti ljudi i viteškoga ponašanja.70

Ni tzv. rodovsko ili neorodovsko društvo, koje je proizvelo moralni kodeks Crnogoraca, po Popovićevom mišljenju, nije bilo tako jedno-rodno i nenatrunjeno ostacima feudalnoga makar sitnoga plemstva.

A crnogorsko čojstvo nije ni nastalo ni prestalo rodovsko/neoro-dovskim društvom. Ono se ne može zavezati ni za patrijarhalno dru-štvo, kao patrijarhalni moral koji je odživio ili je sa “starinskim” svoj-stvima, koja su neprikladna ili suprotna ljudskim potrebama. Ono je proizvod društvenih odnosa, a ne nagona.

Za Gerharda Gezemana čojstvo je svrha junaštva. Čojstvo je kruna junaštva. Tumači Marka Miljanova da je cilj oplemenjivanje junaka u čovjeka – junaštva u čojstvo. Čojstvo, humanitas, nije moguće bez ju-načkog osvjedočenja. Ipak, sudim da ljudi žive čojstveno i u svako-dnevnom životu i u mirnodopskom vremenu kad nije nužno biti – junačan, bar spoljnim činom, čojstvo je vrlina i vrijednost života koja se mjeri svekolikim odnosom prema drugima, zajednici. I kod Marka Miljanova “Primjeri čojstva i junaštva” počinju jednim bezazlenim primjerom kako se svako može savladati i bez uobičajenog junačkog

70 Up. Ratimir Popović, Crnogorski moralni kodeks, isto, 22. jul 1992, str. 14.

Crnogorska nacija

65

podviga. Gezeman ne “povređuje” osnovnu agonalnu potrebu Crnogo-raca da se uzvisuju čojstvo i junaštvo, ali ih svezuje u Humanitas heroica. U savlađivanju se oblikuje čojstvo. Crnogorsko viteštvo koje je, po njegovom mišljenju, “...nesumnjivo moralno nasleđe feudalizma stare srpske države i evropskih krstaša” bliže je onome što nosi juna-štvo. Viteško junaštvo Crnogorci nijesu “učili”, nego stvarali u načinu života, etosu, neprekidnoj borbi za slobodu i ljudski opstanak. Gezeman s razlogom razlikuje dobrostivosti čojstva od viteške velikodušnosti.71

Naročito je zanimljivo Tomovićevo nastojanje da etos čojstva uvrsti u osnovnu odliku crnogorskoga nacionalnoga bića. Ono je fundamentalna odredba crnogorskoga narodnoga bića.72

Čojstvo je proisteklo ne iz čistoga razumskoga umnovanja o vrlini, nego je proizvod složenih navika, vaspitanja, nasleđa, tradicije i uti-caja vezanih za određeni etički kontinuitet. Čak je svijest o vrijedno-stima, obrazovana iz posebnoga načina življenja, mentaliteta i psihofi-zičkih osobina, djejstvom usmene tradicije i potpomognuta istorijskim okolnostima, “postala homogena društvena i nacionalna svijest”.73

Moral Crnogoraca postao je neodvojiv od bića narodnoga života, slobode i sreće njihovih sunarodnika. “Čojstvo nije stvar pojedinačne volje, već pripada budnom biću određenog nacinalnog tipa ...”.74

Pošto Crnogorci nijesu imali, objašnjava Tomović, moderno orga-nizovanu državu, koja bi demokratskim ustavnim poretkom jačala individualne slobode, razvijali su visoke vrijednosti slobodnih ljudi pojedinaca, koji izuzetno drže do svoga ponosa i do kraja se zalažu za opštu stvar. Tako se može shvatiti i sposobnost zajednice da sačuva svoje političko i nacionalno obilježje u izuzetno složenim istorijskim uslovima nepostojanja ustavnih i pravnih regula.75

71 Up. Gerhard Gezeman, Čojstvo i junaštvo starih Crnogoraca, Unireks, Pod-

gorica 1996, str. 181-187. 72 Up. Slobodan Tomović, Esej o čojstvu, isto, str. 25. 73 Isto, str. 106. 74 Isto, str. 46. 75 Isto, str. 72-73.

Dr Dušan Ičević

66

Volja pojedinca i volja cjeline harmonično se razvijaju kao djelovi istoga zakonodavstva istorijski utisnutoga u biće nacije, izvan regula državne organizacije.76

Čojstvo je steklo zakonodavnu snagu koja je osposobila jednu kon-kretnu etničku grupu da živi u tradiciji pozitivnih navika, koje pre-tvara u vladajući moral, a vladjuće navike antropološki uklapa u sile naroda, koje tako postaju urođene sile i sposobnosti da bude moralan. Iako čojstvo nije urođena predilekcija, odomaćilo se u konkretnome narodnome duhu do te mjere da je postalo konsitutivni sastojak i činilac navika i mentaliteta svakoga pojedinca i cjelokupne zajednice. Ono je prvenstveno moralna svijest, ali i svijest o pripadnosti odre-đenoj naciji, rasi, konfesiji, plemenu, užoj i široj zajednici, pa je čak i psihološki totalitet svih unutrašnjih čovjekovih stanja i pobuda.77

Konačno, čojstvo nosi oznake moralnog univerzuma koji obave-zuje sva na određeno ponašanje.78

U moralnome kodeksu Crnogoraca izuzetno je razvijen smisao da se akt življenja poistovjeti sa aktom moralnoga opredjeljenja.79

Način mišljenja gotovo svakoga Crnogorca, odnosno svenarodni osjećaj moralnoga totaliteta ne dopušta prevagu zla, a Crnogorci su vjerovali da postoji “apsolutni kriterijum pravde” kojim se jasno mogu razlikovati dobra i poročna ljudska djela.80

Za čojstvo nije bitno da se zna šta je vrlina, nego da se ona vrši. “Crnogorce nije zanimao spokojan život, nego akcija”.81 Čojstvo je akciona tehnika, djelanje sa ljudskom svrhom. Za Tomovića je neosporna istorijska činjenica da je osjećaj pripad-

nosti crnogorskome narodnome biću, u bližoj ili daljoj prošlosti, bio nužna pretpostavka vršenju određene dužnosti, skladne pomenutome

76 Isto, str. 114. 77 Isto, str. 24. 78 Isto, str. 11. 79 Isto, str. 16. 80 Isto, str. 62. 81 Isto, str. 63. U narodnom etosu je: “Mićunović i zbori i tvori”.

Crnogorska nacija

67

biću. Istovremeno je kultivisani osjećaj čojstva podsticao svijest o svrsi kolektivnoga djelovanja i življenja postalo pretpostavka odre-đene nacionalne i društvene pripadnosti.82

U Tomovićevome esejističkome stilističkome opservisanju ima ro-mantičarskoga uzdizanja čojstva kao totaliteta vrlina po sebi. Crno-gorci se u čojstvu simbolišu u izuzetan kolektivitet. Ponekad se doima da su Crnogorci skupili u sebi sve nabolje osobine ljudskoga roda, do generičkoga pojma antropološke supstance. No, u suptilnijim zagle-danjima u sve obrte određenih osobina, on ne zastaje samo na po-ćudnim oznakama, nego kritički sudi i ponašanja suprotna moralnim mjerilima Crnogoraca.

Za raspravu o crnogorskoj naciji značajno je da S. Tomović čojstvo smatra bitnom etničkom, narodnom i nacionalnom osobinom Crno-goraca. Dovoljno bi bilo samo da se etos čojstva uzme za mjerilo po-stojanja crnogorske nacije, po kome se Crnogorci oposebljavaju i raz-likuju od svih nacionalnih skupina. Ako bi se čojstvo apsolutizovalo u prirodno-istorijski individualnu i kolektivnu supstancu crnogorskoga etosa i etnosa onda bi oni zaista činili izuzetan entitet u svijetu.

Crnogorski etos nije proizišao iz pravoslavlja, niti iz crkvenosti, nego iz kolektivnoga iskustva borbe, stradanja i izbavljenja sopstve-nim činom, a ne višom silom. Junaštvo je svačije, ko je za njega oran, ali je kod Crnogoraca i čin samoodbrane. Junak bez čojstva nije prava ličnost. “Junak čojku konja vodi” (Marko Miljanov Popović). Čojstvo je izbor da se bude svoj na iskonski način: odbrana drugoga od sebe. Junak može da izgubi život na tren i za tren, ali lišen čojstva gubi i ovaj i onaj svijet. Čojstvo je “božanski” znak čovjekoljublja, i ljud-skosti zajednice, bez koga ne može opstati. Zato on od svoga zla, od zla u sebi, štiti drugoga čovjeka. Etika čojstva, više od hrišćanstva i pravoslavlja, jeste izvorna, rodna ljudska osobina, očišćena od nanosa “samarićanstva”, koja je pokorna i pokajnička, sa sudbom pomirena trpeljivost.

82 Isto, str. 15.

Dr Dušan Ičević

68

Čovjek čojstveno djela po svom nalogu i nagonu, po vaspitanju i iskustvu, po svome izboru onoga što mu izgleda da je pravo i pra-vedno. Čojstvo nije u svakome, ali svako može čojstveno da postupi. “Udar nađe iskru u kamenu, bez njega bi u kam očajala”. (Njegoš). Čovjek ne postupa svakad svrhovito, ali svrhu nalazi u odnosu čojstva prema drugome. On ne postupa tako što drukčije ne može, nego i što tako hoće. Drukčije ne može da postupi ako hoće da ispuni svoju unutrašnju težnju za vrlinom i da zadovolji zajednicu u kojoj živi. Kolektivni patrijarhalni moral priprema, predviđa i očekuje određeno postupanje, ali ne kažnjava one koji ga ne ispune. Čovjek je sam sebi sudija i patnik. Griža savjestii se ne osjeća prema “Onom gore” i ne pati zbog kazne Svevišnjega, nego prema sebi.

U zajednici u kojoj je čovjek sa čovjekom neposredno, u iskuše-njima opstanka, u kojoj je sve otvoreno, (sve) vidljivo i prozirno do prve čestice postajanja, a svi odnosi, vrline i namjere očigledne sva-kome, postupa se i voljno, i moralno, i “pod moranje”. Čojstveni čin nije ni namet usuda, ni blagoslov Boga, ni spoljašnja prisila Prirode, ni očekivana nagrada. Čojstvo se ne “isplati”. Pojedinac zna ili u sebi osjeća da je tako ispravno, makar imao štetu od učinjenoga postupka.

U Sioranovome lelujanju između ništavila i praznine (“Zli demi-jurg”) u kome se prednost ipak daje Praznini kao očišćenju, Crnogorac ne bi mogao opstati. On je istorijskom sudbom bačen a svojim izbo-rom prinuđen da traga za smislom i načinom života: “Šta je čovjek, a mora biti čovjek?” (Njegoš). Vjersko u čovjeka je da se sveti i da se po-sveti, ali je ljudsko da se odupre zlu u sebi, i da oprosti, ne da pati i da se iskupljuje na onome svijetu što je učinio odmazdu, nego što je čovjeka naspram sebe shvatio kao nesrećno biće, što ga podsjeća da zlo nije jedini način da se živi. Čojstvo ne bira između Zla i Dobra, nego Zlo nadvladava Dobrim, a Dobro ne uzvisuje u nepromjenljivu i nepro-tivrječnu supstancu života, nego ga iskušava kroz sebe prema drugome, kao konkretno činjenje. U čojstvu je “onaj drugi” isti takav individuum.

Transponovano na kolektivitet, naprimjer na naciju, čojstvo kao način mišljenja, ophođenja i načina života u Drugome ne vidi supar-

Crnogorska nacija

69

nika, nego sapatnika ili saradnika sa kojim živi. Možda čojstvo kao kolektivno mjerilo objašnjava zašto su Crnogorci više kosmopoliti od drugih nacija. Tzv. kosmopolitizam katoličanstva i građanske civiliza-cije su naizgled više nadišli ograničenosti plemenskih, nacionalnih itd, prostora, ali su vjerskom i profitnom pobudom završili u koristo-ljublju. Crnogorci nijesu fizički, obilaskom “zemnoga šara”, spoznali da su svi ljudi braća, nego su svojim načinom života, u svakodnev-nome neposrednome okruženju prirodom, u borbi za opstanak, u tra-ganju za izbavljenjem izlaz nalazili ne u uništenju bližnjega, nego u zajedničkome trpeljivome životu.

Čojstvo nije druga i drugačija religija, koja Crnogorcima zamje-njuje potrebu za vjerskom pripadnošću (dr Slobodan Tomović). Ono se ne opire hrišćanskoj samilosti, ali je izvan crkvene dogme.

Čojstven čovjek vjerovatno očekuje nagradu, ili zahvalnost, ili priznanje za svoj čin. Vjerovatno čezne da svako sazna za ono što je učinio. Čojstvo može da se naruži ili zgasne u želji za javnom pohvalom. U podsvijesti vjerovatno se učinitelj čojstva nada da će njegova porodica, rodbina, plemenici, mnogi ljudi biti zadivljeni i poučeni. U njenu samome je vjerovatno i potreba da tako čini pošto i njemu samome sam čin i učinak čini zadovoljstvo, daju spokojstvo, izmiruju ga sa samim sobom.

Čojstvo nije svakad javni čin. Ono može biti i nesaznato. Ponekad je i ćutanje na nečije uvrede, ili ne-činjenje na nečije terorisanje, zaparvo ispoljavanje čojstva, pošto se očekuje da se onaj koji nasilno govori ili postupa makar naknadno i za sebe postidi, pa pokaje ili preinači u ponašanju.

I Crnogorci su obični ismrtni ljudi, “Božiji stvorovi”, a ne bogovi, iako u najvišim moralnim zahtjevima traže vrline dostojne bogova. I Crnogorci su svaštočine, skloni svakakvim nepodopštinama i zlo-bama. Po mjeri čojstva jesu nepoželjne i prezrene osobine: zavist, mrzav, pakost, lažljivost, podlost, krađa, udvorištvo, izdajstvo, raz-metljivost, oholost, siledžijstvo, vjerolomstvo, plašljivost, nezahval-nost. U “Jevanđelju po nardou”, narodnim poslovicama sadržane su

Dr Dušan Ičević

70

mane, i poroci, koje crnogorski narod osuđuje. Narod ne trpi zle ljude, špijune, dvoličnjake, neljude, u koje ubrajaju nesoje, lopove, podlace, orjate, izrode, ni slabe ljude, u koje pored ostaloga uvršćuju lukavce, tvrdice, pijanice, sitničare, lenjivce, snalažljivce... Poroci su: sramota, nemanje srama, zla ćud, pakost, ogovaranje, prekor, neskromnost, inadžijstvo, hvalisanje, strah, naivnost, mlitavost, prljavština...83

Etnos i etos se spajaju u protirječnim odnosima i procesima, koji odlikuju ljude i kolektivitete, ali se ne mogu svesti na samo jednu oznaku i vrijednost.

Svi Crnogorci nijesu ni junaci ni čojstveni, ali su uzori jednaki za sve. Ni čojstvo ni junaštvo se ne stiči rođenjem, iako bi se moglo po biogenetskome tumačenju očekivati da se oni nasljeđuju, u spoju biosa, etosa i etnosa, nego se stiču vaspitanjem i socijalizacijom, mu-kotrpnim životom samosvjesnoga odricanja i preganjanja sa drugima, i boljima i gorima od sebe.

Svi Crnogorci nijesu ni junaci ni čojstveni plemenitaši, ali su uzori jednaki za sve. Čojstvo i junaštvo sublimišu ustvari najbolje tradicije Crnogoraca u neprekidnim oslobodilačkim borbama i socijalnoj orga-nizaciji života u kojima se opstajalo samo vrhunskim vrlinama sa-moodbrane, od sebe i od drugoga.

Patrijarhalno plemensko crnogorsko društvo posjeduje određene odlike, koje su “označile” Crnogorce. No, ni patrijarhalne zajednice ne proizvode jednake učinke i uloge. Vrline nastale u patrijarhalnome i plemenskome društvu ne ostaju i ne zastaju u njegovome okrilju. U tzv. državnom razdoblju crnogorske istorije još više su se uzdigle i primjenjivale moralne norme čojstva u junaštva.

U tzv. tradicionalnome crnogorskome etosu sadrže se i opšte ljud-ske vrijednosti, univerzalni uzori ponašanja i opredjeljivanja individua i kolektiva, koja su zapravo svojstvena ljudskoj prirodi i društvenome osvajanju čovjekove slobode. Moderna civilizacija nemilosno ruši patrijarhalne i plemenske zajednice i obrasce života. Međutim, ne

83 Prema: Dr Niko S. Martinović, Evanđelje po narodu, isto, str. 18.

Crnogorska nacija

71

može da potre sve vrijednosti stvorene u razvoju čovječanstva. Ona neminovno prima, izabira, “prerađuje”, prevrjednuje na novi način, učinke cjelokupne ljudske istorije.

Kada bi urbanizacija, industrijalizacija, tehnologizacija, scijenti-zacija, kibernetizacija, internetizacija, digitalizacija itd. poništile sve ranije čovjekove tvorevine i duhovne sposobnosti, onda bi tehnički univerzum putem robota samo obnovio roba, a ne omogućio samo-svjesnu ličnost i potpunu ljudsku emancipaciju.

U crnogorskome nacionalnome etosu vrlina čojstva i junaštva, svo-jim simboličkim i faktičkim značenjem, čine prepoznatljivu sup-stancu, koja se neprekidno nadgrađuje novim smislom. 6. Narodna demokratija i centralizacija državne vlasti U crnogorskome društvu, koje je borbom protiv Turaka obez-bjeđivalo svoju autonomiju, razvijana je svojevrsna samouprava, sa organima koji su odlučivali o zajedničkim interesima i poslovima. Tako Opšti crnogorski zbor na kome su odlučivali punoljetni Crno-gorci, Glavarski zbor, episkop, spahija, knezovi i glavari, čije je odluke mogao opzvati okupljeni narod na zboru, te narodni sud, koji je proizilazio iz zbora kao najvišeg organa javne vlasti, donose zajed-ničke odluke za sve Crnogorce, predstavnici su naroda, posrednici između turske vlasti i naroda, jemci poretka i svojinskih odnosa.84

Zbor je bio najviši upravni i politički organ u Crnoj Gori, opšti politički okvir, koji je iznad užih seoskih, bratstveničkih i nahijskih podvojenosti, u stvari vojno-demokratsko predstavništvo naroda Crne Gore. Odluke Zbora su načelno bile obavezne za čitavu Crnu Goru.

Suština crnogorske plemenske demokratije je u javnosti rada, pravu i moralnoj obavezi učešća svakoga plemenika na svim zborskim nivoima (seoski, bratstvenički, plemenski nahijski i Opšti crnogorski

84 Up. Istorija naroda Jugoslavije, isto, str. 512.

Dr Dušan Ičević

72

zbor, svaki svoje određene poslove, a Opšti zbor sva pitanja unutrašnjeg i spoljno-političkog života zemlje). Konkretniji personalni nosioci ple-menske vlasti su, kako je zabilježio Vuk St. Karadžić, vladika, u svakoj nahiji serdar, u svakom plemenu vojvoda, knez i barjaktar, čija su zva-nja nasljedna, u svakom plemenu glavari, ljudi sa ugledom.85 Serdar je bio nahijski vojni starješina, a vojvoda plemenski, vladika i guvernadur su bili vrhovni zapovjednici crnogorske vojske u ratu.

Tako je stvarana tipična vojno-demokratska plemenska orgnizacija izrasla iz oslobodilačke borbe crnogorskoga naroda protiv Turaka, što je uslovilo i stapanje u čvrstu plemensku cjelinu. Nije, ipak, bila strogo razgraničena upravna nadležnost u crnogorskome plemensko-me društvu pa su naprimjer, glavari bili: vojskovođe, političari, sudije, zelenaši i trgovci. Zvanično izborne funkcije postepeno postaju na-sljedne, mada nije dovoljno biti imućan i iz ugledne porodice i bratstva, nego posjedovati i kvalitete koje cijeni crnogorsko ratničko društvo. Glavarski zborovi i nametanje nekoliko ljudi u odlučivanju razara plemensku demokratiju, vodi ka plemenskoj samovolji i anarhiji.86

Principat/Vladikat imao je, kako objašnjava Dragoje Živković, svoje osobene organe političke vlasti – najvišu je činio Opštecrnogor-ski zbor, ponekad nazivan “Zborom sve Crne Gore” ili “Jedinokupnim saborom”. Najviše je narodno tijelo - Crnogorski vojnički parlamenat - koji štiti politička, ekonomska i druga prava Crnogoraca od svakoga ugrožavanja spolja, i uređuje međuplemenske odnose na jednakim pravima plemena kao teritorijalnih, administrativno-upravnih i vojno-političkih jedinica. “Opštecrnogorski zbor je bio zapravo najviši ‘po-litički’ izraz narodnoga jedinstva Crnogoraca”. On je bio subjekat države i zaštitnik njenih političkih interesa. Zbor je, po Stanojeviću, pretresao spoljna pitanja odnosa s Turcima i Mlečićima, donosio odluke o regulisanju untračnjih pitanja cijele Crne Gore.

85 Up. Vuk Karadžić, Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd 1922, str. 41. 86 Up. Istorija Crne Gore, isto, str. 482-486.

Crnogorska nacija

73

Pravo učešća na Zboru imao je svaki Crnogorac sposoban za borbu (zvanično svi od 15. do 70. godine). Prisustvo Zboru je bilo obavezno, prema normama običajnoga prava. Odluke Zbora su obavezivale sva-koga pojedinca. Srodne organe Opštecrnogorskome zboru imala su i brdska i naspramhercegovačka crnogoraska plemena, sazivana, zbog okolnosti u kojima su bili, samo u izuzetnim slučajevima. Postojali su i nahijski, plemenski, bratstvenički i seoski zborovi.

Crnogorski glavarski zbor je bio vrsta izvršnoga organa (imale su ga i nahije i plemena), koji se bave svim pitanjima Opštecrnogorskoga zbora, ali mu je sudska funkcija uzimala najviše vremena. Svi glavari, svih stepena: od bratstveničkoga starješine, preko plemenskoga kneza i barjaktara i nahijskoga vojvode do zastupnika u Crnogorski glavarski zbor birani su na demokratski način po osobnim najvišim kvalitetima. Narodne starješine i glavari birani su na odgovarajućim zborovima. Sudska funkcija glavarskih zborova nesumnjivo je bila izraz državne vlasti, utemeljena na običajnome pravu. Djelovali su i kmetovski su-dovi, i umirni sudovi za sporove s mletačkim i turskim podanicima, a naravno između plemena i nahije.87

Sporno je da je vladikat oblik vladavine, u kojemu su narodni organi bili tek podređeni kakvoj vrhovnoj vlasti.

U tradiciji slovenske vojne demokratije, u Crnoj Gori se obnavlja i nastavlja svojevrsno neposredno odlučivanje naroda na zajedničkim skupovima. Opštecrnogorski zbor i plemenski zborovi donose najvaž-nije odluke za svakodnevni život i za borbu protiv Turaka.88

Pošto zadugo nije bilo organizovane centralizovane vlasti, plemen-ska demokratija, naporedo sa moći vladika/vladara, glavara itd. obu-

87 Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, isto, str. 85-87. 88 Dr Vladan Đorđević podsmješljivo prikazuje kako “ležeći Crnogorci” do-

nose, zajedno sa vladikom Petrom I, sve odluke, rješavaju sporove, izriču presude, kako vladika vješto, najčešće “potokom suza”, uspijeva da obuzda i obrlati Crnogorce kako ne bi zbacili njegov jaram, ali je slikovito kako se upravo dešava narodna skupština (Prema: Dr Vladan Đorđević, Crna Gora i Austrija 1814-1894, Srpska kraljevska akademija nauka i umetnosti, Beograd 1924, str. 22-23).

Dr Dušan Ičević

74

hvatila je i oličavala interese i težnje slobodnih seljaka - ratnika. Obi-čajno pravo je presuđivalo u svim odnosima i sporovima, da bi poste-peno, uz žestoke otpore, bila zavođena državna vlast, sa obaveznim zakonskim propisima i naređenjima za sve. Možda sada izgleda idi-ličan opis ruskog naučnika Vladimira Bronjevskoga, koji je nakon posjete Crnoj Gori, 1806. godine, zapisao da je u njoj zadržana svoje-vrsna vlast naroda. “Crna Gora je republika u kojoj se jednakost po-država siromaštvom, nezavisnost hrabrošću, a zakon zamjenjuje obi-čajem. Ova mala oblast upravlja bez štampanih zakona. Crnogorci ne plaćaju nikakve poreze, nemaju državne kase, upravljaju sami sobom i žive spokojno i srećno. Uprava Crne Gore može se nazvati izbornom i narodnom”.89

Znatno kasnije, ruski pravnik i istoričar književnosti Vladimir Spa-sovič je pisao za Crnu Goru, povodom donošenja Imovinskog zakonika 1888.godine, da u Crnoj Gori postoji komunizam roda i kuće, i da je sva njihova imovina kolektivna.90

Ruski naučnici i putopisci su vjerovatno iznenađeni načinom ži-vota Crnogoraca, naklonjeni slovenskoj braći, koja se bore za slobodu i tako spokojno i srećno žive. Zna se, naravno, da je ispod idilične prekrivke bujao veoma uzbudljiv i tegoban život, ali su svjedočenja takve vrste veoma ilustrativna za procese u crnogorskome društvu.

No, i neslovenski posjetioci Crne Gore svjedoče o narodnodemo-kratskom odlučivanju. Ugledni francuski kulturni poslenik, koji je posjetio Crnu Goru u jesen 1852. godine, zapisuje da su prisutna četiri osnovna oblika upravljanja: teokratska vlast vladike, patrijarhalna vlast oca porodice, feudalna vlast kneževa i vojvoda i demokratska vlast skupštine. „Sporove u svakom plemenu rješavaju sami pripadnici tog plemena, u nahiji predstavnici raznih sela, u čitavoj zemlji opšti zbor, kojim predsjedava vladika.” Zanimljiva su poređenja o načinu i

89 Up. Vladimir Bronevski, Zapisi morskega oficira, I, St. Peterburg 1918, str. 250.

90 Up. V. Spasović, Černogorija i Imuščestvenij zakonik Bogišića, Vestnik Ev-ropi, 180, str. 517.

Crnogorska nacija

75

svrsi odlučivanja svih ljudi: a) sa malim švajcarskim kantonima, pošto je svaki seljak imao pravo glasa, dok se odluke donose većinom glasova, b) sa plemenima Hurona, pošto hiljade ljudi okupljenih pod vedrim nebom, sjedeći na zemlji, smišlja plan ratničkog pohoda i rje-šava parnice, pri kojima zbor uzima ulogu porote, dok običajni zakon zamjenjuje pisani zakonik. Na crnogorskim “Majskim poljima”, kako naziva skupove Crnogoraca, uticajem većine prilično je neutralizo-vana vlast glavara, iako nije potpuno i poništena. Poziva se i na Gard-nera Vilkinsona, koji je posjetio Crnu Goru 1844. godine, i “veoma razborito opisao” da je vlast u Crnoj Gori zasnovana na republikan-skom principu. Sva pitanja zajednice se uređuju na opštem zboru. Narod bira i samog vladara. Istina, vrhovna vlast je postal privilegija jedne porodice, nasljedna, ali se održava bar privid skupštine, koja se sa vladikom dogovara o odlukama, sa konačnom voljom vladike. Na-ravno, Marvije ne može da zaobiđe kobnu primjenu osvete, koja nadmašuje zakon. Još ranije primjećuje da mu Crnogorci zbog njihove strasti za pljačkanjem i upadima na tuđe teritorije liče na “bandu uskoka” in a “varvarsko ostrvo usred mora civilizacije”, ali se i divi njihovoj čudesnoj hrabrosti za koje bi Polibije i Ksenofont istrošili svoja pera i svitke papirusa da ih do detalja ispričaju.”91

Upravno-pravna (teritorijalna) struktura vlasti i poretka u 18. vi-jeku je produžetak ranijega mehanizma, podjelom na nahije i plemena - knežine, Opštecrnogorski zbor je “Zbor sve Crne Gore”, koji sači-njavaju ratnici (narodna vojska), i drži na okupu jedinstvo Crne Gore. Formalno tursko vrovništvo nije uticalo na unutrašnju organizaciju u Crnoj Gori (G. Stanojević). Za Opštecrnogorski zbor se upotrebljava i novi naziv: Narodna skupština.

Od 1717. godine u Crnoj Gori se, na osnovu dukala o vojno-poli-tičkoj saradnji koji je ratifikovao Opšti crnogorski zbor 21. 7. 1717. godine, uvodi zvanje guvernadura koji je fiktivno predstavljao “naj-

91 Up. Gzavije Marmije, Pisma o Jadranu i Crnoj Gori, isto, str. 98-100, 132-133,

174-175.

Dr Dušan Ičević

76

višu” mletačku vlast u podlovćenskoj Crnoj Gori. Prvi guvernadur bio je Vukadin Vukotić, do 1756. godine, kada je na predlog vladike Vasi-lija ustupio mjesto Stanislavu Stanu Radonjiću. Guvernadur je druga ličnost u Crnoj Gori, prvi uz vladiku. Opštecrnogorski zbor je na pred-log vladike Danila 1713. godine formirao iz svoga sastava, od dva-naest najuglednijih crnogorskih glavara (serdara i vojvoda) Zemaljski sud. On je bio svojevrsna narodna vlada, sa sudskim funkcijama koji se stara o sprovođenju odluka Opštecrnogorskoga zbora, posreduje u sporovima među plemenima i u prekograničnim odnosima s Mleči-ćima i Turcima. Zemaljski sud pretežno sudi na osnovu običajnoga prava. Od 1717. godine guvernadur je predsjednik Zemaljskog suda. Sudski organi (Zemaljski sud, umirni ili kmetski sudovi) sude, kako je zapisano, “po zakonu černogorskome”. U doba Šćepana Maloga umi-rni/kmetski sudovi su zamijenjeni stalnim plemenskim sudovima.92

Prvi zakonski spomenik, STEGA (Zakletva), izglasan je na skupštini crnogorskih glavara 1796. godine, da bi 1798. godine bio donesen Za-konik Opšći Crnogorski i Brdski, koji je dopunjen pet godina kasnije.

U tadašnjemu crnogorskome društvu nije bilo prinude vlasti, a krvna osveta, sporovi i sukobi plemena rješavani su “po zakonu černogorsko-me”, tj. po običajnome pravu. Plemensku anarhiju, krvnu osvetu i otima-činu privremeno je uspio da drakonskim mjerama i kaznama suzbije Šće-pan Mali, koji je formirao i oružani odred, prvi organ državne vlasti u Crnoj Gori. Iako nije bio organ centralne vlasti, nego jedne ličnosti koja je oličavala centralnu vlast, prvi put u istoriji Crne Gore počinje da funk-cioniše vrsta vlasti nezavisno od plemena. Ona se nasuprot plemenskoj anarhiji pretvarala u despotizam. No, shvata se da je upravo potrebna centralna vlast da bi se uspješnije orgnizovala i oslobodilačka borba Cr-nogoraca. Pobjeda nad Turcima krajem 18. vijeka započinje nova dr-žavna organizacija93 na tradiciji ranijih državnosti, naročito Crnojevića.

92 Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, isto, str. 85-87. 93 Od ovog vremena počinje novo doba za Crnu Goru. Od tada počinje njena

nezavisnost. Nikakav danak niti je tražen niti je davan i pogranični Turci već se

Crnogorska nacija

77

Istina, stvaranje jedinstvene centralne vlasti usporavaju suparništva vladika i guvernadura, koji su za sebe htjeli svetovnu vlast, ali se više nije moglo ni odlagati ni sprječavati centralizovanje političke vlasti kroz državnu organizaciju.

Na formiranje centralnih organa vlasti povoljno utiču i spoljno-po-litičke okolnosti. Francuska revolucija ruši feudalni poredak, Turska zapada u duboku i trajnu krizu, Rusija i Austrija povećavaju svoje interese za Crnu Goru, šalju svoje specijalne misije i materijalnu po-moć, podstičići stvaranje organa državne vlasti.94

Stvoren je ponovo 1798. godine međuplemenski sud, zvani kuluk, “Praviteljstvo suda crnogorskoga i brdskoga”, koji je sudovao u pr-vome i drugome stepenu, a obavljao i određene upravne funkcije. Go-dine 1803. osnovana je Narodna kancelarija. Sve se to zbivalo za vri-jeme Petra I Petrovića, koji je državničkom i diplomatskom umješno-šću uspjevao da nemetne svoj autoritet, pa da bude i “apsolutni gospodar Crne Gore”.95

Prvi Zakonik iz 1796. godine zavodi primat zakona nad samo-voljom. “…Svaki Crnogorac i Brđanin neka se spomene das am po sebi bez pitanja suda i praviteljstva ne čini” samovolju (čl. 18). Crno-gorci su kodifikovali osnovna ljudska prava i udarili temelj pravnoj državi. Prihvaćene izvorne ideje Francuske revolucije o Slobodi, Jed-nakosti i Bratstvu, unijete u Francuski građanski kodeks 1804. godine – osam godina poslije donošenja Zakonika Petra I, isto toliko prije Srpskog ustanka pod Karađorđem, četvrt vijeka prije ustanka u Grč-kom (1821. godine), matice helenske i evropske civilizacije. “Do-prinos Crnogoraca svjetskoj kulturnoj baštini je u tome što su antici-pirali razvijeno evropsko društveno pravo i pravili ga na osnovu svojeg narodnog običajnog prava”. Kasnijim “Imovinskim zakoni- navikoše da na Crnu Goru gledaju kao na tuđu državu” (Up. Vuk Karadžić, isto, str. 36).

94 Up. Prof. dr Dimitrije Dimo Vujović, Prilozi izučavanju crnogorskog nacio-nalnog pitanja, isto, str. 25-26.

95 Up. Prof. dr Dimitrije Dimo Vujović, isto, str. 26.

Dr Dušan Ičević

78

kom” iz 1888. godine stečen je veliki ugled u pravnoj Evropi upravo spajanjem običajnog slovenskog prava, sačuvanog u Crnoj Gori, sa tekovinama rimsko-vizantijske pravne kulture.”96

Njegoš je “energično slijedio nastojanja svoga strica da crnogorski opšteplemenski savez što brže pretvori u medernu državu”. Krajem 1821. godine osnovana je Praviteljstvujušći senat crnogorski, koji je činilo 16 senatora, nezavisno od plemenske pripadnosti. On je bio cen-tralni opšteplemenski sudski i upravni organ vlasti. Formirana je i Gvar-dija, lokalni sudski i izvršni (policijski) organ od stopedeset i šest čla-nova iz poznatih crnogorskih porodica. Gvardija je sudila u manjim kri-vičnim i građanskim sporovima, osigurava red u zemlji. Vladika organi-zuje i tjelesnu gardu, Perjanike. On redovno sakuplja poreze, od 1837. godine sastavlja budžet pa predstavnici vlasti dobijaju redovne plate.

Vladika otvara prve škole i štampariju, brine se o unapređenju po-ljoprivrede i trgovine, znatno proširuje teritoriju Crne Gore. Za Njego-ševe vladavine, prema tome, nastala je centralizacija crnogorske dr-žave, koja se dovršaa početkom 1852. godine izborom Danila Petro-vića za nasljednoga i za prvoga civilnoga vladara Crne Gore.

Knjaz Danilo prisilnim sredstvima vlasti suzbija svaki plemenski separatizam (oružanom akcijom 1854. godine primiruje pobunjene Bjelopavliće, a 1856. godine Kuče, koji nijesu htjeli da plaćaju raspi-sani porez). Dotadašnje plemenske organe zamjenjuje državnim orga-nima vlasti. Skupština crnogorskih vladara se više i ne saziva, nego je svedena na organ koji formalno potvrđuje akte apsolutističkoga vladara. Senat ostaje vrhovni upravni sudski organ (do ukidanja 1879. godine), ali knjaz smanjuje broj članova i dovodi svoje privrženike, pa postaje potčinjen knjaževoj vlasti. U zamjenu za dotadašnje lokalne jedinice uređenja organizuje sistem administrativno-teritorijalnih jedi-nica tzv. kapetanija, na čijem su čelu kapetani, koji su nosioci sudskih, upravnih i vojnih funkcija u svojoj teritorijalnoj jedinici.

96 Up. Pavle Mijović, Crnogorski apokrifi, Crnogorski P.E.N., Cetinje 1992, str.

192-193.

Crnogorska nacija

79

Knjaz Danilo je propisao obaveznu vojnu dužnost za sve crno-gorske građane i osnovao vojnu silu milicijskoga tipa, tzv. krstonosnu vojsku, te posebnu knjaževu gardu (oko hiljadu ljudi), dok su perjanici brojno povećani i bili posebna vojno-policijska formacija režima. Svi organi su bili podređeni knjazu na principu birokratskog centralizma.97

U političkome smislu bio je zaveden centralistički sistem na monarhijskome principu. U klasnome značenju, vlast je bila ranobur-žoaskoga tipa, pošto se oslanjala na privatno vlasništvo, mada je još trajao i plemenski kolektivizam.98

Nikola I Petrović, knjaz i kralj, pravi novu državnu organizaciju 1879. godine: ukida Senat i uvodi tri nova organa: Državni savjet, kao savjetodavni organ knjaza u oblasti zakonodavstva, pet ministarstava, neposredno podređenih knjazu, i Veliki sud. Istovremeno pravi novu teritorijalno - administrativnu podjelu na deset nahija sa kapetanijama kao osnovnim jedinicama lokalne vlasti. Pod pritiskom opozicije i nezadovoljstva mase pokušava da stiša protivnike Nikoljdanskim zakonima 1902. godine i Oktroisanim Ustavom 1905. godine, kojim se Crna Gora proglašava za ustavnu monarhiju s narodnim predstav-ništvom.99

Ustav “darovan narodu” zapravo je ozakonio apsolutističku na-sljednu monarhiju s elementima pseudoparlamentarizma.100

Knjaz je uprkos određenim formalnim promjenama, bio najviši faktor vlasti, svima nadređen, nikome podređen. Ipak je samo dono-šenje Ustava značilo izvjesnu prekretnicu u državno-pravnom razvitku Crne Gore, pošto se začinju određeni demokratski procesi.

Ubrzo nakon konstituisanja Narodne skupštine (1905. godine) os-nivaju se i prve političke stranke: Klub narodne stranke (“klubaši”), koji okuplja progresivni dio seljačkih birača, građanske i intelektualne

97 Up. H. Sirotković – L. Margetić, Povijest države i prava naroda SFR Jugoslavije, Školska knjiga, Zagreb 1988, str. 129.

98 Up. F. Čulinović, isto, str. 92-93. 99 Up. H. Sirotković – L. Margetić, isto, str. 129-130. 100 Up. F. Čulinović, isto, str. 92.

Dr Dušan Ičević

80

krugove u borbi protiv vladarskoga despotizma, čini demokratsku opoziciju knjaževoj volji. Pristalice dvora osnivaju Prvu narodnu stranku (“pravaši”), koja zastupa konzervativne interese dvorskih kru-gova i vojno-činovničke kamarile. Politički sukobi stranaka toliko se zaoštravaju da se neprekidno progone “klubaši” i protiv njih organi-zuju Bombaški proces 1908. godine i Kolašinski proces 1909. godine.

U nerazvijenoj Crnoj Gori tek početkom 20. vijeka nastaju uslovi za formiranje radničke klase i njenih političkih organizacija, te se 1903. godine osnova tzv. Radnički savez, koji sarađuje s liberalnim i sitnoburžoaskim elementima u borbi protiv despotizma.101

U nastojanju da uveća svoj prestiž u narodu, ugled u svijetu i us-pješnije konkuriše dinastiji Karađorđevića u borbi za nasljedstvo srpskoga prestola knjaz Nikola 1910.godine proglašava sebe kraljem i Crnu Goru kraljevinom. U ishodu balkanskih ratova 1912-1913. go-dine Crna Gora se teritorijalno znatno proširuje djelovima Sandžaka i Metohijom, povećava stanovništvo na oko 350 000.

Nezavisna crnogorska država prestaje odlukama Podgoričke skup-štine 26. novembra 1918. godine prisajedinjenjem Srbiji.

U stvaranju državne organizacije, jedinstva u borbi protiv Turaka, postepenom razaranju autarhične plemenske organizacija itd. osobitu ulogu imaju vladike, ali i državni organi i osnovni zakonski i ustavni akti koji su donešeni. Tako je Stega imala karakter programske dekla-racije, kojom se “objavljuje” da je učešće u oslobodilačkoj borbi pro-tiv Turaka i zakonska a ne samo moralna obaveza. Njome se deklariše takođe teritorijalno i političko ujedinjenje Crne Gore i Brda. Zakonik Petra I (Zakonik opšći crnogorski i brdski) djelimično se naslanja na običajno pravo Crnogoraca, ali mu je osnovni cilj da obezbijedi uspo-stavljanje političkoga i pravnoga jedinstva Crne Gore i Brda, što se smatra obavezom, zajedno sa čuvanjem ličnih i imovinskih sloboda, jednakosti svih Crnogoraca pred zakonom. Iako se još ostavlja dobroj volji crnogorskim plemenima, pošto vladika nije raspolagao oružanom

101 Up. F. Čulinović, isto, str. 92-93.

Crnogorska nacija

81

silom za prinudu, prva zakonska akta crnogorske države imaju veliki zančaj za normativno suzbijanje plemenskoga partikularizma i za izgradnju crnogorske ranoburžoaske države. Danilov zakonik (Opšti zemaljski zakonik) sa ustavnim karakterom utvrđuje neograničenu knjaževu vlast, a sadrži i propise o jednakosti građana pred sudom, o zaštiti časti, imovine, života i slobode svih Crnogoraca, pruža potporu novostvorenome društvenome i državnome uređenju Crne Gore. Uni-fikacijom pravnih propisa doprinio je postepenome eliminisanju dota-dašnje plemenske podvojenosti. Opšći imovinski zakonik, koji je izra-dio dr Valtazar Bogišić, po želji knjaza Nikole, uredio je mnoge od-nose u društvu, koristeći narodne pravne običaje i logiku modernoga zakonodavstva.

Oktroisani Ustav 1905. godine uvodi određene parlamentarne ob-like, pošto je bar formalno Narodna skupština vršila zakonodavnu vlast, naravno u saglasnosti s Knjazom, ali nije mogla smijeniti vladu, koja je faktički odgovarala samo Knjazu, koji je imenovao i postavljao ministre.102

Tako je Knjaz, uprkos određenim formalno-demokratskim promje-nama, bio najviši faktor vlasti, svima nadređen, nikome podređen. Sva vlast je, znači, ostavljena Knjazu, koji je proglašen za politički neod-govornoga nosioca cjelokupne vlasti, a njemu su bili podređeni svi stanovnici (“podanici”) u državi.103

Apsolutistička centralizovana monarhistička država razbija ple-mensku zatvorenost, podstiče ekonomski razvoj, tržišne odnose, ula-ganje stranoga kapitala, spoljno-trgovinsku razmjenu.

Iz plemenske, narodne, u mnogim protivrječnostima, prelazi se u ustavnu parlamentarnu demokratiju. Crnogorsko društvo poprima ob-rise i oblike modernog industrijskog i demokratskog načina života.

Crnogorske vladike/vladari spojili su u sebi crkveno-duhovnu i dr-žavno-političku vlast. Spolja takva simbioza liči na cezaro-papizam

102 Up. H. Sirotković – L. Margetić, isto, str. 130-135. 103 Up. F. Čulinović, isto, str. 92.

Dr Dušan Ičević

82

(Cezar + Papa) ili papo-cezarizam, koji je primijenjen još u pozno-rimskome carstvu. Po vladičanskoj odlici liči i na hijerokratiju = vlast sveštenika. Cezaropapizam se najpotpunije razvio u Vizantiji, gdje je car smatran Poglavarom crkve, postavljao formalno crkvene patri-jarhe, crkvene zakone itd. U Vatikanu kao Božjoj državi na zemlji, papa je istvovrmeno i šef države. Ruski samodržci su bili sveopšta vlast. U Zapadnoj Evropi su monarsi takođe potčinjavali crkvu, pošto su oni bili “božiji vladari” na zemlji. Pape su, sa svoje strane, težili da osvoje i vrše svetovnu vlast.

Za razliku od svega toga, vladike/vladari u Crnoj Gori birao je narod, što je po kanonskim pravilima potvrđivano u patrijaršijama, koje su posjedovale kanonsko pravo. Vladari/vladike u istoj ličnosti su nastali iz potrebe i osobenosti razvoja crnogorskoga društva, organi-zovanja oslobodilačke borbe i ujedinjavanja naroda protiv tuđina za-vojevača, ali i konkretnih ekonomsko-političkih procesa (manastirskih posjeda, ugleda, mirenja zavađenih plemena itd). 7. Prosvijećeni apsolutizam vladara U Crnoj Gori se organizovala i centralizovala državna vlast, koja je poprimala obilježja apsolutističke monarhije.

U rađanju klasičnih nacija na Zapadu su centralizovane apsolutisti-čke monarhije najviše doprinosile državnome jedinstvu i razbijanju feu-dalne partikularnosti. Na višem stupnju podjele rada, jedinstvu tržišta i jezičko-kulturnom identitetu narod kao “nacija u mogućnosti” prelazi u naciju. Nakon staleške monarhije, neograničena vlast vladara se simbolizuje kroz usklik Luja XIV “Država, to sam ja!”. U Francuskoj pod njegovom vladavinom, u Rusiji u doba Petra Velikoga i u Engleskoj u vrijeme Elizabete Tjudor apsolutne monarhije doživljavaju vrhunac.

U Francuskoj velika buržoaska revolucija ruši monarhiju i parolama slobode, bratstva i jednakosti otvara mogućnost nesmetanoga konsti-tuisanja francuske nacije, čije se jedinstvo ostvaruje “ognjem i mačem”.

Crnogorska nacija

83

U Rusiji se razbijanjem boljarske samovolje i feudalnih partikula-rizama učvršćuje centralna vlast, koja omogućuje da se oblikuje ruska nacija.

U Engleskoj u borbi, sukobima i pogodbama aristokratije i novona-stajuće građanske klase u “revoluciji bez krvi” postepeno nastaje en-gleska nacija, na novim procesima kapitalističkoga načina proizvodnje i političko-kulturnoga jedinstva.

Austrijska nacija, iz germanskoga naroda, nastala je, naporedo sa njemačkom nacijom, u posebnim istorijskim okolnostima nezavisne države i simbioze plemstva, apsolutne monarhije, birokratije i mlade građanske klase.

U apsolutnim monarhijama se stvara moćna državna organizacija, koja posjeduju vojne jedinice i policijske snage, obimne izvore finan-siranja kroz poreze i glomazan birokratski aparat. Mlada građanska klasa u nastajanju ruši apsolutističku monarhiju ili je prilagođava svo-jim potrebama, ali nastavlja centralizaciju državne vlasti i uspostavlja jedinstvo tržišta i privrednoga sistema. Golema centralizatorska moć buržoazije dovodi do državno-nacionalnoga jedinstva. “Nezavisne, go-tovo samo savezom povezane provincije s različitim interesima, za-konima, vladama i carinama sabijene su u jednu naciju, jednu vladu, je-dan zakon, jedan nacionalni klasni interes, jednu carinsku granicu”.104

Prvi začeci državne (obnovljene) organizacije u Crnoj Gori nago-vještavaju da će se uspostavljati apsolutistička vlast.

Još je samozvanac Šćepan Mali natjerao nepokorne i neposlušne Crnogorce da strahuju od odmazde vlasti. Iako nije bilo nikakvih pisanih zakona, nego je vladalo pravo jačega, on je svojim mjerama unio takav strah i makar privremeno, pokornost kakvih do tada nije bilo u Crnoj Gori.105

104 Up. K. Marx – F. Engels, Manifest komunističke partije, Izabrana djela, I, Kultura, Zagreb 1949, str. 19.

105 Prema: Dimitrije Milaković, Kratka istorija Crne Gore, (Produženje), Gr-lica, Kalendar crnogorski za 1836, str. 57.

Dr Dušan Ičević

84

Uspio je, da ukine krađu, i krvnu osvetu, dva velika zla crno-gorskoga društva. Oružanim odredom, koji je bio i vrsta lične garde, uzimanjem poreza itd. Šćepan Mali najavljuje centralizovanu vlast. No, tek je Petar I Petrović Praviteljstvom Suda Crnogorskog i Brd-skog (“Kuluk”) 1798. godine, prvim organom javne vlasti, i Zakoni-kom Obšćim Crnogorskim i Brdskim 1798. godine (Stega 1796. godine priključena je Zakoniku 1803. godine) stvorio faktičke i pravne mo-gućnosti za centralnu vlast da primjenjuje organizovanu prisilu. Vla-dika Petar I djelovao je prekorom i primjerom, kletvom i državnom silom da razbije plemensku zatvorenost, samovolju i bezakonje.

U analizi konkretnih istorijskih prilika i postupaka samoga Petra I dr Branko Pavićević utvrđuje da je Petar I bio u izvjesnom smislu apsolutni gospodar u Crnoj Gori. Istina, nije bio apsolutni “monarh” kakav je kasnije postao Njegoš, ali su tendencije ka apsolutizmu po-stojale još kod Petra I. Vladika je bio vrhovni zemaljski poglavar, čija su mišljenja i predlozi na narodnim skupštinama i u vrhovnome pravi-teljstvu najčešće pobjeđivali. On je bio vrsta suverena: predstavljao je zemlju pred inostranstvom, bio je predsjedavajući u vrhovnome zemaljskome sudu (iako nije biran ni u jedno tijelo vlasti), u vrijeme rata bio je vrhovni vojni zapovjednik, sa izrazitim vojničkim talentom. Sam je pisao da je ovaj “... narod samovoljni i neposlušni, bez sablje i konopca ne može nagnati na dobri put kako bi valjalo”. Nije prezao ni od najteže kazne kada je trebalo.106

Pravi apsolutista je bio Petar II Petrović Njegoš. Njegoševi savremenici, posebno stranci koji su tada posjetili Crnu

Goru, svjedoče da je on bio apsolutni gospodar Crne Gore, da Crna Gora potpuno zavisi od Vladičine volje. Austrijski kapetan Fridrih Orešković u svojim izvještajima austrijskoj vladi navodi da se vladika “... namjerno pridržava ovoga užasnoga sistema kao sredstva koje je nužno za njegovu reformu da bi divlji narod zastrašio i odjednom ukrotio”.

106 Up. Branko Pavićević, Stvaranje crnogorske države, isto, str. 121-130.

Crnogorska nacija

85

Dosta Crnogoraca, naročito glavara, mrzjeli su svake reforme, kako ustvrđuje LJuba Nenadović, koji je više puta pohodio Crnu Goru. One sui m ograničavale plemensko starješinstvo iv last. Čak je i Njegošev stric Sava Markov preklinjao: “Tako ti živoga Boga, ne pre-tvaraj Crnogorce u raju!” Nije htio da vidi “da je samovolja plemen-skih glavara gnječila sirotinju i podržavala u zemlji vječitu anarhiju”. Jednakost između svih Crnogoraca bila je samo prividna, a samovolja pojedinaca baš vidna. Jače pleme tlačilo je slabije, a ko se proslavio u boju protiv Turaka nije htio da zna za granice ni prema svojoj braći. Vladika Rade je želio da uredi Crnu Goru kako i napredne države, ali ga je ometala samovolja glavara.”107

Njegoš je nemilosrdno uništavao svaki otpor svojoj vlasti, plemen-sku i glavarsku samovolju, i krvnu osvetu. Sam je u jednom pismu kazao da mu je narod odan “... izuzevši rušilaca opšteg mira, koje su dobili zasluženu kaznu ... Ja sam to divljaštvo uništio, zaveo sam mir i tišinu, svakome obezbijedio život i imanje”.

U stvaranju i učvršćivanju državne organizacije svakako je bilo nu-žno da se razbija teritorijalna zatvorenost i svakakvo bezakonje. Nje-goš je smatrao da ne postoje surove mjere koje ne bi bile dozvoljene radi održavanja reda i državnoga poretka u Crnoj Gori. Otuda se može govoriti o despotu, apsolutnom gospodaru i apsolutnom monarhu sui generis. No, zakasnio za apsolutizmom u Evropi, on je u Crnoj Gori bio objektivno nužan, jer je omogućavao da se koliko toliko razviju elementi građanskoga društva.108

U nerazvijenoj Crnoj Gori državna vlast je, nužno, prema dr To-mici Nikčeviću, morala biti birokratska, autokratska, apsolutistička. I on objašnjava da je surovi despotizam Petra II Petrovića bio nužan i opravdan potrebama razvoja crnogorskoga društva. Novonastale drža-vne institucije korišćene su za apsolutnu vlast vladike i njegove rod-bine. “Nekoliko godina poslije formiranja Praviteljstvujušćeg senata,

107 Up. Ljubomir P. Nenadović, O Crnogorcima, Srpska književna zadruga, Beograd 1929, str. 135-136.

108 Up. Branko Pavićević, isto, str. 241-245.

Dr Dušan Ičević

86

gvardije i perjanika, apsolutistički sistem vladavine postao je potpuno izrazit”. Njegoš je Senat potčinio svojoj vlasti. Najbliži njegovi rođaci su imali neograničenu vlast ili su bili strah i trepet u Crnoj Gori. Svoje rođake i političke pristalice imenovao je u najviše organe vlasti, dari-vao ih i dobro plaćao.

Tako je apsolutizam Petrovića počivao na političko-privrženi-čkome i rodbinskome sistemu vlasti. Najimućniji ljudi su postajali i najuticajniji u vođenju državne politike.

Autokratsko-birokratski karakter crnogorske države, zaključuje T. Nikčević, bio je prirodna nužnost i aktivna snaga društvenoga razvi-tka. U njemu su se povezivale najnaprednije društvene snage toga raz-doblja, prevashodno u obuzdavanju i savlađivanju materijalnoga i uopšte društvenoga primitivizma, a jedino je preko okrutnoga držav-noga sistema vladajući sloj mogao obezbijediti svoj prosperitet. Cen-tralizacija političkoga života i države bila je nužna zbog unutrašnjega privrednoga razvoja, zbog oslobodilačke borbe i zbog dobijanja i materijalne i organizacione pomoći.109

Objektivne okolnosti su svakako iznuđivale primjenu despotskih, autokratskih itd. mjera novonastajuće državne vlasti. Vladika Rade je u svom duhovničkom poslu više brinuo o ovozemaljskim tegobama svoje pastve, nego o “rajskim naseljima” zagrobnoga života. Njegoš je bio zanosni poeta rodoljubne, pa i ljubavne lirike i epike, zagledan u tajne svemira i vječnosti, ali je iz makrokosmosa češće patio zbog hude sudbe Crnogoraca u svakodnevnom mikrokosmosu.

Petar II Petrović je bio preduzimljiv državnik ali i okrutni vladar, koji nije trpio nikakvu opoziciju.

Za razliku od svojih prethodnika, Petra I i Petra II, koji su bili apsolu-tisti po nuždi, knjaz Danilo, prvi svjetovni vladar iz dinastije Petrovića, bio je apsolutista po ubjeđenju. Njegova volja bila je vrhovni zemaljski zakon. “Nije trpio nikakvu opoziciju i prema njoj je bio nemilosrdan.”110

109 Up. Dr Tomica Nikčević, Političke struje u Crnoj Gori u procesu stvaranja države u XIX vijeku, isto, str. 109-112, 155.

110 Up. Branko Pavićević, Knjaz Danilo, Književne novine, Beograd 1990, str. 9.

Crnogorska nacija

87

Knjaz Danilo bio je apsolutni monarh, iako formalno nije imao zvanje kralja, postao apsolutni gospodar da je i stanovništvo Crne Gore smatrao “svojom rajom”, kako je sam pisao.

Na koji način se izražavala knjaževa apsolutna vladavina? Knjaz Danilo je bio vrhovni državni poglavar, oličena vrhovna

zemaljska vlast. Predstavljao je Crnu Goru prema inostranstvu i uglav-nom samostalno vodio cjelokupnu spoljnu politiku. Na području unu-trašnje politike stvorio je aparat javne vlasti (Senat, kapetane, perja-nike itd.) preko koga je sprovodio svoju volju, pošto je njegova vlast bila neograničena. I u zemaljskome Zakoniku je zapisano da Gospodar ostaje za vazda “neprikosnoveno lice”. Pošto je razdvojio duhovnu i svetovnu vlast, gubljenjem crkvenoga autoriteta svoje svevlašće zasni-vao je na sili i autoritetu. “Primitivno” Danilovo samodržavlje se po-ređuje sa Miloševom vladavinom kneza Miloša u Srbiji.111

U određenome smislu apsolutne vlasti poređenje je prihvatljivo, ali su okolnosti u Crnoj Gori i Srbiji ipak bile različite: struktura društva, unutrašnji sukobi, turska vlast, oslobodilačke borbe itd.

Kojim se metodama knjaz Danilo služio da objedini Crnogorce i suzbije svaki otpor svojoj vlasti?

U samome začetku uspostavljanja apsolutne kneževske vlasti mo-rao je da ruši dotadašnje moćnike kao Pera Tomova Petrovića, Nje-goševoga brata, koji se već bio proglasio za gospodara, računajući da će Danilo biti vladika. Za sve vrijeme svoje vladavine energičnim sredstvima je progonio svaku opoziciju. “Zeko maniti”, kako su ga nazivali Crnogorci zbog njegove plahovitosti, osionosti i surovosti, svetio se za najmanju sitnicu, strijeljao ljude zbog uvrede njegove žene, siledžijski se ophodio prema najvećim crnogorskim junacima. Prognao je svoje političke protivnike, ili su oni sami pobjegli, a pri-jetio je svakome ko ih podržava da će na isti način obršiti, odnosno biti lišeni svojega života.112

111 Up. Branko Pavićević, Stvaranje crnogorske države, isto, str. 355-360. 112 Up. Tomica Nikčević, Političke struje u Crnoj Gori..., isto, str. 212.

Dr Dušan Ičević

88

Unutrašnje reforme koje je sprovodio, stvaranje jedinstvenoga trži-šta i stroge državne organizacije izazivali su otpor pojedinih ple-menskih starješina, pa i čitavih područja. Proturski raspoložena ple-mena zbog blizine pazara, a nezadovoljni knjaževom politikom bunila su se protiv njegovih mjera (Bjelopavlići, Piperi, Kuči). I ona brdska plemena koja su najprije otpočela oslobodilačke borbe protiv Turaka opirala su se zavođenju poreza, zabrani trgovanja na turskim paza-rima, centralističko-birokratskoj samovolji knjaževih doglavnika, pa i “nemoralnog ponašanja” samoga knjaza težeći da sačuvaju autono-miju i ranija prava. Oni su objektivno bili protiv modernih društvenih reformi i državnog ustrojstva, kji bi omogućili napredak Crne Gore. Međutim, svirepe mjere koje je knjaz Danilo preduzeo da ih slomi pokazale su svu žestinu apsolutistučke vlasti. Pohara Kuča u dva maha sa masovnim ubijanjem ljudi, žena i djece, uništavanjem i pljačkanjem imovine, koje je nemilosrdno izveo knjažev brat Mirko Petrović, imala je sva obilježja pogroma nad nedužnim stanovništvom. Marko Miljanov Popović je opisao sve grozote koje su počinjene u odmazdi zbog neposlušnosti dijela kučkih glavara.113

Nezadovoljstvo Danilovim ponašanjem dovelo je do njegovog ubi-stva 1960. godine i odmazde nad svim protivnicima i krivcima za knjaževu nasilnu smrt.

Pravi prosvijećeni apsolutista postaje knjaz/kralj Nikola. On nasta-vlja autokratsku vladavinu Petrovića, ali postepeno od Crne Gore stvara modernu građansku državu. U stilu tadašnjih evropskih dvorova Nikola I Petrović, iako sa oskudnim sredstvima, pokušava da pribavi dinastički sjaj svom ugledu do proglašenja kraljevine. Poeta, vladar i

113 Zapamćeno je u narodu i zapisano u djelima Marka Miljanova Popovića

kako je u tzv. pohari Kuča na svirep način sve uništavano. Tada su nemilosrdno ubijana djeca, žene, starci, bolesni i nemoćni, sječene su glave i bacane na gomilu. Sve je srušeno, čak i crkve, paljeno i pljačkano. Kako opisuje Marko Miljanov, činjene su svakojake grozote i zločinstva, “gadni i bezbožni užas”, “grozni zulum”, bracko poklanje” (Up. Marko Miljanov, Pleme Kuči u priči i pjesmi, II, Grafički zavod, Titograd 1967, str. 148-161).

Crnogorska nacija

89

ratnik istovremeno uspio je da za vrijeme svoje vladavine dobije i zva-nično priznanje nezavisnosti Crne Gore, da znatno proširi teritorije svoje države i da podešava politički režim osnovnim ciljevima nepri-kosnovene vlasti.

Vješt diplomata i državnik, orodio se sa značajnim evropskim dinastijama, prilagođavajući spoljnu politiku strateškim, ali i trenut-nim interesima Crne Gore, najviše oslonjen na pomoć i podršku iz Rusije, ali i pregovarajući sa Austrijom, dobrim odnosima sa Italijom, u nadmetanju i ratovima sa Turskom. Sa bratskom Srbijom je u dogo-vorima o ujedinjenju, ali i trvenjima oko prvjenstva u srpstvu, oko dinastičkoga prestiža, konkeretnih projekata oko oslobođenja djelova srpskoga naroda koji su bili pod Otomanskim ropstvom.

Knjaz Nikola je, kako napominju istoričari, bio autokrata koji se oslanja na glavarsko-vojvodsku vlast. Organizacione promjene institu-cije vlasti ništa bitno ne mijenjaju u raspodjeli moći. Vlast knjaza, koji se nalazio na čelu države, nije bila ničim ograničena. Senatu su 1874. godine smanjene nadležnosti i broj članova, stvorene su uprave, kao vrsta ministarstava za unutrašnje, za vojne poslove, za finansiranje i knjaževska kancelarija za inostrana djela. Kako sam za sebe kazuje, imao je svevlast, a sve što je bilo narodno, bilo je i knjaževo. “Knjaz je imao sve u svojim rukama i sa cijelim je raspolagao po svojoj neograničenoj volji”.

U samovlasnome knjaževome položaju upravo nastoji da narod uvede u sudjelovanje u svome napretku. Zato saziva na Bogojavljenje 1875. godine narodnu skupštinu “da slobodno o svemu kaže svoje mi-šljenje i da predloži sve što misli da bi služilo napretku narodnom”. Sve to čini iz najplemenitijih pobuda, iz patriotstva i slobodoumlja. No, pošto je crnogorski narod “naučen (je) da vjeruje bez razmišljanja, da sluša bez roptanja sve što dolazi od gospodara njegova”, dopušta samo da skupština glavara, koje knjaz postavlja, slobodno predloži što je potrebno za napredak naroda. Oprezan prema ustavnome uređenju i parlamentarnim institucijama evropske demokratije na opasku austrij-skoga cara da hoće da uvede ustav i da mu on ne želi takvu glavo-

Dr Dušan Ičević

90

bolju, knjaz Nikola odgovara da je njegova zemlja mala za tako veliku ustanovu i da narod nije spreman za nju.114

Knjaz Nikola se nije lako lišavao ni djelića svoje vlasti. U zvanično nezavisnoj Crnoj Gori nastavlja autokratski režim. Iako spominje da je državna reorganizacija koju je izveo 1879. godine ukidanjem Senata priznata kao težnja evropskoj kulturi i savremenome uređenju država, on zadržava sva prava imenovanja i predodređivanja odluka Državnog savjeta, ministarstva su odgovorna vladaocu itd. Za ustav je, smatra, još prerano, a crnogorski narod, kao i ruski, “još i danas samo od Boga i Gospodara očekuje i prima svaku vlast i čast”. Ipak, donošenjem Op-štega imovinskoga zakonika 1888. godine više se objektivizuje pravo i odgovornost svakoga za postupke u skladu sa zakonom. Čak i “Mene, kao vladaoca vašeg, veže ovaj zakon da budem milostiv prema onima koji milosti zaslužuju, a neumoljiv prema svima prestupnicima zakona... Ja (sam) kao vladalac najviši čuvar zakona i zakonskog reda”.115

Sebi daje pravo da utvrđuje ko poštuje zakon, ali o svojim osobnim obavezama za poštovanje zakonitosti ništa ne govori. ”Sa ćudljivim gospodarem teško se izlazilo nakraj”. Zagorčavao je, primjećuje V. Ćorović, život i uglednim srpskim piscima koji su boravili na Cetinju (Ljuba Nenedović, Laza Kostić, Sima Matavulj), ali i velikom dijelu svojih vojvoda s kojima je sticao pobjede i širio slavu Crne Gore. Dio njih se potpuno iselio iz Crne Gore ili je umro u knjaževoj nemilosti.116

Autokratska vlast ne trpi protivnike, svejedno sa kakvim namje-rama oni nastupali i koliko prava imali.

Razvoj crnogorskoga društva, međunarodne okolnosti, ugledanje na Rusiju,117 političko nezadovoljstvo djelovanjem neustavne vlade

114 Up. Nikola I Petrović Njegoš, Memoari, Obod, Cetinje i Pobjeda, Titograd

1989, str. 107-109. 115 Isto, str. 610-619. 116 Up. Vladimir Ćorović, Istorija Jugoslavije, isto, str. 540. 117 Milorad Ekmečić tvrdi da je knjaz Nikola odmah poslije obećanja ruskoga

cara da će uvesti ustav, sjutradan obavijestio svoj narod da će isto tako postupiti (Up. Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1890-1918, 2, isto, str. 588).

Crnogorska nacija

91

privoljeli su knjaza Nikolu da narodu “podari” ustav. U “Proglasu narodu crnogorskom” na Lučindan 1905. godine najavljuje da će po ugledu na prosvjećenije i naprednije evropske narode darovati izvje-sna prava za sudjelovanje u narodnim poslovima i upravi, što će iz patrijarhalnoga režima postepeno prelaziti na slobodarski građanski život.118

Darovani ustav nakon 45. godina Nikolinoga samodržavlja sva-kako predstavlja napredak u demokratskome političkome razvoju crnogorskoga društva, ali je Knjaz zadržao skoro potpuno svoju neo-graničenu vladavinu. Istina, on je u obraćanju narodnim poslanicima ustav nazvao svojim čedom, tvrdim savezom vladaoca sa narodom, sredstvom koje će ispraviti minulo samodržavlje.119

Crna Gora je postala ustavna, ali ne i parlamentarna demokratska monarhija. Vlada je zavisila od knjaza, ali ne od skupštine. Knjaz je poglavar državne vlasti: potvrđuje i proglašuje zakone; vrhovni je zapovjednik vojske; zastupa Crnu Goru u svim odnosima sa stranim državama; postavlja sve državne činovnike, koji se nalaze “pod nje-govim vrhovnim nadzorom”; saziva Narodnu skupštinu, otvara i za-ključuje njene sjednice. Narodna skupština vrši zakonodavnu vlast zajedno sa knjazom, ali se bez njene saglasnosti nije mogao ustanoviti porez ili dacija, niti se država mogla zadužiti. Iako su održani prvi, ali javni, izbori i otpočeo stranački politički život bilo je veliko neza-dovoljstvo režimom i stanjem u Crnoj Gori. Izbili su prvi radnički štrajkovi (na pruzi Bar - Virpazar, u štampariji na Cetinju).

Najžešći protivnici Nikoline vladavine bili su crnogorski omla-dinci u Beogradu, koji su pokušali i da izvrše atentat na njega. Tzv. Bombašku aferu i tzv. Kolašinski proces na kome je suđeno zavjerenicima protiv knjaza iskorišćena je za obračun sa opozicijom, a Srbija je optužena za podršku zavjerenicima, čak i za organizatora

118 Up. Nikola I Petrović Njegoš, Govori, Obod, Cetinje 1969, str. 178. 119 Isto, str. 180-181.

Dr Dušan Ičević

92

terorističkih aktivnosti u Crnoj Gori.120 Nikola I proglasio je 1910. godine, na pedesetogodišnjicu njegove vladavine, Crnu Goru kra-ljevinom, a sebe kraljem, pa i tako potvrdio svoju neprikosnovenu vlast. U biti se skoro ništa nije izmijenilo u autokratskome centra-lističkome režimu.121

Apsolutističkome ponašanju knjaza/kralja Nikole mogli su se upu-ćivati prigovori, čak i onda kada je narodu “podario” Ustav. Međutim, bezmjerne hvale su mu neprekidno slane iz Evrope, iz jugoslovenskih i najviše srpskih zemalja, sve do prevrata na srpskome prestolu 1903. godine. Na kraju 19. vijeka je s razlogom (oslobodilački ratovi, sjajne pobjede na Vučjemu dolu, Fundini, oko Nikšića i Bara, nagla izgra-dnja varoši, saobraćajnica, podizanje škola, učvršćenje zakonitosti itd.) Nikola Petrović je za crnogorski narod uzor vladara, vojskovođe i pjesnika: najpopularniji vladar na Balkanskome poluostrvu; u Evropi poznat i priznat nesrazmjerno snazi i međunarodnome značaju Crne Gore. Svi ga hvale: srpske novine svuda, ruske novine, istaknuti poli-tičari i državnici: Svetozar Miletić i Štrosmajer; Gledston; ruski car; demokrati revolucionari; Garibaldi, Rovinski, Pelagić; poznati pisci: Zmaj, Jakšić, Lj. Nenadović, L. Kostić, Šantić, Matavulj, J. Ignjatović, Ivan Vazov; Tenison, Holaček; slikari: Paja Jovanović, Vlaho Buko-vac, Jaroslav Čermak ...

Dolaskom Petra Karađorđevića na srbijanski presto, nakon ubistva vladara Obrenovića, i na vlast Radikalne stranke Nikole Pašića, na-staje potpuni preokret prema Crnoj Gori, odnosno dinastiji Petrovića. Kako objašnjava Vukoman Džaković, spoljna politika, koja je bila ausrtofilska za vrijeme Obrenovića, sada se oslonila na podršku carske Rusije, zbog veličine, geografskoga središnjega položaja na Balkanu itd. Srbija za imperijalističku politiku Rusije postaje mnogo značajnija i mnogo korisnija od malene Crne Gore, na koju se vrši pritisak da svoju politiku podešava prema politici Srbije.

120 Up. Dr Novica Rakočević, Razvitak moderne države i građanskog društva u Crnoj Gori, Crna Gora, isto, str. 277-282.

121 Up. F. Čulinović, Državnopravni razvitak Jugoslavije, isto, str. 91-92.

Crnogorska nacija

93

U Srbiji se neposredno nastoji da primjenjuje Garašaninovo “Na-čertanije” i ona bude Pijemont raskomadane države Nemanjića, te da postane Velika Srbija. Nezavisna Crna Gora i stečeni ugled kralja Nikole smetnja su ispunjenju nevedenoga cilja, pa se u Beogradu odlučilo da se Nikola kompromituje i vremenom ukloni, a na vlast u Crnoj Gori dovede garnitura koja će biti poslušna Beogradu. Protiv Nikole se vrbuju crnogorski studenti u Beogradu, intelektualci u Crnoj Gori, pišu se pamfleti i protesti. Narodna stranka u Crnoj Gori nastoji da svojim predlozima u crnogorskoj narodnoj skupštini kompromituje vladara i likvidira suverenitet Crne Gore. Nikola zauzvrat raspušta Narodnu skupštinu, zabranjuje Narodnu stranku i njene listove, osniva Pravu narodnu stranku. “Crnogorski velikosrbi”, kako ih naziva Dža-ković, odgovorili su zavjerama i pokušajem da se kralj Nikola zbaci oružanim udarom. Istovremeno je i beogradska štampa žestoko napala kralja Nikolu; da je protivnik ujedinjenja Srbije i Crne Gore, da je de-spot, da tiranski satire “napredni demokratski pokret” u Crnoj Gori. Kampanja se proširila svuda gdje je dospijevao srpski uticaj i novac, a prekinula se privremeno Balkanskim i Prvim svjetskim ratom,122 u ko-me se, ipak, sve činilo da dinastije Petrovića nestane sa istorijske scene.

Crnogorski gospodari su nastojali da se ugledaju na Evropu u svom sjaju i vladanju, naročito knjaz/kralj Nikola, koji je, pored ostaloga, ženidbenim vezama bio “tast Evrope”. Prosvijećeni apsolutizam zaje-dno, a i u opreci, sa praktikovanim despotizmom ograničavali su mo-gućnost potpunijega prodora i primjene ideja, principa i institucija gra-đanskoga društva, koji su uveliko vladali u Evropi. Crnogorske vla-dike i vladari ispunjavali su Platonovu ideju da filosofi (umni ljudi) upravljaju državom, pošto su bili za tadašnje vrijeme veoma obrazo-vani spisatelji, vrhunski poete itd., ali je u istorijskim okolnostimau kojima su živjeli i djelali bilo isuviše spoljne prinude, zbog stalne prijetnje za slobodu, i unutrašnjih razdora, da bi bezbrižno i mirolju-

122 Up. Jagoš Jovanović, Stvaranje Crnogorske države…, isto, str. 352, 411,

426, 437.

Dr Dušan Ičević

94

bivo vladali, pa je neizbježno da se državnom silom, kada nijesu po-magale ni molbe ni kletve, obuzdavaju prijeteće sile opstanku i neza-visnosti Crne Gore.

Društveni poredak koji je uspostavio tipični prosvijećeni apsolu-tista, kakav je bi knjaz/kralj Nikola I, vijek ranije je srušila velika francuska buržoaska revolucija, i koji takav više nije postojao u Evropi, ličio je na idiličnu patrijarhalnu zajednicu, uprkos jakoj cen-tralnoj vlasti, u kojoj gospodar neposredno opšti sa svojim podani-cima, “svojom đecom”. Idila je bila i sa blagim prelivom uzora “kralja junaka” i “tasta Evrope”, koji je udavao svoje kćeri za kraljeve (Vitorio Emanuelo III, kralj Italije, budući kralj Srbije Petar I Karađorđević), velike knezove Romanove… Međutim, unu-tra tinjaju protivurječnosti i sukobi, koji prinuđuju kralja Nikolu da podari ustave i veća prava građanima, iako u količinama koje ne ometaju njegovu neprikosnovenu vlast.

Uvode se, ipak, makar u rudimentarnome obliku, institucije i pra-vila parlamentarne demokratije, stranačke podjele, borbe za vlast itd. koji na iskustvima građanskoga društva i na robno-novčanoj ekono-miji otvaraju izglede za moderan demokratski razvoj Crne Gore. Kod samih Crnogoraca, a zavisno od dinastičkih interesa i kod kralja Nikole, oscilira srpsko i crnogorsko nacionalno osjećanje, koje se ne suprotstavlja, ali i ne poistovjećuje. Državno-političko ujedinjavanje crnogorskoga društva na novim teritorijama stvara kod većine Crno-goraca osjećaj pripadanja crnogorskome društvenome individualitetu.

Crna Gora (Duklja, Zeta) kao “srpska zemlja” bila je, sem perioda kada je potpala pod vlast Nemanjića, potpuno odvojena od “srpske matice” Raške i Srbije, sa kojom je imala planove o ujedinjenju, zaje-dno ratovala protiv Turske, ali se granično spojila tek poslije Prvoga balkanskoga rata. Skoro potpuno različita organizacija društvenoga života i zasebne države u vrijeme nacionalnoga buđenja, osvješćivanja i konstituisanja, naročito u drugoj polovini 19. vijeka, uveliko su doprinijeli da se stvore i dva zasebna nacionalna entiteta. Pokušaji ekspanzionističke mlade srpske/srbijanske buržoazije, predvođene

Crnogorska nacija

95

nacionalnim dinastijama, da osvoje sve teritorije nastanjene Srbima, u koje su ubrajali i Crnogorce (naročito po Garašaninovom programu - iako “Načertanije” nije njegovo djelo, ali je postalo priručnik za obje-dinjavanje Srba), sudarali su se u Crnoj Gori sa istorijskom tradicijom, nezavisnom državom, načinom života, etičkim kodeksom, a i dinasti-čkim aspiracijama Petrovića da bi olako mogla zagospodariti.

Neprekidnim samostalnim razvojem, a u vrijeme zvaničnog priznavanja na Berlinskom kongresu Crna Gora i Srbija, razdvojene i Sandžakom, svaka za sebe uspostavlja posebne sisteme političkog sistema, života i djelovanja. Kako napominje Jagoš Jovanović: “Raz-vojem događaja i sticajem specifičnih uslova razvitka Crna Gora je pošla svojim putem nacionalnog razvoja, dobivši sve mogućnosti da se razvija kao nacionalna država. Iako je srbijanska vlast nastojala da naruži, pa i sruši dinastiju Petrovića, odnosno kralja Nikolu, on nije prihvatao primamljive ponude Austro-Ugarske da će dobiti ispravku granica prema Hercegovini i Skadar, Spič i Budvu ako ostane neu-tralan u sukobu Austro-Ugarske i Srbije. “Srbija može računati na bratsku i neograničenu pomoć Crne Gore” i u ovom sudbonosnom i u svakom času. Crna Gora je objavila rat Austro-Ugarskoj i Njemačkoj, a Mojkovačkom bitkom 1915. godine omogućila povlačenje srpske vojske. Zauzvrat, Srpska vlada je sve činila da nestane nezavisna crnogorska država. Kralj Nikola i njegova vlada su bili protiv Krfske deklaracije (1917. godine), pošto se njome “pokušava inkorporirati Crna Gora jednoj drugoj državi i nametnuti joj drugu dinastiju mimo i protiv volje crnogorskog naroda, pa se to ne može i ne smije desiti”. Deset dana nakon Podgoričke skupštine kralj Nikola se obratio pred-sjedniku Sjedinjenih Američkih Država Vilsonu s molbom da inter-veniše “po pitanju sudbine Crne Gore, da se ne dozvoli da se ona kao saveznička država, vjerna idealima saveznika u vrijeme rata, inkorpo-riše u jednu drugu državu kao običan srez, suprotno viševjekovnim tradicijama njenog slobodnog i samostalnog državnog života”. Još ranije se dokazivala crnogorska nacionalna samosvojnost. Crnogorski minister finansija Niko Hajduković je u “Dejli kroniklu” u 1917.

Dr Dušan Ičević

96

godini u više članaka objašnjavao das u Crnogorci i Srbi dva naroda, pa zbog toga “jedan od njih nema prava nametati svoju volju drugome, nego se moraju sporazumjeti o svim međusobnim pita-njima”.123 Uzaludna su bila sva nastojanja da se sačuva samostalnost Crne Gore ili njena ravnopravnost u novoj zajedničkoj državi. Kralj Nikola je posljednji put pokušao da je odbrani predlogom za stvaranje jugoslovenske konfederacije u kojoj će svi biti jednaki.124

Sukobi konkretno-istorijskih interesa “dvije srske države” i dina-stije udaljavali su Crnogorce i Srbe, da bi nakon pripajanja Crne Gore Srbiji, odnosno Jugoslaviji 1918. godine, kada je negirano svako drža-vno, “plemensko” itd. postojanje i identitet Crnogoraca, dovelo do vr-hunca otpor Crnogoraca za utapanje u Srpstvo. Tada se samoubrzava nacionalno samoosvješćivanje Crnogoraca u samosvojan entitet.

Balkanski ratovi i Prvi svjetski rat dovode do vrha i do kraha tradi-cionalni ratnički model crnogorskoga društva. Stvaranjem Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca Crna Gora se bezlično uključuje u sistem gra-đanske parlamentarne demokratije, opet ustavne monarhije, sada Karađorđevića, koji u sebi imaju i gene Petrovića, u kojoj, kako je više puta napominjano, gubi svaku samostalnost, prava i narodnosni identitet.

Novo uzvisivanje crnogorske državnosti i nacije nastupa u Trinae-stojulskom ustanku i Narodno-oslobodilačkoj i antifašističkoj borbi u Drugome svjetskome ratu, kada crnogorska nacija dobija “konačno priznanje” .

123 Prema, Glas Crnogorca, 56, 8 (21) 10. 1918. 124 Up. Vukoman Džaković, Kralj Nikola i njegovo doba, Monitor, 11.

septembar 1992, str. 46-47.

Crnogorska nacija

97

8. Savremena crnogorska država/nacija U istorijskome razvoju svaka nacija teži sopstvenoj nezavisnoj nacionalnoj državi. Ona je završni čin političkog nacionalnog konsti-tuisanja. Samostalna Crna Gora (Stara/Podlovćenska Crna Gora i Sed-moro Brda) u neprekidnim borbama/ratovima za samoodržanje i me-đunarodno priznanje stvorila je povoljne ekonomsko-društvene, poli-tičke, kulturno-duhovne itd. okolnosti i uslove za nacionalnu indivi-dualnost Crnogoraca. Iako država nije tvoritelj nacije, svuda je ozna-čavala i nacionalno osamostaljivanje i oposebljavanje. Crnogorska država je u sebi sublimisala potrebe svestranoga razvoja crnogorskoga naroda/nacije: ekonomski život, robno-novčane odnose, industrijali-zaciju, centralizaciju vlasti, teritorijalnu cjelokupnost, kulturno-obra-zovne itd. ustanove, parlamentarnu ustavnu monarhiju, građanske demokratske slobode itd.

U ishodu Prvoga svjetskoga rata mijenja se geopolitička karta Evrope, posebno jugoslovenskih zemalja. Konačno se raspadaju dvije “vječne imperije”, a jugoslovenski narodi ujedinjuju u zajedničku dr-žavu: Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. U objektivnome zajedni-čkome interesu oni su težili i ispunili svoje želje da zajedno žive. Prva južnoslovenska država istovremeno je potvrđena Versajskim ugovo-rom, kojim se ona priznaje kao nova tvorevina.

Stupanjem u Jugoslaviju, prethodnim prisajedinjenjem Srbiji, Crna Gora gubi svoju samostalnost i međunarodno-pravni subjektivitet, detronizuje se dinastija Petrovića, a uspostavlja se na čitavome jugo-slovenskome prostoru dinastija Karađorđevića, što označava i gu-bljenje svakoga državnoga i narodnosnoga identiteta Crne Gore i Crnogoraca. Crna Gora se prekida u svome samostalnome ekonom-skome i kulturno-političkome razvoju, i postaje administrativna jedi-nica u centralizovanome sistemu vlasti.

U Drugome svjetskome ratu, u NOB i socijalističkoj revoluciji Crnogorci opet zadobijaju svoju državnost, kroz federalnu republiku u sastavu Demokratske Federativne Jugoslavije i zvanično priznanje

Dr Dušan Ičević

98

svoje nacionalne individualnosti. U razvoju socijalizma Crne Gora je ravnopravan subjekt zajedničke države, a crnogorska nacija izjedna-čena sa svim jugoslovenskim nacijama.

Opštenarodnim ustankom 13. jula 1941.godine Crnogorci su u isto-rijskoj vertikali oslobodilačkih ratova potvrdili svoju nacionalnu samosvojnost.

U Crnoj Gori je buknuo prvi masovni ustanak protiv fašističkoga okupatora u porobljenoj Evropi. U ustanku je provalila ogromna ener-gija nezadovoljstva masa, koja se usmjerila prvenstveno protivu oku-patora. Ona je, mđđutim, duže tinjala zbog zaista tegobnoga života naroda u svakakvim oskudicama u zajedničkoj državi, pa se naprasno ispoljila i zbog suviše brzoga raspada Jugoslavije i kapitulacije jugo-slovenske vojske, koja se predala skoro bez borbe.125

Svenarodnim ustankom, u kome je učestvovalo 32.000 ustanika, Crnogorci su srušili, dan ranije osnovanu, kvislinšku vladu, u naletu oslobodili većinu teritorije Crne Gore (osim velikih gradova) i nepri-jatelju nanijeli velike gubitke u ljudstvu i materijalu.

Oslobodilačka suština nacionalnoga identiteta Crnogoraca ponovo je potvrđena u Narodno-oslobodilačkoj borbi u Drugome svjetskome ratu, posebno sublimisana u Trinaestojulskome ustanku.

Prvo, Crnogorci su u tradiciji neprekinutih oslobodilačkih borbi za svoju slobodu i nezavisnost, u slijedu ujedinjenog ratovanja Crne Gore i Sedmoro Brda, odnosno Crne Gore protiv Turaka, Mlečića, Francuza, Austro-Ugara itd. našli uporište otpora protiv zavojevača i sada se složno bore. U borbi protiv okupatora ispoljeno je i snažno nacionalno osjećanje,126 i ujedinile su se sve slobodoljubive i rodoljubive snage.

125 Crnogorci su, kako komentariše B. Jovanović, sem koje šačice separatista,

doživjeli aprilski slom, okupaciju i rasparčavanje Jugoslavije kao nacionalnu tragediju, “kao da su pali u najcrnje nacionalno ropstvo” (Up. Batrić Jovanović, Trinaestojulski ustanak, NIO Pobjeda, Titograd, NIRO Četvrti jul, Beograd 1984, str. 56).

126 Up. Milija Stanišić, Tokovi revolucije u Crnoj Gori, I, Centar za marksi-stičko obrazovanje “Nikola Kovačević”, Nikšić 1980, str. 110.

Crnogorska nacija

99

Drugo, masovnu vojsku ustanka i NOB realno čini seljaštvo, ali su neposredni učesnici i radnici, a osvješćivačku i organizatorsku ulogu obavlja mlada inteligencija (najčešće komunisti), pretežno školovana izvan Crne Gore. KPJ je zapravo bila jedina politička snaga koja se pripremala za oružanu borbu i koja je nakon potpadanja pod okupa-torsku vlast bila pripravna da pokrene i prevodi narod u oslobodilačku borbu. Ona je istovrmeno “širila i homogenizovala crnogorsku nacio-nalnu svijest na osnovana svoje nacionalne politike”.127

Treće, Crnogorci su ponovo postali naoružan narod, koji se naoru-žavao pri raspadu jugoslovenske vojske, a novo oružje zadobijao u bojevima. Stvorena je “nacionalna vojska” (Milovan Đilas). Zvanično je osnovana Privremena vrhovna komanda nacionalno-oslobodilačkih trupa Crne Gore, Boke i Sandžaka, što je bilo nacionalno vojno ruko-vodstvo pod zajedničkom komandom Glavnog štaba NOPOJ.

Četvrto, Crnogorci ne žele da izgubljenu državnost bezuslovnim ujedinjenjem, odnosno prisajedinjenjem Srbiji povrate pod okupator-skim nadzorom. Oni nijesu prihvatili ni programe separatista, koji su nudili tzv. Veliku nezavisnu Crnu Goru, ni velikosrpskih nacionalista, koji su kroz četnički pokret, nakon raslojavanja ustanka, stremili tzv. Velikoj Srbiji ili unitarističkoj monarhističkoj Jugoslaviji. Crnogorci su bili protiv svakoga nacionalizma i unitarizma, a borili su se za svoju samostalnu državu u okviru Jugoslavije.

Peto, istovremeno sa uspjesima u borbi protiv okupatora i stvara-njem slobodne teritorije uspostavljana je i nova narodna vlast, koja je davala nadu da će ekonomski, socijalno, politički, kulturno itd. Crna Gora svestranije i ravnopravno sa svima razvijati.

Šesto, zvanična obnova crnogorske države, u slijedu tekovina Us-tanka i NOB-a, bilo je stvaranje Zemaljskoga antifašističkoga vijeća oslobođenja Crne Gore i Boke, koji prerasta u Crnogorsku antifaši-stičku skupštinu narodnoga oslobođenja (CASNO) i na svom III zasi-jedanju odlučuje saglasno odlukama II zasijedanja AVNOJ-a, u čijem

127 Up. Milija Stanišić, Tokovi revolucije u Crnoj Gori, III, isto, str. 235.

Dr Dušan Ičević

100

donošenju su učestvovali crnogorski predstavnici, da Crna Gora uđe u sastav Demokratske Federativne Jugoslavije kao ravnopravna fede-ralna jedinica.

Sedmo, crnogorska nacija je bila osnova i za posebnu crnogorsku državu i federalnu jedinicu u jugoslovenskoj federaciji. U svim zvani-čnim dokumentima i izjavama predstavnika nove narodne vlasti crno-gorska nacija se svuda spominje kao ravnopravni subjekt višenacio-nalne federativne Jugoslavije. “Završnu” zvaničnu ocjenu o fakti-čkome postojanju crnogorske nacije dao je, kako je navedeno, Milo-van Đilas u svome članku “O crnogorskom nacionalnom pitanju”. Drugi svjetski rat, NOB i revolucija označavaju ”... kulminacionu ta-čku procesa formiranja Crnogoraca u posebnu naciju, posebnu nacio-nalnu individualnost”.128

Program SKJ, sva ustavna i politička dokumenta nove Jugoslavije potvrđuju crnogorsku nacionalnu individualnost i ravnopravnost crno-gorske nacije sa svim jugoslovenskim nacijama.

Oslobađanjem zemlje i završetkom oružane revolucije otpočinje stvaranje novoga, socijalističkoga društva. U ciljevima revolucionarne borbe sadržan je program izgradnje društva pravde i jednakosti za sve. Pobjednička KPJ je osvajanjem vlasti nastavila da organizuje, obje-dinjuje i usmjerava jugoslovensko društvo ka izgradnji besklasnoga društva. Srastanjem partije i države, koncentracijom odlučivanja u centralizovanoj federaciji, pobuđivanjem masa da same stvaraju svoj novi život itd. integrišu se sve materijalne i ljudske snage za razvoj. Izvršena je potpuna agrarna reforma, kasnije izvršena potpuna kolekti-vizacija seljaštva, izvedena ekproprijacija eksproprijatora, nacionali-zacija privrednih predužeća, podržavljenje vlasništva.

Međutim, Jugoslavija, i u njoj naročito Crna Gora, naslijedila je veliku ekonomsku zaostalost, a u ratu je pretrpjela ogromne materi-jalne i ljudske gubitke. Crna Gora je bila privredno uništena, sela

128 Up. Milovan Đilas, O crnogorskom nacionalnom pitanju, Zbornik, Partijska

škola pri CK KPH, Zagreb 1946, str. 92-98.

Crnogorska nacija

101

popaljena i opljačkana, gradovi razoreni (Podgorica je bombardovana 72. puta, u 1944. godini, pretežno od saveznika, kada je najviše stra-dalo nedužno stanovništvo, svedeno nakon rata na polovinu). izginulo mnogo ljudi (samo na strani NOP-a poginulo je i strijeljano 14.000 ljudi). Prikazujući kako se prvim petogodišnjim planom predviđa povećanje industrijske proizvodnje po republikama, za Crnu Goru se kaže da je “... trebalo početi ni od čega”.129

Izuzetni radni entuzijazam naroda, svakodnevne masovne radne akcije, organizovanje proizvodnje na planskim principima itd. daju prve zamahe obnovi i izgradnji zemlje. Petogodišnjim planovima se predviđa ubrzani privredni razvoj i smanjivanje razlika u razvijenosti područja. No, nove teškoće nastaju zbog totalne ekonomske blokade koju, nakon sukoba sa Kominforom, zavode zemlje na koje se u svom socijalističkom razvoju Jugoslavija pretežno oslanjala, zbog suša koje su pedesetih godina zadesile zemlju, zbog veoma oskudne aku-mulacije, koja se prvobitno nakuplja makazama cijena između poljoprivrednih i industrijskih proizvoda itd. Uprkos svemu tome, u cjelokupnome socijalističkom razvoju postignut je značajan i društve-no-kulturni napredak Crne Gore. Izgrađeni su mnogi industrijski kapaciteti sa modernom opremom, nove saobraćajnice, zapošljena brojna radna snaga, sve više proizveđena roba za široku potrošnju. Ostvareno je masovno prosvjećivanje naroda, analfabetskim tečajima, otklonjena nepismenost, otvorene brojne škole, kultune, naučne i zdravstvene ustanove, prvi fakulteti i Univerzitet, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, izgrađena komunalna infrastruktura, izvršena urbanizacija gradova, pa i brojnih sela. Tako je stalno podizan životni i društveni standard stanovništva, do najnovije sveko-like društvene krize.130

129 Up. Dušan Bilandžić, Historija Socijalističke Federativne Republike Jugo-slavije, Školska knjiga, Zagreb 1985, str. 114.

130 Od 1947. do 1974. godine društveni proizvod industrije porastao je 3 puta, obim industrijske proizvodnje za preko 20 puta, osnovna sredstva u industriji pro-sječno su godišnje (1952-1973) rasla 14,6%, broj zaposlenih po stopi od 8,8%,

Dr Dušan Ičević

102

U razdoblju 1952-1987. godine društveni proizvod Crne Gore porastao je 6,8 puta, a po stanovniku 4,5 puta. Investicije u osnovna sredstva porasla su preko 3,3 puta, osnovna sredstva industrije (1952-1986) povećana su 39,8 puta, fizički obim proizvodnje u industriji veći je čak preko 80 puta, što je razumljivo s obzirom na nisku startnu osnovu. Produktivnost rada 5,2 puta, ali se smanjivala efikasnost osnovnih sredstava sa 1,15 na 0,23, dok je efikasnost upotrebe opreme još više pogoršana: od 3,01 na 0,50. Zaposlenost je porasla od 30 hiljada na 167 hiljada, odnosno 5,5 puta.131

Crnogorska nacija se na novim proizvodnim snagama, podruštvlja-vanjem sredstvima za proizvodnju i tržišno-planskoj privredi razvija u modernu društvenu zajednicu.

Nagli prelazak sa sela u gradove, ubrzana industrijalizacija i urba-nizacija, porast moderne industrijske radničke klase, nove podjele društvenog rada na savremenoj naučno-tehničkoj opremljenosti sred-stava za proizvodnju, demokratska prava u odlučivanju o sopstvenim i zajedničkim interesima itd. oblikuju društveno nacionalno biće Crno-goraca. Namjesto pretežno seljačke nacije sa tradicionalnim svoj-stvima i vrednosnim obrascima i mjerilima, ona sve više postaje sa-vremeni kolektivitet sa kompleksnim ekonomsko-društvenim, klasnim

produktivnost rada je rasla skromnije – po godišnjoj stopi od 4,1%. Industrija je svoje učešće u stvaranju društvenoga proizvoda na osnovu svega toga povećala sa 5,8% na 32,6% u 1974. godini. Udio stanovništva koje živi od poljoprivrede sma-njen je od 86% na 31%, broj gradskoga stanovništva povećan sa 14% na blizu 40%. Potrošnja električne energije u domaćinstvima povećana je za oko 70 puta (1948-1973). U kvalifikacionoj strukturi namjesto siromašnoga seljaštva sve je veće učešće kvalifikovanih i visokokvalifikovanih radnika, visoko obrazovane hu-manističke i tehničke inteligencije, moderne industrijske radničke klase. Broj uče-nika srednjih i studenata viših i visokih škola i fakulteta povećan je oko 3,5 puta, broj ljekara po broju stanovnika za 4,4 puta, broj radio aparata preko 30 puta itd. (Prema: Mirko Petrović, Industrija, dr Dragutin Grupković, Pretpostavke, mogu-ćnosti i pravci dugoročnog razvoja Crne Gore, Crna Gora, isto, str. 457, 464-466, 579).

131 Prema, Jugoslavija 1918-1988, Savezni zavod za statistiku, Beograd 1989.

Crnogorska nacija

103

političkim, kulturno-duhovnim itd. svojstvenostima. Istovremeno se u mnoštvu protivurječnosti ekonomske i klasno-socijalne vrste u samoj njoj i u višenacionalnoj Crnoj Gori i Jugoslaviji izoštravaju nacionalne surevnjivosti, rađaju nacionalizmi i etnički sukobi.

Crnogorska nacija je u FNRJ, odnosno SFRJ kroz svoju republiku ravnopravna federalna jedinica sa svima u odlučivanju o zajedničkim interesima u Federaciji.

U skladu sa Ustavom Federativne Narodne Republike Jugoslavije donesen je Ustav Narodne Republike Crne Gore 31. decembra 1946. godine u kome se utvrđuje da se crnogorski narod na osnovu prava na samoopredjeljenje, uključujući i pravo na otcjepljenje i ujedinjenje svojom slobodnom voljom ujedinio sa drugim narodima u zajedničku saveznu državu - FNRJ. Crna Gora je postala država republikanskoga oblika u kojoj sva vlast proizilazi iz naroda i pripada narodu, a njena suverenost je ograničena samo pravima koja su Ustavom FNRJ data Federaciji. Jugoslavija je po Ustavu iz 1974. godine razvijana po fede-rativno-konfederativnome modelu državnog uređenja. U društvenoj praksi je apsolutizacijom nacije i narodnosti, odnosno njihovih repu-blika i autonomnih pokrajina namjesto zvanično najavljenoga samo-upravnoga uveliko ostvarivan pogodbeni federalizam.

U okviru opštega određenja karakteristike republike, Crna Gora je definisana kao država crnogorskoga naroda i pripadnika drugih naroda i narodnosti Ju goslavije koji u njoj žive. U Crnoj Gori su u svemu ravnopravni: Crnogorci, Muslimani, Srbi, Hrvati, Makedonci, Slovenci, Albanci i pripadnici drugih narodnosti koji u njoj žive.132

Složena višenacionalna struktura crnogorskoga društva bitno opre-djeljuje političke procese i odnose. Crna Gora kao nacionalna država Crnogoraca ima svoju teritoriju, koja je sastavni dio SFRJ, svoje državljanstvo, koje je istovremeno i državljanstvo SFRJ, svoj grb i

132 Prema popisu stanovništva iz 1981. godine u Crnoj Gori je bilo 400.488 Crnogoraca (u SFRJ 579.023), Muslimana 78.080, Albanaca 37.735, Jugoslovena 31.243, Srba 19.407, Hrvata 6.904, Roma 1.471, Makedonaca 875, Slovenaca 564 itd.

Dr Dušan Ičević

104

zastavu, a predviđena je i nacionalna himna. Crnogorska nacija je, jednako kao i sve jugoslovenske nacije, zadobila sve atribute kom-pletne nacije.

U vrtlozima državnoga preuređenja jugoslovenske federacije, mi-lom ili silom, pregovorima i ratovima, raspala se SFRJ.

Vrhovnici republika nijesu mogli ili nijesu htjeli da se dobrovoljno i ravnopravno sporazumiju o novome uređenju zajedničke države, pa se ona rastrojila na četiri nezavisne države: Sloveniju, Hrvatsku, Makedoniju i Bosnu i Hercegovinu, i Saveznu Republiku Jugoslaviju, koja hoće da bude pravni nasljednik bivše SFRJ. Svako je istrajavao na svome konceptu asimetrične federacije (Slovenija), ili konfede-racije (Slovenija i Hrvatska), ili kombinacije između federacije i konfederacije kao državne zajednice (Bosna i Hercegovina i Makedo-nija), sa krajnjom namjerom da se stvore suverene i samostalne države, i federacije koja bi obuhvatila sve pripadnike određene nacije (Srbija i crna Gora). Ono što je bilo razložno da se prihvati u pogod-nim i poželjnim modalitetima federativno-konfederativnoga tipa odbi-jano je sa željom da se postignu krajnji nacionalni ciljevi. Svi su, bez obzira na obrazloženja svojih zahtjeva, težili da se ispune nacionalni interesi, stvori nezavisna nacionalna država, svejedno kako se privre-meno zvala, i da okupe sve pripadnike. Apsolutizacija nacije i nacio-nalne države neminovno je vodila ka nacionalnim imperijumima, koji osvajačkom politikom obuhvataju sve teritorije na istorijskim/povi-jesnim/zgodovinskim itd. svetim pravima i na etničkom sastavu, ka-kav je bio nekada ili je sada etničkim čišćenjem uspostavljen.

Srbija i Crna Gora su bile istrajne u zastupanju federacije, koja se svela na dvije federalne jedinice. Sporazumom vladajućih partija u Srbiji i Crnoj Gori, referendumom građana Crne Gore i odlukama Na-rodne skupštine Srbije i Saveznoga Veća u Skupštini SFRJ ozvaničena je Savezna Republika Jugoslavija.

Polazeći od slobodarske, demokratske i državotvorne tradicije, is-torijske povezanosti i zajedničkih interesa država Srbije i Crne Gore, a na temelju neprekinutoga subjektiviteta Jugoslavije i dobro-

Crnogorska nacija

105

voljnosti udruživanja Srbije i Crne Gore utvrđuje se Ustav SRJ. Jugoslavija je suverena savezna država, zasnovana na ravnopravnosti građana i ravnopravnosti republika članica. Njoj mogu pristupiti druge države kao republike članice. Granica SRJ je nepovrediva, a granice između republika članica mogu se mijenjati samo njihovim sporazumom.

Vlast u SRJ pripada građanima, koju vrše neposredno i preko slo-bodno izabranih predstavnika. Ona je zasnovana na vladavini prava. SRJ je jedinstveno privredno područje i jedinstveno tržište. U njoj se ostvaruje politički pluralizam, parlamentarna i višepartijska demo-kratija, na principu podjele vlasti. Priznaju se i jamče slobode i prava čovjeka i građanina, koje priznaje međunarodno pravo, te prava nacio-nalnih manjina na očuvanje, razvoj i izražavanje njihove etničke, kul-turne, jezičke i druge posebnosti, kao i na upotrebu nacionalnih simbola, u skladu sa međunarodnim pravom.

Republike članice su suverene u stvarima koje nijesu u nadležnosti savezne države, koje su Ustavom određene. One samostalno utvrđuju organizaciju vlasti svojim ustavima. Republike su države u kojima vlast pripada građanima.

Ustavotvorci tumače da je Savezna Republika Jugoslavija građan-ska država, odnosno da je primijenjen građanski a ne nacionalni prin-cip. Jugoslavija tako ustavnim aktom prestaje da bude višenacionalna zajednica, a republike članice nacionalne države. Nacije se nigdje ne spominju, osim u odredbama o pravima građana, koji su jednaki, bez obzira na nacionalnu pripadnost. Od nacionalne države postepeno se prelazilo na podjednaku važnost nacije i građanina, da bi u republi-kama prevladao građanski princip. U stvaranju zajedničke države pri-mjenjuje se načelo ravnopravnosti građana i republika. Samoopredje-ljenje se više ne spominje. U pregovorima u Evropskoj zajednici tra-ženo je da se striktno primijeni princip samoopredjeljenja nacija, a ne republika, ali se u sopstvenome ustavnome uređivanju priznaje pravo republika.

Dr Dušan Ičević

106

Dvije republike se udružuju, ali se ne predviđa i pravo na razdru-živanje. SRJ mogu da pristupe druge države, ali se ne predviđa pristu-panje Jugoslavije drugim državam ili asocijacijama.133

Otvorenost bi bila potpuna kada bi se omogućilo svestrano stu-panje u mnogovrsne odnose, ne samo po konvencionalnom međuna-rodnom običaju, sa brojnim partnerima u zajedničkom interesu.

Federaciji je svojstven republikanski oblik vladavine. Tzv. uzorne federacije su republike, čak se izričito tako imenuju.

Ona kao organizacija vlasti ne trpi jednu neprikosnovenu vlast jedi-noga suverena. U osnovnome demokratskom značenju nijesu lako po-mirljivi Nj. V. Kralj, Nj. V. Nacija i Nj. V. Građanin. Iako monarhisti, odnosno zastupnici monarhije objašnjavaju da ugledna demokratija biva i u monarhijama, te da je u njima monarhija samo formalna, sim-bol jedinstva suverene države ili samo folklorni ostatak, prenebrega-vaju da nijesu demokratska samim tim što su monarhije, već da su demokratske parlamentarne monarhije u dugoj istorijskoj tradiciji ta-kvih zemalja, i da monarsi odista imaju samo protokolarnu ili simbo-ličnu važnost. U Jugoslaviji, osim toga, ima suviše folklora i “isto-rijskih pamćenja” da bi se dodavala i monarhistička figura.

U složenoj državi osnovni princip je jednakost građana i ravno-pravnost federalnih jedinica, što ispunjava republikanski oblik vlada-vine. Međutim, federalizacija Belgije, koja je kraljevina, pokazuje da je moguća i federativna monarhija. U Belgiji je ona proizašla iz po-trebe da se primiruju i usklađuju nacionalni sukobi, odnosno interesi Valonaca i Flamanaca, što je proizvelo vrstu tročlane, “trojne” fede-racije. Čak se smatra da je Belgija danas nezamisliva bez monarhije, a da je kralj nužan kao moderator političke borbe (Rober Senel). U tradiciji Ustavne parlamentarne monarhije tako biva primjenljivo i federativno ustrojstvo. Na brdovitome Balkanu, pak, gdje su vladari najčešće uzurpatori vlasti, diktatori, itd., i gdje su voždovi, kraljevi

133 Prema: Ustav Savezne Republike Jugoslavije, Novi Ustav na tlu bivše Jugo-slavije, Međunarodna politika, Pravni fakultet, Fakultet političkih nauka, Beograd 1995.

Crnogorska nacija

107

itd., izgonjeni, ubijani ili silom svrgavani nije, bar za demokratske norme, izgleda poćudna monarhijska vladavina. U višenacionalnoj, dvonacionalnoj itd. zajednici monarhija bi vjerovatno izazvala surev-njivosti među nacijama, iako se one sada u Ustavu SRJ ne spominju, ili bi poravnavala nacionalne individualnosti, “prevodila” ih u jednu jedinstvenu naciju, pod skiptrom dinastije.

Saveznome ustrojstvu Jugoslavije se prigovara da Srbija ima nera-vnopravan status u zajedničkoj državi, pošto su Crnogorci pet puta ravnopravniji u Vijeću Građana, a 16 puta u Vijeću republika, gdje imaju podjednak broj poslanika (dr Kosta Čavoški). Korekcija demo-kratskoga principa “jedan čovjek - jedan glas” sa odredbom da svaka republika članica ima najmanje 30 poslanika u Vijeću građana omogu-ćuje da Crna Gora ima više poslanika, nego što joj po broju sta-novnika pripada. Takav “ustupak” Crnoj Gori ocjenjuje se “ponižava-jućim” za Srbiju, pa se tražilo da se ukine. Prenebegava se da je u Vijeću građana 108 poslanika iz Srbije, a 30 iz Crne Gore. Pošto je to pretežno većinsko (samo za izuzetne stvari dvostrećinsko, a za pro-mjenu ustava tročetvrtinsko) odlučivanje u vijećima faktički će biti premoćni poslanici iz Srbije.

U zajedničku državu mogu da ulaze samo ravnopravni subjekti. Ona neće biti složena i složna zajednica ako se sumnjiči Crna Gora da hoće sa 660 hiljada stanovnika da u svemu bude izjednačena sa deset puta većom Srbijom, ili se podozrijeva prema Srbiji da hoće da pro-guta Crnu Goru. U raspravama o načinu odlučivanja u zajedničkim organima savezne države osporavan je princip saglasnosti, pošto navodno vodi raspadu (dr Ratko Marković), ili je nedemokratičan, iako je u njemu upravo sadržano pravo manjine da ne bude za osnovne interese preglasana od većine. Federaciji nije prikladno ni veto ni majorizacija, ali je potrebno da se i ustavnim uređenjem i zakonskim propisima obezbijedi stvarna ravnopravnost članica, bez obzira na veličinu, ekonomsku moć, brojnost stanovništva, trenutno vladajuće partije itd. Prva iskustva pokazuju da su iskušenja za funkcionisanje federacije velika kada se ne poštuju ustavne odredbe, i ako se prema

Dr Dušan Ičević

108

trenutnome rasporedu političkih snaga pokušava da nametne volja jednih drugima.134

U opredjeljivanju za mogući oblik državnoga uređenja kakav bi bio prikladan SR Jugoslaviji može se samo ovlašno napomenuti, pošto se podrobnije zbog same teme ne bavim ustavno-pravnim rešenjima, da bi ona bila:

a) moderna demokratska federacija, dvije ravnopravne republike članice, otvorena za nova udruživanja, u kojoj bi članice imale do-voljnu samostalnost i zajedničke interese, o kojima bi paritetno sasta-vljeni organi saglasno odlučivali, a funkcije federacije od opšteg inte-resa za sve građane bile obavljane na demokratskom principu,

b) naporedo sa teritorijalno-političkim infrastrukturnim subjektima savezne države razvijali bi se modaliteti ekonomskog, regionalnog itd. federalizma, slobodno jedinstveno tržište, pluralizam svojine, višepar-tijska parlamentarna demokratija, dopunjena sa funkcionalnim udruži-vanjem, konsocijativnim principom odlučivanja i poštovanja prava manjina,

c) na procese federalizma i razvoja zajedničke države neposredno bi integraciono djelovale nove informacione tehnologije, svestrane komunikacije i uključivanje u međunarodnu podjelu rada, evropska i svjetske organizacije i zajednice.

SR Jugoslavija i republike članice bi bile države građana, pravne, demokratske, socijalne države, koje bi obezbjeđivale nacionalnu rav-nopravnost i prava manjina po međunarodnim standardima. Federa-lizmu svojstven pluralizam interesa, političkih partija i središta odluči-vanja mogao bi se ispunjavati novim ekonomsko-socijalnim sadrža-jima. Umjesto dnevno-političkog preganjanja oko ustavno-pravnih formulacija razložno bi bilo da se demokratske snage usmjere na

134 Up. Prof. dr Dušan Ičević, Višenacionalna / jednonacionalna / nenacionalna zajednička država, Savezna Republika Jugoslavija kao dvočlana federacija, Zbor-nik radova, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica 1995; Demo-kratska federacija, Demokratičnost poretka u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Zbor-nik radova, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica 1996.

Crnogorska nacija

109

usavršavanje i primjenu dogovorenih osnovnih ustavnih načela i nor-mi koji su u interesu svih.

Svaka federacija je samosvojna, sui generis. I jugoslovenska save-zna republika je stvorena ravnopravnim i dobrovoljnim udruživanjem Srbije i Crne Gore. Pošto nema čistih federativnih modela, nije moguće ni u dvojnoj federaciji izbjeći određene procese i težnje ka centralizaciji i konfederaciji. Međutim, u skladu sa objektivnim eko-nomsko-tehnološkim, razvojnim mogućnostima i osnovnim zajed-ničkim interesima republika članica na demokratski način će se dogovarati, mijenjati i ostvarivati utvrđena na načela i norme. Svaki pokušaj da se nasilno ili proceduralnim “dosjetkama”, većinskim glasanjem itd., nameće unitaristički koncept, ili da se jednostrano osamostaljuje nanosi štete udruženim članicama. Opravdano je da se nastoji da se u osnovnom federativnom smjeru razvija zajednička država, sa stalnim poboljšanjem konkretnih rešenja. Ako se, među-tim, razvojem pokaže da je pogodniji savez država od savezne države onda bi voljom građana obije članica moglo da se odluči za novo državno uređenje.

U zajedničkoj državi, ili nezavisna, članstvom u regionalnim i međunarodnim asocijacijama i organizacijama – Crna Gora bi imala dovoljnu samostalnost da odlučuje i ostvaruje društveni poredak i razvojne programe koji će omogućiti neprekidan rast društvenog proizvoda, kvaliteta života, standarda, korišćenje svih komparativnih pogodnosti u prirodno-ekonomskim resursima i ljudskim spo-sobnostima.

Crna Gora je prva ekološka država u svijetu. U namjeri da svoja prirodna bogatstva, prirodne ljepote i kulturna dobra koja su pod zaštitom Ujedinjenih nacija, i svoje razvojne potrebe ostvaruje na ekonomski i društveno najpovoljniji način – u središte cjelokupnog razvoja stavlja ekološku logiku. Kako je i u Deklaraciji o ekološkoj državi Crnoj Gori utvrđeno, ona, deklaracija, nije samo program no-vog privrednog razvoja, nego obuhvata ukupne vrijednosti i obilježja Crne Gore, ekonomiju, tehnologiju, globalne uslove (atmosfera, voda,

Dr Dušan Ičević

110

prirodna dobra), proizvodnju u ravnoteži s prirodom, odnosno prirodnim ciklusima.135

Usmjerenost ka tržišnoj ekonomiji i sveobuhvatnoj privatizaciji, velikih povlastica za ulaganje stranog kapitala, niskih poreza i izgleda za veoma isplativo poslovanje, mogućnost uspostavljanja slobodne ekonomske zone, korišćenje svih prirodno-energetskih, turističko-privrednih, pomorskih dobara, moderno upravljanje u spoju “svetog trojstva” preduzetništva, menadžerstva i marketinga, racionalna drža-vna uprava, njegovanje i neprekidno stvaranje novih kulturno-duho-vnih vrijednosti – okolnosti su za stvarnu samostalnost i razvojne po-trebe Crne Gore. Crnogorska nacija i država će opstati i napredovati sopstvenom moći stvaranja i ravnopravnog učešća u svjetskoj zajednici.

135 Prema: Ekološka država Crna Gora, Podgorica 1992.

111

II ETNOS CRNOGORACA Nacija je kompleksna zajednica, koja se može svesti na etnos. Pokušaji da se dokaže etnička prvorođenost ili zavede čisti etnos ne-minovno vodi do rasističkih teorija i do nacionalističkih programa i djelatnosti.

Na balkanskome tlu odvajkada se miješaju etnosi, a naročito su ve-like seobe naroda stvorile “bezgraničnu zbrku” (Fridrih Engels), ili “mozaik različitih naroda” (Svetozar Marković). Stvaranje jedinstvene nacije iz “troimenoga naroda” na integralnome jugoslovenstvu nije uspjelo. Nacionalne individualnosti su istorijskim razvojem već toliko bile samosvjesne, težeći svaka svojoj nacionalnoj državi, da bi dopu-stile da se potru ili pretope u novo, više jedinstvo.

Crnogorski narod/nacija je vremenom, sticajem istorijskih okol-nosti, zadobijala osnovna svojstva posebnoga kolektiviteta, koji je nastao na osnovnome slovenskome etnosu, ali i na mješavini brojnih etničkih skupina nastanjenih na balkanskome tlu (starinaca, Kelta, Ilira, poromanjenih Ilira, ostataka romanskog življa itd.). Uobičajena shvatanja da su Crnogorci isključivo srpskoga porijekla, i po kome ne mogu biti posebna nacija, ili su samo posebnost u okviru srpskoga na-roda, ili su nacionalno Crnogorci, a etnički Srbi itd., ipak završava u zatvorenome krugu etnosa. Suprotna tumačenja da su Crnogorci pot-puno izvan srpskoga etnosa, ili da je jezgro nacionalnoga preporoda i osvješćivanja Crnogoraca nesrpskoga supstrata takođe zastaju na etnogenetskim odrednicama. Čak i oni koji smatraju da je svejedno kojega su etnosa, bitno je da su Crnogorci sada posebna nacija, ne zalaze u sve kompleksnosti značenja, sastojaka i funkcija moderne nacije.

Crnogorska nacija je i u teorijskome i u praktično-političkome tret-manu osporavana ili uzvisivana u pradavno postojanje. Crnogorci su proglašavani za “Crvene Hrvate”, ili za “aristokratiju srpskoga na-roda”, “čišći od svih Srba”, pa se i sada smatraju Srbima iz Crne Gore,

Dr Dušan Ičević

112

mada im se pridaje, u primjesama, i neslovensko porijeklo. Sukoblja-vaju se, kako je već navedeno, dva osnovna shvatanja:

1) da su srpskoga etničkog sastava, nastali u okviru srpskoga naroda,

2) da su od najranijih Sklavinija, koje su naselile tle današnje Crne Gore, imali pretežno svoju autohtonu etnogenezu do najnovijih vre-mena crnogorskoga naroda, odnosno nacije.

Među naučnicima koji objektivno tretiraju postojanje crnogorske nacije nema saglasnosti o konkretno-istorijskome periodu završnoga oblikovanja crnogorske nacije:

a) da li je ono izvršeno već u doba bivstvovanja samostalne crno-gorske države u ishodu oslobodilačkih ratova i ujedinjenja svih crno-gorskih teritorija, razvoja robno-novčanih odnosa i građanskog dru-štva, ili je

b) tek između dva svjetska rata došlo do “odsječnijega” oformlji-vanja crnogorske nacionalne svijesti, kada su Crnogorci izgubili sa-mostalnost, ime i državu, ili je

c) Narodno-oslobodilačka borba za vrijeme Drugoga svjetskog rata, začeta opštenarodnim ustankom 13. jula 1941. godine, u istorij-skoj vertikali potvrdila, obnovom državne suverenosti u Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji i “priznanjem” nacionalne individualnosti, crnogorski nacionalni identitet.

Shvatanje da crnogorska nacija objektivno, po etničkim i političkim svojstvima, nema osnove da postoji spadaju u naučene stereotipe, pogo-tovu kad se ponavljaju iskazi da je ona politički naturena samovoljom vladajuće partije, KPJ, ili da je izum pojedinih političara, pa je nju mo-guće novim političkim odlukama ukinuti, ili potrti kad se “izumitelji” predomisle, ili otpisati kakvim “narodnim referendumom”.

Na Balkanu se dešava poznati “narcizam malih razlika” (S. Frojd), kada se iz srodnoga ili opštijega, ovdje slovenskoga, južnosloven-skoga, a dijelom i srpskoga, etnosa vremenom konstituiše više nacija, pa nastupaju sporovi i sukobi oko pripadništva. Utoliko je gore što male novonastale nacije opovrgavaju takođe relativno male nacije, pa

Crnogorska nacija

113

su sporenja i netrpeljivosti češće i žešće u sredstvima, namjerama i ishodima.

U novije vrijeme se obnavljaju ili domišljaju, tvrdnje o nesloven-skome porijeklu nacija, ili o najstarijim narodima. Za Hrvate se po-novo objašnjava da su iranskoga ili gotskoga porijekla, za Slovence da su Etrurci, Veneti ili Skandinavci, za Makedonce da su potomci anti-čkih Makedonaca, za Srbe da su najstariji narod, od koga svi vode porijeklo, za Crnogorce da su zakavkaski narod, ili Iliri, svakako odvojeni od Srba, za Muslimane da su baš oni pravi Goti, a za Herce-govce da su nasljednici Trojanaca, što se “dokazuje” i za Crnogorce, ili stari Heleni sa Lovćenom i Olimpom. Makar se činilo da su nave-deni iskazi izvan naučnoga diskursa, ne mogu se prenebreći ni u nau-čnome propitivanju, a imaju neposredan veliki uticaj na nacionalno postrojavanje i prebrojavanje. 1. Etnički supstrat jugoslovenskih nacija U nauci zaista ima dosta nerazjašnjenih stvari o porijeklu i etnogenezi južnoslovenskih naroda. Opštije su “nedovršene” teorije o etničkom porijeklu Slovena, pa je odatle moguće “proizvoditi” i po-sebne nacionalne istine, koje se podešavaju i dnevnim političkim potrebama. Jer, u “trolistu” Srba, Hrvata i Slovenaca svaki od njih, odnosno njihovi teoretičari imaju dovoljno “dokaza” da su najstariji i da im pripada prvjenstvo ili bar prednost u slovenskoj ili neslovenskoj etničkoj mapi i u zajedničkoj državi, ili se u autohtonome porijeklu traži osnova i pravo na nezavisnu državu.

Mnogobrojne teorije o porijeklu i razvoju Slovena i Južnih Slovena prebirao je dr Slobodan V. Jovanović i dao kratak i zanimljiv pregled. Mišljenja o Srbima i Hrvatima se kreću od navoda da su slovenskog do iranskog porijekla, Sloveni koji su u masama slovenskih doselje-nika na Balkanu dali svoja imena i u njih se – utopili, ili su sla-vinizirani.

Dr Dušan Ičević

114

U djelu O narodima (prevedeno na latinski De administrando imperii) vizatijskoga cara Konstantina Porfirogenita (pisanome 949. godine) nalaze se prvi pisani navodi o dolasku Srba i Hrvata na Balkansko poluostrvo. Hrvati vode porijeklo od nekrštenih Hrvata nazvanih Bijeli koji su došli i naselili se u Dalmaciju s one strane Mađarske, a u blizini Franačke i graniče se sa nekrštenim Srbima nazvanim Bijeli, u kraju koji se zove Bojka. Utvrđeno je da je Bijela Hrvatska obuhvatala područje gornje Visle, gornje Odre i gornje Morave, dok se za Bijelu Srbiju istoričari razilaze: da je današnja Galicija, ili današnja Poljska, ili današnja Saksonija i Češka. Po Relji Novakoviću (“Odakle su Srbi došli na Balkansko poluostrvo”) Bojka je današnja Češka, Srbi su došli iz sjeverne Češke i Gornje Lužice.

Bogo Grafenauer i Ler Splavinski smatraju da su Srbi i Hrvati, koji su došli na poziv cara Iraklija, bile u srazmjerno malim grupama koje su postale politička jezgra na širokim prostorima zapadnoga dijela Balkanskoga poluostrva, stopile se sa masom slovenskih plemena, doseljenih prije njih u savezu sa Avarima i nametnuli im svoja imena. Niko Županić (1924. godine) porijeklo Hrvata i Srba nalazi u azijskoj Sarmatiji, a Ljudmil Hautman (1937. godine) da su prvobitni Srbi i Hrvati alanskoga i kavkaskoga roda.(1) Na pitanje: Ko su bili ti Hrvati i Srbi? Francis Dvornik odgovara (1949. godine) da su Hrvati po porijeklu jedno iransko pleme, druga grana Alana, koji su se zajedno sa Antima smjestili među Slovene, priješli istočnu i zapadnu Galiciju i doprli sve do istočne Češke. Srbi su alansko pleme, koje se nametnulo Slovenima i između Sale i Labe osnovalo svoju državu - Bijelu Srbiju. Oba naroda su, znači, sarmatskoga porijekla. Imena Hrvata i Srba nijesu slovenskoga izvora, nego su iranskoga porijekla. Herbert Ludat (1955. godine) izvodi zaključak da su Hrvati, i s njima srodni Srbi, sarmatski stepski narodi, koji su se u tadašnjemu kretanju naroda prema zapadu doselili na područja sjeverno od Karpata, pa tamo odigrali ulogu sličnu Bugarima i poslovenili se. I Dominik Mandić traži iransko porijeklo Hrvata, koji su se tokom 5. i 6. stoljeća u svojoj

Crnogorska nacija

115

novoj domovini stopili s brojnim mjesnim Slovenima, kojima su dali svoje ime i državno uređenje, a sami primili slovenski jezik.

U “Pregledu povijesti hrvatskog naroda” Ferdo Šišić podsjeća da su se sve do početka 9. stoljeća spominjalai samo pod opštim nazivom Sloveni, pa da se tek pri stvaranju političkih oblasti isti narod počeo skupljati oko dva narodna i politička imena Hrvata i Srba. Jovan Cvi-jić je u svome istraživanju (“Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje”) za Rašku napisao da je u njoj stanovao jedan dio Srba, koji je bio asimilovao najviše romanizovanih Ilira i, možda, Kelta. To je za-pravo jezgro Dinarskih Srba. Za njega je vjerovatno da je polulati-nizovano stanovništvo, pretapajući se docnije u Srbo-Hrvate, uticalo na njihove fizičke i psihičke osobine, naročito latinizovani Iliri na dinarske Srbe. Na osnovu svega izloženoga, dr S. V. Jovanović zaklju-čuje da su Srbi i Hrvati porijeklom zaista jedan narod.1

U svojom najnovijim spisima o Srbima dr Relja Novaković na-stavlja da otvara mnoštvo nedoumica i da pripitkuje o porijeklu, seo-bama, nastanjivanju itd. Slovena, pojedinih etničkih grupacija, pose-bno Srba i Hrvata, za koje pojedini sitraživači ozbiljno tvrde da ... po porijeklu nisu bili Sloveni, već pripadnici kavkaskih ili iranskih na-roda. Po dolasku Slovena na Balkansko poluostrvo, kaže, nema sigur-nosti “ni u hronologiju njihovog dolaženja, ... njihov geografski raz-mještaj u prvim vjekovima po dosasku na Balkan”, ni u porijeklo Srba i Hrvata, niti ostale slovenske mase koja je preplavila Balkansko poluostrvo i dospjela čak do Male Azije i ostrva na Jegejskom moru.

Nije svejedno ko je iz te velike mase Slovena na Balkanu prije seoba pripadao Vendima, ko Slovenima ili Antima, trima osnovnim grupacijama Slovena. Oskudni najstariji izvori kazuju da su Sloveni najprije poznati pod imenom Venda, koji su u 1. i 2. vijeku n.e. živjeli između Karpata i Baltičkog mora. Prodorom germanskih plemena između 2. i 4. vijeka dovodi do razdvajanja na Istočne i Zapadne

1 Up. Dr Slobodan V. Jovanović, Nomadi idu na zapad, Borba, 26. decembar 1989. godine, str. 10; Zajedno u staroj i novoj domovini, Borba, 27. decembar 1989. godine, str. 12.

Dr Dušan Ičević

116

Slovene. Krajem 5. vijeka Sloveni su podijeljeni u dvije grupe: Ante i Slovene. Anti su na Balkan upadali preko dunavske nizije, a Sloveni sa sjevera i sjeverozapada. Prema zapadu grupe Slovena obrazuju veliku grupaciju u koju se ubrajaju Polapski Sloveni, Bodrići i Ljutići (koji bi, (Ljutići) po nekim tumačenjima mogli biti preci Slovena koji su naselili Duklju). Sloveni se nijesu iselili ili preselili iz dotadašnje otadžbine, nego samo raselili, pošto su oni preostali zadržali svoje zemlje u Centralnoj i Istočnoj Evropi.

U velikim seobama naroda Sloveni su se doticali, spajali, miješali, pretapali sa mnogim etničkim grupacijama (Tračanima, Sarmatima, Alanima, Germanima, Ilirima, Avarima, Hunima) pa ni na Balkansko poluostrvo nijesu došli u svom “izvornome” sastavu. Rašireno je shva-tanje da su Balkansko poluostrvo naselili uglavnom Sklavini, zapad-nije Anti i Bugari, dok se Vendi rijetko spominju. R. Novaković nalazi da određena mišljenja mogu podstaći da je seoba Sklavina, Anta, Hrvata, Srba i drugih u 6. i 7. vijeku samo jedna od seoba slovenske grupacije, kojih je i ranije bilo.2

U knjizi “Srbi ... narod najstariji” dr Olga Luković Pjanović prebira po mnogim spisima koji daju bilo kakav trag ili dokaz da su Srbi odista najstariji narod. Iz takvog pabirčenja i domišljanja koje Luković Pjanović izvodi proizašlo bi da su Srbi najstariji narod na svijetu, pranarod, od koga potiče većina bar evropskih naroda, prvi i pravi Arijevci, narod koji je govorio prajezik - osnovu svih indoevropskih jezika i narod koji je bio rasprostrt još u davna vremena na velikim prostorima Azije, Afrike i Evrope.3

2 Up. Relja Novaković, Ime Srbi kroz vreme i prostor, IPA “Miroslav”, Beo-grad 1993, str. 15-16, 17, 50, 57, 60.

3 U okviru opšte konstrukcije o Srbima kao najstarijem narodu dr Olga Luković Pjanović daje detaljne opise o Dušanovome zakoniku kao nastavku staroindijskih Veda i Manuovog prastarog arijskog zakonika, o vedskom izvorištu srpskih obi-čaja, božanstva, brojnih riječi. Srbi su bili pismeni još u vrijeme najstarije vedske književnosti. Pelazgi su Antički Srbi, Mediteranski Sloveni; Homer je pisao pozna-tim dijalektom slovenskog, znači srpskog jezika. Grčki i latinski potiču od pelazgij-skoga jezika. Tračani i Iliri su, takođe, Antički Srbi, a Orfej, Tračanin je napisao:

Crnogorska nacija

117

Novim istraživanjima, posebno arheološkim artefaktima, pokušava da se dokaže autohtonost Slovena na Balkanu. Na naučnome skupu “Autohtonost, seobe, ukrštanja – problemi identiteta”, održanome sre-dinom 1990. godine u Prohoru Pčinjskom tvrdi se da je istinska kolijevka civilizacijskoga ciklusa od Starčeva do Vinče, a ne na Bli-skom Istoku (Vladimir Leković). Tragovi slovenske prisutnosti u jugoslovenskim zemljama sežu još od 4. vijeka, pa i dalje (Sofija Živanović). Odbija se teorija o “preslojavanjima” naroda, o prožima-njima i miješanjima, pošto je istorija pretežno velika borba za životni prostor (Bogumil Hrabak).

Na jugoslovenskome tlu su nastajali, nadolazili, miješali se, subli-misali i pretapali mnogi etnički sastojci. Balkansko poluostrvo prvo-bitno naseljavaju starinci sa drevnom praistorijskom alarodskom, hetitskom ili pelazgijskom podlogom, koje docnije preplavljuju Iliri, Tračani, Jelini, Kelti. Goti i drugi, koji se biološki ukrštaju i stvaraju nov etnički i biološki tip. Osvajanja i vladavina Rimljana od 2. vijeka nove ere nanose i “proizvode” nove etničke kombinacije, ali ima i kompleksnije dejstvo na život i razvoj balkanskih naroda. “Romani-zacija nije imala samo kulturni, već i politički, vjerski i etnoantro-pološki značaj”. Još do danas su se sačuvale osobene etničke enklave romanizovanoga stanovništva (istarski Vlasi na sjeverozapadu, mor-lački vlaški sloj u Dalmaciji, aromunski na jugoistoku).4

Velike “seobe naroda” i dolazak Slovena od 6. i 7. vijeka u ovda-šnje krajeve, zatim najezda, osvajanja i duga vladavina Turaka od 14. do početka 20. vijeka uveliko miješaju i mijenjaju etničku kartu Bal- “Svetu istoriju” koja je preteča Svetoga pisma; Srbi su i prije Orfeja vjerovali u jednoga vrhovnoga boga (po mišljenju Jovana Deretića). A slovenski jezik je nepo-sredni izdanak istoga prajezika iz koga je izašao i staroindijski sanskrit. Jezik Ba-ska sadrži, između ostaloga, 30-40% srpskih riječi. Sloveni su, zapravo, Srbi koji su pranarod od koga nastaju svi starosjedioci, jer su se Srbi doselili prije svih dru-gih. Up. Prof. dr Olga Luković Banović, Srbi ... narod najstariji, I, II, AIZ Dosije, Beograd 1990.)

4 Up. Dr Petar Vlahović, Na životnim raskrsnicama, Prilozi proučavanju etni-čkih procesa, Prijepolje 1987, str. 228.

Dr Dušan Ičević

118

kana. Zaustavlja se slovenska ekspanzija na jug i jugoistok, a preus-mjerava s juga na sjever i sjeverozapad u oblasti sjeverno od Save i Dunava: u Mađarsku, Austriju, djelimični čak i u Njemačku, kasnije i u Rusiju. Islamizacija dijela slovenskog stanovništva stvara osnovu za postepeno posebno etničko individualizovanje. “Etnička struktura stanovništva se mijenjala i dolaskom pripadnika pojedinih naroda koji su prispjeli s Turcima ili za Turcima ... Tokom turske okupacije uglavnom su slovenizovani zaostali Vlasi i Romani u unutrašnjosti zemlje”.5

Etničko pregrupisavanje tako neprekidno traje. 2. Samosvojnost crnogorskoga naroda/nacije Može li se, ipak, tragati za kakvim samosvojnostima crno-gorskoga etnosa?

U vrijeme naseljavanja i “odomaćivanja” Slovena na Balkanu još nije bila strogo diferencirana etnička masa u savremenome značenju. Ni sami istorijski izvori nijesu sasvim pouzdani za konačne zaključke nit svagda daju razgovijetne podatke o etničkome sastavu teritorija.

Slovenske grupe su najčešće poznate pod imenom Sklavinia, ili su, kako je već pomenuto, za iste skupine davana različita imena, napri-mjer u Duklji za Srbe koje i Hrvatima nazivaju, odnosno za Hrvate koje i Srbima nazivaju, a naporedo sa njima su spominjani i Dukljani. Na osnovi iste istoriorgafske građe dukljanski živalj će se etnički označavati kako je kome ustrebalo.

S razlogom otuda i profesor dr Nikša Stančić smatra da je pogrešno “pretpostavljati da su se Slaveni raselili na jug kao profilirane skupine plemena od kojih izravno vuku porijeklo ondašnje nacije na slaven-skom jugu. Oni si nosili opće slavenske osobine, a naseljavali su se kao ispremještani dijelovi starih plemena, te su se po naseljima počeli

5 Up. Dr Petar Vlahović, Na životnim raskrsnicama, isto, str. 106.

Crnogorska nacija

119

oblikovati nove plemenske individualnosti ...” U 7. vijeku je na teritoriji Vizantijskoga carstva bilo, računa se, 25 takvih plemensko-teritorijalnih cjelina, koje tadašnji pisci, kako se zna, nazivaju Skla-vinijama, koje su imena nosila uglavnom prema georefskim nazivima teritorija, rijeka i gradova na kojima su se oblikovali. N. Stančić nabraja mnoge poznate slovenske skupine Neretvljana, Travunjana, Zahumljana, Konavljana, naravno za temu koju raspravljam bitno Dukljana, potom Strahumljana, Rinhina, Timočana, Karantanaca itd. “Samo tri plemena su nosila etničko ime po naknadno doseljenim ratničkim plemenima, koja su kristalizirala raniji sloj doseljenog sta-novništva: Hrvati, na području od Cetine do Istre uz obalu i iza Vele-bita, Srbi, u brdima između Plive i Lima, te Bugari na donjem Du-navu, koji su dobili ime od tatarskog vremenom slaviniziranog ple-mena. To je bila početna kristalizacija, koja je ulazila u stoljetne procese integracije vođene socijalnim, kulturnim i političkim promje-nama i usmjeravana različitim pravcima prije stvaranja današnje slike nacionalnih cjelina”.6

Svakako nije lako odgonetati kako se u mnoštvu etničkih miješanja i neprekidnih migracija, izazvanih ratnim ili ekonomskim prinudama, prelazilo, prelivalo, pretapalo iz jednih narodnih skupina u druge.

Veliku tegobu za svakoga ko hoće da istražuje crnogorsku naciju čini apsolutizovanje etnosa kao sveodređujuće karakteristike. U njoj je, kao i u većini nacija, prava etnička smjesa, koju ona nasljeđuje, na-stavlja i nosi u sebi, makar što je nacionalnom sintezom u određenim društveno-istorijskim okolnostima stvoren novi socijalni sublimat. Naime, u njoj se svakako može prepoznavati osnovni slovenski etnički sastojak.

Međutim, ni Srbi nijesu kakav čisti etnos. I u srpskome narodu su vremenom obuhvatane i asimilisane mnoge etničke skupine. Srbi su se, kako navodi srpski etnolog Radomir Rakić, uobličavali u nacio-

6 Up. Prof. dr Nikša Stančić, Jugoslovenska ideja i jugoslovenski prostor, Sedamdeset godina Jugoslavije, Intervju, specijalni broj, Beograd 1. decembar 1988, str. 12.

Dr Dušan Ičević

120

nalnu zajednicu i od etnički nesrodnih naroda kada su se u njih, od doseljavanja na Balkan i kasnije, u okviru Nemanjićke države, utapali Avari, Pečenjezi, romanizovani Iliri, Tračani, Aromuni, Šćiptari, Grci, Sasi. Dolaskom Turaka taj proces je znatno smanjen, ali nije prestao: do naših dana posrbljavali su se Jermeni, Jevreji, Cincari, Romi i Vlasi istočne Srbije.7

a) Autohtono porijeklo Crnogoraca U naučnim spisima, naučnim raspravama, publicističkim tek-

stovima, dnevno-političkim polemikama izdašno se ponavljaju tvrdnje o samobitnome crnogorskom etnosu. U novije vrijeme obnovljena i sukobljena mišljenja su samo djelimično pripomogla da se spozna sva složenost etničkoga razvoja Crnogoraca. Pretežno na osnovu poznate građe izvođene su tvrdnje o etnogenezi Crnogoraca iz samosvojnih etničkih supstrata.

Nasuprot uobičajenim naviknutim tvrdnjama o srpskome etnikumu Crnogoraca, traga se za dokazima da su oni od iskona u nesrpskome, slovenskome ili neslovenskome supstratu. Crnogorci su, po jednome tumačenju, prvobitno Crveni Hrvati, koji su nastanjivali Crvenu Hr-vatsku, odnosno Gornju Dalmaciju ili Duklju, pa su tek kasnije posr-bljeni pod srpskom državnom vlašću, pod srpskom pravoslavnom crkvom i usljed naseljavanjem Srba pod djejstvom ratova između tadašnjih srednjovjekovnih državica.8

Iz najstarijih izvora, uglavnom stranih autora, (osim “Ljetopisa popa Dukljanina”), ne može se, smatra se, izvoditi ni srpsko ni hrvat-sko etničko porijeklo Crnogoraca. Oni si nastali iz posebne Sklavinije, koja je naselila dukljansku zemlju, stvorila svoju državu, potisnula ili pretopila starinačko, ilirsko i romansko, stanovništvo, pa preko samo-

7 Up. Radomir Rakić, O pojmovima “etnos”, “narod”, “nacija”, Gledišta, 1-2, Beograd 1983, str. 17.

8 Up. S. M. Štedimlija, Crvena Hrvatska, Politička biblioteka, Zagreb 1937. godine.

Crnogorska nacija

121

stalne zetske i crnogorske države do najnovijijh vremena činila po-seban etnički supstrat.9

Nesrpsko porijeklo Crnogoraca se zasniva na tumačenju istih iz-vora, koji ga izvode iz srpskoga supstrata.

Etničku osnovu crnogorskoga naroda sačinjavao je, prema etnologu Špiru Kulišiću, veoma stari sloj slovenskoga stanovništva još od doseljavanja, koji je “... postepeno asimilovao ostatke zatečenoga starinačkoga stanovništva svoje teritorije, od kojega je naslijedilo izvjesne uticaje u načinu života, u fizičkome tipu, u jeziku i kulturi”. Crnogorski narod zato predstavlja poseban etnos, različit donekle od drugih jugoslovenskih naroda, naravno uz brojne sličnosti sa njima.10

Iz istorijskih izvora se izvodi tvrdnja da Dukljani nijesu bili ni Srbi ni Hrvati, pošto su uvijek zasebno navođeni kao Dukljani, koji su bili stariji sloj slovenskoga stanovništva, izmiješan sa ostacima više ili manje poromanjenih balkanskih starinaca. Istovremeno se nalazi srod-nost ili sličnost crnogorskih običaja, kulturne tradicije i antropološkog lika sa kavkaskim narodima.11 Ipak, crnogorski narod ima duboke et-ničke i kulturne korijene, pa “... svojim antropološkim likom, jezikom, ustanovama, svojom tradicionalnom kulturom predstavlja posebnu balkansko-slovensku etničku sintezu.12

Uprkos variranju balkansko-slovenske simbioze i bliskosti sa kav-kaskim narodima, zaključuje se da je crnogorski narod slovenski na-rod, koji se razvio prožimanjem sa balkanskim starincima u procesima slovenske asimilacije.13

9 Up. Savo Brković, O postanku i razvoju crnogorske nacije, Grafički zavod,

Titograd 1974. godine. 10 Up. Špiro Kulišić, O etnogenezi Crnogoraca, Pobjeda, Titograd 1980, str. 11. 11 Isto, str. 86. 12 Isto, str. 94. 13 Isto, str. 100.

Dr Dušan Ičević

122

Po rasnome principu, odnosno po krvi, crnogorski narod pripada, po dr Sekuli Drljeviću, dinarskim narodima, koji su potomci Ilira.14 Time on Crnogorce potpuno odvaja od slovenskoga, srpskoga itd. etnosa. Međutim, stvari se relativizuju utoliko što istraživanja dr Gojka Vukčevića (O porijeklu Ilira) nagovještavaju da su Iliri sa Kavkaza, pa i Crnogorce “približava” kavkaskome ishodištu. Po isto-ričaru Ivanu Mužiću (Podrijetlo Hrvata) Iliri su Sloveni, zapravo sta-rosjedioci Balkana su Sloveni, a ne Iliri.

Za razliku od izvornoga srpskoga etnosa u razvoju Crnogoraca, tek je kasnije, doseljavanjem, srpski živalj prevladao u Zeti, odnosno Crnoj Gori. U formiranju crnogorskoga etnosa, po Š. Kulišiću, odlu-čujuću ulogu su imali brojni doseljenici u vrijeme turskoga perioda, ali je većina doseljenika bila crnogorskoga porijekla, seobama pre-težno lokalnoga karaktera.15

Iako smatra da su Dukljani (po Brieniosu) romanizovana ilirska plemena, a Crnogorci u svoju davnašnju zemlju došli kao Hrvati, i pod tim imenom u njoj živjeli nekoliko vjekova, Savić Marković Štedi-mlija ipak priznaje da je bilo neprestano seljenje Srba u tu zemlju. Ono je počelo već u 9. vijeku za vrijeme bugarsko-srpskih ratova, a naročito mnogobrojno pred navalom Turaka, kada je “Zeta postala zasićena srpskim stanovništvom”.16

Suprotno od toga, smatra se zabludom shvatanje o masovnome doseljavanju u Zetu nakon Kosova, ili da su oni nadošli uskoci iz rani-jih srpskih krajeva, nego su Crnogorci pravi starosjedioci. U istorij-skim izvorima nema dokaza o srpskom porijeklu Crnogoraca.17

14 Up. Dr Sekula Drljević, Balkanski sukobi 1905-1941, Putevi, Zagreb 1944,

str. 144. 15 Up. Špiro Kulišić, O etnogenezi Crnogoraca, isto, str. 11. 16 Up. S. M. Štedimlija, Crvena Hrvatska, isto, str. 26, 41, 9; Osnovi

crnogorskog nacionalizma, Zagreb 1937, str. 9. Štedimlija objašnjava da je poste-peno stvoren novi tip države sa nacionalnim imenom došljaka (srpskim) i politi-čkim težnjama koje su oni donijeli.

17 Up. Savo Brković, O postanku i razvoju crnogorske nacije, isto, str. 35, 37.

Crnogorska nacija

123

Prenebregava se očigledno da su slovenska plemena veoma izmi-ješana, da su bila velika preseljavanja stanovništva tokom istorije, i da je turska najezda svakako izazvala pomjeranja ljudi.

Srpski i crnogorski etnos su, po mišljenju Sava Brkovića, dva samostalna entiteta koji se kroz istoriju neposredno razvijaju, među-sobnim uticajima, vezama i sukobima. Iako su tokom istorijske pro-šlosti imali, kao susjedi, mnogo zajedničkoga, nije im smetalo da se etnički samostalno razvijaju. Crnogorci su, kaže Brković, Južni Slo-veni, kao i Srbi i Hrvati, pa zato u mnogome slični, te sudbinski upu-ćeni jedni na druge, a istorija im se ukršta. On se suprotstavlja mi-šljenju i S. M. Štedimlije i B. Jovanovića o hrvatskome ili srpskome porijeklu Crnogoraca, pošto su oni poseban etnos, ali srodan drugim južnoslovenskim narodima, “nastao od doseljenih Slovena i staro-sjedelaca koji su se slovenizirali”.18 Tako se zatvara krug u posebnom etnosu, iako je neminovno da su se, čak i da su odvajkada i potpuno zaseban etnos, “natrunjivali” srpskim ali i hrvatskim sastojcima.

Integralno srpstvo zastupa Milisav Glomazić, po kome je veliki dio Balkana, nakon naseljavanja Slovena, bila srpska država. Oni su naselili prostrane teritorije, pretopili u sebe zatekle ilirsko-tračko i grčko-vizan-tijsko stanovništvo, primili hrišćanstvo iz Vizantije i bili pod uticajem grčko-vizantijske kulture. Sklavinije iz spisa Konstantina Porfirogenita izjednačuje sa Srbima, pa je “logično” da je i Duklja bila naseljena Srbima, iako se spominju Srbi i Hrvati. Kada se u Vrijenijevom saop-štenju iz 11.vijeka spominju Dukljani i Hrvati, onda tumači da je pri-mijenjen državni a ne teritorijalno-etnički pojam, pa su Dukljani pre-

18 Up. Savo Brković, Etnogenezofobija, prilog kritici velikosrpstva, Književna

opština Cetinje, Cetinje 1988. godine. Savo Brković smatra da je izvršeno posrblja-vanje Crnogoraca: osvajanjem zetske države od strane Nemanjića, izjednačava-njem srpstva i pravoslavlja koje je Crnogorcima nametalo srpsko ime, dinastičkim potrebama za osvajanjem srpskoga prestola, djelovanjem glavarskoga sloja, nema-njisanjem i dušanisanjem pod indoktrinacijom garašaninovskog tipa, okupacijom od strane srpskih trupa i velikosrpskim bezuslovnim ujedinjenjem Crne Gore sa Srbijom (str. 38, 93, 58, 79-81-107-112).

Dr Dušan Ičević

124

djelno, teritorijalno spomenuti, ali da su etnički Srbi. Crnogorsko je takođe predjelni naziv, kao što je geografski naziv i sama Crna Gora.19

Kada Glomazić koristi spise Zonare, Skiličinoga nastavljača, Ljeto-pis popa Dukljanina itd. za dukljansko stanovništvo uvijek nalazi, ili prevodi, na srpski etnos. U podacima o Nemanjićima traže se dokazi o srpskome pravu na teritorije koje su nastanjivali Dukljani, odnosno Zećani. No, baš iz spisa koji se navode valja razjasniti:

a) iz Savinoga životopisa o Stefanu Nemanji što znači da “obnovi svoju dedinu” (ustvari Rašku), “podiže propalu svoju dedovinu, i pridobi od pomorske zemlje Zetu s gradovima”, koja nije njegova dedovina, ili

b) iz Lj. Stojanovića da “Bela Uroš beše gospodar u srpskoj zemlji i izgnan bi od bugarskog cara i prebegavši u Zetu rodi Tugomila, a on, u Ribnici, Stefana Nemanju”, što znači da su prebjeglice u tuđoj zemlji, ili

c) Domentijanov zapis da je Nemanja “carevao svom srpskom i primorskom zemljom, i Dioklitijom i Dalmacijom i Travunijom”, što znači da se razlikuju i razdvajaju pomenute zemlje od Nemanjine države, ili

d) da mu je u tituli stajalo da je bio “veliki gospodar i samodržac sve srpske zemlje i primorske Dioklitije, Dalmacije, Travunije, Za-humlja, sa svim okolnim stranama”, što očigledno pokazuje da sve srpske zemlje nijesu i one koje se posebno nabrajaju.

Nenaučne su, po Glomaziću, tvrdnje S. Brkovića i Š. Kulišića, da je crnogorski narod postao autohton i autonoman navodnom simbio-zom ilirskoga i vlaškoga (romanskoga), kao većinom, sa slovenskim stanovništvom, kao manjinom 20 nego da je slovensko srpsko porije-klo, tačnije srpsko, pa se i ne može govoriti o crnogorskome etničko-me određenju, niti o crnogorskoj naciji.21

19 Up. Milisav Glomazić, Etničko i nacionalno biće Crnogoraca, Panpublik, Beograd 1988, str. 15, 24, 91.

20 Isto, str. 90. 21 Isto, str. 91.

Crnogorska nacija

125

Zastupnici srpskog porijekla i identiteta Crnogoraca osporavaju Kulišićeve navode ili dokaze o Dukljanima, koje svode na trećinski dio stare Crne Gore, dok je, kaže se, 2/3 Crnogoraca po teritorijalnoj pripadnosti srpskoga etničkoga sastava. Prigovara se upravo što nije pisao o etničkome sastavu većine stanovnika koje naseljava sadašnju Crnu Goru. Smatraju da su Rašani u većoj mjeri preci današnjih Crnogoraca od Dukljana, a Crnogorci su oduvijek smatrali da su srpskoga porijekla.22 Tako se Crnogorci dijele po teritorijalnoj pri-padnosti raškoj i dukljanskoj/zetskoj/ crnogorskoj državi do jedin-stvene Crne Gore.

Nacionalni istoričari pišu istoriju po željenoj nacionalnoj ideji i konjunkturi. Nacionalno jedinstvo odvajkada je ideal kome se teži od pravremena, a uzdižu vladari koji su stvarali velike državne tvorevine, makar one trajale po nekoliko godina (Časlavljeva, Dušanova). Sve se zaodijeva nacionalnim imenom, čak i onda kada su postojale samo plemenske grupe a nacija nije bilo.

Proces spskoga etničko-političkoga osvajanja, posvajanja i preta-panja slikovito opisuje istoričar S. Stanojević. U doba kad su Sloveni naselili Balkansko poluostrvo, “počelo je ono pleme, koje je nosilo srpsko ime i koje se bilo nastanilo negdje između Ibra i Lima, oku-pljati oko sebe okolna, vrlo srodna plemena, koja su u to doba još imala svoja zasebna plemenska imena”. Nije poznato, kako se vršilo pretapanje i stapanje centralnoga srpskoga plemena sa okolnim ple-menima, ali je sklon da domišlja kako je srpsko pleme zbog zgodnoga geografskoga položaja i svojim fizičkim i intelektualnim sposobno-stima dosta brzo poslije dolaska u svoju novu postojbinu počelo okupljati oko sebe okolna plemena u svim pravcima i potčinjavati ih, politički i kulturno, mada je i ono ponekad podlijegalo jačemu uticaju pojedinih plemena. Borba srpskoga imena sa drugim raznim plemen-skim i pokrajinskim imenima i nazivima riješen je uglavnom krajem

22 Up. Batrić Jovanović, Crnogorci o sebi, Narodna knjiga, Beograd 1986, str.

43, 47, 53.

Dr Dušan Ičević

126

8. i početkom 9. vijeka u korist srpskoga imena. No, priznaje, još dugo je vladalo sjećanje na ranije plemenske i pokrajinske nazive.23

S. Stanojević ne navodi imena “srodnih plemena”, niti koja su pod-ručja naseljavala. Bilo bi zanimljivo objasniti kako je pleme koje je nastanjivalo najsiromašniji kraj uspjelo da se nametne, i otkuda u mnoštvu slovenskih plemena baš Srbima nadmoćne ili izuzetne fizičke i intelektualne sposobnosti koje su nametnuli svima.

Uticaj srpske nacije S. Stanojević, slijedeći takvu istoriografsku logiku, nalazi i u plemenskome načinu života i organizacije društva. U tumačenju tadašnjih događaja upotrebljava pojmove srpska zemlja, slovenska i pomorska plemena. Časlavljeva država je najviše uradila da srpsko ime ovlada skoro kod svih srpskih plemena. Čudno je da i srpska plemena treba da se natjeraju na prihvatanje svog “imena”. One koji neće da trpe nad sobom tuđega gospodara nap rimjer Časlava, okrivljuje za separatustičke težnje, i državne i plemenske.24 Poslije Časlava, Srbija je raskomadana, pošto se u zajednici nijesu mogli držati svi oni heterogeni elementi koji su sačinjavali ondašnju Srbiju, iako se, kako se ranije navodi, radi o srpskim plemenima. Možda se ni srpska plemena ne bi rado ujedinjavala, ali je vjerovatnije da je bilo nesrpskih plemena koja nijesu pristajala na srpsku hegemoniju. Po padu Raške izbjegla su mnoga srpska vlastela i dinasti u primorje, koje, Pomorje namjesto Polimlja postaje težište srpskoga života, a primorske oblasti predstavnik srpskoga naroda.25

Dovitljivo je tako ispisivati istoriju u kojoj se bez ikakvih dokaza sve podvodi pod jedan isti narod. No, S. Stanojević priznaje da je mnogo teže bilo okupljati i pokoravati srodna plemena u oblastima

23 Up. St. Stanojević, Istorija srpskog naroda, Beograd 1910, str. 40-41. Ako su

srpsko pleme krasile takve osobine da je nadmoćno nad svima, kako se objašnjava da su u svojim planinama ostali čitavih pet vjekova, kako napominje V. Ćorović, da bi se tek krajem XII vijeka spustili u susjedne doline i zavladali (Up. Vladimir Ćorović, Istorija Srba, BIGZ, Beograd 1989, str. 73).

24 Up. St. Stanojević, Istorija srpskog naroda, isto, str. 52. 25 Isto, str. 54.

Crnogorska nacija

127

primorskih krajeva, koja su više bila svikla na nezavisan život. Sve više se “među tim primorskim srpskim oblastima” ističe Zeta, zbog svog geografskoga položaja (opet !), hrabrosti i vladalačke kuće. Pod Vojislavom, zetskim vladarom, prvi put je srpski narod imao svoju državu, u kojoj je bio gotovo “ceo srpski narod”, i koja je bila potpuno slobodna i nezavisna.26 Autor i ne pomišlja da se upita otkuda u Zeti toliko žudnje za slobodom i svojom nezavisnom državom, ili za sepa-ratizmom, ako su svi - Srbi. Je li samo dinastička surevnjivost pre-vladala kod Zećana da su se radije “podložili Vizantiji”, nego da pri-znaju “prevlast Srba Rašana”.27

Zeta je osvojena 1170. godine. Tada se definitivno odvaja Bosna u posebnu državu. Otada se istorija srpskog naroda, kako napominje S. Stojanović, dijeli na istoriju Raške i na istoriju Bosne. Izgleda da i ne pomišlja na posebnu istoriju Zete, kad se oslobodila Nemanjićke vlasti, i postala, naročito kao Crna Gora, slobodna i nezavisna država sve do najnovijih vremena.

Duklja/Zeta i Raška/Srbija su u nastajanju bile u mnogim kara-kteristikama različite, odvojene i samostalne državne tvorevine. U njima su se na određen nađin nasljeđivale i nastavljale dvije civilizacije, vizantijska i rimska tradicija. Zeta je obuhvatala oblasti sa razvijenim gradovima i gradskim stanovništvom, privredom, zana-tima, trgovinom, saobraćajnicama, sa plodnim ravnicama, naročito oko Skadarskoga jezera i Jadranskim morem. Raška je, u unutrašnjo-sti Balkanskoga poluostrva, bila privredno nerazvijena, bez gradova i komunikacija, između planinskih masiva Dinare i Šare. Kako napo-minje istoričar Vl. Ćorović, sticajem čudnih okolnosti i možda naklo-nosti taj kraj, koji je ostao jedan od najkonzervativnijih na Balkanu, naselili su, kako on kaže - “baš mi, Srbi”.28 Velike razlike u početku su bile i u primanju hrišćanstva, istočnoga u Raškoj, i zapadnoga u Zeti.

26 Isto, str. 63-64. 27 Isto, str. 85. 28 Up. Vladimir Ćorović, Istorija Srba, isto, str. 46.

Dr Dušan Ičević

128

Proces srbizacije, kojima je i srpsko i nesrpsko stanovništvo pre-vođeno u isti etnicitet i vodio potpunim nestajanju “starih naroda” tekao je i u Zeti. Španje, Bukumiri, Macure, Kriči itd. zamjenjivani su novodošlim plemenima Bjelopavlićima, Piperima, Bratonožićima, Drobnjacima, Vasojevićima i dr.

V. Ćorović, koji u svojoj “Istoriji Srba” opisuje procese posrblji-vanja, zapaža neobičnu pojavu na dosta strana, a posebno u Vaso-jevićima da se ime Srbljak upotrebljava u prezrivom značenju.29 Ako su svi Srbi, zašto bi se prezirali?

“Srpsko” paštrovsko pleme u svome kolektivnome pamćenju, kako piše S. M. Ljubiša (“Kanjoš Macedonović”), sadrži sačuvano saznanje da su u prastarim vremenima, prije nego su se pokrstili, i po kazivanju carigradskih povjesnika i po mnogim znacia: po prezimenima, nari-ječju, odijelu i pripovijedanju “... bivali i prije srpske seobe neka slo-venska naseobina na današnjem zemljištu, koja se izjednačila sa došljacima”.30 Prvi slovenski doseljenici su, znači, izjednačeni sa do-šljacima, za koje se tvrdi da su Srbi, ali je u Paštrovićima ako su se zaista doseljavali Srbi, sačuvano suviše staroslovenskih, autentičnih oznaka.

Prema Ćorovićevome mišljenju, Srbi su se, najvećim dijelom, prvobitno smjestili u središnju i istočnu Bosnu, u zapadnu Srbiju do Rudnika i u područje “današnje zetske banovine”.

Objašnjenje zašto su se održala samo dva plemenska naziva, Srba i Hrvata, vidi u sticaju prilika i njihovoj sposobnosti da prvi obrazuju države, Hrvati pod pritiskom Franaka, a Srbi pod pritiskom Bugara. Ako bi tako bilo, onda Dukljani ne bi bili Srbi, kako tvrdi u svojoj studiji. Možda se izvjesno razumijevanje Ćorovićevih tvrdnji o prvoj srpskoj državi i sposobnosti za državnu organizaciju bosansko-raških Srba nalazi u rasnoj čistoti, koju oni posjeduju. Naime, kako tumači autor, Zeta je sa homogenim stanovništvom: u gradovima romansko, u

29 Isto, str. 71. 30 Up. Stjepan Mitrov Ljubiša, Pripovijesti, Prosveta, Beograd 1968, str. 40-41.

Crnogorska nacija

129

Zagorju slovensko. Ona je etnički bila skoro na neuočljivoj granici između albanskoga i slovenskoga elementa. Do danas održana ple-menska uz to miješana na zajednicu “nepriviknuta rasa bila je malo pogodna osnova za jednu disciplinovanu državnu organizaciju”. Zeta nije zbog toga, te svog periferijskoga položaja i blizine vizantijskoga dračkoga temata “mogla da postane stalno vodeća snaga u stvaranju srpske srednjovjekovne države”. Pogodnije su bile Raška i Bosna, zbog toga što su se nalazile u središtu “naših plemena”, u planinama, zadugo nijesu bile na udaru, “sa pretežno našim srpskim, odnosno slovenskim elementom, sa nešto romanskih stočara, kulturno bezo-pasnih i etnički žilavih”. Oni su “i danas najsvežiji i najaktivniji deo naše rase”.31 Ako je tako, onda V. Ćorović ili ne računa Zeća-ne/Crnogorce u “rasne predstvanike” Srba, ili su oni “nešto drugo”, pošto su se jedini viševjekovnom borbom oduprli svim velikim silama da ih pokore i potru. Duklja/Zeta/Crna Gora su bili sebi dovoljni da se održe, bez imperijalnih pretenzija, osim u pojedinim trenucima iluzija knjaza/kralja Nikola da stvori jedinstvenu veliku srpsku državu.

Srbija se od 7. do 12. vijeka nalazila, prema mišljenju dr Relje No-vakovića, na prostorima, kako ih je označavao K. Porfirogenit, u zaleđu Duklje, Travunije i Zahumlja, istočno od Hrvatske i sve do Bugarske. Novaković nastoji da riješi kuda se i dokle sve prostirala tadašnja Srbija, koliko je posebna bila Bosna i kako je moguće tretirati status Raške.

Po podacima iz 12. vijeka Bosna je samostalna teritorija, odvojena od Srbije, ima poseban način života i upravljanja. Takvi podaci na-vode Novakovića da pita: ako je narod u Bosni još od početka bio u sklopu Srbije, pa čak kako neki misle, i istog porijekla kao i Srbi, otkuda u tome narodu već od 12. vijeka poseban način života i poseban način upravljanja? On ne prihvata ni stanovište da su Srbija i Raška isti pojam sa dva imena, pa ni jezgro prvobitne Srbije ne treba tražiti u Raškoj. Raška je u svoje vrijeme jedino mogla biti uključena

31 Up. Vladimir Ćorović, Istorija Srba, isto, str. 5-6, 15, 20, 23-26, 86.

Dr Dušan Ičević

130

u srpsku državu, ali ne zamjenjuje Srbiju, iako se pod njom ponekad podrazumijevala i Srbija. Prvo uključivanje Raške u sastav srpske dr-žave zbilo se vjerovatno poslije Časlavljavoga uspjeha u borbi sa Uga-rima. Otuda prostor Srbije za najstariji period valja tražiti ili u pri-morskim oblastima ili, što je vjerovatnije, na teritoriji koja se nalazila između pomorskih oblasti, Hrvatske, Bosne, Raške i zaleđa Duklje. Najveći dio rane Srbije bio je obuhvaćen područjem koje Dukljanin naziva Podgorjem.

Prema odnosima i etničkome sastavi Zete, Srbije i Raške ne mogu se jednostavno prevesti kao da su sve one srpske zemlje. Tako se, po nalazu R. Novakovića, teritorijalno proširenje Bodinove države ni-kako ne može smatrati proširenjem Srbije, nego Zete, pošto je on bio vladar Dukljanske, odnosno Zetske države. U borbi za prevlast nad srpskim zemljama postepeno se učvršćuje srpsko-raški savez, koji omogućuje pobjedu nad Zetom.

Od Nemanjinoga vremena se već može govoriti o prevlasti Raške, odnosno srpske države nad Zetom, koja je osvojena silom. Novako-viću se čini da je Zeta, kao i Bosna, još od samoga početka osobena zemlja, što je ostala kroz čitavu svoju istoriju, iako se u određenim periodima nalazila u sklopu srspke države. “Zeta nikad nije postala Srbija…”32 Ni Crna Gora nikada nije bila Srbija.

Srbija je zvanično ratom pokorila Zetu i držala je pod svojom upra-vom oko 170 godina. Svi namjesnici Zete bili su tada iz vladarske kuće Nemanjića, koji su odatle kao pretendenti na presto, uz pomoć zetske vlastele i zetskoga puka, rušili ustoličene vladare. U Du-klji/Crnoj Gori živi stanovništvo, koje je vjekovima miješano i sta-pano u istorodni kolektivitet: narod i naciju.

Srbija nikad nije bila matica Crnogoraca. Seobe iz Srbije su se kretale na sjever, a ne prema Crnoj Gori. Naknadno je racio-nalizovana priča o iseljavanju Srba sa Kosova u sadašnju Crnu Goru. Stihovi “Što se ne šće u lance vezati, to se zbježa u ove planine”

32 Up. Relja Novaković, Gde se nalazila Srbija, isto, str. 14, 41-43, 379-389.

Crnogorska nacija

131

vrijedi za stanovništvo ravničarskih krajeva Zete, odnosno Crne Gore, koje se ispred turske najezde,u borbama, povlači u kamenite crnogorske predjele. Istoričari navode da su ubrzo po zauzimanju Kosova Turci zapisali da je dobro naseljeno “starim srpskim življem raznih zanimanja”, a popisan je i “veliki broj sveštenstva”.33 Vlastela i mnogo vojske je izginulo u Kosovskome boju. Velika seoba Srbalja pod Arsenijem Čarnojevićem zbila se tek 1690. godine prema sjevernim krajevima, Panoniji, odnosno Ugarskoj, preko Save i Dunava.

Istoričar Radovan Samardžić prati rasipanje srpskoga naroda iz os-novnoga jezgra od Kosovskoga boja do Srpskoga ustanka 1804. go-dine pretežno prema sjeveru i sjeverozapadu. Nakon pada države Ne-manjića, obnavlja se srpska država u obliku despotovine, koja kona-čno potpada pod tursku vlast pogibijom posljednjega srpskoga despota Pavla Bakića 1537. godine, iako se zvaničan pad srpske despotovine računa već 1459. godine. Viševjekovno ropstvo pod Turcima uveliko je unesrećilo srpski narod, ali je on nastavio da se bori.

U pregledu otpora i vojevanja srpskoga naroda protiv Osmanskoga carstva navode se najčešće hajduci i uskoci, dok se organizovana oslo-bodilačka borba Crne Gore i Sedmoro Brda uopšte ne ubraja u neprekidnu borbu sa tuđinom.34 Moguće je da je autor istraživanje us-mjerio na osnovnu maticu srpskog naroda, koji je naseljavao Srbiju. Možda rubni “srpski krajevi” nemaju bitan značaj za cjelinu razvoja srpskoga naroda. R. Samardžić ipak označuje koliko je za stvaranje srpskoga istorijskoga karaktera bilo vrijedno krajišničko službovanje Srba u korist Austro-Ugarske u zaštiti od turskih upada. Vjerovatno da malena Crna Gora, kao srpska država, kako napominje na jednome mjestu, nema toliki značaj da bi se u kontekstu srpstva izdvajala, ali je, bar zbog ranijega, pogotovu prošlovjekovnoga uzvisivanja Crno-goraca, moglo da se “oda priznanje” onima koji su slovili kao “cvijet

33 Up. Radovan Samardžić, Kosovsko opredeljenje, SKZ, Beograd 1990, str. 42. 34 Isto, str. 72-77, 90-91.

Dr Dušan Ičević

132

srpstva”. Svakako začuđuje što autor u svojim odabranim spisima ne obrađuje Crnogorce, ako ih je smatrao Srbima.

Slično Samardžiću, i Ž. Vidović “marginalizuje” Crnu Goru, odno-sno smješta je u teritorijalni pojam Vojne Krajine. Vojna Krajina kao srpska istorijska ustanova, kako kaže, bila je mletačka (u Crnoj Gori i Dalmaciji) i austrijska (Lika, Kordun, Banija, Banat do Temišvara). “Austrijska” Vojna Krajina je bila čvršće vojno organizovana i odi-grala je presudnu ulogu (“Kočina Krajina”) u Karađorđevome us-tanku. Područje Crne Gore i Brda predstavlja mletačku vojnu krajinu, čak sa guvernerom, i eparhiju (vladičanstvo) Pećke patrijaršije.35

Tako se Crna Gora i Sedmoro Brda smještaju u tuđu teritoriju, pod tuđu vlast ili protektorat ili uticaj, pa stavljaju i na rub srpske istorije. Viševjekovna osloboidilička borba Crnogoraca je skrajnuta u sporedni kutak istorije. Možda je odista tako za većinu srpske matice, koja je bila u viševjekovnom ropstvu pod osmanskim carstvom. Ali se, onda, ne može “patiti” što Crnogorci hoće da budu svojstveni odvajkada i kroz svoju burnu istoriju “borbe neprestane”.

Za Porfirogenitovo pominjanje Srba i Srbije dr D. Živković kaže da se ne može uzimati u značenju kakvo imaju u epohi feudalizma, pogotovu u njegovo vrijeme (Porfirogenitovo) nije moguće govoriti o Srbima kao kompaktnome etnosu, niti o Srbiji u smislu državne terito-rije, koja tada nije mogla imati atribute državnosti. U Porfigenitovo vrijeme ona prolazi kroz fazu županijskoga ustrojstva, za razliku od oblasti koje su se naslanjale na jadransku obalu i već bile u knežin-skome uređenju. Pouzdanije je da se stanovnici primorskih arhontija koje nominalno priznaju vizantijsku vlast nazivaju imenima teritorija koje su naselili: Dukljani, Travunjani, (Trebinjani), Zahumljani, Ko-navljani, Pagani (Neretvljani). Bespredmetno je dokazivati, smatra Živković, kojim su užim plemenskim skupinama pripadali. U osnovi, svi pripadaju veoma razuđenoj masi slovenskih grupacija u prekodu-

35 Up. Žarko Vidović, Njegoš i kosovski zavjet u novom vijeku, Filip Višnjić,

Beograd 1989. godine.

Crnogorska nacija

133

navskoj postojbini, manje ili više izmiješanoj s drugim Indoevro-pljanima i eventualno zatečenim starincima.36

Prednosti Duklje/Zete nad Raškom/Srbijom su, pored ostaloga, u tome što je velikom pobjedom nad vizantijskom vojskom (1042/1043) Duklja bila prva balkanska zemlja koja je izborila nezavisnost od Vizantije (tada je prvi put pomenuto i njeno novo ime Zeta), što je prva pokorila Rašku za vladavine kralja Mihaila, što je Bodin prvi proglašen za cara.37 No, vođstvo preuzima Raška, pokorava Zetu i drži je pod svojom vlašću više od stosedamdeset godina. Sukobi između vladara i pretendenata iz dinastije Nemanjića na srpski presto od tada neprekidno traju, kao nezadovoljstva i pobune zetskih velikaša i naroda. Još je Stevan Nemanja pokorio Zetu, “sprovodeći žestoku odmazdu nad narodom u krajevima koji su pružili žestok oružani otpor”.38

U dokazivanju objektivnoga postojanja crnogorske nacije, a nepre-kidnoga posrbljavanja Crnogoraca zarad interesa srpstva, dr Danilo Radojević koristi navode brojnih autora i stare tekstove po kojima ni srpski feudalni vladari (Stefan Prvovjenčani, Uroš, Dušan i drugi) i visoki crkveni dostojanstvenici (Sava Nemanjić) nijesu Duklju i Pomorje uključivali u “srpske zemlje”. Složenica “slovenoserbsko koleno” iz “Serbskog letopisa” (Budim, 1824) i “Slavenoserbi” je samo prividno etnikon, pošto označava Južne Slovene koji pripadaju pravoslavnoj crkvi. Garašaninovo “Načertanije” je naročito pospješilo posrbljavanje Crnogoraca (ugledni istoričari su Veliku Srbiju “zahvatali” između Vidina i Jadranskoga mora, Ljubljane i Soluna, ili južnoslovenskim narodima stavljali srpski/“Srbo”/ predznak, organizovanje crnogorske emigracije protiv crnogorske države, ili se praktične pokušaje (“Bombaška Afera”, 1908.) da likvidiraju crnogorski dvor, vlada i izazove pobuna. Ujedinjenje Crne Gore sa

36 Up. Dr. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, isto, str. 103-104. 37 Isto, str. 108-110. 38 Isto, str. 137.

Dr Dušan Ičević

134

Srbijom nasilno je izvedeno39 i bespravno je likvidirana nezavisna i suverena crnogorska država.

Vladajući sloj obilato koristi Pravoslavnu crkvu da utre narodnosni crnogorski identitet, posebno osporavanjem autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve. Asimilatorske projekte smišljeno je “pripremala garašaninovska birokratija kroz školstvo, udruženja (militantna), crk-venu propagandu i kulturnu djelatnost, pa i naučnu, iako oskudnu i ograničenu”. Ista politika nastavljena je između dva rata, kada je bilo predviđeno raseljavanje Crnogoraca u druge krajeve Kraljevine, a nakon Drugoga svjetskoga rata kolonizacija u Vojvodini, iseljavanje iz Crne Gore Preko 91.000 Crnogoraca (1948-1971) itd.40

Stereotipi o Crnogorcima kao Srbima odvajkada i zavazda su do-padljivi za usmeno prepričavanje i ispisivanje tekstova kojima se samo ponavljaju, sa određenim dosjetkama, poznate svesrpske ideje. Većina naučnika koja osporav crnogorski nacionalni identitet rijetko zalazi u društveno-istorijske procese koji su objektivno doveli do nacionalnoga konstituisanja Crnogoraca. Najviše dokle seže misao pojedinih osporavatelja crnogorske nacije jeste priznanje da ona postoji po “političkoj volji” i “političkoj naredbi”. Oni koji su skloni kritičkijem poimanju složenoga fenomena nacije, pa i konkretno - istorijskih prilika koje su “porodile” crnogorsku naciju, zastaju na sve-određujućem srpskome etnosu, koji zadržava Crnogorce “u svome krugu”. Ugledni srpski naučnici, pak, koji se temeljno bave istraži-

39 “Invazija srpskih trupa i odreda četnika Koste Pećanca (1918), prisajedinje-nje, bijeli teror nad crnogorskim narodom, razaranje kulturnih institucija, raselja-vanje i potpuna ekonomska bijeda – ostavili su dubok trag u crnogorskom narodu.” (Up. Dr Danilo Radojević, Crnogorski narod i njegovi potuđenici, Start 539, Za-greb 16. septembar 1989. godine, str. 76-77) U Radojevićevom tekstu su sabrane, odnosno ponovljene uobičajene tvrdnje o “odnarođivanju” Crnogoraca. Crnogorce koji žive izvan Crne Gore i koji se, kako kaže, bore protiv nje ili iz uvjerenja ili “zablude” Crnogorce smatraju Srbima, naziva potuđenicima, čime im odriče svaku valjanost.

40 Up. Dr Danilo Radojević, Crnogorski narod i njegovi potuđenici, isto, str. 76-77

Crnogorska nacija

135

vanjem integrala nacije i formiranjem jugoslovenskih nacija daju obi-lje podataka o nastanku, razvoju i bivstvovanju crnogorske nacije.

Najranije države i stanovništvo Duklje, potom Zete i Crne Gore V. Ćorović, kao i većina srpskih istoričara, tretira kao dio srpske istorije i etnosa. Čak i onda kada nema osnove u izvornoj građi i dokumentima, sklon je da na srpske nazive prevede pomenuta područja. Međutim, po naučničkoj savjesti pretežno objektivno prenosi faktičko stanje odnosa i događaja u pojedinim vremenskim razdobljima. U “Istoriji Jugo-slavije” najviše se bavi porijeklom i razvojem Srba i Hrvata. Pošto se bavim etničkim porijeklom Crnogoraca zadržaću se se samo na ćorovićevim viđenjima etničkoga sastava prvih balkanskih država, posebno na dukljansko-zetskome prostoru.

Miješanje stanovništva (starinačkoga sa slovenskim življem), na-lazi V. Ćorović, bilo je najveće upravo u Duklji. “Albanski etnički element znatno se miješao sa našim naročito u području stare Duklje, oko reka Zete i Drima, i dao je veoma zanimljiv etnički i rasni spoj”. Valjda ne hoteći da “domišlja” imena plemena iz tadašnjega vremena, upotrebljava izraz “naši” misleći, pri tome, srpski. U dinarskim obla-stima Balkana živjela su ilirska plemena, između kojih i “naših dose-ljenika bilo je mnogo stapanja”, o čemu svjedoče i njihova neobična imena (Kuči, Mataruge, Piperi, Malonšići, Katunjani itd.).

Prvobitno slovensko ime postepeno je zamijenjeno srpskom ozna-kom. V. Ćorović opisuje kako se od poslovenjivanja prelazilo na posrbljavanje baš na području Duklje, odnosno Zete. Nakon najsta-rijih plemena Španja došli su slovenski Lužani, za koje se govorilo da su “stari Srbi” (iako za to nema nikakvih dokaza), koje su potom nadvladali Bjelopavlići i djelimično Piperi i Bratonožići. Vasojevići su sve koje su zatekli i sve nove došljake zvali imenom Srbo i Srbljak, da bi vremenom svi postali zajednica srpskoga naziva. Ćorović tumači da su Vasojevići kao čistije bratstveničko i mlađe pleme osjećali raz-liku “između sebe i onih smešanih raznoplemenika, slovenskih (Lu-žani) i neslovenskih, koje je vladajuće srpsko pleme osvajajući ih i asimilujući ih, pribralo pod svoju vlast i naturilo im svoje srpsko ime”.

Dr Dušan Ičević

136

Slično je bilo sa Kričima između Kolašina i Pljevalja, koje su potisli Drobnjaci itd. Time se priznaje da je proces posrbljavanja duže trajao i postepeno prevodio sve neslovenske i nesrpske etničke skupine u jedan etnički amalgam, “dale im opšte srpsko ime kao gospodujuće i državno”. Praktikovano je posrbljavanje i slovenskih naziva, pa Ćo-rović, na primjer, navodi da je u Koporinskom letopisu iz 14.vijeka za kralja Milutina, koji se pročuo i u svoj grčkoj i slovenskoj zemlji, docniji Pećki letopis slovensko ime popravio u srpsko.41 Na osnovu toga detalja bi se moglo pretpostavljati da su naknadne izmjene vršene i za druge oznake i potrebe.

Sloveni su u naseljavanju, navodi Ćorović, došli sa brojnim ple-menskim nazivima: Srbi, Hrvati, Duljebi, Bodrići, Drugovići, Severci, Smoljani itd.. Prema navodima jermenskoga geografa iz 7. vijeka Mojseja Horenskoga, u Dakiji je živjelo čak 25 slovenskih plemena, koji su prešavši Dunav zauzeli Trakiju i Makedoniju, Ahaju i Dalma-ciju. Sloveni su od starinaca primili i zadržali dobar dio starih mjesnih i većih oblasnih naziva: Dalmacija, Dioklitija, Istra, Maćedonija itd. Međutim, Ćorović ne priznaje plemenski nego čisto geografski znak Timočana, Branićevaca, Jezeraca, Zećana, Trebinjaca, Neretvljana i sl. U isti red stavlja i plemena koja nikad nijesu imala svoju državu. Po-menuto miješanje, sličnost i identičnost Hrvata i Srba tumači tako da kada se naporedo ne pominju, nap rimjer u Vrijenijevom tekstu u kome se pominju Hrvati i Dukljani, podrazumijeva, zapravo domišlja da se pod Dukljane misli na Srbe.

Srpski istoričar dr Relja Novaković u svojim istraživanjima kritički prebira i prosuđuje poznata gledišta o tome odakle su Srbi došli na Balkansko poluostrvo i gdje se nalazila Srbija od 7. do 12. vijeka, da-jući sopstvena originalna tumačenja. Metodološki pristup koji on ko-risti omogućuje da se objektivno, svestrano i neprestanim sučelja-vanjima brojnih shvatanja dolazi do mogućega ili pretpostavljenoga odgovora na brojne nedoumice iz vremena kada su se Srbi i Južni

41 Up. Vladimir Ćorović, Istorija Jugoslavije, isto, str. 5.

Crnogorska nacija

137

Sloveni u cjelini naseljavali i stvarali prve države na Balkanu. Pošto je nova postojbina već bila stanište različitih naroda, dr Novaković upu-ćuje na proučavanje uticaja zatečenoga stanovništva i susjeda na razvoj jezika, religije, običaja i oblika materijalne kulture, te zavisno od toga koliko su živjeli bliže keltskoj, germanskoj, ilirskoj ili grani neke grupacije azijskih naroda.42

Na osnovu izvorne građe, zapisa i interpretacija naučnika smatra da su predbalkanske postojbine Srba i Hrvata bile uglavnom na prostoru od gornje Visle do Labe - Sale. Vjerovatno je da su približno u isto vrijeme sa srednoevropskoga prostora na Balkan stizale i brojne druge manje ili veće slovenske grupacije koje su živjele između srednje Visle i donje Labe, mada se njihov geografski položaj na Bal-kanu ne zna ili se tek nejasno naslučuje. Oni su mogli biti raspoređeni istočnije ili jugoistočnije od Srba i Hrvata, ili su možda bili izmiješani sa njima. Novaković objavljuje i mapu sa nazivima u današnjoj Crnoj Gori.43

Umjesno je pitanje: jesu li naseljenici tadašnje Duklje bili posebna Sklavinija koja je prenijela nazive mjesta i rijeka u novu postojbinu?

U istraživanju etničkoga porijekla i sastava stanovništva Duklje dr R. Novaković navodi osnovne izvore i daje svoje komentare. Zapravo, u okviru teme gdje je bila Srbije od 7. do 12. vijeka neminovno se bavi i Dukljom. Proizvoljne interpretacije Porfirogenitovoga spisa o srpskome ili hrvatskome pripadništvu stanovnika Duklje a ne o samo-svojnom etnosu, oprečne su metodološkom postupku Novakovića. Naime, u spisu “O upravljanju državom” Porfirogenit Duklju izdvaja u posebnu teritoriju čije stanovnike ne smatra Srbima, a nabrajaju se kao plemena: Hrvati, Srbi, Travunjani, Konavljani, Dukljani i Ne-retvljani, koji se odvojiše od carstva Romeja, postadoše samostalni i nezavisni, ne pokoravajući se nikome. Novaković je u nedoumici zašto Dukljane ne uvršćuje u Srbe, pa zaključuje da su Srbi u njegovo

42 Up. Dr Relja Novaković, Odakle su Srbi došli na Balkansko poluostrvo, Narodna knjiga i Istorijski institut u Beogradu, Beograd 1977, str. 7.

43 Isto, str. 386-387.

Dr Dušan Ičević

138

vrijeme živjeli odmah uz Hrvate i u zaleđu Neretljana, Zahumljana, Travunaca, Konavljana (koja plemena su Srbi) i Dukljana, ali i do-mišlja da se u toku dva-tri vijeka iz osnovne mase Srba razvilo nekoliko oblasti po kojima ih naziva, a ne po etničkome imenu pod kojim su došli na Balkan.44

Za Dukljane se ne kaže da vode porijeklo od Srba koji su iz vre-mena Iraklija. Novaković pretpostavlja: ili da je car slučajno propustio da kaže da Dukljani pripadaju Srbima, ili da je,pak, znao da nijesu u pravome smislu Srbi. Potrebna su arheološka, lingvistička, antropo-loška i druga istraživanja koja bi pripomogla da se o ranim sta-novnicima Duklje dobiju pouzdanija saznanja. Međutim, za period poslije 10. vijeka uglavnom ih svi nazivaju i Dukljanima i Srbima, ali za doba Porfirogenita se ne može kategorički tvrditi da su ili nijesu pripadali srpskoj etničkoj grupaciji.45

“Omaške” Porfirogenita o etnikumu Dukljana su se ponavljale, pa se ne bi moglo tvrditi da su bile slučajne. Kolebanje kod Novakovića ipak izaziva tekst u kome se navodi da su Avari porobili i Duklju, i ona je ostala pusta, i za cara Iraklija ponovo je naseljena, kao i Hr-vatska, Srbija, zemlja Zahumljana, Travunija i Konavlje. Prema tome, nema sigurnoga zaključka o porijeklu najstarijih stanovnika Duklje.

Zašto ne bi bili posebna Sklavinija? Kontekstualno pokazujem da su naseljenici Duklje upravo slo-

venski živalj koji čini osnovni supstrat crnogorskoga naroda. b) Etnički slojevi u Crnoj Gori Na području današnje Crne Gore prastanovnici su neimeno-vani starosjedioci, dolaze ilirska i tračka plemena, Romani i romani-zovano stanovništvo, Dukljani, učestvuju takođe Istočni i Zapadni Goti, nadolaze Avari i u masama nastupaju Sloveni koji zavladavaju

44 Up. Dr Relja Novaković, Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka, Istorijski institut u Beogradu i Narodna knjiga, Beograd 1981, str. 39-40, 48, 74, 75.

45 Isto, str. 380.

Crnogorska nacija

139

teritorijom. Preokret u etničkim procesima i odnosima donosi seoba Sklavinija i Hrvata u vrijeme vladavine cara Iraklija u 7. vijeku.

Etnolozi nalaze tri sloja stanovništva. Tako dr Petar Vlahović sma-tra da najstarijemu sloju pripadaju “Grci” (rijetko Rimljani), Jaudije, Kriči, Španje, Bukumiri, Macure i drugi. U srednjemu sloju su Lužani, ili stari Zećani, koji čine srednjovjekovno slovensko stanovništvo. Današnji najmlađi sloj seže do rodonačelnika bratstava i plemena iz 16. vijeka, tj. do pada Zete pod Turke krajem 15. vijeka (po 15-16 generacija unazad).46

Pred Turcima su se u slobodnu Crnu Goru sklanjali oni koji se nijesu pokoriti ili prevjeriti. Crnogorci su se istovremeno, najčešće zbog nemaštine, iseljavali, najviše u Srbiju, i išli u pečalbu. Nakon propasti zetske i crnogorske države Crnojevića Crna Gora se teritori-jalno stješnjava na kamenito područje koje neprekidnim borbama odo-lijeva potpadanju pod faktičku tursku vlast. Umjesto klasno razdije-ljenoga feudalnoga društva, postepeno se uspostavlja nezavisna dr-žavna vlast pod vladikama Petrovića Njegoša, koji spajaju svjetovnu i duhovnu vlast.

Poslovenjivanje zatečenih starinaca u Crnoj Gori dugo je trajalo, a spomeni na njih traju do danas. Pomen “o starome narodu” odnosi se na stara plemena Mataruga, Macura, Kriča, Lužana, Mugoša, Malon-šića, Riđana, Šekulara, Bukumira, Mataguža. Sve do naseljavanja Slo-vena održala su se poromanjena ilirska plemena. Njih su potisnula slovenska plemena (Mataruge i Kriče, razna hercegovačka crnogorska plemena, naročito Drobnjaci, Lužani, Bjelopavlići, Pješivci i Piperi), koji su “amalgami” romanizovanih starosjedilaca i Slovena, kao vrsta prelaznih plemena. U Pješivcima je sačuvana tradicija o Španjima, kao neslovenskim starosjediocima zetske doline prije Lužana: Španji su starosjedilački neslovenski sloj, Lužani poluslovenski i Pješivci, od 15. vijeka, slovenski etnički sloj. Piperi i Kuči su imenom i okvirom stara neslovenska ili poluslovenska plemena, koja su tokom stoljeća

46 Up. Dr Petar Vlahović, Na životnim raskrsnicama, isto, str. 127-128.

Dr Dušan Ičević

140

poslovenjena. Neslovenska, vjerovatno ilirsko-romanska imena su Buronje, Kruse, Farmaci, Releza, Korneti itd.

Mnoga naška i arbanaška plemena, po Mitru Vlahoviću, smatraju da su istoga porijekla: Oti i Krasnići sa Vasojevićima i Piperima, Ga-šani sa Bjelopavlićima, Grude sa Pješivcima, Moračani sa Klimen-tima. I u okviru jednoga plemena se opaža smjena etno - antropoloških etapa: došljaci, koji ulaze kasnije u sastav plemena, postaju “pravi” predstavnici plemena, a zatečene plemenike proglašuju “starima na-rodom” ili plemenicima “drugoga reda” (Drekalovići u Kučima, slično i kod Pipera, koji su sasvim poslovenjeni poslije kosovskim pri-došlicama).47

47 Prema: Vladimir Dvorniković, Karakterologija Jugoslovena, Kosmos, Beo-grad 1939, str. 299-300; M. S. Vlahović, Postanak crnogorskih i brdskih plemena, Zbornik radova III kongresa slovenskih geografa i etnografa u Jugoslaviji 1930, Beo-grad 1932, str. 231-232.

Zajedničko porijeklo zapamćeno je u narodnim predanjima crnogorsko-brdskih i arbanaških plemena. Kako prenosi Marko Miljanov Popović, Drekalovići u Kučima (čiji je i on saplemenik) potomci su Đura Kastriota, dok su ostali Kuči od Mrnjavčevića. Od pet brata: od Ozdra su Ozrinići “u Crnu Goru”, od Pipa Piperi “u Brda”, od Vasa Vasojevići “u Naiju”, od Ota Oti (Hoti) “u Arbaniju”, od najmla-đega brata Krasa “Kastrinići u Staru Srbiju, Đakovicu i njenu okolinu”. Od dva brata: Bijelog Pavla su Bjelopavlići “u Brda” i Gaša “Gaško pleme” u Staru Srbiju, Đakovicu i oko nje” (Up. Marko Miljanov Popović, Pleme Kuči u narodnoj priči i pjesmi, Djela, CID, Podgorica 1996, str. 220-222). Ceklinjani u Crnoj Gori, Kli-menti u Albaniji “brastve se među sobom, jer se zna da su preci Ceklinjana prese-ljeni iz Arbanije u Crnu Goru”. Malesijsko pleme Miriditi, zapisuje Jovan Cvijić, smatraju da su rod sa Gašanima i da im je predak bio Sloven. Iz Klimenata u doba Ivana Crnojevića doseljen je i predak nekih ceklinskih bratstava. Plemenski preci bratstava Gruda (osim jednog dijela) Hota, Kastrata, Klimenata i Škrelja koji nase-ljavaju Malesiju, po narodnom kazivanju, doselili su se iz crnogorskih Brda, Bosne i Hercegovine. Hoti se, kako je istraživao A. Jovićević, dovode u vezu s Vasojevi-ćima, Kastrati s Kučima, Klimenti s Piperima i Kučima, Škrelje s Bosancima. U Klimentima se osnivanje plemena vezuje za jednog pretka doseljenoga iz Morače i oženjenog iz Kuča. Mještani Hota, Kastrata i Gruda pominjali su Jovićeviću da je na tom području u davna vremena živio stari narod – Kavuri, a navodili su i Tiho-mire, Bošnjake i Mataguže. Etnos i etos Srba, Crnogoraca i Albanaca, kako zaklju-

Crnogorska nacija

141

Splemenjivanje u današnjoj Crnoj Gori nastaje raspadom srednjo-vjekovne zetske/crnogorske države. Srpska plemena, kako ih naziva Jovan Cvijić, u granicama Crne Gore dijele se na crnogorska plemena, u okvirima stare, istorijske Crne Gore, i hercegovačko-brdska ple-mena, koja on naziva i raškim plemenima. Ako bi se strogo sudilo po nekadašnjim granicama srednjovjekovnih država, onda bi i tzv. raška plemena mogla da se smještaju u teritorije koje su pripadale du-kljanskoj/zetskoj/crnogorskoj državi. No, zanimljivije je istraživanje koje pokazuje kako su se “amalgamisala” plemena od starinačkoga, poromanjenoga i slovenskoga stanovništva (Piperi, Kuči, Vasojevići, Drobnjaci). Prema tvrđenjima Konstantina Jiričeka, crnogorska ple-mena se spominju još od 14.vijeka: Ćeklići 1381, Ozrinići i Njeguši 1435, Bjelice 1430, Banjani 1319,48 Drobnjaci 1354, Bjelopavlići 1411, Piperi 1416, Vasojevići 1444, Kuči 1455. godine. Prema Cviji-ćevome mišljenju, novi doseljenici porijeklom iz susjednih oblasti,

čuje dr Pavle S. Radusinović na osnovu pregleda, uveliko se prožimaju (Up. Dr Pavle S. Radusinović, Riječ o Marku Miljanovu i njegovom odnosu prema Arbana-sima, Dani Marka Miljanova, Zbornik radova, III, Kulturno-prosvjetna zajednica, Podgorica 1997, str. 96-99).

Podrobnija istraživanja na već sakupljenom etnografskom materijalu dala bi pouzdanije dokaze u mješovitome porijeklu i srodnosti crnogorsko-albanskih ple-mena i slovensko-neslovenskim etničkim sastojcima u crnogorskoj naciji. Etničko preslojavanje je neprekidno teklo, i traje do danas. Nacionalna pripadnost se, pak, ne svodi na prvorodne, pogotovo čiste etničke identitete, nego je razvojem u slože-nim i protivurječnim procesima ekonomsko-političko-kulturno-duhovnoga integri-sanja nastajao novi samosvojan kvalitet.

Zanesenost plemenitaškim porijeklom kojim pripadnici pojedinih bratstava dokazuju da su slavnoga roda i pravi Srbi, dovodi do čudnih spojeva. Tako se pori-jeklo plemena Bijeloga Pavla od Nemanjića u rodoslovu provodi kroz Lekku Du-kađinija, albanskoga velmožu, sem ako i on nije Srbin. Saplemenici Marka Milja-nova se diče da su Srbi i da porijeklo vode od Đerđa Kastriota, albanskoga vladara i vojskovođe.

48 Banjani nalaze da potiču od Miloša Obilića, odnosno od njegove sestre, iako se spominju kao pleme prije Kosovskoga boja, sem ako ih pretpostavljene prido-šlice sa Kosova nijesu istisle ili pretopile.

Dr Dušan Ičević

142

poglavito iz Metohije, sa Kosova, iz Hercegovine, od Sjenice, te iz Bosne i Moravske Srbije dodaju se plemenima, koja su inače više stvorena aglomeracijom nego srodstvom. Crnogorska plemena su bila više zatvorena za brojnije primanje doseljenika.49

Među naučnicima etnolozima nema saglasnosti o tome koliko je, bježanjem stanovništva ispred Turaka poslije Kosovskoga boja, na-stupilo masovnih naseljavanja u Crnoj Gori. Njih je svakako bilo, ali nijesu bitno mijenjala etničku strukturu Crne Gore i Sedmoro Brda, makar se rodoslovima plemena pokušalo da dokaže da svi vode pori-jeklo od kraljevsko-carskih, plemićkih srpskih porodica Nemanjića, Mrnjavčevića, Brankovića, Hrebeljanovića ili albanskih velmoža.

Crnogorci, odnosno stanovnici koji su živjeli u današnjoj Crnoj Gori, su se neprekidno iseljavali u druge krajeve, i, prema Cvijiću, preplavili Balkan, posebno Srbiju.

Ranija etnološko-etnografska istraživanja su dokazivala srpsko po-rijeklo i sastav crnogorskog društva. Temeljno ispitivanje etničkoga sastava Crnogoraca izvršio je dr Jovan Erdeljanović i objavio u svojim spisima o staroj Crnoj Gori, o Kučima, o Piperima itd. Po njegovome mišljenju, crnogorska i brdska plemena pretežno su srpskoga pori-jekla. Na prikazu plemena stare Crne Gore dovoljno se razabire kako je Erdeljanović tiupizirao nastajanje i razvoj crnogorske etničke struk-ture. Naime, u dva sloja, po njemu, nastaju i nastavljaju se plemena četiri crnogorske nahije: Katunske, Riječke, Crmničke i Lješanske nahije. Vremenski i strukturno razlikuje stariji ranozećanski i dose-ljenički sloj poslije 15. vijeka, odnosno nakon dolaska Turaka u srpske krajeve. Tako je, piše on, etnički sastav Cetinjskoga plemena u vri-jeme istraživanja koje je obavljao 1910-1911. godine:

a) stariji narodni sloj, koji vodi porijeklo od najstarijega nasta-njenoga stanovništva i doseljenika do kraja 15. vijeka, obuhvata 4/5 porodica koje su “ili pouzdano ili vrlo verovatno staro-zećanskoga

49 Up. Jovan Cvijić, Iz društvenih nauka, Vuk Karadžić, Beograd 1965, str.

178-181.

Crnogorska nacija

143

porijekla”, dok su tri bratstva sa trideset i devet porodica porijeklom iz Starog Vlaha, jedno bratstvo sa pet porodica od Kosova i jedno brat-stvo sa dvanaest porodica iz primorja,

b) doseljenici poslije 15. vijeka obuhvataju devet bratstava (dvjesta trideset i jedna porodica) pretežno iz Hercegovine i stare Crne Gore, a po jedno bratstvo iz Boke i “Stare Srbije”. Prema tome, starozećansko i hercegovačko porijeklo iz 15. vijeka i ranije, osnova je u Cetinjskoga plemena.50 Tako je i bilo i sa Cucama, Njegušima itd. Srbi Zećani se, nastavlja, najprije katunovanjem, a potom naseljavanjem smještaju u Ćeklićima, s tim što kasniji srpski doseljenici “imaju drugačiji etnički karakter od starog zećanskog sloja, koji je bio osnovno pleme Ćeklića”.51 Sa starim Zećanima Srbima katunovali su i Vlasi, čija su prezimena romanskoga porijekla.52

Erdeljanović je obećao da će predsrpsko stanovništvo u Crnoj Gori (Španje, Mataruge, Matuloze, Grke i druge) posebno obraditi, “prili-kom opštih razmatranja o plemenima Crne Gore”53, ali nije ispunio obećanje: ili nije stigao da to uradi ili mu se to razmatranje nije ukla-palo u osnovnu koncepciju o srpskome porijeklu Crnogoraca.

Erdeljanvićevo istraživanje etničke prošlosti i formiranja crno-gorskih plemena sa naučno metodološkom korektnošću je dalo zani-mljiv materijal. Međutim, u opisivanju i zaključivanju predodređeno je unaprijed sklopljenim tvrdnjama:

a) da su stanovnici Crne Gore Srbi još od najstarijih vremena doseljavanja na Balkan. Svuda traži srpske tragove, izjednačuje slo-vensko i srpsko ime. Novija istraživanja pokazuju da je slovenski supstrat bio slojevitiji i da se ne može svesti na srpski etnos.

b) da je nemanjićka državna tradicija obuhvatila potpuno, od po-četaka do najnovijih vremena, državu na tlu Crne Gore. Kod Erdelja-

50 Up. Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora, Slovo ljubve, Beograd 1978, str. 344.

51 Isto, str. 582. 52 Isto, str. 558. 53 Isto, str. 705, 710.

Dr Dušan Ičević

144

novića nema pomena o samostalnoj i posebnoj dukljanskoj i zetskoj državi, nego sve uokviruje nemanjićkim državnim kontinuitetom i srp-skim etnosom. Nauka je dokazala da je samo u jednome periodu nemanjićka vlast bila uspostavljena u Zeti.

c) da je masovno dobježavanje srpskoga življa u Crnu Goru zbog turskih osvajanja uveliko osnažilo starije srpsko stanovništvo. U nauci su oprečna mišljenja o tome koliko je izbjeglica ispred turske najezde naselilo Crnu Goru.

U svome radu Erdeljanović je, kako primjećuje prof. Mirko Barja-ktarović, preveliki značaj davao narodnim kazivanjima.54 Ona su veo-ma korisna kao neposredno saznavanje plemenske etnogeneze, ali ne mogu biti jedini izvor činjenica, pogotovu kod življa koje je sklono da svoje porijeklo izvodi iz slavnih carskih porodica i velikaša.

Etnolog dr Petar Vlahović podsjeća da najveći broj izvora govori o tome da su Južni Sloveni prodrli na Balkansko poluostrvo iz tzv. zona prikupljanja, koje su bile u današnjoj Vlaškoj i Moravskoj, odnosno u srednjem Podunavlju. Odatle je otpočeo postepeni prelaz Dunava i slovensko širenje po Balkanskome poluostrvu. Do 6. vijeka oni su prelazili u manjim grupama, najčešće u društvu sa drugim ratničkim plemenima, a upadi se nastavljaju i u 6. vijeku. Ekspanzije Slovena na jug pojačavaju se dolaskom Avara, pa se Sloveni sa današnje češko-moravske teritorije šire po čitavome prostoru između srednjega Dunava i Jadranskoga mora. Za zapadni dio Balkanskoga poluostrva P. Vlahović napominje da je od starina bio naseljen ilirskim pleme-nima, u antičkome dobu podvrgnut uticaju jelinske, a kasnije, od 2. vijeka p.n.e., rimske kulture. “Prodiranje slovenskih plemena sa severa počelo je još u prvim vekovima naše ere, a u 6. i 7. veku uzelo je širi zamah”.55 Sloveni su, znači, prodirali na Balkan još od početaka nove ere, i u više navrata.

54 Up. Prof. Mirko Barjaktarević, Pogovor, Stara Crna Gora, isto, str. 899. 55 Up. Dr Petar Vlahović, Etnologija Jugoslavije, Etnogeneza naroda Jugosla-

vije, skripta, Beograd 1983, str. 132.

Crnogorska nacija

145

Sloveni su se u 6. i u 7. vijeku izmiješali sa preslovenskim ilirskim i tračkim stanovništvom, koje je još ranije bilo djelimično romani-zovano. U nabrajanju koja su slovenska plemena naselila koje teri-torije dr P. Vlahović navodi da su se u Dinarskim planinama i duž Jadranskoga mora nastanila plemena – preteče Srba, Crnogoraca i Bo-sanaca: Srbi, Dukljani, Travunjani, Konavljani, Zahumljani, Nere-tljani. Slovenska plemena su se u osvajanju Balkana međusobno sve više izmiješala i “pojačala proces međusobne etničke simbioze, što je dovodilo do stvaranja novih plemena u geogrfski zaokruženim celi-nama, pa su ona po tom dobijala i nova teritorijalna imena”. Među takvim plemenima su i Dukljani. “U međusobnim borbama i drugim istorijskim procesima, kao i naknadnim seobama, nestala su mnoga stara slovenska imena, a očuvala su se samo imena najistaknutijih, i to u okviru plemenskih saveza, kao što su Srbi i Hrvati”.56

Kod Slovena je u doba naseljavanja bilo sačuvano rodovsko-ple-mensko uređenje. P. Vlahović prati prelaz od rodovskih saveza, u kojima su objedinjavane teritorijalne i plemenske jedinice - župe, imo-vinsko raslojavanje i jačanje vlasti knezova, koje je nastalo u ratovima prilikom naseljavanja, kada se učvršćuje ratničko demokratsko ure-đenje, stvaranje međuplemenskih saveza trajnijega karaktera pod vla-šću župana - knezova i postepeno prerastanje u državice.57

O etničkoj prošlosti Crnogoraca dr Vlahović nalazi da su nastali i razvijali se u srpskome supstratu. Samo ime Crne Gore najprije se pominje u prvoj polovini 14. vijeka, u jednoj povelji kralja Milutina, svakako nastalo ranije, i proteže se sve do danas. Vlahović prihvata mišljenja istoričara o srpskome sastavu Crnogoraca. Stanovništvo koje je naseljava nazvano je Crnogorcima.

Prema mišljenju Vasa Čubrilovića, ranoslovenska srpska plemena asimilovala su veliki broj zatečenoga starijega etničkoga sloja, prije sve-ga u staroj Crnoj Gori, a potom i u Brdima. Prema Jagošu Jovanoviću,

56 Isto, str. 126. 57 Isto, str. 129-134.

Dr Dušan Ičević

146

pak, u 16. i 17. vijeku u Crnu Gori se masovno naseljava stanovništvo iz raznih srpskih krajeva, koji brojniji i jači od starosjedelaca, unose velike, često i bitne promjene u sastav starih plemena. Svi crnogorski vladari su “svoje podanike smatrali Srbima, ističići uporedo i njihovu geografsku pripadnost (počev od vladike Vasilija pa do kralja Nikole I)”.58

Etnička struktura je, kako kaže P. Vlahović, potpuno jasna, što se vidi iz objektivne istorijske građe i izvora. Sve do završetka Drugoga svjetskoga rata pojam Crnogorac je smatran, za razliku od Srbijanaca, Srbin iz Crne Gore. “Međutim, u novim uslovima, koristeći kao važan argument u prošlosti samostalnost i državotvornost, istaknuto je da je crnogorski živalj posebno nacionalno afirmisan od 19. vijeka u za-sebnu naciju”. Crnogorci sebe smatraju nacijom, “što im omogućavaju i državni propisi svih vrsta. Tako je ‘svojatanje’ Crnogoraca konačno rešeno izjednačavanjem sa drugim narodima i narodnostima Jugo-slavije i u nacionalnom crnogorskom opredeljenju”.59

Prema navedenim iskazima može se smatrati da dr Petar Vlahović priznaje crnogorsku naciju, pošto je kako kaže, “svojatanje” Crno-goraca konačno riješeno izjednačavanjem sa drugim narodima. jedini “važan argument” je samostalnost i državotvornost. U novije vrijeme nacionalnost Crnogoraca omogućavaju državni propisi. Međutim, dr Vlahović je, ipak, suzdržan u prihvatanju zasebne nacionalnosti Crno-goraca. Naime, u kontekstu izlaganja se naslućuje da je srpski etnos u svemu bitan. Srpska država je istovremeno obuhvatila i određivala razvoj crnogorskoga društva. Navodi da istorijski izvori upućuju da je K. Porfirogenit predjele Panonije, Zahumlja, Travunije i Konavala sma-trao naseljenim srpskim življem, da bi zatim ustvrdio da u prvo vrijeme “ime srpske zemlje nije obuhvatalo Duklju, Travuniju i Zahumlje”, da bi tek od 18. vijeka bile u titulama srpskih kraljeva i careva”.60

Za Srbiju kaže da je od sredine 11. vijeka trajno objedinjavala u zajedničkoj državnoj organizaciji Rašku, Duklju i Travuniju, a privre-

58 Isto, str. 189. 59 Isto, str. 189. 60 Isto, str. 165-166.

Crnogorska nacija

147

meno i Zahumlje, Bosnu i Neretljansku kneževinu. Valjda je iz shva-tanja da su sve to srpske zemlje, smatrao da je normalno da se pod jednim imenom saberu i posebne državne tvorevine. Tako i naznačuje da je težište razvoja u 11. vijeku bilo samo u Duklji, da bi se u 12. vi-jeku ponovo prenijelo u Rašku, a odatle širenjem na okolne teritorije. Pojam Srbije se primjenjuje još od 11. vijeka, iako se pomen narod-noga naziva Srbija javlja, prema Ćoroviću, tek u prvoj polovini 13. vi-jeka, za vrijeme vlade kralja Vladislava.

Bogo Grafenauer navodi da se Srbi kao etnička grupa sa sjedištem u brdovitim predjelima oko Tare i Lima pominju od zapadne Bosne do južne Grčke.61 Po tome nalazu, Srbi ne bi bili i u Duklji. Za razliku od tvrdnje da su Srbi bili Dukljani, sporno je da su Hrvati bili u Duklji, ili, kako primjećuje P. Vlahović, hroničar zamjenjuje ime i izjedna-čava ga sa Srbima.

Etnički sastav je bio odlučujući za stvaranje prvih srpskih država. P. Vlahović navodi Ćirkovićeve podatke da su oblasti oko Zete, Morače, Bojane, Tare, Lima i drugih rijeka ušle veoma rano u sastav srpske srednjovjekovne države, što za Vlahovića znači da je vjero-vatno i etnički sastav stanovništva tome pogodovao. /Zna se u istoriji da je u srednjemu vijeku u jednome etničkome sastavu bilo više država, i da je jedna država obuhvatala više etničkih skupina. Vje-rovatnoća nije i dokaz određene etničke istorodnosti države./ Crna Gora je po Vlahoviću sticajem okolnosti u turskome periodu vla-davine prva od hrišćanskih balkanskih država izvojevala samo-stalnost.62 On ne obrazlaže sticaj okolnosti, valjda zbog vrste teksta, odnosno građe koju obrađuje, ali bi bilo uputno da je bar nabrojio koje su okolnosti upravo u Crnoj Gori dovele do stvaranja samo-stalne države.

U nekoj vrsti zaključka svog shvatanja P. Vlahović navodi da su Crnogorci savremeni južnoslovenski narod sa posebnim nacionalnim

61 Isto, str. 165. 62 Isto, str. 188-189.

Dr Dušan Ičević

148

obilježjima. “Prvo se razvijao u okvirima srpskog etničkog jezgra, zatim postepeno izdvajao u zasebnu zajednicu kao samostalna etnička cjelina narodna i nacionalna zajednica.”63

Naseljavanja u najbližu Srbiju bivala su još u 15. i 16.vijeku, bar prema turskim defterima. Nakon austrijsko-turskih ratova od 1684-1699. i 1716-1718. godine kada se srpsko stanovništvo pomjeralo prema sjeveru, na nenaseljenim teritorijama se “kolonizuju” pretežno stočari iz crnogorskih brda. U 18. vijeku u Zapadnu Srbiju, Pešter i Sjenicu, doseljavaju se Brđani i Crnogorci, izbjegli od odmazde Tu-raka poslije Beogradskoga mira 1739. godine, ili sušnih godina.

Etnografska ispitivanja pokazuju da su brojni stanovnici u jugoza-padnoj i zapadnoj Srbiji, u Šumadiji, u Negotinskoj krajini, u Toplici porijeklom iz Crne Gore i Sedmoro Brda. Preci velikoga broja do-mova u Srbiji su došli još prije prvoga srpskoga ustanka, ali se upravo Prvi srpski ustanak smatra za istorijski značajnu prekretnicu u procesu kretanja siromašnih stanovnika Crne Gore i Crnogorskih Brda u Sr-biju. Zvanična vlast, posebno vladike i vladari Crne Gore i Srbije sarađuju u organizovanome i povoljnome razmještaju crnogorsko-brd-skih naseljenika u Srbiju. Useljavanjem Crnogoraca u Srbiju, kako kaže dr Pejović, otpočela je još više zajednička istorija dvije bratske zemlje. U srpskim ustancima doseljenici iz Crne Gore mnogo dopri-nose oslobođenju i odbrani slobode Srbije.

Iz pisama Petra I i kneza Miloša saznaje se da su prinuđeni da dolaze “s namjerenijem sebe i svoju familiju u Serbiji za uživlenje svoje budušće staniti”, stoga što “im je oskudnost u prepitaniju i nemir od Turaka već dodijao”. Tamo su dolazili “sasvim goli i bosi”, gdje će ih “dragovoljno, kako braću, primiti da žive kao i ostali narod srbski”. Naravno, strateški interesi Srbije su nalagali da se nastanjuju

a) na nenaseljenim područjima, gdje se tek krči i osvaja zemlja, bili su veoma korisni kao radna snaga za obnovu Srbije, i

63 Up. Dr Petar Vlahović, Narodi i etničke zajednice sveta, Vuk Karadžić, Beo-

grad 1984, str. 114.

Crnogorska nacija

149

b) za odbranu, odnosno sprečavanje Turaka da ponovo osvajaju Srbiju.

Tada su najviše naseljavani na Drini, na granicama prema Bosni, na Zlatiboru i u krajinskome okrugu, ali i u unutrašnjosti Srbije.

Masovno naseljavanje u Srbiju nastavlja se i nakon oslobođenja novih krajeva i proširenja Crne Gore. Ekonomski razlozi prinuđuju Crnogorce da bježe iz oskudice u zemlju gdje mogu raditi i zaraditi, naseliti se i trajno obezbijediti pristojan život. U određenim kritičnim trenucima, naročito poslije više uzastopnih nerodnih godina, čak se četvrtina crnogorskoga stanovništva kanila preseliti u Srbiju.

Propisima državnih vlasti predviđan je postupak useljavanja i uslovi pod kojima i gdje se naseljavaju. Dogovorima dvije vlade se na primjer 1889. godine prema zvaničnim podacima, u Srbiju naselilo 1.061 porodica sa 6.837 članova. Naravno, bilo je brojno iseljavanje koje nije “zapisano”, na zaradu, “kod rođaka”, u “prolazu” itd. Od 48.186 iseljenika iz Crne Gore u periodu od marta 1879. do kraja 1892. godine u Srbiju je, radi zarade ili nastanjivanja, pošlo čak 20.051 stanovnik. Ponekad se dojmilo da je ovladala prava manija za seobom, čak i onda kada su, rijetko, bile rodne godine, i onih koji su imali sređene prilike i službu u Crnoj Gori. Navodi se da su razlozi bili i u visokim dadžbinama, porezima itd., ali su ipak osnovni pod-sticaji “gladnoga naroda” bili u velikoj nemaštini i izbavljenju u “obe-ćanoj zemlji”.

Iseljavanje u Srbiju je povremeno bilo prekidano zabranama srp-skih vlasti, koje su uslovljavale ulazak, boravak i ostanak Crnogoraca svojim potrebama. Dinastički sukobi Petrovića i Obrenovića, naročito nakon Zaječarske bune 1884. godine i atentata na kralja Milana 1899. godine doveli su do zabrane doseljavanja, vraćanja sa granice ili iz Srbije i do progona Crnogoraca u Srbiji. Ograničeno i kontrolisano useljavanje nastupalo je onda kada se zadovolje osnovne potrebe Sr-bije za radnom snagom, naseljavanjem određenih područja, zaštitom granice, uvećanjem stanovništva – “razlozi samog održanja rase” kako se kaže u jednome izvještaju srpske vlade iz 1889. godine. I za vri-

Dr Dušan Ičević

150

jeme Karađorđevića, na primjer od 1906-1910. godine, bilo je za-brana ili neznatnoga useljavanja Crnogoraca u Srbiju. I sami dose-ljenici su ponekad pravili neprilike, nijesu poštovali odluke vlasti ili se osiono ponašali.64

Prateći metanastažička kretanja J. Cvijić utvrđuje da su mnoga područja Srbije naselili Crnogorci. Tako u cijeloj Šumadiji sa starim Vlahom i dolinom Ibra najveću masu doseljenika čine Sjeničani, zatim doseljenici iz okoline Novoga Pazara, Bijeloga Polja, Bihora i sa crno-gorskih Brda: od Vasojevića, Morače sa Kolašinom, Rovaca, Pipera, Kuča i Bratonožića. U podrinskim i valjevskim krajevima prevla-davaju doseljenici iz Hercegovine, od Nikšića i Nikšićke Župe, Dro-bnjaka, Pive i Banjana, a u mnogo manjoj mjeri iz istočne Bosne. Doseljenika iz Stare Crne Gore, iz Katunske nahije, manje iz Riječke, Lješanske i Crmničke nahije ima dosta rasutih u obije navedene oblasti, ali mnogo više u Šumadiji.

Cvijić je utvrdio da veliki broj davno doseljenih crnogorskih poro-dica spada među najbogatije i najviše cijenjene u raznim krajevima Šumadije. Starinom iz Crne Gore su, kaže, znatan broj vojvoda iz Prvoga srpskoga ustanka, uglednih seljaka i visokih činovnika. Crno-gorci su naselili srez Kosjerić u užičkome okrugu i Miroč planinu iznad Đerdapa, i oba kraja preporodili svojom marljivošću.65 Crno-gorci su naseljavali i jug Srbije, Toplicu, poslije svjetskih ratova Me-tohiju i Kosovo, Vojvodinu itd. kao kolonisti. Još iz vremena zetsko -crnogorske države iseljavali su se ljudi iz tih krajeva u Hrvatsku, stizali u Sloveniju, bosansko - hercegovačke krajeve, u 17. i 18.vijeku, i kasnije, u srpske krajeve, potom po svijetu, ali se nijesu raselili.66

Iseljenici iz Crne Gore su, svejedno kako se etnički osjećali, u novoj sredini poprimali svojstva srpskog naroda. Oni su sačuvali

64 Prema: Đorđije Đoko Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, Isto-rijski institut NR Crne Gore, Titograd 1962. godine.

65 Up. Jovan Cvijić, Iz društvenih nauka, isto, str. 259, 252-253. Crnogorci su porijeklom iz područja koje danas obuhvata Crna Gora.

66 Up. Savo Brković, Etnogenezofobija, isto, str. 93.

Crnogorska nacija

151

određene odlike društva iz kojeg su došli, način života i sistem vrijednosti, ali su se nacionalno-etnički poistovjetili sa zatečenim stanovništvom. U mnogome su postali “živi dokaz” da su Crnogorci zapravo Srbi i da su svi Srbi isti. Mentalitetske razlike su se smanjivale ili su iščezle, mada su Crnogorci po čuvanju tradicije u svom porijeklu i po “dinarskim” crtama u ponašanju često lako prepoznatljivi. c) Dukljansko/zetsko/crnogorski entitet Osobeni crnogorski etnos prati se od najstarijih doseljavanja Slovena na Balkan. Prije njih Iliri, pa Romani, zatim Iliro-Romani na-stanjuju područje današnje Crne Gore i čine starince, koje su zatekli preci Crnogoraca kada su osvojili Duklju.

Prema stanovištu Dragoja Živkovića, Iliro-Romani su, živeći vje-kovima u zabitim brdsko-planinskim područjima, konzervisali svoje arhaične društvene odnose, zatvarali se u autarhične etničke skupine i tako provodili vjekovima. Ništa bitnije se u tome nije mijenjalo, kaže, ni kada su Rimljane na prostorima Duklje od 7. vijeka naovamo zami-jenili slovenski kolonizatori. Doseljeni Sloveni su nad njima imali političku vlast, ali ih nijesu tako brzo asimilisali. Ipak, su do “visokog srednjeg vijeka potpuno utopljeni u crnogorski etnos u okviru teri-torije na kojima je ovaj narod izgrađivao svoje istorijsko biće”. Pošto se i vlaški elemenat nakalemio na zatečene starince, dr Živković ih sve zajedno naziva ilirsko-romanskim-vlaškim slojem. Oni su preslojavani slovenskim plemenima: Mataguži Lužanima, a ovi Bjelopavlićima, Španje Pješivcima; dijelom Španje, Kriče i Mataruge Nikšićani; dije-lom Mataruge Riđani, a i njih same znatno kasnije Grahovljani; stare Macure i djelove drugih vlaških pemena Piperi/ Bratonožići/Va-sojevići; stare Kriče dijelom Rovčani; Španje i Kriče Drobnjaci; Španje i Mataruge Piperi; Mataruge i Kriče Banjani i Rudinjani itd. Naporedo sa ilirsko/romano/vlaškim plemenima žive i miješaju se slovenska plemena, koja su svoja imena donijela iz prapostojbine,

Dr Dušan Ičević

152

Polablja: Moračani, Zećani, Đeđeši, Riječani, Golješnici, Cuce, Bje-lice, Nudoljani itd.

Područje vladikata podlovćenske Crne Gore, naspram hercego-vačkih (zapadnocrnogorskih) i istočnocrnogorskih plemena nastanji-vala je homogena etnička masa Crnogoraca, s eventualnim rijetkim infiltratima Albanaca i Cigana. Primorsko stanovništvo pod mleta-čkom vlašću bilo je etnički crnogorsko, u dvije vjere. Crnogorski na-rod: Dukljani - Zećani - Crnogorci, zaključuje Živković, kroz veoma dugi period od ranoga srednjega vijeka do savremenoga doba ima sve suštinske oznake punoće narodnoga bića.67

U istome misaonome krugu je odbijanje svake etnogenetske srpske ili hrvatske razvojnosti Crnogoraca. Po shvatanju Slobodana Tomovića mora se “odbaciti svaka pomisao na srpsku, odnosno hrvatsku etnoge-nezu Dukljana, Zećana, dakle Crnogoraca. Pleme ili savez plemena od koga su Crnogorci stvarno postali - Dukljani, kasnije Zećani u to vrijeme imaju isti politički i teritorijalni status kao Srbi i Hrvati”.68

Srbi, Hrvati i Dukljani su “imena za odgovarajuće plemenske saveze, odnosno državno administrativne jedinice”, mada se prethodno kaže da u prednemanjićkome periodu Duklje, odnosno Zete ime i pojam “Srbin” nijesu imali nikakvo ne samo etničko, već ni adminstrativno-političko značenje.69 Dukljani su, međutim, u 11. i 12. vijeku “... imali autentično državno, ali i posebno plemensko bivstvo”, a njihova administrativna i politička organizacija bila je slična onoj kod Srba i Hrvata.70

Autor smatra da je o balkanskim Slovenima i njihovoj etnogenezi moguće govoriti isključivo u društveno-istorijskome a ne u generičko-rasnome kontekstu.71 On zastupa “... evolutivno-istorijsku etnogenezu,

67 Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II Montex, Cetinje

1992, str. 9-10, 212, 233, 562. 68 Up. Slobodan Tomović, Komentar Gorskog vijenca, NIO “Univerzitetska

riječ”, Nikšić, IRO “Partizanska knjiga”, OOUR Beograd 1986, str. 398. 69 Isto, str. 397. 70 Isto, str. 398. 71 Isto, str. 390.

Crnogorska nacija

153

umjesto zastarjelog, posve nenaučnog i politički škodljivog rasno - rodovskog prilaza”. Za njega ne postoje etnički čiste, dakle rasno, jezički i kulturno izdiferencirane i samoizgrađene populacije. “... Pri-marne grupe stanovništva koje čine osnovu bilo kojeg naroda postale (su) miješanjem, ukrštanjem i saplemenjivanjem različitih supstanci i kao spregom ambivalentnih, kulturnih i lingvističkih činilaca. Stoga se ni za jedan savremeni evropski narod ne može reći da vodi porijeklo od predaka koji su pripadali čistom antropološkom tipu”.72

Naravno, S. Tomović ima pravo kad se suprotstavlja rasnim teori-jama o čistoti određenog etnosa. Svi narodi i nacije su “grdna mješa-vina”. Međutim, on apriori odbacuje sliku o jednoplemenosti Crno-goraca sa drugim balkanskim narodima po osnovama krvi, rase i jezika.73 Najprije ih, kako je navedeno, plemenski, državno, admini-strativno, etnički odvaja od Srba i Hrvata.

Kako prikazuje autohtonost Crnogoraca? Naporedo sa Srbima i Hrvatima bivstvuju i Dukljani, odnosno

Zećani. Sloveni su u više ciklusa i stoljeća naseljavali današnje teri-torije. Tome pridodaje “i silu uticaja zatečenih starobalkanskih slojeva stanovništva i njihovo antropološko miješanje sa Slovenima, koji ni do tada nijesu mogli sačuvati rodovsku čistotu”.74

Geneza etnonima “Crnogorac” seže “u državno-pravne i relativno razvijene kulturne tradicije dukljansko-zetskog kraljevstva i u znatnoj mjeri izražava kontinuitet prvobitne slojevitosti naroda koji su nase-ljavali oblast Zete”. Ona je sačuvala duhovne osobine ranih civili-zacija na Balkanu, koje su donekle obilježile razvojni put u formiranju crnogorskoga naroda, što se najbolje ilustruje “specifičnim etičko - filozofskim i heroičnim shvatanjem svijeta kod Crnogoraca, koje je veoma blisko antičkim slikama života”.75

72 Isto, str. 400-401. 73 Isto, str. 400-401. 74 Isto, str. 389. 75 Isto, str. 406.

Dr Dušan Ičević

154

Tomović samosvojnost crnogorskog naroda/nacije prati od “prvih stanovnika starobalkanskog tipa koji su naselili prostor današnje Crne Gore”, pri čemu su Crnogorci uglavnom postali od onoga slovenskoga plemena ili saveza plemena koji su se doselili u rimsku provinciju Prevalis od 6. vijeka nazvanu Dioklejom, i 11. Zetom, i najzad Crnom Gorom, od kojega su dijelom sačuvali i današnji jezik, preko samo-stalne države, potpadanja pod upravu Raške, ponovnoga osamostalji-vanja sa vladarima Balšićima i Crnojevićima, oslobodilačkih borbi protiv Turaka, ekonomsko-socijalnih promjena, začetaka i razvoja robne proizvodnje i kapitalizma u 19. vijeku kada crnogorski narod izrasta u modernu naciju.76

Tako je i etnonim “Crnogorac” proistekao “iz razvitka autohtonog narodnog duha suštinski određenog i fizionomiranog viševjekovnom borbenom tradicijom i postojanjem slobodne crnogorske države, čiji su osnovni elementi dati u prednemanjićkoj državno-pravnoj tradiciji du-kljanskih Slovena, u uslovima razvijenog feudalizma, osim toga bogatoj ostacima materijalne i duhovne kulture (Ljetopis popa Dukljanina), slo-venskih, ali i preslovenskih civilizacijskih naslaga, što je osnaženo u postnemanjićkom periodu, posebno u vrijeme Crnojevića “kada su Crnogorci kao etnonim konačno dobili svoje današnje ime”.77

U vrijeme potpadanja Zete pod vlast Raške 1185. godine, te i kada je bila u sastavu despotovine, u njoj su bili mnogi nemiri i ustanci i stalna težnja da se odvoji od srpske srednjovjekovne države.

Tomović ne spori i srpski uticaj na razvoj i na narodno/nacionalno individualizovanje Crnogoraca naročito kroz pravoslavni religiju, koja je izjednačavana sa srpstvom, ali nastoji da odvojeno razmatra etnoge-nezu crnogorske i srpske nacije. Otuda u opisivanju istorijskih zbiva-nja stalno nalazi samobitnost crnogorskoga etnosa, koji je suzdan na sta-roblakanskim slojevima stanovništva, posebnim slovenskim supstratima, koji su naselili Duklju i miješanjima koja su svojstvena svim narodima.

76 Isto, str. 405. 77 Isto, str. 399.

Crnogorska nacija

155

Srpski etnički sastojak nije bitan za crnogorsku naciju. Pošto upo-trebljava pojam današnje Crne Gore nije dosljedan u teritorijalnome razmještanju prvobitnih slovenskih, srpskih i dukljanskih, etničkih skupina. Ako isključuje srpske primjese u dukljanskoj, zetskoj, staro-crnogorskoj oblasti, ne bi mogao da prenebregne teritorije koje je obu-hvatala Raška i koje su nastanjivala srpska plemena. Valjda je u luta-nju slovenskih plemena po Balkanu, što Tomović smatra značajnim za etnogenetsko razumijevanje razvoja i crnogorske nacije, koja i srpska grupa “zalutala” u etnički “čistu” dukljansko-zetsku, pa crnogorsku sredinu.

Perko Vojinović ljutito prigovara odbijanju svake natrune srpstva u crnogorskome etničkome sastavu, ponavljajući poznate tvrdnje o srpskome porijeklu i potpunoj srpskoj etničkoj određenosti Crnogo-raca. Tomovićeve komentare “Gorskoga vijenca” naziva “serdarskim razmatranjem”, prigovara mu zbog neohegilijanstva, biologizma, neistoričnosti i nenaučnosti u tretmanu crnogorskoga naroda i nacije. Do Tomovića “naivni” Crnogorci nijesu znali da porijeklo Crnogoraca od Srba nema istorijski oslonac. Njegoš, međutim, kako se u poje-dinim iskazima može naći i kod Tomovića, kada kaže da ne odvaja borbenu prošlost srpskoga naroda od borbene istorije Crnogoraca, – uistinu nije odvajao istoriju crnogorskoga i srpskoga naroda, pošto je Crnogorce smatrao dijelom srpskoga naroda. “Kad sazriju istorijski uslovi Crnogorci će izgraditi svoju posebnost i izrasti u posebnu naciju. Od jednoga naroda postaće dvije nacije”.78

Tomović smatra da je tačno samo da se Crnogorci u novovje-kovnoj istoriji konstituišu kao nacija.79 Na osnovu srpskoga etničkoga osnova, po Vojinoviću, razvija se posebnost crnogorskoga naroda u 19. i početkom 20. vijeka. Možda se, kaže, izviiskra te posebnosti može naći i u doba Crnojevića.80

78 Up. Perko Vojinović, “Komentari” filozofa Slobodana Tomovića ili savremene zablude o Njegošu i Crnogorcima, Ovdje, 237, Titograd, februar 1989, str. 29.

79 Up. Perko Vojinović, isto, Ovdje, 239, april 1989, str. 24. 80 Up. Perko Vojinović, isto, Ovdje, 239, april 1989, str. 25.

Dr Dušan Ičević

156

Samosvojnost Crnogoraca se počela zapravo oblikovati od kraja 18. i u 19. vijeku kada se u Crnoj Gori formira državna organizacija. Crnogorska posebnost se izrazitije ispoljava u drugoj polovini 19. i početkom 20. vijeka na osnovu tržišnih odnosa. Cjelokupni proces se odvija “u izrazito srpskim okvirima, jer je i osnova većine stanovni-štva bila srpska, a u društvenim procesima patrijarhalnih i plemenskih oblika života. Srpstvo u Crnoj Gori je crnogorska realnost - istorijska, politička i državna ideja. Samo ako su se Crnogorci smatrali Srbima, bili Srbi, mogli su: a) proširiti svoju državu, i to pet puta, b) voditi ratove za oslobođenje svoje porobljene braće, vodti strategiju “oslo-bođenja Srba” u evropskoj Turskoj.81

Smatram da legitimacija srpstva nije bila potrebna da bi Crno-gorci vodili oslobodilačke ratove. Nijedan narod nije tako “opravda-vao” svoje oslobodilačke i ujediniteljske težnje. Ni Srbi u Prvom svjetskome ratu nijesu oslobađali samo srpske krajeve i pripadnike srpskoga naroda. Time se ne može dokazivati srpska valjanost ili pripadnost Crnogoraca.

Na pitanje je li crnogorsko Srpstvo drukčije od ostalih, Vojinović odgovara da je Srpstvo (piše ga velikim slovom) u Crnoj Gori dobilo naročitu romantičarsku formu o pijemontskoj ulozi male Crne Gore u čitavom Srpstvu što je, kaže, prevazilazilo njene moći.82

Za razumijevanje kompleksnosti nastajanja, oposebljavanja i razvoja crnogorskoga naroda/nacije svakako je značajno proširenje teritorija i obuhvatanje novoga brojnoga stanovništva u okvir Crne Gore. Tako P. Vojinović podsjeća da je nakon Prvoga balkanskoga rata u novooslobođenim krajevima Sandžaka i Metohije koji su pri-pali Crnoj Gori prošireno crnogorsko ime i politički istorijski pojam Crne Gore.

Iako je Stara Crna Gora nukleus crnogorske države, prošlost Crne Gore i formiranje crnogorskoga naroda ne može se sagledati samo iz

81 Up. Perko Vojinović, isto, Ovdje, 239, april 1989, str. 144-245, septembar-oktobar 1989, str. 34.

82 Isto.

Crnogorska nacija

157

njenoga užega dijela. Tek uvidom i uvažavanjem društvenih procesa na četiri petine novovjekovne Crne Gore, dijela Hercegovine, San-džaka, Brda, Primorja i Boke na kojima je bilo naseljeno, uglavnom, srpsko stanovništvo moguće je dati objektivnu sliku crnogorske prošlosti.83

Povodom naznake o Pijemonstvu i nukleusu crnogorske države primjećujem:

a) značenje izvornoga pojma Pijemonta iz Italije pokazuje da i ma-nje teritorije mogu biti središte nacionalnoga ujedinjavanja i indi-vidualizovanja,

b) da je Stara Crna Gora bila stvarno jezgro sveobuhvatnijega na-cionalnog okupljanja i identifikovanja Crnogoraca.

Etnogenezičari će vjerovatno nesustalo dokazivati autohtonost od davnina, ili poricati bilo kakav i bilo kada, izvan srpstva, samosvojni etnos Dukljana /Zećana/Crnogoraca. Prema poznatim izvorima, du-kljanski Sloveni su bili posebna Sklavinija, odnosno ni Srbi ni Hrvati, iako se napominje da su tadašnja imena Sklavinija bila po terito-rijalnome, a ne po narodnosnome principu.

Vrijenije spominje Hrvate i Dukljane, a ne i Srbe u borbu protiv Vi-zantije 1073. godine. Prvobitni pojam srpske zemlje obuhvata samo raške oblasti. “Od iskoni srpske zemlje obuhvata Rašku”.84 Računa se da je bilo oko 25 tzv.Sklavinija, koji još nijesu imali narodnosno obilježje.

U zaključivanju svoga istraživanja o porijeklu, prapostojbini, seoba-ma itd. predaka Crnogoraca dr Radoslav Rotković utvrđuje da su iz ple-menskoga saveza Veleta - Ljutića i Obodrita, koji su došli sa krajnjega sjeverozapada slovenskoga svijeta i naselili se u rimsku provinciju Pre-valis, “u prožimanju sa starincima, romanizovanim Ilirima i Vlasima i u kontaktu s drugim slovenskim narodima, Srbima, Hrvatima i Makedon-cima, postali jezgro iz kojega se razvio savremeni crnogorski narod”.85

83 Isto. 84 Up. Vladimir Ćorović, Istorija Jugoslavije, isto, str. 24, 5. 85 Up. Radoslav Rotković, Odakle su došli Crnogorci, Monitor, broj 83, Podgo-

rica 22. maj 1992, str. 44.

Dr Dušan Ičević

158

Geopolitičko jezgro u kome je srpsko ime bilo najjače srazmjerno je maleno: između Pive, Tare i Gornje Drine, a hrvatsko između Ce-tine i Zrmanje. Između Srba i Hrvata, koji su se najprije oblikovali kao narodnosni pojmovi, i poslije širenja srpske i hrvatske države “dobar deo Jugoslovena ostao je nezahvaćen srpskim i hrvatskim imenom i da se neutralna slovenska zona kroz vekove protezala od panonske Slavonije preko Bosne do Dubrovnika... Između srpskog i hrvatskog jezgra ostala zadugo široka, ni srpska ni hrvatska nego samo sloven-ska, ‘zona’”. Jedino se u Srba, kaže Vl. Dvorniković, pod Nemanji-ćima osjeća prelaz državnoga u nacionalni pojam (Nemanja kao “okupitelj Srba”). Početkom “nacionalističkog” 19. vijeka Srbi i Hr-vati “sortirali” su se prema vjeroispovijesti: “ko se zatekao u pravo-slavlju bio je Srbin, ko katolik Hrvat”. Dvorniković napominje da ima više tumačenja etničkoga porijekla: jesu li Srbi i Hrvati kakva nova pridošla plemena, koja su oslobodila i zatim sebi potčinila balkanske Slovene, ili su iz slovenskih plemenskih ćelija i balkanskih “Sklavi-nija” sintezom počele stvarati države oko izvjesnih plemenskih sre-dišta, ili se ne može izvesti pouzdan zaključak.

Zetska srpska država, kako je naziva, nije ispunila geopolitičku mo-gućnost, pošto se nalazila uz morsku obalu, da se učvrsti kao državna formacija, a blizina vizantijskih administrativnih i vojnih uporišta, raz-norodnost stanovništva (pored Latina, Grci i Arbanasi), suviše opasno susjedstvo južnoitalske obale, geografske prilike, slabe komunikacije s unutrašnošću itd. “nisu dopuštale da Zeta postane definitivno jezgro srp-ske državne i nacionalne sinteze”. Definitivno državno težište Srbi su našli tek u 12. vijeku osnivanjem centralne Raške - srpske države. Raz-vojni smjer od Zete ka Raškoj sada je ne samo obrnut, nego i uspješno ostvaren. “Kao ameba, u zvezdanim tracima, širila se iz raškog jezgra kroz dvesta godina Nemanjina država”.86 Ona je očigledno započela i obavljala teritorijalno širenje srpskoga imena države, vjere i naroda.

86 Up. Vladimir Dvorniković, Karakterologija Jugoslovena, isto, str. 286-288,

850-851.

Crnogorska nacija

159

Po mišljenju Vatroslava Jagića, postojali su prostrani pojasevi gdje zadugo nijesu upotrebljavana ni srpsko ni hrvatsko, već slovensko ime. Preimenovanje iz slovenskoga u srpsko rađeno je kasnije.87

U svome istraživanju je i dr Relja Novaković došao do gledi-šta/pitanja: zašto se stanovništvo istoga etničkoga porijekla razdvojilo, a nije uvjerljivo da su u Srbiji, Bosni i Duklji prvobitni stanovnici bili istoga, srpskoga etničkoga sastava.88 Za brojne doseljene etničke slo-venske grupe on misli sljedeće: “One su se na Balkanu mogle raspore-diti dalje, istočnije i jugoistočnije, od Hrvata i Srba, ali su možda bile i izmiješane sa njima”.89 Možda ovdje Novaković ne misli izričito na Dukljane/Zećane, ali daje povoda da se pomišlja da nijesu sve južno-slovenske skupine bile samo Srbi i Hrvati, nego da je bilo Sklavinija sa posebnim plemenskim, pa i narodnosnim statusom, koji su i kroz svoje državne organizacije, kao na primjer Dukljani/Zećani, zadržavali svoj identitet, uprkos državno-narodnosnom potčinjavanju.

Zna se da je Nemanja, kao rodonačelnik i uzor dinastije, nepre-stano širio svoje teritorije i nemilosrdno se obračunavao sa svakim ko mu se usprotivio, rušio gradove, a vršio odmazdu nad stanovništvom, na primjer pri osvajanju Zete. Država Srbija se nametala svojim ime-nom na sve koje je pokorila, pa i u etničkome identitetu; pravoslavna crkva se preimenovala u srpsku crkvu, a slovensko ime se prevodilo u srpsko. Nametnulo se i nauci, posebno istoriografiji, da se sve teri-torije, etničke skupine, državne cjeline posmatraju i izučavaju iz srpskoga nacionalno-državnoga kruga. Naročito je obnova srpske dr-žave u 19. vijeku na tradiciji Nemanjića i svetosavlja nametnula svima istovrsne obrasce.

U Duklji/Zeti svakako je bila slovenska skupina, Sklavinija, koja je kroz svoju državu, “veliko kraljevstvo otprva”, prva i zadugo jedina

87 Up. Vladimir Ćorović, Istorija Jugoslavije, isto, str. 24, 5. 88 Up. Dr Relja Novaković, Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka, isto,

str. 20. 89 Up. Dr Relja Novaković, Odakle su Srbi došli na Balkansko poluostrvo, isto,

str. 387.

Dr Dušan Ičević

160

nezavisna kao država od Vizantije među svim južnoslovenskim narodnim skupinama. Najprije je bila katoličke vjere, pa pravoslavne ili pomiješane, pretapajući zatečeno starinačko i poromanjeno sta-novništvo. Za sve vrijeme očuvala je svijest o svojoj autentičnosti i autonomnosti.

Dukljani/Zećani, kao i kasnije Crnogorci, istrajno su se borili za svoju samostalnost, i kada su bili privremeno pokoreni, pod Nemanjićima, ili ugroženi od okolnih naroda i država, na primjer od Vizantije, da bi oslobodilačkim ratovima protiv Turske, Venecije itd. održali svoju nezavisnost i samobitnost. Da su bili Srbi, ili da su se osjećali samo Srbima ne bi tako i toliko predano i žestoko branili od Srba i srpske države svoju nezavisnost, pa i svoje narodno biće.

Prostor sadašnje Crne Gore su, prema tome, nastanjivale Skla-vinije, koje su pokoravale, potiskivale i pretapale starinačko sta-novništvo. Već u sopstvenome etničkome oblikovanju u narod na slovenskoj osnovi, na zatečenome starinačkome stanovništvu, na demografskim promjenama kroz vjekove stvarala se osobena crno-gorska individualnost.

Stara Crna Gora može biti jezgro nacionalnoga individualizovanja i osvješćivanja Crnogoraca. Pristalice autohtonosti crnogorskog etnosa/nacije upravo odatle proiznose svoje tvrdnje o samobitnosti odvajkada. Njima se osporava, kako je već navedeno, ikakvo pravo na čitavu Crnu Goru, pošto je dvije trećine crnogorskoga sta-novništva izvan Stare Crne Gore, jer je i područje crnogorske države dugo smatrano “srpskom Spartom”, “Pijemontom srpstva”, a Crno-gorci sve do sada “najboljim Srbima”. Pominjući mišljenja Tatomira Vukanovića da su Crnogorci etnogenetski dobrim dijelom Iliri, Špira Kulišića da su potekli od Dukljana, slovenske grupacije koja nije bila ni srpske ni hrvatske pripadnosti, i Jovana Erdeljanovića da su samo dijelom Srbi, dr Mirko Barjaktarović zaključuje da su sve to, ali je današnje stanovništvo u osnovi srpsko, a da je Duklja od Nemanje naovamo srpska. No, nalazi da su korijeni ljudskoga života i kulture na području današnje Crne Gore duboki i davnašnji, pa navodi:

Crnogorska nacija

161

mediteransku kulturnu zonu, ilirske, keltske, saske, arbanaške, turske, možda i ciganske itd. primjese, tragove i ostatke.90

Prema tome, čak i u pretpostavljenome posebnome dukljanskome i zetskome etnosu, koji je zapravo od prvih začetaka pravi konglomerat starinačkih i slovenskih sastojaka, vršeno je nerekidno “natrunjavanje” “čistoga etnosa” mnogim pridošlicama ispred turskih osvajača, usko-cima iz okolnih zemalja, migracijama sve do današnjih dana. Uosta-lom, i u okviru Sedmoro Brda takođe se nalaze raznovrsni etnički amalgami, ali je jaka i srpska tradicija.

U predanjima i rodoslovima mnogih crnogorskih bratstava i ple-mena, kako je navedeno, porijeklo potiče od Nemanjića, Mrnjavče-vića, Brankovića, ali i Đerđa Kastriota (Drekalovići u Kučima). Od četiri brata: Vasa, Pipa, Ozra i Krasa nastala su, prema usmenoj tra-diciji, tri crnogorska i jedno arbanaško pleme. Durmitorci su, po istraživanjima dr Božine Ivanovića, osoben mediteranski etnički tip. Potomci Kriča ispod Durmitora tražili su da im se prizna status posebne etničke grupe. Noviji izum je da su pravi Crnogorci samo oni čija se prezimena ne završavaju na IČ (Špadijeri, Lubarde, Leverde, Borozani, Zviceri, Zuberi itd.).

Dokazivanjem da je jezgro crnogorske nacije samosvojnoga etni-čkoga sastava još od naseljavanja Slovena u današnje predjele Crne Gore ne bi se moglo zavezati kakvim odvajkada autohtonim ele-mentom, niti odreći značajno učešće srpskoga etničko-kulturnoga sastojka. Istovremeno, “posrbljavanje” za sva vremena i odricanje ika-kve crnogorske samosvojnosti i nacionalne individualnosti suprotno je i društveno-istorijskim procesima i naučnim činjenicama.

Iako etnos nije sveodređujuća sila individualizacije nacije, svakako jeste značajno u kome i kakvome etničkome supstratu nastaje. Mnoge nacije su u osnovnome etničkome supstratu bile “jednorodne”, ali ni-

90 Up. Dr Mirko Barjaktarović, Mnogostruki uticaji, isto, str. 15-19. Uprkos navedenim “mješovitim” sastojcima, autor tvrdi da su Crnogorci u osnovi Srbi koje su primili sa strane ili sami stvorili... “i poneku regionalnu crtu” (str. 20). Time se zatvara krug označenja koji jedino dopušta da je tako bilo i biće uvijek.

Dr Dušan Ičević

162

jedna nije nastala na kakvome čistome etnosu. Još od vremena sple-menjivanja u njima se nalaze “pridošlice”, dok su u procesu obli-kovanja naroda, teritorijalnim seobama, osvajanjima i podređivanjima drugih plemena ili naroda, brojnije “natrunjivano”.

Crnogorci su od vremena doseljavanja na Balkan, pojedinci nalaze i ranije, u praslovenskoj prapostojbini, imali posebnosti, koje su vre-menom omogućile da se konstituišu u naciju. Još od Sklavinije, koja je naselila Duklju, i koja je bila ni srpska ni hrvatska, sa svojom nezavisnom državom, i u srpskome etničkome supstratu, naročito na teritorijama koje su pripadale raškoj državi, potom Srbiji, te preta-panje zatečenoga stanovništva itd. Crnogorci poprimaju osobine koje daju poseban nacionalni kolektivitet. Tradicija državnosti, oslobodi-lačkih ratova, ratnički način života naoružanoga naroda, originalna socijalna organizacija društva, etička svojstva čojstva i junaštva, kul-turno-duhovne samosvojnosti itd. bile su “dovoljne” da “savladaju” etničku mješavinu, pa i srpski etnički supstrat. Time se ne poriče etni-čko srpsko sudjelovanje, nego samo nastojava da utvrdi kompleksnost nacionalnoga bića, koje je sazdano i iz etnosa, ali nije svodljivo na njega. Prema tome, crnogorski narod i crnogorska nacija su poprimile obilježja koja ga uspostavljaju u origineran subjektivitet modernog života i razvoja. 3. Prvi spomeni crnogorskoga naroda/nacije Podaci o crnogorskome narodu i naciji zabilježeni su u kontek-stu slovenskoga, slavenoserbskoga, srpskoga itd. imena, ili u izriči-tome nacionalno-crnogorskome navođenju.

Tvrdi se da je kod nas prvo pominjanje nacije u pismu crnogorskog vladike Save iz 1776. godine moskovskome patrijarhu, kada pro-testvuje zbog miješanja carigradskoga patrijarha u stvari “srpskog naciona”, i kod Dositeja, koji piše o slavnoj slavenoserbskoj naciji u

Crnogorska nacija

163

Srbiji, Bosni, Dalmaciji sa Ercegovinom.91 Međutim, još ranije je vladika Vasilije Petrović u pismu Mletačkom senatu iz 1757. godine protestvovao zbog nepravde što “... nacion naš zovete sčjavuni”, koji je “... rod čestni i slavni”.

U objašnjavanju razloga za svoju “Istoriju” koju je izdao 1754. go-dine. mitropolit Vasilije (u obraćanju grofu Voroncovu, vicekancelaru Rusije) govori o slavenosrpskim narodima. Iz teksta “Istorije” može se utvrditi da on tada razaznaje posebne narode: Srbe, Bugare, Crnogorce, Makedonjane, Albaneze. Čak izričito razdvaja Crno-gorce i Srbe kada kaže da su u vrijeme napada Numan-paše Ćuprilića na Crnu Goru “Crnogorci od svojijeh saveznika Srba, turskih po-danika, bjehu ostavljeni, a pored toga s Turcima zajedno pođoše u rat i Hercegovci kojima Turci ne dozvoljavahu da nose oružje, osim kad idu u rat protiv Crne Gore”. U svom tekstu pominje i Bošnjane. (moje boldovanje, D. I.)92

Doslovno se etnikon Crnogorac pominje u prezimenu (Đuro Crno-gorac i Ninko Crnogorac) u turskom defteru za Skadarski sandžakat iz 1485. godine. Ono je srodno prvom pomenu imena Srblji u Bosni bana Mateja Ninoslava iz 1235. godine. Za Mitra Pešikana ovo je prvo izvođenje iz imena Crna Gora.93 Napominjem da se prvi put ime Crna Gora spominje u dubrovačkim dokumentima 1376. godine, iako se ustaljuje nešto kasnije.

U jednome francuskome izvoru iz 1790. godine navodi se da su Crnogorci slovenski narod, dok prvi broj “Letopisa Matice srpske” iz 1825. godine u Slavenoserbe ubraja: Bugare, Srbe, Crnogorce, Sla-vonce i Dalmatince. Naziv “Crna Gora” ustaljuje se od 1435. godine, pa Crnogorci sebe tako nazivaju uporedo sa naimenovanim Srbima, Slavenoserbima itd.

91 Prema: Dr Radomir D. Rakić, Etnos, narod, nacija, isto, str. 13-14. 92 Up. Mitropolit Vasilije Petrović, Istorija o Crnoj Gori, Leksikografski za-

vod, Obod-Pobjeda, Cetinje-Titograd 1985. godine. 93 Prema: Vukale Đerković, Prije tri vijeka, Pobjeda, Podgorica 11. avgust 1994,

str. 15.

Dr Dušan Ičević

164

Stranci koji su putovali u Crnu Goru i susrijetali se sa Crnogorcima ili izbliza “osmatrali” Crnu Goru dali su zanimljiva ali vrijedna svje-dočanstva i o crnogorskome narodu/naciji.

U ruskim izvorima se još krajem 17. vijeka nalaze putopisni izvje-štaji o crnogorskom narodu.

U svome dnevniku moreplovac P. A. Tolstoj bilježi 1698. godine da blizu Kotora i Perasta žive “slobodni ljudi koji se nazivaju Crno-gorci ... hrišćanske vjere, jezika slovenskoga i ima ih povelik broj; nikome ne služe, povremeno ratuju s Turcima, a pokatkad i s Veneci-jancima”. (moje boldovanje, D. I.) (“Dnevnik moreplovca P. A. Tolstoja od juna 1698. godine).94 U putopisnome izvještaju nema spo-mena o srpskom imenu naroda, vjere i jezika Crnogoraca. Valjda se tako oni i nijesu tretirali. Putopisac Tolstoj u Boki nije dobio takva obavještenja, pa ih nije mogao ni pribilježiti.

Ruski naučnici, političari, putopisci koji pišu o Crnogorcima spo-minju “Slovensku Spartu”. Valjda je “Srpska Sparta” tek kasnije “na-stala”, kada je u vrijeme srpskoga nacionalnoga preporoda u romanti-čarskome zanosu sve što je ikada bilo pod srpskom državom ili su Srbi imali pretenzije na teritorije obuhvatano srpskim imenom.

O Crnoj Gori i Crnogorcima početkom 19. vijeka opširno u svom pu-topisu piše L. K. Viala de Somijer, Napoleonov oficir, koji je, pored osta-loga, bio komandant mjesta u Herceg Novome i u Kotoru. O svojoj po-sjeti Crnoj Gori napisao je 1820. godine dvotomno djelo “Istorijsko i po-litičko putovanje u Crnu Goru” od 1807-1813. godine. Za njega su Cr-nogorci autohtoni ili starosjedilački narod, koji su naseljavali Prevali-taniju od Kotorskoga zaliva do Drine, a izvjesno vrijeme i do grada Dra-ča. U kratkim obrisima, po svojim saznanjima, daje istoriju Crne Gore. Za Crnogorce, pak, smatra da su najprije uopšteno zvani Epirci, pa Alba-nci, i napokon Crnogorci. Stare hronike navode da u zapadnim kraje-vima, u planinama, žive nepoznati narodi, neukrotivi nomadi koji ne pri-

94 Prema: Pavle Mijović, Ipak, nasljeđe / Eppur, patrimoniumm, Crnogorski

P.E.N., Cetinje 1992, str. 152.

Crnogorska nacija

165

znaju druge zakone osim drevne običaje, ali su čuveni po hrabrosti, neza-visnosti i datoj riječi, to je, ustvari, Crna Gora. U toj konstrukciji, stanov-ništvo Albanije, naročito ono koije živi u brdima, obuhvata i pretke dana-šnjih Crnogoraca, a pravi heroj Epira znači i Crne Gore, jeste Đurađ Ka-striot nazvan Skenderbeg. Istina, Drekalovići iz Kuča smatraju da su po-tomci Skenderbega ali se Crnogorci ne mogu poistovjetiti sa Albancima.

Viala de Somijer na više mjesta piše o crnogorskome narodu, koji se nije pokorio ni Turcima, ni Mlečićima nego se neprekidno borio za svoju slobodu i nezavisnost. On izričito govori o nacionalnoj nezavi-snosti i tvrdi da su preci današnjih Crnogoraca stekli “dragocjenu nacionalnu nezavisnost”. Crnogorci su “nacija koja ljubomorno čuva svoju slobodu”, u kome trajno živi “duh nacionalne nezavi-snosti”. Oni su jedini od svih naroda koji nastanjuju Balkan saču-vali “nacionalno osjećanje nezavisnosti".(moje boldovanje, D. I.) U nekoj vrsti zaključka de Somijer tvrdi da je dostojna divljenja i intere-sovanja “ova šačica gorštaka, bez umijeća i saveznika, koji su se odr-žali od najstarijih mitskih vremena, koje nije ukrotio nijedan osvajač, a priznaju samo one zakone koji su dobrovoljno prihvatili i pridr-žavaju ih se i danas”.95

Viala de Somijer govori o Crnogorskoj naciji na osnovu svojih sa-znanja i neposrednih utisaka. Možda u njegovim zapisima nema naučnih i kategorijalnih izričitosti ali je značajno da oko postojanja crnogorskoga etnosa nema dvoumljenja. Nigdje ne pominje ni Srbe ni srpsku tradiciju, vjerovatno zato što o tome nije ništa nije čuo od Crnogoraca.

Maršal Marmon, Napoleonov vojskovođa i upravitelj Ilirskih pro-vincija, protv koga su Crnogorci i Bokelji, zajedno sa Rusima, ratovali od 1806. do 1807. godine, zapisuje u svojim “Memoarima” da je crnogorski narod “slavenskog porijekla, a ispovijeda pravoslavnu vjeru”, da Crnogorci govore najčistijim slovenskim jezikom, da su još od vremena doseljenja (12-13. vijek) živjeli u izolaciji i sačuvali

95 Up. Viala de Somijer, Istorijsko i političko putovanje u Crnu Goru, IC “Ce-tinje”, Cetinje 1994, str. 5, 11, 16-21, 266-267, 269-270, 275, 279, 318-320, 340, 362, 348.

Dr Dušan Ičević

166

svoje osobine. (moje boldovanje, D. I.) Vladika vlada svojom zem-ljom, ali djeluje i Narodna skupština koja odlučuje o svim značajnim stvarima i imenuje namjesnika svake godine. Ona se često sastaje, a čini je po jedan predstavnik svake porordice, zapravo svi ugledniji ljudi društva pozvani su da odlučuju o značajnim stvarima.

Marmon objašnjava da su Crnogorci bili više skloni da prihvate pokroviteljstvo Rusije nego okolnih država ili Francuske, pošto od udaljene Rusije nije bilo nikakve opasnosti da podjarmi Crnu Goru. U položaju kakvom je bila Crna Gora i njen vladika Petar I Petrović, tumači Marmon, želi se imati podrška dobročinitelja, zaštitnika vođe jednog sistema, ali ne i gospodara. A zatražiti zaštitu od tako moćnoga vladara kakav je bio Napoleon, značilo bi nametnuti samom sebi gospodara.96

Učeni Francuz Andrej Delari napisao je o Crnogorcima 1857. go-dine: “Veoma razvijene socijalne svijesti, oni pomažu danas, kad pre-lazi iz stanja plemena u stanje nacija, svoju narodnu upravu sa svom onom ljubavlju sa kojom su nekad pomagali svoja plemena”. (moje boldovanje, D. I.)97

U pojedinim kritičnim istorijskim trenutcima, kada se lomila samo-stalnost Crne Gore i samobitnost Crnogoraca, oni su odrešito potvrđi-vali svoju nezavisnost i identitet. U oprekama interesa evropskih sila na Balkanu i u odnosu prema oslabljenoj Turskoj, Crna Gora se našla u središtu spletke i zavjere kojom se htjelo da svrgne Petar I Petrović sa vladarskoga i vladičanskoga trona. Rusija je strategijski naumila da podrži opstanak Osmanskoga carstva, Napoleonova Francuska je pri-

96 Up. Maršal Marmont, Logos, Split 1984, str. 27-28, 69, 106-107. Ljut na nepokornost Crnogoraca, Marmon predlaže Napoleonu da silom pokori Crnu Goru koju bi savladao sa 7-8.000 vojnika, od Cetinja bi onda napravio uporište za francusku vojsku. Da bi oslabio stanovništvo, jedan dio bi unovačio u veliki puk i poslao bi ga na udaljenije odredište, a dio stanovništva bi, po uzoru na Rimljane i Karla Velikoga, preselio u daleke krajeve. Napoleon najprije nije prihvatio pome-nute predloge, a kad je bio sklon tome, Marmon se prebacio na druge poslove, pa nije isprobao svoju namjeru.

97 Prema: Crnogorska kultura i putevi njenog razvoja, isto, str. 205.

Crnogorska nacija

167

premala akcije da ga sruši ili bar da osvaja djelove njegovih teritorija na Balkanu za što je namjeravala da iskoristi Crnogorce, dok je Aus-trija “vrebala” rasplet događaja. Tada je, 1804. godine, ruski imperator odaslao svoje emisare rodom iz Boke, u Crnu Goru, snadbio ih svojim pismom i “gramatom” ruskoga Svetoga Sinoda sa nalogom da se smi-jeni vladika Petar I, domami i pošalje u progonstvo u Rusiju. Vladika Petar je optužen kao narodni neprijatelj, nedostojni crkveni pastir i smutljivac. U poslatim pismima car se obraća blagorodnoj i časnoj slavenoserbskoj oblasti crnogorskoj i brdskoj gospodi, nazivajući “jednoplemeni, jednojezični i jednovjerni s nama narod crnogorski i brdski”. I u gramati Svetoga Sinoda više puta se ponavlja crnogorski i brdski narod i sasvim izričito imenuje Crnogorska pravoslavna crkva.(moje boldovanje, D. I.)

U odgovorima Crnogoraca i crnogorske skupštine, koju čine svi gla-vari i Praviteljstva, odbija se svaki napad na vladiku i crnogorsku neza-visnost. U pismu caru podsjećaju da je “narod crnogorski po skončanju posljednjeg vojvode Đurđa, po kome se presjekla porodica za nas slav-nih Crnojevića, ostao (je) pod upravom mitropolita”, i da su se pod vođ-stvom svojih poglavara “pod pokroviteljstvom božjim ne samo pravo-slavnu vjeru i želajemu čovještvu slobodu više od tri stotine godina sop-stvenim oružjem i hrabrošću branili, nego još u slučaju rata s Turcima i drugim hrišćanskim državama pomagali, što je poznato čitavoj Evro-pi”.(moje boldovanje, D. I.) Više puta ponavljaju da narod crnogorski i brdski na trpi tuđu upravu i tuđe gospodare, a prije će dopustiti da se istrijebe, nego da se desi i najmanja neprilika “našem dobrom pastiru”.98

Zanimljivo je, međutim, da ruska carica Katarina II znatno prije toga, “iz daljine”, razaznaje i razlikuje Srbe i Crnogorce. U pro-glasu (januara 1788. godine) “Svim Srboem, Crnogorcami i pro-čem žiteljem slavnoga naroda”, ona poziva na ustanak protiv Turaka, u ime hrišćanske i slovenske solodarnosti.(moje boldovanje, D. I.) U

98 Prema: Dušan D. Vuksan, Petar I Petrović Njegoš i njegovo doba, Narodna

knjiga, Cetinje 1951, str. 101-129.

Dr Dušan Ičević

168

odgovoru na pismo Jeremija Gagića ruskoga vicekonzula u Dubrov-niku (Srbina iz Gruže kod Kragujevca) Petar I prigovara što pomoć koja se šalje “ne ide pravo crnogorskome nego slaveno-serbskome narodu”.(moje boldovanje, D. I.) Petar I je bio oprezniji prema srpskom svojatanju Crnogoraca od Petra II.

U okviru rasnih teorija, koje su naciju određivali rasnim elemen-tima, francuski antropolog Žozef Deniker je 1910. godine Crnogorce označio za poseban rasni tip. Za Denikera, nacija je mješavina etni-čkih elemenata: jezika, religije, socijalnih institucija, a svaka etnička grupa ima u sebi više rasa. U svojoj klasifikaciji rasa u svijetu, koje je razdijelio na 13. skupina, Južni Sloveni su nazvani Crnogorcima (Montenegrins), smjestio ih je u sedmu, koju je nazivao arijevskom skupinom. Kasnije je vršio nove klasifikacije, promijenio crnogorski u dinarski tip. (moje boldovanje, D. I.) U Južne Slovene je uvrstio: Slovence, Srbo-Hrvate, Morlake, Uskoke, Hercegovce, Bosance, “Montenegrine ili Crnogorce na ostalim djelovima Balkanskog polu-ostrva” i dio Makedonije.99

Francuski antropolog Ežem Pitar nije se složio da se pravi znak jednakosti između rasnoga tipa i nacije. Divio se ljepoti ljudi na Nje-gušima, a za Crnogorce kaže da “konstituišu jedan ljudski element sa svojom posebnom fizionomijom, koja se u cjelini razlikuje od balkan-skih suseda, sem možda onih na jugu poluostrva.100

Rasne teorije nemaju naučnu valjanost, pogotovu nijesu prihva-tljive i primjenljive za naučno tumačenje nacije. No, rasno, pa i rasi-stičko shvatanja superiornosti pojedinih nacija obilato je korišćeno za političke svrhe određenih nacionalnih vođstava i vođa. Tvrdnje da su Crnogorci najčistiji, najbolji itd. Srbi vjerovatno je godilo i godi Crno-gorcima, ali sadrži u sebi takođe primjese “više rase”, rasne čistote, većih prava itd., mada je bilo primamljivo da sujetni Crnogorci sebe uzvisuju i prikazuju za “prave” Srbe.

99 Prema: Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, 2, isto, str. 501-503. 100 Isto, str. 506.

Crnogorska nacija

169

Engleski putopisac Roj Trevor obišao je 1910. godine Crnu Goru i objavio 1913. godine knjižicu o Crnoj Gori kao zemlji ratnika. Trevor sažeto daje viševjekovnu borbu Crnogoraca protiv osmanske najezde, a spominje i namjeru Napoleona da pokori Crnu Goru. Tada su se samo Engleska i Crna Gora suprotstavile Napoleonovim osvajanjima. Bijesan zbog toga, Napoleon je zaprijetio da će Crnoj Gori promijeniti ime u “Crvena Gora”, krvlju njenoga naroda. U kratkome poglavlju “Stvaranja nacije”, R.Trevor utvrđuje da je do 1878. godine Crna Gora bila nepriznata kao država i nacija, ali je na Berlinskome kon-gresu faktički priznata crnogorska nacionalna državnost. (moje bol-dovanje, D. I.)101

Putopisci ne daju teorijska, istorijska, sociološka itd. objašnjenja i obrazloženja nastanka i razvoja nacije. Zanimljivo je da R. Trevor up-ravo govori o crnogorskoj naciji. On time ne “priznaje” crnogorsku naciju u doslovnome značenju, nego samo opisuje ono što je doživio.

U svome napisu o pravu nacija na samoopredjeljenje sredinom 1914. godine V. I. Lenjin je polemisao sa Rozom Luksemburg upravo o pravu na samoopredjeljenje malih naroda. Naime, R. Luksemburg je smatrala da je “samoopredjeljenje” formalno nezavisnih Crnogoraca, Bugara, Ru-muna, Srba, Grka, a dijelom čak i Švajcaraca iluzorno, pošto je i njihova nezavisnost proizvod političke borbe i diplomatske igre “evropskoga koncerta”. Nasuprot tome, Lenjin smatra da su najbolji uslovi za razvi-tak kapitalizma na Balkanu stavraju upravo samostalnim nacionalnim državama.102 Svakako, Lenjin se nije bavio srpsko-crnogorskim odnosi-ma i kompleksima, da bi razlučivao šta kome pripada. Iz svoga osnov-noga stava da je stvaranje nacionalnih država tipično za kapitalistički razvitak, tretirao je Crnogorce podjednako kao i sve balkanske narode.

Grupa sovjetskih naučnika u Akademiji nauka SSSR-a, u okviru istraživanja formiranja nacionalnih nezavisnih država na Balkanu

101 Up. Roj Trevor, Montenegro, zemlja ratnika, Pozorište Puž – Izdavački sektor, Stručna knjiga, Beograd 1990, str. 15-19..

102 Up. V. I. Lenjin, O pravu nacija na samoopredeljenje, Izabrana dela, 8, Kul-tura, Beograd 1960, str. 366-367.

Dr Dušan Ičević

170

krajem XVIII do sredine 70-tih godina XIX vijeka, obradila je i Crnu Goru. U pregledu istorijskih zbivanja u navedenome razdoblju najviše pažnje posvećuje nacionalno-oslobodilačkim borbama Crnogoraca, koje su dovele do stavranja i priznavanja nezavisne države. “Posti-zanje u 1878. godini međunarodnoga priznanja nezavisnosti i prošire-nje teritorije bilo je važan istorijski rezultat, kojim se završila složena etapa borbe za nacionalno oslobođenje crnogorske države”. (moje boldovanje, D. I.)103

Sovjetski autori pretežno koriste spise crnogorskih i srpskih istori-čara, ruskih naučnika, arhivsku građu iz ruskih izvora, svoja sopstvena ranija istraživanja. Oni se takođe nijesu određivali prema srpsko-crno-gorskome etničkome pripadanju, ali su u osnovi dali razvoj crnogor-ske nacionalne oslobodilačke borbe Crnogoraca za svoju nezavisnost. Za ovovremenu raspravu o crnogorskoj naciji značajno je njihovo istraživanje koje, iako doslovno nacionalno ne imenuje, utvrđuje okol-nosti nastanka crnogorske države.

Prvu suvislu, kako kaže M. Ekmečić, teoriju da su Crnogorci po-sebna balkanska nacija nalazi se u Memorandumu crnogorske vlade Društvu naroda iz 1920. godine. Umjesto nacije kao zajednica jezika nudi se država kao osnov narodnosti. Slovenska plemena koja su se doselila na Balkan i na područje ondašnje Crne Gore stvorili su prvu slovensku državu, potom uspjeli da održe nezavisnost u vrijeme Tu-raka, a u 19. vijeku se borili “za ostvarenje nacionalnih ideala”. Oni se od jugoslovenskih naroda, iako govore istim jezikom, razlikuju po političkim, socijalnim itd. koncepcijama, psihičkim i antropološkim osobinama. Oni su poseban tip, a sa Hercegovcima i stanovnicima Bo-kokotorskoga zaliva zajedno čine mješavinu slovenskih rasa i starih Ilira. Zbog posebnih svojstava mora se priznati status nacije Crno-gorcima. (moje boldovanje, D. I.)

103 Up. Černogorija, Formirovanie nacionaljnih nezavisin gosudarstv na Balka-

nah, grupa autora, Nauka, Moskva 1986, str. 164-210.

Crnogorska nacija

171

U komentaru navedenih shvatanja, M. Ekmečić tvrdi da se u Italiji osnovala posebna crnogorska nacija (moje boldovanje, D. I.) iz po-litičkih aspiracija koje je talijanska vlada imala prema jugoslovenskim teritorijama. Tako je u Italiji, prije nego su otkrili boljševici, započela priča o posebnoj balkanskoj crnogorskoj naciji. “Teorije o posebno crnogorskoj naciji i zahtjevi da Hrvtska i Slovenija treba da postanu posebne republike, nikle su u italijanskoj, masonskoj i vatikanskoj spoljnoj politici do 1918. godine. Postepeno će se pretvoriti u politi-čku platformu jugoslovenskih marksista”.104 U odbijanju svakoga raz-govora o crnogorskoj naciji, M. Ekmečić i ne pokušava da obrazloži svoje shvatanje ili da ospori ono koje nalazi svojstvenosti Crnogoraca. Za njega je sve italijansko-vatikansko-masonsko-marksistička (boljše-vička) konstrukcija.

U “novoj” obradi iste vrste “otkriva” se da je crnogorska nacija izumljena od hrvatskoga poglavnika dr Ante Pavelića. U jednome nje-govome specijalnome ukazu iz 1941. godine prvi put se spominju Crnogorci kao nesrbi. U njemu se onim Srbima koji se izjasne kao Crnogorci garantuju sva prava koja pripadaju građanima prijateljskih nacija i država Nezavisne Države Hrvatske.105

U srpskome etničkome krugu posebna crnogorska nacija najčešće se priznaje od Drugoga svjetskoga rata, ili se u konstituisanju pomjera do danas, ili se savim poriče njena individualnost. Za dr Mirka Barjaktarevića, Crna Gora i crnogorski narod su do prvih decenija 20. vijeka bili samo politički pojmovi, dok su se Crnogorci etnički osjećali i iskazivali Srbima. Tek od vremena Drugoga

104 Prema: Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, 2, isto, str.

825-827. 105 Prema: Vuk Drašković, Intervju, Start, Godišnjak, Zagreb 1989, str. 133.

Tako izgleda da nijesu italijanski rasisti, kako tvrdi dr Novak Kilibarda, ni Komin-terna i jugoslovenski komunisti, kako tvrdi većina osporavatelja crnogorske nacije, nego baš Ante Pavelić prvi došao na... “sjajnu ideju da od srpske Sparte napravi nesrpsku zemlju, što je sticajem okolnosti potvrđeno odlukama Drugog zasijedanja AVNOJ-a i Jajcu.”

Dr Dušan Ičević

172

svjetskoga rata i revolucije mogu se vremenski odvojeno posmatrati kao narod i nacija.106

Međutim, poznati srpski naučnik između dva svjetska rata, profe-sor prava Živojin Perić u svojoj studiji o Crnoj Gori i jugoslovenskoj federaciji iz 1940. godine, nalazi dovoljno dokaza za etničku i etičku posebnost Crnogoraca. Njih čine osobeni crnogorski narodni duh, etos, karakter; samostalna crnogorska istorija u trajanju od više vje-kova: originalni i osobeni sistem vrijednosti i poredak na njihovoj ljes-tvici; crnogorska kultura kao sistem načela i načina svakodnevnog ži-vota, običaja, odnosa državnih institucija, simbola i kulturnih spome-nika; crnogorsko osobeno shvatanje pravde i prava itd. Na svemu tome zasnovano je osjećanje crnogorskog naroda o svojoj posebnosti i individualnosti, o svojoj sudbinskoj povezanosti, zajedničkim intere-sima i istupanjima prema drugim narodima, te o sebi kao naciji. Za Perića, Srbi i Crnogorci nijesu potpuno isti, nego Crnogorci posjeduju dovoljno svojstava koja ih čine etnički i etički osobenim kolektivi-tetom i subjektivitetom.107

U svojim istraživanjima istovjetnosti, srodnosti ili različitosti Cr-nogoraca i Srba dr Radoslav Rotković nalazi da oni nijesu istoga pori-jekla. Nekada su bili bliži jedni drugima Srbi i Hrvati. Naime, Crno-gorci su se razvili iz onoga talasa naseljenika koji je na Balkan došao sa sjeverozapada, dok su preci Srba i Hrvata došli u drugoj seobi. R. Rotković prilaže i geografske karte na kojima su ucrtana mjesta, po dr Relji Novakoviću i dopunama Rotkovića, koje pokazuju da su po toponimima davnašnji preci Crnogoraca živjeli u mjestima odvojeni

106 Up. Dr Mirko Barjaktarević, Mnogostruki uticaji, Praksa 4, Titograd 1981, str. 15.

107 Među onima koji je osporavaju je i ugledni istoričar dr Vasa Čubrilović koji kaže da ne postoje istorijski izvori kod nas, domaći i strani, koji govore o Crnoj Gori i njenom narodu drugačije nego kao dijelu jedne južnoslovenske, srpske zajednice, dijelu srpskog naroda. Prvi put je čuo 1936. godine na Durmitoru da studenti pokreću pitanje Crnogoraca kao posebne nacije. (Up. Akademik Vasa Čubrilović, Prošlost Crne Gore kao predmet naučnog istraživanja i obrade, isto, diskusija, str. 516-518.)

Crnogorska nacija

173

od Srba. Kasnije su se, u novoj postojbini, mnogo više miješali Srbi i Crnogorci, a zbliženju je najviše doprinijela ista “srpska” (pravosla-vna) vjera” i masovno iseljavanje Crnogoraca u Srbiju.108

Prema navedenim toponimima, kada se “prevedu” na naselja u Crnoj Gori, može se kombinovati crnogorsko autentično boravljenje u staroj postojbini i u novoj domovini. Iz Rotkovićevih podataka i spisa stranih autora koje navodi (na primjer L. Niderlea) zapaža se da su Dukljani i Srbi imali zasebne teritorije.

Dr Relja Novaković je ustvrdio da je Duklja (Zeta) “oduvek bila svojstvena država”, ni hrvatska ni srpska, nego slovensko-dukljan-ska.109 Isto kao i Bosna, i Zeta je bila od samog početka posebna zemlja, a nijedna nije postala Srbija.110 Za njega nije uvjerljivo da su u Srbiji, Bosni i Duklji prvobitni slovenski stanovnici bili istoga, srp-skoga, etničkoga sastava. Jer, ako je bilo tako, zašto pojam Srbije, pita Novaković, nije odmah obuhvatio sva tri područja i zašto se na cije-lome tome prostoru nije očuvala država sa nazivom Srbija. Takođe je upitno: zašto se stanovništvo istoga etničkoga porijekla, ako je takvo bilo, razdvojilo od uticaja susjedne geografske sredine.111

Srpski istoričar Relja Novaković ne iznosi tvrdnje, nego umjesno sumnja, pita i pobuđuje na nova istraživanja, koja bi pouzdanije odgo-vorila na otvorena pitanja. Moglo bi se pametovati i prikazivati da se već time što se u spisima nalaze pomeni pojedinih etnikuma i u vre-menima kada nije bilo svremenoga značenja za vazda utvrđivati ko je, gdje i kako određivao sastav stanovništva.

Neslovenski supstrat Crnogoraca se otkriva u mediteranskome tipu koji je naseljavao područja Crne Gore i predodredio do današnjih dana etnička svojstva stanovništva. Zapravo, prema antropološkim istraži-

108 Up. Dr Radoslav Ratković, O crnogrorskom narodu i kontinuitetu njegove

države, Elementa Montenegrina, 1, 1990, str. 20-21. 109 Up. Relja Novaković, Baltički Sloveni u Beogradu i Srbiji, Beograd 1985,

str. 389. 110 Up. Relja Novaković, isto, str. 389. 111 Up. Dr Relja Novaković, Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka, isto, str. 20.

Dr Dušan Ičević

174

vanjima pokušava se dokazati da su Crnogorci autohtonoga porijekla i pripadaju epirskoj (kontinentalnoj) morfološkoj varijaciji Evrope. Prema A. N. Pulianosu, epirski ili kontinentalni tip mnogo je stariji na evropskome tlu od mediteranskoga tipa.112

Naučna otkrića se često ne završavaju određenom utvrđenom istinom. Zalaženje u daleku praistoriju omogućuje da se nalaze novi znaci ili do-kazi o prastanovnicima i njihovim potomcima i na tlu Crne Gore. Među-tim, iz toga se ne mogu izvlačiti zaključci o doslovnome ili nenatrunje-nome prenošenju kroz pokoljenja kakvih nepromjenjljivih genetskih oso-bina koje se nasljeđuju i nastavljaju kroz vjekove. Nacija nije predod-ređena i sveodređena etnosom. Uostalom, varijacije o trojanskome pori-jeklu Crnogoraca, ili bar ranijih stanovnika na području Crne Gore sa Lovćenom kao Olimpom pokazuju koliko je primjenjljiva konstrukciona ili proizvoljna kombinatorika, ali istovremeno i koliko za nauku mogu biti zanimljiva i naizgled neprihvatljiva gledišta, ili biti povod za dalja istažiavanja, iako je o Trojancima poprije kazana “zadnja riječ nauke”.

U crnogorskoj tradiciji i kulturnoj baštini najčešće su upotreblja-vani pojmovi Slovenstvo, Sloveni i slovenski jezik, još od “Kraljev-stva Slovena” popa Dukljanina iz 12. vijeka. I za stanovništvo Du-klje/Zete bilo je uobičajeno da se slovenski imenuje. Iako je, kako se zna, bilo varijacija, nejasnoća, protivrječnih zapisa i u nazivima du-kljanskoga etnosa, ipak se može dovoljno dokazivati da je bilo osnov-noga slovenskoga supstrata.

Dr Danilo Radojević prebira po brojnim dokumentima i izvorima, i navodi sljedeća mišljenja: J. Ferluge da je “još neobjašnjen slučaj Du-klje”, Ljudmila Hauptmana da K. Porfirogenit ne raspolaže “nika-kvom tradicijom da bi bila Duklja srpska”, Nade Kljajić da Porfi-rogenit “nikad nije Duklju ubrajao u tzv. srpske zemlje”, Rajmunda de Agilesa, koji je s krstaškom vojskom 1096. godine prošao Jadranskom obalom i srio se s dukljanskim kraljem Bodinom, naziva Dukljane

112 Prema: Dr Radoslav Rotković, O crnogorskom narodu i kontinuitetu

njegove države, Elementa Montenegrina, str. 137-138.

Crnogorska nacija

175

Sclavi (Sloveni), a Bodinovu državu Slovenskom zemljom. Dr Rado-jević osporava i pedantno pabirčenje srpskoga imena po zapadnim krajevima (82. primjera), od doseljavanja Slovena do 1818. godine, i pokazuje na svakome navedenome primjeru da je posrbljavanje slo-venskog naziva, ili izvori srpskih crkvenih krugova, tekstovi srpskih intelektualaca koji su kao došljaci boravili u Crnoj Gori, ili pogrešno prepisivanje, ili namjerno iskrivljavanje, ili netačno smještanje odre-đenih teritorija, vjerom koja se izjednačavala sa srpskom pripadnošću, kroz jezik koji se ozvaničio u srpski, kroz istoriju koja se podvodila pod srpstvo. Tako se slovenske čitaonice “prepravljaju” u srpske, Nje-goševo “Srpsko ogledalo” prvobitno je bilo “Ogledalo gorsko”. Sinta-gma vladike Danila Petrovića “braća Srbi” je iste vrste kojom su se crnogorski mitropoliti obraćali i Hrvatima i Rusima.113 4. Uzori i upoređenja Osporavatelji crnogorske nacije žustro i netrpeljivo pitaju: ima li kakav sličan primjer u istoriji i u savremenome svijetu za dokaz da može nastati posebna nacija iz okvirua srpske nacije?

Odgovori mogu biti svakakvi i sa mnogo obrazloženja, ali će se uvijek naći sporne “odredbe” koje će poništavati valjanost “završ-noga” tvrđenja da crnogorska nacija, uprkos svemu, postoji. Naravno, nije dovoljno “ubjedljivo” što se Crnogorci tako osjećaju. Jer, uzvraća se da se neko može osjećati i Papuancem, i Tunguzom, i pripadnikom koje druge nacije, ali da objektivno njima nije sličan ni podoban.

Čim se zađe u “tamni vilajet” praetnosa i osjećanja, onda se suvisli razgovori prekidaju ili se pretvaraju u svađu. U dodatku na osnovno pitanje postavljaju se “zamke”: kakve su razlike na primjer između Crnogoraca, odnosno Srba u Cnoj Gori i Vranjanaca, Ličana, Herce-

113 Up. Dr Danilo Radojević, Uzroci i pojave srpskog imena u Crnoj Gori, Ce-

tinje 1994. godine.

Dr Dušan Ičević

176

govaca itd. Naučni razgovori prestaju kada se zađe u emotivnu sferu, pogotovu ako su shvatanja nadojena “naučenim lekcijama” ili stereo-tipima, svejedno koje vrste. Koliko je jednostrano naslijeđeno tuma-čenje da crnogorska nacija ne može postojati ni na kakav način, niti se naučno dokazivati, toliko je suženo novostvoreno suprotno mišljenje da je ona opstojeća od vajkada kao poseban etnos.

Usporedbe mogu biti korisne, ali za nauku nijesu ni dovoljan ni potreban dokaz da bi se utvrdilo postojanje ili nepostojanje određenih društvenih fenomena. Engleski publicista H. Siton-Vatson bio je u prilici/neprilici kada je pisao svoje obimno djelo “Nacija i države”, da se pravda ili objašnjava kako se sve ne može upoređivati i tako osmisliti da bi bilo jedino moguće i tako prihvatljivo. Samo Barbari, kaže, postupaju tako u ili-ili relacijama koje dogmatski odbacuju svaku usporedbu ili koje jedinstvenost smatraju nevažnom. Ni proste analogije, ni proglašenje konkretnoga fenomena za apsolutno je-dinstvo, neponovljivo, neuporedivo nijesu preporučljivi za naučno istraživanje i zaključivanje.

Za crnogorsku naciju (u okviru tvrdnje da je srpskoga etnosa) analogijom se može smatrati prikladna posebna austrijska nacija na-stala iz njemačkoga naroda. Posebna austrijska nacija nastala iz velike skupine germanskih naroda, odnosno njemačkoga naroda. Svoju dugu državnu samostalnost, koja je pretvorena u “vječnu imperiju”, sa oso-benim društveno-istorijskim razvojem, geopolitičkim položajem, zase-bnim načinom života i društvenim ustrojstvom, vremenom je stvorila nacionalnu individualnost.

A zar Crna Gora (Duklja, Zeta), pod pretpostavkom da je u srp-skome državno-etničkome okrilju, nije, takođe, imala osobenosti geo-političkoga prostora samostalnoga državnog razvoja, oslobodilačkih ratova, osobene društvene organizacije, samosvjesnoga načina života itd. koji su omogućili da se Crnogorci nacionalno individualizuju?

Napominjem da Siton-Vatson u svojoj knjizi samo na jednome mjestu spominje kneževinu Crnu Goru, čije pravoslavno slovensko stanovništvo Turci nikad nijesu uspjeli pokoriti. On ne svrstava Crno-

Crnogorska nacija

177

gorce u Srbe, valjda zato što zna sporove oko crnogorske nacije, ili što nije bio pouzdan u etničkome identifikovanju stanovništva Crne Gore.

Ili možda mogu biti, makar u najstarijim vremenima, u istoj vrsti analogije, srodan primjer slovenska braća Rusi, Malorusi u Bjelorusi?

Zna se da su Istočni Sloveni prvobitno svi bili – Rusi. Na osnovu drevnoga ruskoga naroda razvile su se tri nacije. Prva ruska država je bila Kijevska Rusija, koju kasnije, i sada, naseljavaju Ukrajinci, ali u znatnome broju i Rusi. Ona je nazivana Malom Rusijom i smatrana dijelom Velike Rusije i teritorijom koju nastanjuje jedinstvena ruska nacija. Imenovanjem u Ukrajince jedan dio naroda vremenom postaje oznaka za posebnu naciju. Govorni jezici Istočnih Slovena postepeno se toliko razlikuju da postaju posebni jezici i čine, prema mišljenju onih koji smatraju da je nacija jezička zajednica, dovoljnu osnovu za tri samostalne nacije. Svi su oni u hrišćanstvu prvobitno bili pravo-slavni narodi, da bi se dio Ukrajinaca pounijatio. Rastureni u više dr-žava (Rusija, Poljska, Austrija) Ukrajinci su sebe smatrali Rusima, ali su postepeno zadobijali posebna nacionalna čuvstva i obelježja. Rusi-fikacija nije uspjela da im zatre jezičke osobenosti i da ga svede na rusko narječje. Posebnost Ukrajinaca se pogotovo ispoljavala u nacio-nalnome pokretu sredinom 19. vijeka, naročito jakom u Galiciji koja je tada bila pod austrijskom vladavinom. Proglašenje nezavisne Ukra-jine u ishodu Oktobarske revolucije i posebne države u okviru Sovjet-skoga Saveza, koja je nakon Drugoga svjetskoga rata ujedinila sve ukrajinske zemlje, konačno je potvrdila nacionalnu samobitnost Ukrajinaca.

Crnogorci su imali svoju državu, bili su u istome pravoslavnome ambijentu, sa istim jezikom, iako govornim osobitostima, nijesu bili raseljeni koliko Ukrajinci, a vodili su, svuda gdje su živjeli, borbe za ujedinjenje i nezavisnost, konačno ponovo potvrdili svoju nacionalnu i državnu samobitnost u Narodno-oslobodilačkoj borbi u ishodu Dru-goga svjetskoga rata u zajedničkoj jugoslovenskoj federaciji.

Da li bi Francuska mogla biti obrnuti uzor? Formiranjem Francu-ske monarhije i francuske države razvijala se i francuska nacija. I

Dr Dušan Ičević

178

crnogorska država i crnogorska dinastija su umnogome doprinijele da se oblikuje crnogorska nacija. No, francuska nacija je klasična evrop-ska nacija, koja svojim svojstvima daje obrazac za tipično nastajanje nacija. Međutim, i ona je na osnovnome franačkome etničkome sup-stratu “preslojavala” u sebi mnogovrsno i mnogobrojno franačko, oksitansko, bretonsko, korzikansko i drugo stanovništvo.

Po Hegelovoj podjeli na istorijske i neistorijske narode, Crnogorci bi bili – istorijski narod. Istina, on je sve slovenske nacije smatrao ratarskim narodima, kod kojih je na djelu priroda i odnos gospodara i sluge, i sve je manje radinosti i subjektivnoga autoriteta. Zbog toga su Sloveni sporije i teže došli do osnovnoga osjećaja subjektivnoga sopstva, do svijesti o onome opštemu, do onoga što Hegel zove držav-nom moći.114

Istorija kazuje da su i slovenski narodi nakon dugoga trajanja sis-tema vojne demokratije došli do državotvorne ideje i svojih posebnih država, koje su u srednjemu vijeku dostigle vrhunac i sjaj zapadnih državnih tvorevina. Crnogorci (Dukljani, Zećani) su svojim “kraljev-stvom otprva” i skoro neprekinutom državnom nezavisnošću uistinu stekli pravo i svojstvo svoje individualnosti i subjektivnosti. U Hege-lovome značenju, koji je ovaploćenje Apsolutne ideje našao u pru-skome državnome uređenju, i Crna Gora bi mogla svojom državnom opstojnošću i samostalnošću, na osnovama apsolutne monarhije, ma-kar kao “srpska Sparta”, da pribavi status nezavisnoga međunarod-noga državno-pravnoga subjekta. Ako je “narodni duh” takođe ispu-njenje apsolutnoga duha, onda su Crnogorci svojim duhovnim tvora-štvom, tradicijom i vrijednostima čojstva zavrijedili da budu origina-lan entitet.

114 Up. Georg Wilheim, Fredrich Hegel, Filozofija povijesti, Naprijed, Zagreb,

1966, str. 434-435.

179

III KULTURNO-DUHOVNO BIĆE CRNOGORACA Nacionalni entitet se osobeno uspostavlja i ispoljava kulturno-duhovnim identitetom. Nacionalna kultura se smatra oblikovanjem nacionalnoga duha, koji sjedinjuje sve pripadnike. Osporavanje crno-gorske nacije se zasniva upravo isticanju srpske duhovnosti koja je začeta u kosovskome mitu, vrhunac dobila u Njegoševome “najsrpski-jemu” epu, a danas se potvrđuje kroz stvaralaštvo brojnih pisaca, sli-kara i drugih umjetnika iz Crne Gore koji sebe smatraju Srbima.

Otvaraju se mnoga pitanja za raspravu, na koja je prave odgovore moguće dobiti svestranim istraživanjima. Moje nastojanje je da se iznađu činjenice ili nagovijeste procesi koji su osnova za razgovore o kulturno - duhovnome “sloju” crnogorske nacije.

Postoji li crnogorska nacionalna kultura? Je li ona samosvojna ili kao svaka kultura univerzalna? Što je više nacionalna toliko više izra-žava društveno-kulturno biće crnogorske nacije, pa odatle sa opštekul-turnim vrijednostima sposobna za opštenje i oplođavanje sa svim kulturama.

Da li je crnogorska kultura istoobrazna, sa osobenostima koje kul-turni izrazi za sobom nosi, sa srpskom kulturom: u srednjemu vijeku, u “prožimanju” sa zatečenim i okolnim južnoslovenskim i mediteran-skim kulturnim nasljeđem?

Može li savremena crnogorska kultura baštiniti sve kulturne tvore-vine nastale na crnogorskome tlu?

Kakve nacionalne institucije omogućuju i obezbjeđuju crnogorsku nacionalnu individualnost?

Nacionalizovanje kulturnih ustanova (pozorišta, muzeja, arhiva, bi-blioteka, listova, akademija nauka, radio-televizije, izdavačkih kuća, filma, političkih partija, pokreta), najviše državnih organa ozvaničava i crnogorsku naciju.

Koliko gubljenje institucionalnoga ustrojstva kulture dovodi do gu-bljenja nacionalnoga identiteta?

Dr Dušan Ičević

180

Postoji li crnogorski jezik, ili je srpsko-hrvatski jezik ravnopravno njihov, ili je najnovije razdvajanje omelo korišćenje bogatstva zajed-ničkoga jezika? Imaju li Crnogorci pravo da svoj jezik nazivaju svo-jim nacionalnim imenom?

Da li je pravoslavna crkva, koja je izjednačena sa srpskom naci-jom, prekinula svaku mogućnost nacionalnoga individualizovanja Cr-nogoraca. Da li je autokefalna crnogorska crkva istorijska činjenica ili dnevno - politička potreba radi potvrde crnogorske nacije?

Zašto su Crnogorci najveći “ne-vjernici” u srpskome i u nesrp-skome etnosu? Da li se Crnogorci odvajkada odlikuju i odvajaju svo-jom nereligioznošću u crkvenome i dogmatskome smislu? Da li je za tzv. ateiste bitno da im se nacija prizna samo ako imaju sopstvenu religiju, odnosno crkvene ustanove?

Odlikuje li se način života Crnogoraca kakvim posebnim svojstvi-ma, koji ga odvajaju od mase srpstva?

Da li je etika Crnogoraca sublimisana u čojstvu i junaštvu postala nacionalna osobina, koja ih razlikuje od svih južnoslovenskih nacija?

Šta stvarno Crnogorci misle o sebi? Da li je stvorena nacionalna svijest Crnogoraca ili je ona još u procesima stvaranja ili je postala dvojna svijest srpsko-crnogorskoga “kolebanja”?

Na kakvim su tradicijama i sistemima vrijednosti vaspitavani i os-vješćivani Crnogorci?

Šta su najumniji Crnogorci mislili o svome etničkome i nacional-nome identitetu?

Kako se Crnogorci “zvanično” nacionalno izjašnjavaju? 1. Kulturno oblikovanje nacije Iz mnoštva definicija i postupaka za izučavanje nacije u cilju “prepoznavanja” crnogorske nacije izdvojiću sintagmu “biti nacijom”, odnosno “bivanje nacijom” Benedikta Andersona, koju je on primi-

Crnogorska nacija

181

jenio u izučavanju nacija, pretežno u konstituisanju nacija u zemljama u razvoju, ali i klasičnih nacija.

Dr Milorad Ekmečić je sakupio podatke o tome kako je sve nacija shvatana tokom razvoja nacionalnih pokreta, što je veoma poučno i neophodno za razmatranje crnogorske nacije u jugoslovenskim prilikama.

U antropološkome duhu, B. Anderson predlaže da se nacija smatra zamišljenom političkom zajednicom. Ona nastaju iz vjerskih zajednica i dinastičkih kraljevstava. Začetke nacionalne svijesti nalazi u nasta-janju štamparstva, odnosno tiskarskome kapitalizmu, kako ga naziva. Veliki značaj pridaje, znači, jeziku, promjeni karaktera latinskoga jezika i zamjeni “nacionalnim” jezicima, reformaciji i georgrafski nejednakome širenju pojedinih vernakultura u službi administrativne centralizacije.

Zamišljanje novih zajednica bilo je moguće u burnoj interakciji no-voga načina proizvodnje kapitalizma, tehnologije komunikacija (tiska) i neumitne raznovrsnosti ljudskih jezika. Naravno, primjećuje on, tis-kani jezik se ne poklapa sa nacionalnim državnim granicama, što je očigledno u Latinskoj Americi, a i drugdje.

Takozvani tiskani jezik otpočeo je najprije u Crnoj Gori za vrijeme Crnojevića, prvom štamparijom na Balkanu, ali nije neposredno do-prinio da se oblikuje crnogorska nacionalna svijest, što “modeski” izi-skuje posebno istraživanje. Isto tako, Vukova reforma nije temeljnije mijenjala ni pisani jezik Crnogoraca, pošto je već bio uveliko sazdan na narodnim govorima, makar što ima u tekstovima crnogorskih vla-dika primjesa crkveno-slovenskoga jezika koji se upotrebljavao u zva-ničnom saobraćanju. Anderson upotrebljava pojam službenoga nacio-nalizma, koji znači voljno sjedinjenje nacije i dinastičke imperije. U crnogorskim prilikama naročito je za vrijeme knjaza/kralja Nikole tzv. službeni nacionalizam služio učvršćenju apsolutističke dinastičke vla-sti, ali je imao prema potrebi, taktički, i srpski i crnogorski sadržaj.

Ruski grof Uvarov je 1832. godine smatrao da bi carstvo trebalo da se temelji na autokratiji, pravoslavlju i nacionalnosti. Caristička rusi-

Dr Dušan Ičević

182

zacija koja je vršena trebalo je da rastegne tijesnu kožu nacije oko orijaškoga tijela imperije. Crnogorci su bili u neprestanome dodiru, te i pokroviteljstvu sa carskom Rusijom i vjerovatno se “napajali” nje-nim idejama. Srpska zvanična politika je takođe bila na interesantnoj “vjetrometini” Rusije, iako je prvi srpski nacionalni program, po uput-stvu Adama Čartorijskoga za poljske potrebe, bio uperen protiv ruske imperije.

U “posljednjemu valu”, kako ga Anderson naziva, nakon nestanka Habzburgovaca, Hoencolerna, Romanova i Otomana nacionalna dr-žava je bila legitimna internacionalna norma. Naicionalizam istovre-meno postaje moćna politička sila. Jezički identitet se zamjenjuje populizmom, a nacionalno osjećanje i patriotizam nacionalizmom i rasizmom. B. Anderson utvrđuje da je službeni nacionalizam najčešće reakcija ugroženih dinastičkih i aristokratskih grupa, viših klasa, na pučki vernakularni nacionalizam.1

Preoblikovanje nacionalnih država, nakon Francuske, revolucije u države - nacije oslikava Edgar Moren, nalazeći da se one pretvaraju u mitske zajednice koje traži pokornost i potpunu identifikaciju svojih podanika sa vrhovnim Autoritetom, “koji poziva na oružje i dužnosti”, i postaju “djeca Otadžbine” kojoj se žrtvuju.2

Crna Gora je, faktički, dugo, bila nezavisna država sa režimom ap-solutne monarhije i svim obilježjima države - nacije, iako nije for-malno bila tako imenovana. Rascjepi srpstva i crnogorstva, uzvisi-vanja srpstva kao opšte ideje i okvira ili pravdanja crnogorstva potre-bom odbrane od ugrožavanja spolja stvarali su neobičnu istorijsku situaciju u crnogorskoj državi. Priznanje državnosti nije dovedeno do mogućega nacionalnoga oposebljavanja, nego je u globalnoj strategiji jedinstva srpstva, ona, crnogorska država tretirana kao dvojstvo u jednome, a crnogorska nacija osporavana kao “posvojče” srpske nacije na svim teritorijama koje nastanjuju Srbi.

1 Up. Benedikt Anderson, Nacija: zamišljena zajednica, Školska knjiga, Zagreb 1990.

2 Up. Edgar Morin, Kako zamisliti Evropu, Svjetlost, Sarajevo 1989, str. 41-42.

Crnogorska nacija

183

U svome obimnome djelu o stvaranju Jugoslavije od 1790. do 1918. godine Milorad Ekmečić razvrstava jugoslovenske nacionalne pokrete u četiri velika razdoblja.

Doba vjerovanja smjenjuje doba kulture, onda dolazi doba politike i od 1903. do 1918. godine nastupa doba nasilja.

Borba za jezik i nacionalnu kulturu, kao osnove narodnosti, pri-sutna je uvijek i svim razdobljima, kao što su i vjera i crkvena ideo-logija uvijek uticale na nacionalni pokret. Vjerska identifikacija je prethodila nacionalnoj i političkoj, bila im je podloga, a crkve su odre-dile i granicu nacija. Religija, pri tome, nije samo vjerovanje, nego najznačajnija kulturna institucija koju je južnoslovenski svijet imao, a upravo su institucije odgajale nacionalnu svijest. U jugoslovenskim prilikama djeluje sektarijanski, religiozni tip nacionalizma i “naciona-lizam sudnjega dana”. Naravno, prirodni cilj svakoga nacionalnoga pokreta jeste država zasnovana na principu suvereniteta naroda.3

U tradiciji srpske istoriografije i M. Ekmečić crnogorski narod i istoriju tretira u sastavu srpskoga etnikuma, a svuda gdje se nazirao ili zastupao crnogorski nacionalni identitet nalazio je zamjerke, pa se i podsmješljivo izražavao prema crnogorskim vladarima. No, za ras-pravu je bitno kako tumači globalne istorijske događaje i kako se na jugoslovenskome prostoru “prosijavaju” i primjenjuju evropske ideje o naciji.

Nacionalni preporodi u “Doba kulture” (1830-1860) kod južnoslo-venskih naroda obuhvataju, pored jezičke istovjetnosti, idejno i po-litičko konstituisanje nacionalizma. Jugoslovenski preporodi su slije-dili njemački preporod, u kome je kultura sredstvo za odgajanje svi-jesti o nacionalnome identitetu. Prema Herderu, jezik određuje dr-žavne granice, što je kod nas primijenjeno samo kod Slovenaca i kod Makedonaca. U Hrvatskoj je prva faza preporoda na kajkavskoj jezi-čkoj osnovi, u Dalmaciji se teži za afirmacijom dalmatinske nacije, u

3 Up. Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, I, Prosveta, Beograd

1989, str. 12-18.

Dr Dušan Ičević

184

Slavoniji je dominantna svijest o jezičkoj i etničkoj posebnosti, u Srbiji i kod Srba u Ugarskoj ona je na slaveno serbskoj osnovi.4

Crna Gora se ne spominje. U vrijeme nacionalnih preporoda od 1815. do 1848. godine odba-

civana je stara definicija nacije po kojoj je ona vladajuća klasa i stara feudalna država, a usvaja učenje racionalističke filozofije da je nacija zajednica jezika i narodnih običaja. Svaki narod ima pravo na svoju državu, pošto u njoj jedino može biti suveren, pa je težište na narodu a ne na državi, te se prema rasprostranjenosti jezika naroda crtaju gra-nice njegove buduće države. Po Fihteovome shvatanju nacija je jezik, takođe misli i Herder, iako on uvršćuje i fizičku sredinu, uzajamne veze, tradiciju i nasljedstvo. Herder je Slovene smatrao jednom naci-jom. Poimanje nacije kao prirodne zajednice koju određuje jezik i čija se svijest odgaja preko institucija bila je vladajuća u tome razdoblju i kod nas. To shvatanje zastupao je u svojim djelima Žan Žak Ruso koji je bio uzor mnogim našim teoretičarima.5

Ekmečić podrobnije opisuje jezičke borbe koje evoluiraju ka poli-tičkim programima, a kao najveći domet evropskoga liberalnoga kato-licizma proglašava koncipiranje i dalekosežnost programa o ciljevima srpske nacionalne politike datih u Garašaninovome “Načertaniju” iz 1844. godine.6

Nakon 1860. godine, u “Doba politike” (1860-1903) malo je no-voga dodato ranijim teorijama u kojima je nacija shvaćena kao pri-rodna zajednica ili kao zajednica stare državnosti. Shvatanja nacije su birana ili prihvatana prema poterebama nacinalnih vođstva i pokreta. Zadržaću se na odjecima koje evropske koncepcije nacije imaju na južnoslovenske narode toga doba sa mogućim odrazom na tretman crnogorskoga nacionalnoga pitanja.

Na shvatanja o naciji u određenome značenju i primjeni uticala je teorija francuskih istoričara o naciji kao spajanju nejednakih rasa.

4 Isto, str. 349. 5 Isto, str. 381-393. 6 Isto, str. 365.

Crnogorska nacija

185

U interpretaciji Mađara Josefa Etveša na području Kraljevine Ugarske postoji samo jedna “politička nacija, sa svim političkim pra-vima, Mađarska, dok se tzv. genetičke nacije odnosno nemađarske nacionalne manjine imaju pravo samo na kulturnu i crkvenu autono-miju u okviru mađarske nacionalne države. Državna administracija uvijek ostaje mađarska po porijeklu vladajuće klase, službenom jeziku i istorijskom pravu da asimiluje nemađarske nacije. Zapravo, ona predstavlja modernizaciju definicije nacije kao vladajuće klase, samo što se sada koristi za opravdanje povlašćšenoga statusa vladajuće nacije. Uticaj Etvešove filozofije na južnoslovenski svijet M. Ekmečić grupiše u tri osnovna gledišta:

1. Identična teorija o političkoj i genetičkoj naciji u ideologiji i programu jedne hrvatske političke stranke. Nju je zastupao i razvio Ante Starčević u svojoj Stranki hrvatskoga istorijskoga prava. Osnova Starčevićevoga učenja je u pobijanju da je nacija zajednica jednoga jezika nego da je rasna mješavina. Pod uticajem Žozefa Gobinoa, koji je poznat po svome djelu o nejednakosti ljudskih rasa, A Starčević piše o Hrvatima kao “normandijskoj pasmini”, kao o onima koji su superiorna vladajuća rasa i koji su došli na Balkan, pa tamo podredili sve sužanjske pasmine, Slovene (ili Srbe) koji su inferiorna rasa i podloga bivših robova iz vremena Rimskoga carstva. Otuda postoji samo hrvatsko istorijsko pravo na državnost. Kod njegovih sljedbe-nika su “Hrvatska i Slavonija politički narod”, a hrvatsko državno pravo ima tisućljetnu tradiciju.

2. Teorija o naciji kao zajednici jezika koja okuplja Južne Slovene pod hrvatskim vođstvom i koju je zastupala široka grupa pisaca, većinom na habzburškoj teritoriji, u borbi za jedan jugoslovenski književni jezik.

3. Teorija o naciji kao zajednici jezika koja okuplja Južne Slovene pod srpskim vođstvom. Vojvođanski političar M. Polit-Desančić 1862. godine se suprotstavio genetičkoj teoriji, pošto “država ne konstituiše narod nego narod državu”. Narodnost je jezik i jedno porijeklo. U listu “Vidovdan” u 1865. godini objavljeni su članci o naciji u kojima se

Dr Dušan Ičević

186

nasuprot tezi da je narodnost zajednica stare državnosti, zastupa teza da je ona svijest zajednice koju čine ljudi jednoga porijekla, jednoga jezika, jedne prošlosti i sadašnjosti, te otuda jednoga osjećanja i jed-noga interesa.7

Većina tadašnjih definicija nacije polazila je od jezika i porijekla, pa je i ideolog srpskoga liberalizma Vladimir Jovanović naciju obja-šnjavao kao “prirodno srođenu” zajednicu koja sačinjava na sop-stvenom zemljištu pleme koje ime istu istoriju, isto porijeklo, isti jezik, iste naravi ... U koncepciji nacije opravdana je tvrdnja Vuka Karadžića da narod koji govori jednim jezikom ima jedno ime, pa su shodno tome i svi stanovnici štokavskoga govornoga područja dio srpskoga naroda.8

Rasuti po južnoslovenskim zemljama, u Habzburškoj i Otomanskoj imperiji, Srbi su u Kneževini Srbiji vidjeli Pijemont svoga ujedinja-vanja i snagu oslobađanja od stranoga gospodstva. U Garašaninovome “Načertaniju” i teorijskim učenjima o naciji, te zvaničnoj politici i postupcima Srbije našli su osnovu i sredstva za ispunjenje zavjetnih ideala. U okvire ujedinjavanja srpstva neposredno je bila uključena i Crna Gora, čije je stanovništvo smatrano izvorno srpskim sastojkom.

U “pridobijanju” Crnogoraca i dokazivanju istovjetnoga etničkoga porijekla oni su nazvani Spartancima srpstva i najčistijim Srbima. U obnovljenim rasnim teritorijama, na Renanovome “duhovnome” prin-cipu nacije, rasa se uzima za faktor koji određuje naciju. Tako Jovan Bošković 1887. godine nalazi da je narodnost skup sviju tjelesnih i duhovnih svojstava i da narod čine: jezik, vjera, način življenja, obi-čaji, crte lica, stas, odijelo, kao i svijest. U Garašaninovim zabilje-škama (M. Ekmečić misli da bi mogao biti prevod) nađena je odred-

7 Isto, str. 156-160. U skladu sa pomenutim osnovnim shvatanjima, Milan Đorđević naciju smatra

zajednicom „jednog porekla, jezika i običaja, ali su i svesni prema ostalima te zajednice i tako osećaju“. Za teologa Teofana Živkovića naciju čine „narodno ime, svest, osećanje, običaji, jezik i azbuka“ (str. 160).

8 Isto, str. 161.

Crnogorska nacija

187

nica da je narodnost “više stvar rase, dok je narod isključivo stvar politike.” Narodnost postoji i bez države, a tek kada stvori državu narodnost postaje narod. Narodnost je rod, a narod je vrsta. Narodnost je “zgomilavanje u jednu grupu ljudi istog porijekla, istog jezika, istih naravi, istih tradicija, a narod je zgomilavanje ljudi istog ili raznog jezika, iste ili razne vjere u jednu cjelinu”.9

Budući da je bio strateg srpskoga nacionalnoga programa i prak-tičan političar, Garašanin je i teorijske koncepte prilagođavao i ko-ristio za političke ciljeve. “Naučeni” da tako “misle” i “stvaraju” naciju, njegovi nasljednici i sljedbenici su svuda nalazili, nametali ili zavodili jedan pravi i “pravoverni” etnos, podvodeći sve pod srpsko ime i srpsku državu, od iskona do tada, i sada. 2. Crnogorski kulturni identitet Bitna odrednica nacije je i kultura. Definicije nacije obuhvataju kulturnu srodnost ili istovjetnost. U nacionalnim preporodima kultura zadobija osnovnu funkciju u osvješćivanju nacionalnoga identiteta. Novostvorene nacionalne države najčešće koriste kulturu za indivi-dualizovanje i razlikovanje i od nesrodnih i od srodnih nacija. Kultura se istovremeno nacionalizuje kroz kulturne institucije koje su zvaničan znak pripadnosti i upotrebljivosti za nacionalne ciljeve. Naravno, svaka nacija ima svoju kulturu.

Nacionalna kultura se smatra dokazom samobitnosti nacije. U kulturno-duhovnome identitetu nalazi se bitno svojstvo nacije, koje svoju autohtonost i autentičnost stvara od prapočetka do savremenosti u nacionalnome krugu. Pošto su, Crnogorci, navodno, nastali u srp-skome kulturnome krugu, kazuje se da je sporno da oni mogu uopšte imati sopstvenu nacionalnu kulturu, pa se ona prisvaja samo za srpsku tradiciju. Oni koji srpski etnos priznaju za osnov crnogorske nacije

9 Isto, str. 341.

Dr Dušan Ičević

188

“razdjeljuju” je na srpsko i crnogorsko nasljeđe, a oni koji smatraju da je posebni crnogorski etnos odvajkada, sve prisvajaju za crnogorsku upotrebu.

Nacionalna kultura osobeno sublimiše društveno biće nacije. No, ona nije sva kultura, kao što ni nacija nije jedina čovjekova potreba, dovoljna i potpuna zajednica. Nacionalna kultura ne totalizuje kulturu, niti svi pripadnici nacije “žive” samo nacionalnu kulturu. Otuda nije po svome nazivu ni po svojstvima supstancijalna emanacija nacionalnoga društvenoga bića, a ni primarni, pogotovu jedini izraz kulture ljudi.

Crnogorska nacija u svome individualizovanju stvarala je svoju i osobenu kulturu.

Međutim, ona nije nastala iz kakve za sebe crnogorske kulturno duhovne situacije, niti samo u vremenu kada nastaje nacije. Sve kom-pleksnosti nacionalnoga oposebljavanja crnogorske nacije najviše se ispoljavaju u crnogorskoj kulturi. Naime, i nacija i kultura se, slijedom određenih društveno-istorijskih okolnosti, stvarane na supstratu sveko-likih kulturno-duhovnih i civilizacijskih balkansko-mediteranskih pro-cesa koji su se na ovome balkanskome tlu susrijetali, presijecali, na-metali, nadmetali, nastavljali i sublimisali:

1. pretežno slovenskih, autentičnih crnogorskih, pa i srpskih, sa na-sljeđima starinačkoga stanovništva, romanskih i romanizovanih, vi-zantijskih uticaja, orijentalno-turskih itd. nanosa i djejstava,

2. uticaja velikih religioznih sistema hrišćanskih, pretežno pravo-slavnih, ali i katoličkih, bogumilskih, te islamskih oduhovljavanja,

3. “novovjekovnih” prožimanja evropske i svjetske kulture, 4. samosvojnih oslobodilačkih sadržaja, plemenske patrijarhalno-

duhovne tradicije, narodnoga umjetničkoga stvaralaštva, 5. neprekidnosti ovovremenoga stvaranja kao tvoračkoga čina indi-

vidua i nacionalnoga kolektiviteta u masovnoj “proizvodnji” i upotrebi kulturnih dobara i vrijednosti.

S razlogom se u začecima, razvojnim procesima i kulturnoj istoriji Crne Gore traga za svim tekovinama različitih kultura. Nalazi se da su današnja Crna Gora i Crnogorci, kao južnoslovenski narod, sinteza i

Crnogorska nacija

189

asimilacija – etnička, politička, nacionalna, kulturna – svih promjena i prožimanja kultura na njenome području, prije svega ilirske, slovenske i romanske, koje su svoje najviše i najosobenije vrijednosti prenijele u crnogorsko kulturno i prirodno nasljeđe. Takvo saznanje se temelji na poznavanju osnovnih tvorevina koje je vremenom u sebe primila crnogorska kultura:

a) od elemenata ilirske kulture, preko tradicionalne patrijarhalne kulture zatečenih starinaca,

b) obrazaca grčke i romanske kulture u etnografskoj građi, u shva-tanjima, u načinu života i sistemu vrijednosti,

c) prodora pismenosti iz makedonskih krajeva, d) srpskoga (raškoga) uticaja, e) islamsko-orijentalne kulture, f) nasljeđivanja i korišćenja arhitektonsko-građevinskih stilova,

vrhunskih umjetničkih artefakata od praistorije do poznatih kulturno-civilizacijskih dostignuća,

g) srednjovjekovne umjetnosti, posebno slikarstva, primorske me-diteranske tradicije, plodne i mnogovrsne književnosti, kulturnih i obrazovnih institucija itd.

Posebno se nabrajaju od najranije slovenske pismenosti: prva slovenska knjiga popa Dukljanina s kraja 12. vijeka, Miroslavljevo jevanđelje iz 12. vijeka, prva ćirilska štamparija na jugu Evrope iz 15. vijeka, sa “Oktoihom prvoglasnikoma” – prvom jugoslovenskom ćirilskom inkunabulom, te prva ćirilska štamparija Božidara Vukovića Podgoričanina, u Mlecima iz 16. vijeka, brojni spisi crnogorskih zvaničnika, posebno poslanice Petra I i vrhunska djela Petra II Petro-vića Njegoša, narodne umotvorine (pjesme, priče, bajke) naročito ep-ska poezija, koja je temeljni oblik crnogorskoga kulturnoga izraža-vanja, do najnovijih umjetničkih dometa pisaca, slikara itd. Zbog geopolitičkih prilika u kojima se nalazila Crna Gora nije bilo mate-rijalnih i drugih mogućnosti da se ranije osnivaju kulturne institucije, pa je tek Njegoš 1834. godine uspio da otvori osnovnu školu, kasnije brojne kulturne ustanove do današnjih brojnih škola, kulturnih insti-

Dr Dušan Ičević

190

tucija, univerziteta, Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, naučnih ustanova itd.10

U kulturno nasljeđe Crne Gore spadaju umjetnička djela nastala u primorskim gradovima, pisana na latinskome, talijanskome i narod-nome jeziku: od tzv. Andreacijeve povelje iz 809. godine, preko Ni-kole Mainjanina, Dominika Buća, Ljudevita Paskalića, sa ugledom petrarkističkoga liričara visokoga ranga, Andrije Zmajevića, Stefana Zanovića, posebno onih koji su pisali i na narodnom jeziku, kao što su Antun Kojović, Antun Ivan Nenadić itd.11

Prodor Renesanse u primorsko-crnogorske gradove nastupa tek kra-jem 15. vijeka, a u samu tadašnju Crnu Goru na Cetinje u vrijeme Ivana Crnojevića. Turskim osvajanjima i okruženjem Crne Gore od neprija-telja, zastaje se u razvoju umjetnosti. “Više ništa, u slijedećim vjeko-vima Crne Gore bez suvereniteta, neće imati za motiv simbiozu orijen-talne, vizantijske i zapadnjačke umjetnosti. Ostaće samo ‘luna i krst, dva strašna simvola’ kojima je ‘na grobnice carstvo’” (Njegoš).12 Čak su 1852. godine slova Cetinjske štamparije pretvorena u metke za borbu protiv Turaka, što je za dugo usporilo kulturno-prosvjetni život.13

10 Up. Ratko Đurović, Kultura, oznake i vrijednosti, Stvaranje, 10, Titograd 1980. U Crnoj Gori u 1987. godini bilo je 56 organizacija za predškolsko vaspitanje i

obrazovanje sa 8.247 djece, 528 osnovnih škola sa 81.832 učenika i 4.381 nastav-nikom, 32 srednje škole sa 27.128 učenika i 1.580 nastavnika, 12 visokoobrazovnih institucija sa 6.631 studentom i 526 nastavnika, 14 naučnih organizacija sa 171 naučnim radnikom – istraživačem. Od kulturnih institucija postojalo je: jedno po-zorište, 20 biblioteka sa 418 hiljada knjiga, 12 naučnih i stručnih biblioteka sa 820 hiljada knjiga, 30 bioskopa, 84 hiljade radio i 78 hiljada TV pretplatnika, raznovr-sne izdavačke djelatnosti knjiga, novina itd. Ljekara, zubara i farmaceuta bilo je 1.829; rade brojne bolnice, klinike, ambulante itd. Organizacija fizičke kulture bilo je 1985. godine 241 sa 54.000 aktivnih članova. (Prema: Jugoslavija 1918-1988, isto)

11 Up. Opća enciklopedija, Jugoslovenski leksikografski zavod, 2-0-Fob, Za-greb 1977, str. 146-157.

12 Up. Pavle Mijović, Umjetničko blago Crne Gore, Jugoslovenska revija, Beo-grad i Pobjeda, Titograd, 1980, str. 170-172.

13 Up. Opća enciklopedija, isto, str. 148.

Crnogorska nacija

191

Uprkos objektivno povoljnim prilikama zbog postojanja samo-stalne države, nacionalne institucije su se sporo razvijale. Pretežna obuzetost oslobodilačkim ratovima i ekonomska nerazvijenost ogra-ničili su razmah kulture.

U raspravi o crnogorskoj kulturi i njenome razvoju, koju je počet-kom 1968. godine organizovala Kulturno-prosvjetna zajednica Crne Gore, polemiku je izazvao stav doktora Vuka Pavićevića u prilogu “O nacionalnoj kulturi i etosu Crne Gore” u kome se govori samo o crno-gorskoj nacionalnoj osobenosti, a ne i o crnogorskoj naciji, te o “dvo-nacionalnosti” crnogorske kulture. Radoje Radojević je takvo shva-tanje nazvao nenaučnom improvizacijom. Radojević podsjeća na isto-rijske procese i zbitija u kojima se od doseljavanja Slovena na Balkan stvara samosvojna crnogorska individualnost: slovenska plemena u Duklji asimilišu romansko i mnogobrojno ilirsko stanovništvo, zetski kneževi već od 1077. godine stvaraju prvo zetsko kraljevstvo, vla-davina Nemanjića od oko sto sedamdeset godina nije mogla skrenuti istorijski proces autohtonoga prerastanja zetskoga stanovništva u crno-gorski narod, od koga je postala crnogorska nacija. Razvoj feudalizma u Zeti nije uništio plemensku strukturu, a Crnogorci su se prvi oslo-bodili feudalnoga jarma. Stara plemenska struktura se obnavlja u borbi protiv turskoga feudalizma. Crnogorski slobodni seljaci ne prihvataju “nove gospodare”.

Radojević poredi procese nacionalnoga konstituisanja u Crnoj Gori na osnovu slobodnoga seljaštva, razvoja građanstva u gradovima Crnogorskoga primorja, stvaranja osobene građanske klase od glavara i imućnijih seljaka koji se bave trgovinom i začecima robno-novčane privrede, te državne centralizacije, naročito za vladavine knjaza Da-nila, – sa sličnim procesima u Norveškoj u razvoju norveške nacije. Jer, i tamo, kao i u Kastilji, kako navodi Engels u svome tumačenju, seljak nikada nije bio u kmetskoj potčinjenosti, a odvojenost Norveške i prirodni uslovi su takođe tome doprinijeli. Kao argument za svoju tezu o samosvojnosti Crnogoraca i različitosti “od ostalog srpskog na-roda” (Pavićević) navodi sintezu latinskoga vizantijskoga kulturnoga

Dr Dušan Ičević

192

uticaja, narodni jezik za koji nije bila potrebna pravopisna reforma Vuka Karadžića, etos borbe za slobodu.14

Kotorska ikonopisna škola, koju su vodili zografi iz slikarske poro-dice Dimitrijević - Rafailović, Tripo Kokolja, najistaknutiji predstav-nik baroknoga slikarstva u nas, brojni spomenici (doktor Slavko Miju-šković, “O nekim pitanjima kulturnog razvitka u Boki”) arhitekture, skulpture i umjetničkih zanata, stara crkva Sv.Tripuna, – sve su pod međunarodnom zaštitom UNESCO-a, kao vrhunska svjetska kulturna vrijednost.

Za dr Đoka Pejovića “Crnogorsko usmenjaštvo predstavlja najorigi-nalniji izraz i najdublji odjek duhovnog bića naroda u toku njegove is-torije”. (“O putu razvitka crnogorske kulture do prvog svjetskog rata”)

Vidak Vujačić, u diskusiji, nalazi da je Petar I preteča i lučonoša u stvaranju našega književnoga jezika. Književni jezik stare Zete i docnije Crne Gore nije posjedovao veće primjese crkveno-sloven-skoga – dok su “tuđizmi” (iz ruskoga, talijanskoga, turskoga alban-skoga jezika) bili minimalni. To je bio jezik slobodara, pošto je borba za odbranu slobode bila i borba za čistotu jezika. Crnogorska aneg-dota, i kvalitetno i brojno nema premca u jezicima i književnostima drugih naroda.15

Pavle Radusinović priznaje da je u osnovi antropološka evolucija crnogorskoga življa ilirsko-romansko-slovenska u cjelokupnoj svojoj superstrukturi primarno slovenska i u svome posrednome istorij-skome određenju najsrodnija srpskoj. Sva zgusnuta istorijska zbilja “opredijelila je Crnu Goru od narodnosti do osnovnih komponenata nacije, koju je duboko prožimalo i prožima jugoslovenstvo i slo-venstvo uopšte, a u najnovijoj istoriji i revolucionarni interna-cionalizam”.16

14 Prema: Crnogorska kultura i putevi njenog razvoja, druga knjiga, Diskusija, Kulturno-prosvjetna zajednica Crne Gore, Titograd 1968, str. 40-47.

15 Isto. 16 Isto.

Crnogorska nacija

193

Novak Kilibarda navodi zanimljivi podatak da je Njegoš zaobišao da u “Ogledalo srpsko” unese odličnu pjesmu Tešana Podrugovića i pjesmu anonimnoga pjevača “Batrića Perović” ili “Prvi udarac Turski na Grahovo” 1836., pošto se u njoj pjeva kako su se udružili srpski knezovi iz Hercegovine sa turskim lokalnim prvacima da mole mo-starskoga pašu da uguši bunu Jakova Dakovića. Izostavio je pjesme koje govore o nemilim odnosima Crnogoraca i hercegovačkih ple-mena koja su tada pripadala Turskoj, nego je unosio samo one poli-tički funkcionalne. Za njega, klasične narodne pjesme bolje dočara-vaju boju karaktera i mentaliteta Crnogoraca prošlosti nego diplo-matski zapisi i bilješke koje se nalaze u arhivima. I on govori o crnogorskoj nacionalnoj kulturi.17

Radoslav Rotković govori o okrenutosti Crnogoraca prema svijetu. U Crnoj Gori nikada nije bilo razmirica između pravoslavnih i kato-lika, a nije bilo ugrožavanja ni šiptarske narodnosti. Crnogorci su objavili rat mraku kada su iz Venecije umjesto srebrnoga posuđa donijeli štampariju.18

Kulturne tvorevine, smatram, imaju neposredni i oslobodilačku misao da duhovno bodre Crnogorce da istraju u neprekidnoj borbi za sopstveni opstanak i identitet. Oni nijesu samo junačine, koje se rađaju “ s refleksom kosovske krvi u pogledu” (Ivo Andrić), nego pregaoci koji svojom mišlju, duhom, etosom i djelom stvaraju nove ljudske i društvene vrijednosti, nadvisuju one koji hoće da ih pokore ili potru, ispunjuju i oblikuju svoj nacionalni identitet.

Prvom državnom štamparijom Crnojevića 1492.godine, koja je i prva ćirilička štamparija, crnogorski vladari se i tako pripremaju da se pred nastupajućom najezdom Turaka brane i vrhunskim kulturno-duhovnim sredstvima. Među četiri cetinjske knjige Crnojevića štam-parije, Oktoih se oslikuje umjetničkim ukrasima, samostalnom pravo-pisnom simbiozom sopstvenoga iskustva zetske redakcije i lingvi-

17 Isto. 18 Isto.

Dr Dušan Ičević

194

stičkoga napretka. Novi evropski pokret, naglašava Pavle Mijović, zadahnjuje i cetinjsku crkvu, koje se ogledaju u ikonografiji, u zda-njima manastira sa primjenom renesansnoga stila itd.19

Crnogorci su se najvišim umjetničkim, estetskim, kulturnim do-stignućima, kad god je bilo moguće, trsili da budu “ispred sebe i ispred vremena”. Maštanja vladike Vasilija se npr. ne mogu razumjeti ako se cijene na tradicionalistički način. Izgleda neshvatljivo da se u tadašnjoj malenoj Crnoj Gori, u oskudicama i sa neprijateljima koji je pritiskaju, kako čini Vladika, zalaže da ona bude predvodnik borbe za stvaranje jedne balkanske države, bedem pravoslavlja protiv katoli-čanstva, izviiskra srpske slobode. Posebno je značajno što on smatra da se Mlečani plaše da se u Crnoj Gori ne osnuje škola filosofije, filologije i retorike, pošto su Crnogorci toliko umni, iako neuki, da bi mogli nadmudriti rimske filosofe.20

Koliko su Crnogorci nastojali da prihvate i primijene tekovine evropske civilizacije prikazuje i Simo Matavulj u svojim pripovi-jetkama, makar što se pokatkad doima kao da se podsmijeva. On, za-pravo, kaže da su se te novotarije, na primjer kao kada bi se djeca igrala države, činile komične, “veoma dirljive”, priznaje da je “diralo pregnuće naših junaštvom proslavljenih gorštaka da se uvrste u kulturne narodiće”. Crnogorci su istovremeno prvobitni ljudi sa malo potreba, još manje misli, i Parizlije, bolje reći sa pretenzijama koje dolikuju Parizlijama, sa skoro donesenim “jevropskim običajima”.21

Čim je bilo moguće stvarane su kulturne institucije. Još u Nje-goševo vrijeme osnovane su škole, štamparije itd. Od osamdesetih godina pa nadalje u Crnoj Gori je stvoreno mnoštvo institucija, koje autori “Istorije Jugoslavije” smattraju dokazom nacionalnoga osvješći-vanja i nacionalnoga preporoda: otvaraju se nove škole (krajem 1872. godine u Crnoj Gori je bilo preko 40 osnovnih škola, a osamdesetih

19 Prema: Pavle Mijović, Pola milenijuma Oktoiha, Monitor, Podgorica, 21. ja-nuar 1994, str. 38-39.

20 Prema: Istorija Crne Gore, knjiga treća, tom prvi, isto, str. 325, 370. 21 Prema: Simo Matavulj, Bilješke jednog pisca, Obod, Cetinje 1975, str. 75-76.

Crnogorska nacija

195

godina postoje i tri srednje škole), uvodi poštansko telegrafski sao-braćaj, kasnije se javlja veći broj listova i časopisa, osniva se pozo-rište, kulturna društva, dok “matica” nikad nije stvorena. Međutim, sve te institucije nijesu imale strogo, po imenu i usmjerenosti, crno-gorsko nacionalno obilježje. Često su bile nazivane i sadržajno ispu-njavane srpstvom, pogotovu nastavni programi i udžbenici, ali i crno-gorstvom, pošto nije bio dovoljno izdiferenciran nacionalni osjećaj, mada su se Crnogorci razlikovali od ostalih južnoslovenskih naroda, pa i od najsrodnijih Srba.

Kultura se institucionalizuje, pa i nacionalna kultura “kristalizuje” kroz institucije. Crnogorska država je takođe osnovala kulturne insti-tucije za svrhe svestranijega samostalnoga razvoja. Međutim, nacio-nalni predznak sam po sebi ne daje vrijednost kulturi, niti se nacio-nalnost kulture štiti kakvim državnim propisima ili zastaje na zaslu-gama prošlosti. Insitucionalni mehanizam ispunjuje određene funkcije nacionalne kulture, ali ne na tradicionalistički način niti sam za sebe, nego u cjelini kulturne samodjelatnosti, vrhunskih vrijednosti i stva-ralaštva ljudi i njihovih nacionalnih kolektiviteta.

Djelo i institucija žive onoliko koliko djeluju (Karel Kosik). I na-cionalna kultura je valjana koliko je kao način života, istorijsko isku-stvo i težnja ka višim kvalitetima ljudske egzistencije određenih nacio-nalnih kolektiviteta djejstvujuća u svakodnevnome životu i društve-nome razvoju. A sve ono što je stvoreno, što se obuhvata kulturnom baštinom i kulturnom tradicijom, što se neprekidno stvara mjeri se po tome koliko djeluje u savremenosti, koliko se nadgrađuje novim tvoračkim sposobnostima i vrijednostima.

Crnogorska nacionalna kultura tako postaje samosvojni izraz cjelo-kupnoga razvoja crnogorskoga društva.

Na tlu Crne Gore, kako navodi Pavle Mijović, susrijetali su se, mi-ješali i prožimali vizantijski i zapadnoevropski kulturni krugovi, sta-pali stilovi romaničko-gotske, gotičko-renesansne, renesansno-baro-kne umjetnosti, spojeni i oduhovljeni autentičnim vrijednostima du-kljansko-zetskih umjetnika, naročito u primorskim gradovima. Takvi

Dr Dušan Ičević

196

su: antički mozaici ilirske, helenističke, rimske i kasnoantičke ne-kropole na Jadranu, tragovi starih gradova helenističke i romanske arhitekture arhitekture, domaće graditeljstvo na Topolici kod Bara iz 6. vijeka, Bogorodica Krajinska u 11. vijeku, na ostrvima Skadarskog jezera koje je Campo Santo (Sveta Dolina) dukljanskih-barskih epi-skopa i vladara, Ljetopis popa Dukljanina, odnosno Slovensko Carstvo prevedeno na latinski – Sclavorum Regnum, Grgura Barskog, i u njemu legenda o zetskom knezu Vladimiru, i o njegovoj ženi Make-donki Kosari, poput shansons de gestes francuskih krstaša, srednjo-vjekovne freske, ikone, minijature i skulpture, slikarska škola u Kotoru u 14. vijeku, zetsko-humske minijature u jevanđelju kneza Mi-roslava, staroćirilična slova i renesansne slike cetinjskog kaluđera Makarija. Još iz praistorije sačuvane su scene iz lova slikane bijelom bojom na pećinskoj stijeni (npr. u Lipcima kod Risna) koje se mogu porediti sa sličnim u Italiji i uvrstiti u svjetsku riznicu prvobitne umjetnosti.

“Zetsko” u toj baštini je i, ono nama svojstveno, preuzimanje iz za-padnih i istočnih kultura svega što se moglo primiti na tlo Crne Gore, pošto je propušteno kroz retortu sopstvenih shvatanja, proizašlih, takođe, iz sopstvene potrebe. Crna Gora tek tako postaje kompleksna kulturna cjelina, na kojoj se gradi crnogorska nacionalna kukltura.22 Istovremeno se time upija u južnoslovensku, evropsku i svjetsku kulturnu baštinu.

Nacionalna kultura, prema tome, nije samo ono što je stvoreno u vrijeme bivstvovanja nacije, niti samo za sebe nacionalna kultura pripaja i prisvaja samo za sebe sve ono što je stvoreno na određenome području. Ona, svaka, pa i crnogorska nacionalna kultura pravi tvora-čke sinteze sopstvenih kreacija, mnoštva kulturnih doticaja, “proži-manja”. Tako u njenome kulturnome nasljeđu neposredno učestvuju i narodi sa kojima je živjela i živi, posebno srpski narod, koji u istoj

22 Up. Pavle Mijović, Ozloglašeno nasljeđe, Obod, Cetinje 1971, str. 261-262, 98, 185; Pavle Mijović, Ipak nasljeđe, Eppur, patrimonium, Crnogorski P.E.N. Centar, Cetinje 1992, str. 33, 47, 261.

Crnogorska nacija

197

tradiciji ima zajednička dobra sa crnogorskim narodom. Niti Cr-nogorci mogu za sebe zatvoriti kulturne tvorevine ranijih epoha, niti Srbi mogu samo sebi prisvajati djela i stvaraoce iz vremena zajedni-čkoga slovenskoga etnosa. Odricanje svake zajedničke kulturne tradicije da bi se:

a) dokazivala i uzvisivala autohtonost i zasebnost crnogorske kul-ture odvajkada, ili

b) poricala samobitnost crnogorske kulture, pošto je navodno sva nastala iz srpskoga narodnoga bića, oprečna je objektivnim kulturno - istorijskim činjenicama i svojstvima i svrhama autentične kulture.

Ona može da poprimi i etnocentristička, pa i nacionalistička obi-lježja suprotstavljanja na pravu “prvoga” ili “vječitoga” nacionalnoga duha. Svaki nacionalizam je uistinu i praktično antikulturni čin, makar se zaodijevao u više ciljeve nacionalnoga postajanja i poslanja.

Sporove oko kulturnoga nasljeđa na srpskohrvatskome jezičkome području, posebno između Srba i Crnogoraca, nastoji da raspravi dr Sl.Vukomanović na osnovu stava da “... sve što je iz prošlih epoha prirodnim tokom nastalo u kulturnom krugu onog etničkog elementa iz kog se konstituisala nacija pripada toj naciji kao njeno kulturno nasljeđe”. Za književno nasljeđe smatra da je prije svega bitna etnička svijest na kojoj je utemeljena moderna nacija. On prigovara što se i sada kada očigledno postoji crnogorska nacija u srpske pisce uvršćuju znameniti crnogorsku umjetnici. Napominje da nije riječ samo o piscima, njihovim ujmetničkim tvorevinama, idejnim i etetskim toko-vima i strujanjima i književnoistorijskim tumačenjima, nego i o odre-đenju nacionalnoga, kulturnoga nasljeđa. Ako se nacija liši kulture i istorije, pa i jezika na srpskohrvatskome jezičkom području, onda u "... izrazitom srpskohrvatskom jednojezičju Crnogorcima jedino ostaje pusta zemlja, državne granice, kao potvrda njihovog nacionalnog identiteta”. Zato je neprihvatljivo da se i Njegoš danas uvršćuje u srp-ske pisce, pošto je cijelog sebe i kao pjesnik, i kao vladika, crkveni i narodni poglavar, osamljenik i stradalnik cetinjski, prvi, čelni saple-menik, utkao u sudbinu crnogorskog naroda.

Dr Dušan Ičević

198

Njegoš i “Gorski vijenac” su ponikli iz bića crnogorskoga naroda, njegovoga shvatanja života, morala, heroizma. “‘Gorski vijenac’ je ne-razdvojni deo crnogorske etničke savjesti, opšte dobro svih Crnogoraca, nacionalna svetinja, čije stihove naizust znaju deca i starci, celi nara-štaji.” Njegoš jeste veličao i slavio srpstvo i pravoslavlje, što je razum-ljivo, jer je to bio sastavni dio crnogorske etničke svijesti. U ranijim vremenima, naročito u nacionalno-preporoditeljskim idejama i pokre-tima Vuka svi štokavci pa i Hrvati, smatrali su Srbima, Muslimani Srbi “turskoga zakona”, dok su ilirci propagirali da na cijelome slovenskome jugu postoji samo jedan (ilirski) narod i jezik, da su svuda samo Hrvati, pa da su i Nemanjići slavna hrvatska dinastija. No, otkada postoji crnogorska nacija više se ne može “posrbljivati” Njegoš, niti se od njega praviti “dvoglavi zmaj - Srbin i Crnogoraca”.23 (Vukmanovićeva obrazloženja su svakako utemeljena na kulturno-istorijskome ambijentu razvoja crnogorske nacionalne individualnosti.) Moglo bi se, međutim, upitati: a) da li je jedino etničnost odrednica samosvojnosti nacionalne kulture?, b) kako se Srbi mogu odreći, i ko im može odreći, pravo na Njegoša (čiji “Gorski vijenac” smatraju svojom Biblijom), i na kul-turno-književnu tradiciju koja je stvarana na crnogorskome tlu?

Svojim dijelom veliki stvaraoci pripadaju najprije i svom i srodnim narodima, ali i svim narodima, svjetskoj kulturnoj baštini. Što je konkretna nacionalna kultura, pa i crnogorska, više otvorena za sve, utoliko je i ona sama vrjednija oplođuje se. Ukoliko ona više izražava autentično nacionalno društveno biće, utoliko je kulturno djelotvornija i za sopstvena kulturna dostignuća i za integrisanje u jugoslovenska kulturna dobra, i za uvršćivanje u sveopšta kulturna dobra čovje-čanstva. Koliko je neka kultura nacionalna ne zavisi od naziva, pa ni od ličnoga izjašnjavanja stvaralaca, nego od tvoračke sinteze koju prave svojim umjetničkim djelima u izražavanju individualno-kolek-tivnoga “pamćenja”, istorijskoga iskustva i načinu života. Otuda ostaci

23 Prema: Slavko Vukomanović, Jezik, društvo i nacija, Jugoslovenska revija,

Beograd 1987, str. 62-65.

Crnogorska nacija

199

materijalne kulture preslovenskih skupina, arheološki, građevinski, likovni i drugi artefakti objektivno čine podlogu, građu, inspiraciju ili primjesu i tzv. autentičnosti crnogorskoga kulturnoga tvoraštva i života. Ako se doslovno npr. latinski tekstovi primorskih, posebno bokeljskih spasitelja, štampara itd. ne mogu umetnuti u crnogorsku nacionalnu književnost, oni imaju bar dokumentacionu, pa i značenj-sku upotrebu, a nijesu bez ikakvog uticaja na proučavaoce i savre-mene pisce, kao kulturna baština, ili vrsta literarnoga obrazovanja, možda i uzora na koji se ugledaju i sl. Bogata likovna umjetnost primorskih gradova, fresko-slikarstvo u manastirima, putovanja i ško-lovanja umjetnika po svijetu, crnogorsko podneblje u čudesnome spoju čovjeka i krša, neba i mora, razvili su osobenu senzibilnost i vrhunsku umjetničku transpoziciju crnogorskih slikara.

Zatvaranje samo u ono što je folklorno crnogorsko, ili pravoslavno, ili ćiriličko, pogotovu ono što je napravljeno samo u vremenskome odsječku nacionalnoga osvješćivanja osiromašilo bi crnogorsku kul-turu, svelo je na provincijalnu i samodovoljnu tvorevinu. 3. Jezik Crnogoraca Nacija je, smatra se, jezička i kulturna zajednica, kulturno-jezička zajednica, ili posebno jezička zajednica, a posebno kulturna zajednica. Jeziku se pridaje svojstvo bitnoga konstituensa svake nacije. Još su se u doba renesanse tzv. novovjekovni narodi razlikovali po jeziku i kulturi. Hobs, A. R. Agripa i Ž. Boden pišu o “jezičkim nacijama”. U romanti-čarskoj tradiciji od Herdera nacionalna individualizacija se izdvojila iz jezika kao izraza “karaktera” i načina mišljenja jednoga naroda. Razli-kovanje nacija pomoću jezika vrhunac dobija u nacionalnome romanti-zmu, pa i nacionalističkim interpretacijama, naprimjer Morisa Bara.24

24 Up. Dušan Janjić, Nacionalni jezik u određenju nacije, Sveske, 21, Institut za

proučavanje nacionalnih odnosa, Sarajevo 1988, str. 161-162.

Dr Dušan Ičević

200

Jezik je “prepoznavajući” znak posebnoga nacionalnoga identiteta. U savremenome svijetu mnoge nacije govore istim jezikom, ali je dosta onih koji koriste više jezika, ili više nacija govori istim jezi-kom.U pojedim državama prava postoji jezička “Vavilonska kula”. U Indiji se računa da ima oko 720 jezika i dijalekata. Kolonijalna osva-janja i imperijalistička podjela svijeta izazvali su rasprostranjenje i primjenu u mnogim zemljama engleskoga, španskoga, francuskoga itd. jezika. U pojedinim tzv. političkim nacijama, kao što je švajcarska nacija, u ravnopravnoj upotrebi su njemački, francuski i italijanski jezik. Srpsko-hrvatskim odnosno hrvatsko-srpskim jezikom u (bivšoj) Jugoslaviji govore Srbi, Hrvati, Crnogorci i Muslimani, znači, četiri nacije. Poricanje da postoji poseban crnogorski jezik smatra se dovoljnim iskazom i za negiranje crnogorske nacionalne individualnosti.

Među samim Crnogorcima su sukobljena mišljenja oko naziva je-zika kojim govore. Na istome naučnome skupu se upotrebljavaju različita imena, bez sučeljavanja i podrobnijih obrazloženja, da je crnogorski jezik odvajkada,25 odnosno od Dukljana ili da se među konstituensima crnogorske nacije ne može naći jezik.26

Ako se Crnogorci identifikuju nacionalnim jezikom, onda bi zaista valjalo tragati za jezičkim posebnostima, koje će svakako dokazivati da su samosvojan individualitet. Tako se postupa kad se u autohtonim začecima crnogorskoga etnosa pronalaze i jezičke originalnosti, koje Crnogorce razlikuju od svih južnoslovenskih naroda. Vuk St. Karadžić je neke osobenosti govora u Crnoj Gori uzeo kao osnovu za svoju jezičku reformu.

25 Up. Dr Vojislav Nikčević, O nekim pitanjima etnogeneze Crnogoraca, Praksa

4, Titograd 1981, str. 95. Isti autor je „građu“ za svoju tvrdnju iznio, pored ostalog, i na naučnom skupu u Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti, o naučnom istraži-vanju prošlosti Crne Gore, aprila 1985. godine (Up. Prošlost Crne Gore kao predmet naučnog istraživanja i obrade, CANU, Titograd 1987, str. 526-527, 407-427)

26 Up. Dr Dragoljub Petrović, Nauka u službi nasilja nad činjenicama, Praksa, isto, str. 128-129.

Crnogorska nacija

201

U Crnoj Gori nije trebalo voditi bitku za novi jezik i pravopis, po-što je narodni govor uveliko bio i u zvaničnoj komunikaciji. Iako ima svojih jezičkih osobina, pretežno morfoloških i leksičkih, koje mogu biti i arhaizmi, najviše zadržani u Crnoj Gori, Crnogorci stvarno go-vore srpskohrvatskim, odnosno hrvatskosrpskim jezikom. Naravno, oni neprekidno sudjeluju u stvaranju i razvijanju zajedničkoga jezika.

Svaka nacija ima pravo da jezik kojim govori naziva i svojim ime-nom. U opticaju su postavke da se ne mogu prenebreći istorijske okolnosti i jezičke zakonitosti koji ne daju da se proizvoljno i kako se kome prohtje ili ustreba mijenjaju standardne nazive jezika, ili nazivi standardnoga jezika. Jezičke raspre imaju pravu svrhu ako doprinose obogaćivanju i razvoju živoga jezika prema savremenim potrebama, a ne ako se zatvaraju jezičkim nacionalnim krugovima, pa zaprečava slobodna komunikacija. a) Crnogorci u kontekstu srpsko-hrvatskoga jezika U pokušaju da naučno objasni jezičke osobenosti na srpskohr-vatskome jezičkome području dr Slavko Vukomanović narodni jezik smatra jednim od najvidljivijih etničkih obilježja. Razloge zašto se na tome području sa velikom etničkom srodnosti nije obrazovao jedan narod nalazi u zasebnim srednjovjekovnim državama, u vjerskoj po-djeli, te u kulturnim i jezičkim razlikama nastalim na tim osnovama. Naime, Hrvati su pod uticajem renesanse, dugo razvijali književnost na narodnome jeziku, na pojedinim dijalektima, dok je u Srba vjeko-vima bio jak uticaj vizantijske kulture, a sve od najranije pismenosti do Vukove jezičke revolucije bila je izrazita jezička diglosija (narod-nim jezikom je govorio narod, a drugim jezikom/srpskosloven-skim/ruskoslovenskim/slavenoserbskim Srbi su stvarali svoju kulturu. Međutim, nijesu etničke razlike, nego neprirodne političke podjele koje su nametnuli osvajači sa posebnim državnim granicama spriječile proces šire etničke (i nacionalne) integracije). Tako su narodi srp-skohrvatskoga jezičkoga područja u 19. vijeku, kada počinju svoje

Dr Dušan Ičević

202

nacionalno konstituisanje, ušli politički izdijeljeni, ekonomski poro-bljeni i kulturno podijeljeni u okviru nekoliko velikih imperijalnih sila.27

Može se samo nagađati ili pretpostavljati kako bi izgledala nacio-nalna individualizacija i integracija naroda sa više srednjovjekovnih feudalnih srpskih, raških, bosanskih, dukljanskih/zetskih/crnogorskih, te hrvatskih državica. Primjena švajcarskoga demokratskoga konfede-ralnoga modela, koji očuvava do danas znatne stare etničke (jezičke) razlike, ili državno-centralističkoga prisilnoga modela (po pruskom bizmarkovom načinu), koji potire sve etničke (jezičke) posebnosti nije stvar samo volje, nacionalne svijesti ili spoljne naddeterminacije, nego, ipak, objektivnih društveno-istorijskih okolnosti.

Crnogorske etničke (nacionalne u njima, valjda, i jezičke samo-svojnosti) specifičnosti autor uočava ne “... u mutnim vodama ranih srednjovjekovnih etnogeneza, plemenskih i jezičkih simbioza stare Duklje i Zete, ni u zasebnome crnogorskome jeziku, ni u golim držav-nim granicama i političkim podjelama, već u plemenskoj autarhiji (sa-vezu plemena), teritorijalnoj i političkoj zatvorenosti, toliko tipičnoj za nekadašnju Crnu Goru i Sedmoro Brda”. Vjekovima se na više načina gradila crnogorska etnička posebnost – crnogorska nacionalna svijest.

Nacionalnu svijest smatra opštim, univerzalnim svojstvom nacije, odnosno činiocem kojim se odlikuje i razlikuje svaka nacija, bez koga bi bila “beživotna, nesposobna za suverenitet, za samostalan život, za nacionalni pokret, za političko samoodređenje”.28

Podjeća da su se na crnogorskome tlu, kao i na cijelome Bal-kanskome poluostrvu, u toku istorije zbivala mnoga stara etnička i jezička ukrštanja, miješanja, pa su u simbiozi vidljivi mnogi romanski, albanski, a donekle vjerovatno i ilirski tragovi.

Primaran značaj stvaranju crnogorske etničke posebnosti i nacio-nalne svijesti daje se djejstvu plemenske zajednice i vlastite držav-

27 Slavko Vukomanović, Jezik, društvo i nacija, isto, str. 51-52. 28 Isto, str. 53. Autor stavlja pod navodnike citirani tekst, ali ne daje izvor, pa je

neizvjesno čije mišljenje navodi.

Crnogorska nacija

203

nosti. U crnogorskome etno-genetskome konstituisanju Crnogoraca su “... dugo naporedo živele dve svesti – uža, plemensko-patrijarhalna, rodovska, (i državotvorna), crnogorska, i šira, pravoslavna, kosovsko-srpska, mitska svest i tradicija”. Smatra, ipak, da ne bi bilo ispravno izvlačiti zaključak da tada nijesu postojali Crnogorci (u Staroj Crnoj Gori), nego Srbi, ali oni su od tri jednojezičke nacije Srbima naj-srodniji. “Sa Srbima ih naročito povezuje jezik, vera i znatan deo narodne tradicije (kosovski mit i sl.)”.29

Preciznija analiza bi pokazala da se u etnosu “sabiraju” mnoga kulturno-jezička svojstva koja čine osobenim određeni narod i naciju, ali se uveliko u svakome nasljeđuju, pretapaju, sublimišu i u novim sadržajima i oblicima načina života ispoljavaju zajedničke vrijednosti. Jezik kao stvarnost misli (Marks) takođe bitno određuje određenu naciju, ali u značenjima izvornoga izražajnoga i komunikacionoga sredstva ljudi i njihovih zajednica.

Jezik je svakako integraciono sredstvo, ali nije odlučujuće u nastajanju i razvoju nacije. Na istome španskome jeziku nastale su brojne mestičke i mulatske nacije u Latinskoj Americi, na spajanju domorodačkih naroda (Inka, Acteka, Maja), španskih osvajača i doseljenika iz čitavog svijeta, crnačkog roblja itd. Crnogorskoj naciji se ne može osporiti pravo postojanja zbog toga što po nazivu nema svoj jezik. Međutim, jezik kojim govore Crnogorci nije tuđi, nego njihov sopstveni jezik, koji se stvara od staroslovenske zajednice do savremenosti. Oni ne pozajmljuju jezik susjednih naroda, ili osvajača, niti je srpskohrvatski, odnosno hrvatskosrpski jezik vlasništvo ili više jezik nacija čije ime nosi. Svako razdvajanje i posebno nacionalizovanje zajedničkoga jezika može da vodi za-tvaranju i osiromašenju. Naročito je nacionalistička upotreba jezika pogubna i za zajednički demokratski ravnopravni život i za slobodni razvoj jezika. Srpskohrvatskim/hrvatskosrpskim stan-dardnim jezikom sa varijantama govore pripadnici četiri nacije.

29 Isto, str. 54-57.

Dr Dušan Ičević

204

Svako u njega unosi i svoje osobenosti i svi ga stvaraju, koriste, bogate i razvijaju.30

Crnogorski nacionalni jezik je, međutim, nađen u narodnom go-voru Crnogoraca. Prof. dr Vojislav P.Nikčević razvoj crnogorskoga jezika datira od 9. vijeka otkada traje i posebna povijesnica Crnogo-raca. Crnogorski jezik je nastao iz staroslovenskoga jezika, zapadne podgrupe. “Crnogorski govori organski pripadaju istome genetički određenome sistemu kojemu i govori Srba, Hrvata i Muslimana”. Crnogorski govori su tzv. štokavskoga ijekavskoga izgovora sa četvo-roakcentnim sistemom.

Zajedničke osobine crnogorskih govora su se vremenom razvile u opšti, naddijelekatski tip jezika (koine) u kome se razlikuju tri osnovna sloja:

a) elementi južnoslovenskoga i praslovenskoga porijekla, zajed-nički svima koji danas govore srpsko-hrvatskim, odnosno hrvatsko-srpskim jezikom,

b) elementi koji u Crnoj Gori posjeduju kolektivnu govornu, od-nosno interdijalektnu upotrebnu vrijednost. Oni su nastali u posebnim društvenim odnosima i povijesnim okolnostima koji su stvorili crno-gorski narod i crnogorsku naciju,

c) crnogorski dijalektizmi, u okviru različitih plemena, vjerskih zajednica i prirodnih uslova. b) Koje su osobenosti crnogorskoga jezika? Prema mišljenju dr Nikčevića, crnogorski govori posjeduju obilje specifičnosti leksičke, fonološke, morfološke, sintaksičke, pro-zodijske naravi koje određuju njihov identitet, jasno prepoznatljivi narodni i nacionalni individualitet. Pretežno iz drugoga sloja tzv. crno-gorizama proističu samosvojnosti crnogorskoga jezika.

30 O nacionalnosti jezika pisao sam u „Nacionalna kultura i kultura nacije“, pa

neću ponavljati osnovne ideje.

Crnogorska nacija

205

U njemu postoje izrazi ili značenja riječi kojih nema u srodnim jezicima kao što su, na primjer, fonološki dosljedna ijekavica, posebno jotovanje, postojanje glasova ś i ź, stari glas (afrikata) 3 (dz): bi3a, 3ipa itd., pj, mj i blj, vlj, dj je obavezno đ, pretvaranje tj u ć, bj, vj, plj, mlj, suglasnik h se često gubi na početku i unutar riječi i unutar riječi ili zamjnjuje drugim suglasnicima, a hv se zamjenjuje sa f, dok se z i s zamjenjuju sa ź i ś, sažimaju vokalne grupe, suglasnici vj se često gube ispred e.

U morfologiji dolazi do sažimanja određenih riječi, zamjenice ne i ve umjesto nas i vas itd. pridjevski nastavci - ijeh, - ijem umjesto - ih, - im. Izjednačeni su akuzativ i lokativ. U dijalektizmima, iz trećega sloja, takođe ima posebnosti, na primjer, neodređeni glas a (ae), pone-gdje ikavski izgovor, staro naglašavanje riječi itd. Do primjene Vu-kova pravopisa tako se pisalo i govorilo u Crnoj Gori.

U novosadskome “Pravopisu” srpskohrvatskoga (hrvatskosrp-skoga) književnoga jezika iz 1960. godine strukturne osobine iz drugoga sloja crnogorskoga jezika proglašene su za “provincijalizme” i “dijalektizme”. Uprkos tome, one do danas dominiraju u beletristi-čkome stilu crnogorskih pisaca, u toponimima, ličnim imenima i pre-zimenima, narodnim i vjerskim nazivima praznika. Nikčević predlaže da se za standardni književni crnogorski jezik prihvate crnogorski govori sa osobenostima koje navodi. Crnogorci, danas, smatra, “imaju dovoljan broj strukturnijeh odlika koje zasvjedočuju postojanje crno-gorskoga standardnoga (književnoga) jezika. Crnogorskome književ-nome jeziku treba i službeno priznati rang i status standardnoga je-zika, ravnopravan sa svim ostalim slovenskim jezicima.31

Valja priznati da je dr Nikčević marljivo sabrao sve osobenosti crnogorskih narodnih govora. U svakodnevnome govornome jeziku upotrebljavaju se mnogi navedeni oblici. Pravo je pitanje, međutim, mogu li se svi arhaični, provincijalni i drugi izrazi, fonološki, morfo-

31 Up. Prof. dr Vojislav Nikčević, Crnogorski jezik, Elementi Montenegrina,

isto, str. 30-45.

Dr Dušan Ičević

206

loški, sintaksički itd. “idiomi” proglašavati za standardni književni jezik. Po Nikčevićevom modelu moglo bi se napraviti više od dija-lekatskih specifičnosti.

U zaključku svoje opsežne studije o crnogorskom jeziku dr Voji-slav Nikčević tvrdi da je crnogorski jezik nastao iz praslovenskog, u zapadnoj grupi južnoslovenske skupine jezika ili bliže “jedan je od slovenskijeh, baltoslovenskih, istočnoindoevropskijeh jezika i indoev-ropskih jezika”. Istovremeno pripada i skupini nostratičkih jezika. Crnogorski jezik se, zaključuje on, razvio iz nejedinstvenog što-kavskog dijalekatskog sistema, zajedničkog još srpskom, hrvatskom i bosanskom (bošnjačkom) jeziku. Isključivo je ijekavskog izgovora, formiran u okviru štokavštine naslijeđene čak iz pradomovinskog nejedinstvenog jezikoslovenskog sistema slovenske etničke zajednice. Zato crnogorski jezik, kao i drugi već pomenuti jezici (iz srpsko-hrvatske baštine – prim. D.I.), ne predstavlja lingvistički, nego etnički i nacionalno poseban jezik.

Začetke crnogorskog jezika nalazi još u praslovenskom jeziku u postojbini Crnogoraca u Polablju, koji zaključno u prvim decenijama 7. vijeka naseljavaju Prevalitanu, odnosno Duklju, u etnosimbiozama sa starincima, Ilirima, Romanim i pripadnicima drugih etnikuma koji čine sklaviniju Duklju i gdje se spajaju raznorodni praslovenski i starobalkanski jezički elementi. Crnogorski jezik teče od 9. vijeka. Istovremeno se u feudalnoj Duklji oblikuje crnogorski narod i to raz-vojem svoje nacije i države – prerastanje skavinije Duklje u kneževinu (arhontiju) i 1070. u Kraljevinu Duklju. Da bi otklonio svaku etničku istovjetnost sa Srbima i porijeklo jeziku u srpskom jeziku, dr Nikčević izlaže tezu o Srbima kao socijalnom sloju: sebrima – zavisnim lju-dima, podajnicima, slugama, robovima, a ne kao plemenu i narodu.32

32 Up. Dr Vojislav Nikčević, Crnogorski jezik, Matica crnogorska, Cetinje 1993, str. 343-347. Kada govori o statusnome, a ne etničkome značenju reči serbi/servi on se poziva i na Konstantina Porfirogenita koji je u svome poznatome spisu „De Administrando imperio“ zapisao: „Srbi na jeziku romeja znači robovi (buloi), pa stoga se i ropska obuća obično naziva serbula, a serbuljani oni koji

Crnogorska nacija

207

Jezik je u neprekidnim promjenama, kao živo biće koje stvara nove potrebe i nove pojmove.

U svakome jeziku odvajkada postoje određene gramatičke i druge konstante koje ga čine samosvojnim, pa je i u crnogorskome jeziku sadržano i zadržano dosta riječi i pojmova, koji izražavaju kulturno - duhovno biće naroda. No, ne može se sve što je staro, ili lokalno dijalekatski preostalo, proglasiti za sveto.

Crnogorska nacija ima jezik bogat mnogim osobenostima, ali se ni narodni govor ni književni jezik neće nestati time što zajednički jezik četiri nacije nosi, bar doskora, srpsko-hrvatsko/hrvatsko-srpsko ime. Zajednički jezik neće biti osporen ni ako mu svako daje svoje nacio-nalno ime, bez obzira što se odvajanjem imena teži da “očisti” od “tuđega” jezika. Jer, istom logikom dokazivanja posebnosti jezika vje-rovatno bi se dalo za svaku naciju: srspku, hrvatsku, crnogorsku i muslimansku naći dovoljno elemenata da zaključi kako imaju svoj posebni jezik, svejedno što je nastao iz istoga supstrata.

Savremena svjetska iskustva daju dovoljno osnove da se smatra da, na primjer, veliki svjetski jezici (engleski, francuski, španski itd.) rasprostranjeni na mnoge nacije daju pravo svakome da ga naziva po svome imenu. Zadržavanje izvornoga naziva, pak, upućuje da se, upkos specifičnostima koje vremenom nastaju, olako ne dira u izvorne jezičke norme i nazive.

Jezički znalci tvrde da varijantske razlike u srpsko-hrvatskome jeziku čine prosječno 5-8%, da su one normalne zbog različitih isto-rijskih uslova razvoja naših naroda, te da obogaćuju standardni jezički izraz (dr Asim Peco). Računa se da u leksici ima 30-40 riječi koje se razlikuju; neznatne su razlike u sintaksi i morfologiji, mada je dosta njih u jezičkoj komuikaciji i zajedničkoj upotrebi (hljeb - kruh, hiljada jeftinu i siromašnu obuću nose. Ovo ime dobiše Srbi, jer postadoše robovi cara Ro-meja“. (str. 33) Sasvim suprotno tome tvrdi dr Olga Luković Pjanović: „Nije tačno ropsko značenje imena Srba, ngo su oni rod, rođaci, sabraća, rabi božiji, ratnički narod, ujedinjeni, koji potiču od najstarijih vremena“. (Up. Dr Olga Luković Pja-nović, Srbi... narod najstariji, isto, str. 288)

Dr Dušan Ičević

208

- tisuća, gvožđe - željezo i dr.). Nacionalno imenovanje je svakako pravo svakoga, ali ono ne može biti proizvoljno i oprečno objektivnim razvojnim procesima jezika i naučno-društvenim dostugnućima. Prikla-dno je da u jezičkoj kulturi konvencije o nazivu jezika budu dogovorno napravljene, ali je svako samovlasan da ga zove svojim imenom.

Crnogorci imaju svoj jezik koji se do sada zvao srpsko-hrvatski jezik. U najnovijim ustavnim promjenama se zove srpski jezik. Usta-votvorci umišljaju da mogu propisati kako se koji jezik zove. Do sada je bio srpsko-hrvatski jezik, bez obrazloženja. Nakon raspada Jugosla-vije, on se dobija nacionalna imena i svako ga zove srpskim ili hr-vatskim nazivom. Naučno-stručne rasprave, pa i dogovori jezikoslo-vaca su nepristrasno utvrdili da je to jedan jezik, sa varijantama, sa dijalektima, izgovorima, pismima. Jezički stručnjaci smatraju da je on i dalje jedan jezik, bez obzira na razdvajanja iz političkih razloga (dr Drago Ćupić, Ivan Klajn).33

Crnogorski jezik ima semantičke, sintaksičke, pa i morfološke odlike, koje ga uzdižu u osoben govor, više od običnog dijalekta. Striktno razdvajanje srpskoga i hrvatskoga jezika, naimenovanje odvojenoga bošnjačkog jezika itd. navodilo je i do sada da se označi poseban crnogorski jezik. Pod srpskim imenom više je izgleda da se

33 Prema: Tisuća iz Dušanovog zakonika, Borba, 7. septembar 1992, str. 22. Ranije je bilo „ponuda“ da se sve „ujednači“ u ekavici, pošto je „ekono-

mičnija“, manje je slova, lakše se rimuje, lepše zvuči itd. Zanimljivo je kako je još 1878. godine Ljuba Nenadović razmišljao o književnome jedinstvu dok je boravio na Cetinju. Trebalo bi da se uvede „onaj jezik kojim se danas piše u Beogradu i Novom Sadu“, koji će ostati „za svagda kao srpski književni jezik. Ako Crnogorci produže da svoje škole kao do sada onda, poslije 100 godina, između ta dva jezika biće veća razlika nego što je između portugalskog i španskog. Ja ne kažem koji je jezik lepši, samo napominjem da bi za ljubav književnog jedinstva trebalo da manjina pristupi većini, i da svi koji jedno srpsko ime na sebi nose počnu i jednim jezikom pisati. No, na Cetinju ni malo nisu skloni na tome“ (Up. Ljubomir P. Ne-nadović, O Crnogorcima, isto, str. 201) U jeku najnovijeg rata u Bosni i Herce-govini Srbi iz novostvorene Republike Srpske predložili su, i sami primijenili, da se u srpski jezik uvede ekavica „radi srpskog jedistva“.

Crnogorska nacija

209

uniformiše na isključivoj jezičkoj tradiciji, a čiste sve “natrune” tuđega hrvatskoga jezika, ili iz hrvatskoga jezika “tuđice” iz srpskoga jezika, što će osiromašiti svaki od pomenutih jezika. I srpski i hrvat-ski, i srpsko-hrvatski ... jezik je podjednako i crnogorski jezik. Crno-gorcima niko ne može oduzeti pravo da govore svojim jezikom, koji ima jedan ili više naziva. Niko ih ne može spriječiti ni da ga nazovu svojim nacionalnim imenom. Ako se Srbi i Hrvati jezički odvajaju, zašto Crnogorci ne bi mogli imati svoj jezik koji obuhvata ono što koriste iz oba jezika.

Ako se na osnovu dva odvojena jezika budu pravili pravopisi, koji će zabranjivati korišćenje pojmova, oblika itd. iz “tuđega” jezika, naj-više će stradati upravo jezik, odnosno ljudi koji ga upotrebljavaju. Crnogorci ne bi trebalo da pristanu na takvu nacionalno-političku funkcionalizaciju jezika, pogotovu ako se jedan nacionalni naziv koristi da se negira crnogorska nacija. Crnogorci mogu da zadrže i spojenicu srpsko-hrvatskog jezika, koja omogućuje slobodniju i obim-niju upotrebu svih prednosti i praktičnosti zajedničkoga srpsko-hrvatskog, ćiriličko-latiničkoga izraza i leksičkoga blaga. Zatvaranje jezika u striktne nacionalne odore može natjerati Crnogorce da pro-glase i svoj jezik. Prpopisivanje da je u srpskome jeziku obavezna ekavica34 može još više uticati na imenovanje posebnoga crno-gorskoga jezika. 4. Vjersko određenje crnogorske nacije Religija, kaže se, stvara naciju ili bar odsječno razdvaja nacije u nastajanju i razvoju. Maks Veber je smatrao da su Srbi i Hrvati dvije nacije, pošto pripadaju dvijema vjerama. U pravoslavnoj tradiciji na ju-goslovenskome tlu nastale su: srpska, makedonska i crnogorska nacija.

34 Up. Branislav Đurđev, Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda, Svje-

tlost, Sarajevo 1964, str. 19.

Dr Dušan Ičević

210

Pojedini autori vjeru smatraju “vododjelnicom” nastajanja nacija na balkanskome tlu. Ona je istorijski bila, kako se tvrdi, tvoritelj, baštinik i nastavljač srpskoga državnoga i kulturno-duhovnoga na-sljeđa. Pošto nije priznato da postoji autokefalna crnogorska crkva, traju sporovi i oko postojanja crnogorske nacije. Za proučavanje reli-gioznosti/nereligioznosti Crnogoraca zanimljiva je tipologija P. I. Pučkova (Etnos i religija), koja u osam odnosa postavlja etnos i konfesiju: etnosi stopljeni sa konfesionalnom zajednicom, monokon-fesionalni odnosi, etnosi sa jednom dominantnom konfesijom, etnosi u kojima nijedna konfesija značajno ne prevladava, etnosi u kojima su različite religije ali jedna izrazitije prevladava, etnosi u kojima ni je-dna ne prevladava, ali su sve odsječno odvojene, polikonfesionalni etnosi i etnosi u kojima su zajedno sa vjernicima i oni koji su prikinuli sa religijom. Po spoljnoj oznaci Crnogorci su pravoslavci, ali istra-živanja pokazuju da su pretežno nereligiozni, pa čine poseban tip.

U istoj vjeri nastaje više nacija, u istoj naciji postoji više vjera. U katoličkoj, protestantskoj, muslimanskoj i drugim vjerama razvile su se brojne posebne nacije. Na vjerskoj osnovi se nastoji da stvori ili se pro-glašava, na primjer, panislamska nacija, ili u arapskome etnosu jedna arapska nacija. U jednoj naciji neporedo bivstvuju islamska, katolička i pravoslavna vjera (albanska nacija). U okviru pravoslavne crkve, vjere i slovenskog etnosa su srpska, makedonska i crnogorska nacija.

Po formuli da religija predodređuje naciju nastavlja se do najno-vijih vremena poricanje crnogorske nacije.

Istoričari koji iz svoga nacionalnoga okvira prosuđuju srpsko-crno-gorski kompleks napominju da su Crnogorci srpskog porijekla, da govore srpskim jezikom, da imaju srpsku tradiciju i ne razlikuju se mnogo mentalitetom od većine srpskoga naroda, dok se od Srba sa kojima se graniče (na primjer Hercegovcima) ne razlikuju po menta-litetu ni u čemu. Tek je razvitak cnogorskoga društva u 20. vijeku, kaže se, odvojio Crnogorce od Srba u izvjesnu nacionalnu posebnost, koja je teritorijalno određena granicama koje je imala bivša država Crna Gora poslije Berlinskoga kongresa. “Ali se Crnogorci zajedno sa

Crnogorska nacija

211

Srbima ne samo od ostalih naroda čiji jezik nije srpskohrvatski, nego i od Hrvata i Muslimana srpskohrvatskog jezika razlikuju time što imaju srpsku tradiciju, kojoj je srpsko pravoslavlje udarilo pečat”.34 a) Pravoslavlje u crnogorskome etnosu Koliko je pravoslavlje zaista opredjeljivalo crnogorski etnos do naroda i nacije?

Da li je naučno prihvatljivo da se na osnovu vjerske pripadnosti utvrđuje nacionalni identitet?

Jesu li Crnogorci istovjetni sa Srbima u religioznoj saživljenosti sa Srpskom pravoslavnom crkvom, ili je društveno-istorijski razvoj uslo-vio i osobeno vjersko osjećanje i ponašanje Crnogoraca?

Može li se u savremenosti uvažavati obrazac nacionalno-vjerskoga identifikovanja kakav se primjenjivao u vremenu nastajanja nacija?

Crnogorci su se zaista razvijali i u tradiciji srpstva i pravoslavlja. Po-znato je, međutim, da su Dukljani prvobitno bili u katoličanstvu, a po istraživanjima P.A. Rovinsko i u bogumilstvu. Naime, u Duklji je u vri-jeme Mihaila Vojislavljevića “već bila ustanovljena Rimska episkopija, jer pravoslavne crkve još nije bilo, a tamošnje pravoslavne crkve bile su u zavisnosti od arhiepiskopije ili mitropolije u Ohridu (prema drugima od Skopske mitropolije)”. Dukljani su nastojali da stvore svoju crkvu, samostalnu, originalnu i nezavisnu i od Vizantije i od Rima.

Rovinski napominje da nema podataka o tome kakva je to crkva bila, ali je pouzdano “da je bila u potpunosti narodna”. Navodi prema podacima iz “Žitija sv. Save”, da je u vrijeme kad je Nemanja živio u Zeti “sve bilo zaraženo učenjem bogumilske sekte”, čak je i u nje-govoj porodici bilo pristalica bogumilstva, zbog čega je Nemanjin otac morao da pozove latinskog sveštenika da bi krstio svoga sina. Izgleda da je bila poćudnija katolička od bogumilske “jeresi”.

Rovinski smatra da su Dukljani Srbi. Međutim, zanimljivo je sa ko-liko netrpeljivosti i odmazde Nemanja proganja i uništava bogumile. Da li je u dukljanskom narodu bilo i etničke osobenosti koja ih je odvajala

Dr Dušan Ičević

212

od Srba, pa i odatle, kroz vjeroispovijest i otpor prema osvajačima, te-žnja da se sačuva samobitnost. “Prema narodnom crnogorskom preda-nju bogumili su bili vrlo ponosan narod i u svjetovnom i u duhovnom smislu: nijesu priznavali nikakvu (nenarodnu) vlast i kao hrišćani nijesu bili prožeti duhom pokornosti i samopožrtvovanja.” Znači, nije ih odli-kovala samo vjerska zasebnost, nego i narodne osobenosti.

Nemanja se, navodi Rovinski, okomio na bogumile, tj. praktično na svo tadašnje srpsko stanovništvo. Pri tome je, paleći i na drugi na-čin uništavajući srpske crkve i knjige uništavao najinteresantnije stra-nice istorije srpskog naroda.35

Svejedno koliko P.A. Rovinski ima pravo o dukljanskom etnosu, može se razmišljati o tvrdnjama koje je iznio: da li je srpski velmoža Nemanja samo iz vjerske obijesti uništavao “srpsko stanovništvo” i zatirao svaki trag njegove autentičnosti ili je i zbog drugačijeg, nesrp-skog etnosta Dukljana bio žestok u rušenju dukljanske države.

Slovenska plemena u Zeti, zetska slovenska plemena, kako ih na-ziva Jagoš Jovanović, zatekla su Ilire i Kelte koji su već bili romani-zovani i pokršteni. Hrišćanstvo se među Slovenima širilo iz romanskih dalmatinskih gradova, najprije na dvorovima glavara, župana i kne-zova, pa preko njih dublje u narod. Slovenska plemena u Zeti su primala hrišćanstvo iz romanskih obalskih gradova, sa težnjom da ih uvedu u rimski kulturni krug. Učenici Ćirila i Metodija su širili hrišćanstvo na slovenskom jeziku, čime se stvarao slovenski kulturni život, koji je odolijevao rimskom kulturnom uticaju. Na dvoru kneza Hvalimira (J. Jovanović pominje prije toga zetskog kneza Tješimira s početka 9. vijeka), kasnije kneza Vladimira pri kraju 10. i početkom 11. vijeka bilo je propovjednika hrišćanstva na slovenskom jeziku, koji su, kako piše Mavro Orbini, “slovenskim riječima pretakali hrišćansko učenje u duše slovenskih glavara”. Široke narodne mase su

35 Up. Pavle Apolonović Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, tom I, Geografija-istorija, IC Cetinje, Cetinje, Centralna narodna biblioteka „Đurđe Crnojević“, Cetinje, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Novi Sad, str. 277-279.

Crnogorska nacija

213

se dugo opirale feudalnom poretku i hrišćanstvu. I poslije nasilnog pokrštavanja, borba nižih društvenih slojeva se izražavala bogumil-skom “jeresi”, istupanjem protiv “crkve kao feudalca” propovije-danjem bratstva i jednakosti”.36

Pravoslavna crkva je uistinu bila svezana za srednjevjekovnu dr-žavu Nemanjića, koje su zajedničke interese nalazile u ispunjenju klasnih interesa vladajućih slojeva. Potpadanjema pod tursku vlast, odnosno nakon propasti srpske države, Crkva preuzima određene funkcije državne organiacije, postaje politički predstavnik srpskoga naroda, njeguje i razvija kulturnu tradiciju. Naravno, ona je i iz sop-stvenih interesa postala čuvar nemanjićke državne tradicije.37

Ocjenjuje se da poseban karakter plemenskoj organizaciji u Crnoj Gori daje vrlo jak uticaj crkve. “Uspomena na Crnojeviće, pogotovu na Ivana, u narodu se čuvala vrlo živo i nadovezuje se na nemanjićku tradiciju”, čiji je nosilac bila Cetinjska Mitropolija. “Na taj način crkva je u Crnoj Gori bila nosilac ideje državnosti. Ona je sama kao organizacija bila preostatak sdrenjovjekovne feudalne države. Uspo-mena na negdašnju svoju samostalnu džavu jačala je svijest otpora protiv Turaka.”

36 Up. Jagoš Jovanović, Stvaranje crnogorske države..., isto, str. 5-9. Samostalna od 1042. godine pod Vojislavljevićima, država Zeta nastoji da

osamostali i crkvu. Poslije rascijepa između Rima i Carigrada 1054. godine ona je potpala pod jurisdikciju Rimskoga pape, od koga je kralj Mihailo 1078. godine do-bio vexilum (zastavu) kojom se priznaje kraljevstvo, a papskom bulom 1089. go-dine barski episkop Petar uzdignut je na rang arhiepiskopa, odnosno dukljansko-barskoga mitropolita. U Zeti je on bio nadležan katoličkim i grčkim i „slovenskim“ (pravoslavnim) eparhijama sve do 1219. godine kada je Sava Nemanjić, osnivajući prvu zetsku episkopiju na Prevlaci, u Boki Kotorskoj, odvojio dio vjernika Du-kljansko-barske mitropolije i stavio ih, sa novom episkopijom, pod jurisdikciju Ži-čke arhiepiskopije. (Up. Pavle Mijović, Njegoševe „tužne armonije“, Crnogorski centar P.E.N., Cetinje 1992, str. 135-136)

37 Up. Nikola Dugandžija, Nacija i religija, Centar za kulturnu djelatnost Za-greb, Zagreb 1983, str. 176-177.

Dr Dušan Ičević

214

Crkvi se pridaje značaj glavne snage, koja je ujedinjavala razje-dinjena plemena i knežine, bila organizator odbrane od turskih napada na autonomiju Crne Gore.38

Tvrdi se čak da je u napaćenome narodu vjekovima, pod uticajem crkve, njegovana tradicija o nemanjićkoj državi i o srpskom carstvu.39 Nalazi se istovremeno da su i svjetovni interesi opredjeljivali cetinjske vladike da budu integrativna snaga crmogorskoga plemenskoga društva i pokretači borbe protiv Turaka. Cetinjski manastir je jačao svoje feudalne pozicije iz ranijih vjekova, davao u zakup imanja, pa je pod izgledom vjerskoga sukoba prikrivao i svoje ekonomske interese. U zaštiti svojih interesa, vladike su tražile pomoć i od turskih vlasti u sukobima sa seljacima, koji su morali da plaćaju dažbine.40

Cetinjska eparhija je ulazila u sastav Pećke patrijaršije. Međutim, pećki patrijarsi nijesu postavljali cetinjske mitropolite, nego su samo potvrđivali ono što je formalno izglasavao Opšti crnogorski zbor, a praktično bilo nasljedstvo u kući Petrovića. Od 1766. godine, kada je srpska crkva podvrgnuta Vaseljenskome patrijarhu u Carigradu, Ce-tinjska mitropolija postaje samostalna.41

Cetinjska mitropolija postaje duhovno i političko središte Crne Gore. Ona ima sve više ugleda i kod okolnih brdskih i hercegovačkih plemena. Cetinjske vladike predvode oslobodilačku borbu, postaju svjetovne starješine, da bi sa Petrom I postali i gospodari Crne Gore, koji se osjećaju nasljednicima Crnojevića. Cetinjska mitropolija ne-posredno doprinosi da se očuva etnička i politička cjelina crno-gorskih plemena, te razvije integracija sa brdskim i crnogorskim plemenima.42

Cetinjska mitropolija naporedo održava žive veze sa Srbima u Dalmaciji, Sremu, Ugarskoj i Ruskom pravoslavnom crkvom. Zani-

38 Up. Istorija naroda Jugoslavije, isto, str. 1178. 39 Isto, str. 1185. 40 Isto, str. 161-162. 41 Isto, str. 1184. 42 Up. Prof. dr Dimitrije Dimo Vujović, isto, str. 19-20.

Crnogorska nacija

215

mljivo je da cetinjski mitropoliti od vremena vladike Danila izbjega-vaju “svaki dodir sa srpskom pravoslavnom crkvom pod Turcima”.43

U sukobu sa turskom vlašću i islamskim prevjerenim sunarod-nicima izjednačava se religijsko i narodno pripadanje. Pravoslavlje se poistovjećuje sa srpstvom, pa se, shodno tome, i svi koji su pravo-slavne vjere smatraju Srbima. U narodu se stvarala svijest da su svi pravoslavci prave vjere – Srbi. Srpska vjera se tako prenosila na sve koji su bili pravoslavnoga opredjeljenja. “U narodnim govorima veo-ma široko se upotrebljava izraz srpska vera – u značenju “srpska narodnost”, “srpstvo”, “Srbin”.44 Ona se proširuje čak i na narode sas-vim različitoga etničkoga supstrata. “Taj srednjovjekovni srpski tip, koji identifikuje srpstvo sa pravoslavljem, osnova je onoj sinonimici po kojoj su gdekojim prostim ljudima našega veka Romuni, Rusi, Grci – srpske vere zato što su pravoslavni, i po kojoj uopšte ima srpska vera”.45 Dinarski Srbin je toliko preinačio pravoslavnu vjeru, zapaža Jovan Cvijić, da je zbilja postala “srpska vera”.46

Poistovjećivanje vjere, države i naroda postalo je osnovni metod teritorijalnoga širenja srednjovjekovne srpske države i svetosavlja. Rodonačelnik srpske dinastije Nemanjića, Stevan Nemanja je svim sredstvima satirao i zatirao bogumilsko učenje. U vrijeme vladavine Nemanjića Zetom suzbijano je katoličanstvo, u kome je i sam Nema-nja prvobitno bio kršten, a Stevan Prvovenčani od rimskoga pape dobio vladalačku krunu. Kad god je ustrebalo, krstom, ognjem i ma-čem širena je prava vjera, a s njom i ciljevi srpske države ili njene obnove. Crnogorska crkva preuzela je i nastavila srpsko pravoslavlje kao svoju ideologiju. Kroz pravoslavno vjeroučenje u Crnogorce je

43 Up. Istorija Crne Gore, isto, str. 496. 44 Up. Milivoj Pavlović, Srpska vjera – srpski zakon, Zbornik za društvene

nauke, 13-14, Matica srpska, Novi Sad 1956, str. 283. 45 Up. Stojan Novaković, Prvi osnovi slovenske književnosti među balkanskim

Slovenima, SKA, Beograd 1893, str. 135. 46 Up. Jovan Cvijić, Iz društvenih nauka, Vuk Karadžić, Beograd 1965, str.

192.

Dr Dušan Ičević

216

usađivana srpska svijest. Nakon obnove Pećke patrijaršije pod utica-jem pravoslavne crkve njegovano je i pospješivano srbovanje, kako piše T. Vukanović.47

Pošto je Crnogorska crkva bila jedina slobodna pravoslavna crkva, naročito nakon ukidanja Pećke patrijaršije, ona je mogla da činodjej-stvuje i “primjenjuje” “srpsku vjeru”. Crnogorska crkva je svojatala mit o “srpskoj vjeri”, koju su revnosno propagirali svi crnogorski vladike iz kuće Petrovića, zaključno sa Petrom II. Crnogorsko “srpstvo” imalo je, kako zaključuje Dragoje Živković, “vjersku boju, potom idejno-politi-čko obilježje, ali ne i narodnosni sadržaj”.48 Uprkos takvoj tvrdnji, ono je upravo najviše smjeralo ka narodnosnoj identifikaciji srpstva i pravo-slavlja, kojom su Crnogorci samim tim što su pravoslavci istovremeno i Srbi. Istrajavanje na poistovjećenju narodnosne/ nacionalne i vjerske pripadnosti vremenom je postala uzrečica i u svakodnevnome životu. Kada su razlikovane vjere, govorilo se “turska i srpska vjera”.

Putopisci koji su posjećivali Crnu Goru svjedoče, na primjer istoričar Pavle Rovinski, da je “serb označalo pravoslavnogo”,49 ili Jozef Holeček da su Crnogorci kada ih pitaš za vjeru odgovarali da su Srbi, a po narodnosti Crnogorci.50

I pisac Simo Matavulj, koji je boravio jedno vrijeme u Crnoj Gori, bilježi da je od iskona Srbin bio samo pravoslavan, a Srpstvo i danas znači samo pravoslavlje.51

Tako su Crnogorci “navikavani” da jesu i da mogu biti samo Srbi sve dok su pravoslavne vjere.

47 Up. Tatomir Vukanović, Etnogeneza Južnih Slovena, Vranje 1974, str. 310. 48 Up. Dragoje Živković, Vjersko i nacionalno, Ovdje, Titograd, februar 1987,

str. 26-27. 49 Up. Pavle Rovinski, Černogorija, I, Petersburg 1888, str. 539. 50 Up. Jozef Holeček, Černa Hora, Praha 1876, str. 21. 51 Up. Simo Matavulj, Bilješke jednog pisca, isto.

Crnogorska nacija

217

b) Autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve Od primanja hrišćanstva crkva je, u tadašnjoj Duklji, bila u katoličkome znaku, i samostalna. Pop Dukljanin piše o dukljanskoj crkvi kao o mitropoliji, čijoj upravi se podrediše crkve: Bar, Budva, Kotor, Ulcinj, Svač, Skadar, Drivast, Pulaj, Srbija, Bosna, Travunija, Zahumlje. Prvi srpski vladari su, kako je navedeno, krunu dobijali od pape (Stevan Prvovjenčani), a Stevan Nemanja je bio kršten u kato-ličku pa prekršten u pravoslavnu vjeru.

Zastupnici samobitnosti crnogorske nacije ustvrđuju da je ona imala i svoju autokefalnu crnogorsku pravoslavnu crkvu, koja je “likvidirana” stvaranjem jedinstvene Srpske pravoslavne crkve u Kraljevini SHS 1921. godine. Crnogorska pravoslavna crkva po-stojala je kao samoupravna i samostalna, pa onda autokefalna u razdobljima od 1459. do 1557. i od 1766. do 1919/1921. godine. Dokazi se nalaze u izjavama visokih crkvenih dostojanstvenika, u dokumentima crkvenih i državnih vlasti i ustanova. Tako se navodi da crnogorski narod i crnogorski vladari samostalno biraju svoje mitropolite.52

Suprotna tome je tvrdnja da pravoslavna crkva u Crnoj Gori nikada nije imala autokefalnost, niti su cetinjski mitopoliti kanonskim putem tražili autokefaliju od Matične crkve - Majke crkve, tj. od crkve kojoj su pripadali i koja im je jedino mogla dati autokefaliju. Kako se doka-zuju suprotne tvrdnje?

Radi razumijevanja spora valja utvrditi šta znači autokefalnost crkve.

Enciklopedijski, autokefalan je nezavisan, samostalan, samoupra-van. Autokefalne pravoslavne crkve imaju svoju crkvenu suverenost (čiji je nosilac episkopat), nezavisne su od carigradske patrijaršije, ili

52 U pismu petrogradskome mitropolitu i Sinodu Ruske crkve vladika Petar I objašnjava da su ga časni duhovni kler i narod Crne Gore i Primorja izabrali za svojega arhipastira (Up. Petar I Petrović Njegoš, Pisma i druga dokumenta, Titograd 1987, str. 13-14)

Dr Dušan Ičević

218

koje druge crkvene organizacije, a rukopoloženje (hirotoniju) vrše episkopi te crkve.53

Profesor Sergije Troicki objašnjava da se u kanonskim radovima ne može naći tačna definicija autokefalnosti, niti razlika između crkvene autokefalije i autonomije. Koristi, međutim, logiku Todora Valsamona iz 12. vijeka koji je samo po feudalnome nasljeđu u epi-skopatu priznavao pravo na autokefalnost. Crkva koja nema vlastiti episkopat, čak i kada posjeduje potpunu nezavisnost u unutrašnjoj upravi i svojim odnosima sa drugim crkvama, kakve su na primjer imale crkve Crne Gore i Sinajska crkva, nema pravo na naslov auto-kefalne, nego samo autonomne.54

Po Arhimandritu Nikodimu Milašu, autokefalni su episkopi koji samostalno vrše jurisdikciju, nezavisno od nekoga drugoga crkvenoga starješine.55

Crnogorska pravoslavna crkva je bila samostalna padom Pećke patrijaršije 1766. godine.

Zapravo, ona je nezavisna sve od sedme decenije 14. vijeka, znači od pojave Balšića pa do Kraljevine SHS kada je likvidiranja. U doku-mentima se kaže da je tačno da ona nije tražila autokefalnost ni od SPC ni od Vaseljenske - Carigradske patrijaršije, pošto prva kao insti-tucija nije ni postojala (od 1459-1577. i od 1766-1919/1922.godine), a od druge nije htjela da traži, jer je bila turska ispostava. Ni SPC nije tražila odobrenje od Ohridske arhiepiskopije da bi se podigla na rang Raške, odnosno Srpske arhiepiskopije, zbog čega je dugo bila u sporu. Suprotno duhovnim i svjetovnim kanonima Srpska arhiepiskopija je podignuta na rang patrijaršije, a kralj Dušan krunisan za cara, zbog čega je došlo do spora, pa i do toga da carigradski patrijarh Kalist baci anatemu na srpskog cara, patrijarha i svještenstvo.56

53 Prema: Enciklopedija Leksikografskoga zavoda, Jugoslovenski leksikogra-fski zavod, 1, Zagreb MCM-LXVI, str. 239.

54 Up. Prof. Sergije Troicki, Suština i faktori autokefalije, Beograd 1933, str. 11. 55 Up. Dr Nikodim Milaš, Pravoslavno crkveno pravo, Zadar 1890, str. 266. 56 Up. Branko Đ. Nikač, Čemu jednostranost, NIN, 10. avgust 1990, str. 5.

Crnogorska nacija

219

Crnogorski vladike su bile rukopoložene u Karlovačkoj mitropoliji i u Ruskoj crkvi u Petrogradu. Prema tvrdnjama Durkovića-Jakšića, Crnogorska mitropolija je sačuvala samo prava koja je imala 1766. godine kao eparhija SPC. Zbog toga što je Karlovačka mitropoli-ja/patrijaršija bila u okviru Austro-Ugarske, tadašnji i tamošnji patri-jarh je bio vrsta crkvene vlasti u izgnanstvu, a pravi nosilac sve-tosavske autokefalnosti bila je Cetinjska mitropolija u nezavisnoj Crnoj Gori. Prvo Ruska, pa onda i Carigradska i Grčka crkva su slobodu Cetinjske mitropolije “prećutno priznale kao autokefalnost, što po kanonima nije na svom mestu”.57

U vrijeme propadanja Pećke patrijaršije i nakon toga, Crnogorska crkva, koja je i ranije u uslovima etnarhije imala izuzetan položaj, po mišljenju dr Branislava Đurđeva, ustvari je postala autokefalna crkva.58

Smatra se da je poricanje autokefalnosti CPC zbog hirotonisanja na strani sasvim neodrživo, pošto je srpski arhiepiskop Sava hirotonisan od carigradskoga, odnosno nikejskoga patrijarha, a ne ohridskoga, a Njegoš od ruskog sinoda, iako nijesu bili duhovni poglavari vizantij-skog, odnosno ruskog carstva, ni pripadnici tamošnjih crkava, nego pripadnici Srpske i Crnogorske pravoslavne crkve. Ne prihvata se ni da je Crnogorska mitropolija samo “nastavljač” kontinuiteta i tradicije SPC, odnosno Pećke patrijaršije, pošto od 1695. godine, odnosno 1710. godine postoji Karlovačka (Krušedolska) mitropolija, a Beo-gradska od 1720. godine. Srpske episkopije, svještena i monaška lica nijesu zavisila od Crnogorske mitropolije, nego od Austro-Ugarske carevine i Otomanske imperije, koje su ih imenovale ili davale saglas-nost njihovim imenovanjima.59

57 Prema: Da li je crkva u Crnoj Gori bila autokefalna, Politikin Svet, 218, Beograd 22. avgusta do 4. septembra 1990, str. 59-60.

58 Up. Branislav Đurđev, O postanku crnogorskog naroda, Praksa, 4, Titograd 1981, str. 37.

59 Up. Branko Đ. Nikač, Čemu jednostranost, isto.

Dr Dušan Ičević

220

Spisi i dokumenti u kojima se izražava autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve daju osnovu da se može tako zaključivati. Osim izjava pojedinih vladika, kaluđera i jeromonaha da su zetski, crno-gorski itd., najvažniji izvor je knjiga dr Nikodima Milaša “Pravo-slavno crkveno pravo” u kojoj se među autokefalnim crkvama navodi i Crnogorska crkva. Naime, po katalogu Carigradske patrijaršije iz 1855. godine među deset pomjesnih crkava sa svojom samostalnom upravom ili samoupravne crkve uvršćena je pod rednim brojem devet i Crnogorska crkva. Zanimljivo je da se među novih pet dodaje i crkva u Kraljevini Srbiji, bez oznake da je srpska crkva. U okviru paragrafa 78. “Današnje samostalne crkve” Milaš za Cetinjsku mitro-poliju kaže da je prvobitno zavisila od Pećke patrijaršije, ali da se nakon njenog “ukinuća” “pri državnoj samostalnosti Crne Gore, i crkva u njoj, kojoj je poglavica bio u isto vrijeme i gospodar zemlje, smatrala (se) samostalnom u svome ustrojstvu i unutrašnjoj samou-pravi, kao što je samostalna i danas. Samostalnost Cetinjske mitropo-lije priznala je i Carigradska patrijaršija”.60

Prigovara se da je u Zakoniku knjaza Danila krivotvoren član 92. (što se pripisuje Miloradu Medakoviću) pa je umjesto stava da u Crnoj Gori “nema nikakve druge narodnosti i nikakve druge vjere do jedino pravoslavne istočne”, preinačeno da u zemlji “nema nikakve druge narodnosti do jedino serbske”. Na faksimilima oba izdanja Zakonika zaista se vidi razlika u tekstovima. Dr Danilo Radojević smatra da je namjerno urađeno tako da bi Crnogorci bili prikazivani kao Srbi.61

Neobično je, međutim, ako je tako, po kome načelu se narodnost i vjera izjednačavaju u pravoslavnu istočnu. Pravoslavlje je kao drža-vna religija postepeno izjednačavano sa srpstvom, pa svođeno na sve-tosavlje, većina srednjovjekovnih srpskih vladara postala je svetite-ljima, na osnovu pripadnosti pravoslavnoj vjeri, a svi koji su joj pri-

60 Up. Dr Nikodim Milaš, Pravoslavno crkveno pravo, isto, str. 132, 298. 61 Up. Dr Danilo Radojević, Crnogorski narod i njegovi potuđenici, Start, 539,

Zagreb 16. septembar 1989, str. 76.

Crnogorska nacija

221

padali bili su posrbljivani. No, ne može se naći razložno opravdanje za poistovjećivanje narodnosti i vjere u istočnoj pravoslavnoj simbiozi, osim za etničko nacionalno posvojenje svih koji nastanjuju teritoriju srpske države.

U anketi koju je Valtazar Bogišić sproveo 1873. godine u Crnoj Gori između ostalih arhimandrit Nićifor Dučić odgovara da je Crnogorska crkva “Posve avtokefalna i osobenu jerarhiju ima”. Uzajamnosti sa petrogradskim Sinodom nema, osim što odatle kad-tad stižu prilozi (crkvene stvari, knjige, odežda i drugo) i što se u novije vrijeme crnogorske vladike posvećuju u Petrogradu. Carigradskom patrijarhu pak, niti je kad što davala niti sada daje, a niko nije ni iskao niti ište. Crnogorska crkva sa srpskom patrijar-šijom u Karlovcima, sa beogradskim mitropolitom, bugarskim egzar-hatom i drugim autokefalnim crkvama “Nema zvanična odnošaja, nego mir i ljubav”.62

Ako priznamo tvrdnju visokoga crkvenoga funkcionera ne bi tre-balo da bude sumnje u faktičku autokefalnost Crnogorske crkve. I nezavisna crnogorska država je dugo osporavana sa formalne strane, ali je faktički uistinu bila u samostalnome statusu.

U prvome članu Ustava Svetoga Sinoda iz 1903. godine takođe je potvrđeno: “Avtokefalna pravoslavna Mitropolija u Knjaževini Crnoj Gori, kao član jedine, svete, katoličanske i apostolske crkve, kojoj je pastironačelnik i glavar Gospod i Bog naš Isus Hristos, čuva i održava jedinstvo u dogmatima i u kanoničkim ustanovama sa svim drugim pravoslavnim, avtokefalnim crkvama i ovo će jedinstvo ona čuvati i održavati do vijeka”.(moji kurzivi, D. I.) Postoji i pečat Pravoslavne Crnogorske Mitropolije (iz 1907. godine).

Nezavisna crnogorska država je “proglasila” i autokefalnu crno-gorsku crkvu.

Kakav je bio odnos srpske i crnogorske crkve?

62 Up. Valtazar Bogišić, Pravni običaji u Crnoj Gori, Hercegovini i Albaniji,

CANU, Titograd 1984, str. 238-239.

Dr Dušan Ičević

222

U opsežnijem pregledu okolnosti u kojima su turske vlasti odlučile da Carigradska patrijaršija 1766. godine sebi prisvoji Pećku patri-jaršiju, otkada je jedina eparhija Pećke patrijaršije u kojoj Grci nikada nijesu mogli da uspostave svoju fanariotsku vlast bila episkopija Crna Gora, – dr Ljubomir Durković - Jakšić posebno obrađuje spise i dokumenta kojima se dokazuje autokefalnost Crnogorske pravoslavne mitropolije. Za njega, Crnogorska mitropolija nikada nije bila autokefalna, pošto nikada kanonski ni od koga nije tražila autoke-faliju, niti joj je iko to pravo kanonski dao. Ruska crkva je nekanonski unijela Eparhiju Crne Gore u svoju listu autokefalnih crkava. Grčki pravnici Ralis i Potlis u zborniku “Sintagma” iz 1855. godine neo-pravdano su naveli i autokefaliju Mitropoliju crnogorsku, devetu po redu na rang listi, prema ruskom Sintagmatu.

Durković - Jakšić objašnjava da kanonsko pravo uopšte ne poznaje autokefaliju sa egzarhom na čelu, pošto on samo po ovlašćenju zamje-njuje poglavara crkve u određenim poslovima. Od vladika iz kuće Petrovića samo je vladika Vasilije kanonski dobio prava egzarha. U beratu turskoga sultana carigradskome patrijarhu iz 1855. godine silom državne vlasti cjelokupan prostor Pećke patriajršije, koju je smatrao svojom teritorijom, dao je na upravljanje carigradskome patrijarhu. U beratu je pomenuta i eparhija “Karatogli” (Montenegro) . Po Durkoviću - Jakšiću Crna Gora je pripadala turskoj vlasti, pa i njena eparhija Pećkoj patrijaršiji.

Turski sultan jeste jeste smatrao Crnu Goru svojim posjedom, pa je davao i njenu crkvu drugima na upravljanje. Crna Gora je, međutim, faktički bila nezavisna, a Crnogorska mitropolija od prestanka Pećke patrijaršije takođe izvan svake turske vlasti i jurisdikcije Carigradske patrijaršije. I dr Nikodim Milaš je, pošto je napisao Ustav Svetog Sinoda u Knjaževini Crnoj Gori 1904. godine, a Mitrofana Bana pozdravio kao poglavara “na čelu autokefalne svete crkve u Crnoj Gori” 1910. godine, po mišljenju Durkovića - Jakšića “nesmotreno” izrazio mišljenje da je u Knjaževini Crnoj Gori autokefalna pravo-slavna mitropolija.

Crnogorska nacija

223

Dr Durković-Jakšić podsjeća da se pod kanonskim pojmom smatra da je autokefalna crkva “ona koja ne dobija svoju vlast od druge crkve, nego od samog osnivača crkve Isusa Hrista preko hirotonije svog poglavice i ostalih svojih episkopa”. On nastavlja da to znači da je crkvena vlast hirotonija, koja potiče od jednoga subjekta crkvene vlasti Isusa Hrista, koji je svoju zemaljsku vlast predao apostolima, a ovi svojim prijemnicima episkopima. Hirotonija je jezgro autokefalije.63

Prenebegava se da je Srpska pravoslavna crkva sebe hirotonisala, što baš ona osporava i Makedonskoj pravoslavnoj crkvi u novije vrijeme, a pogotovu Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi, koja je vjeko-vima bila samostalna.

Crnogorska pravoslavna crkva praktično je bila autokefalna, u političkome pogledu potpuno suprotstvaljena Pećkoj patrijaršiji, koja je od svoje obnove (1557.godine) bila instrument turske državne politike (mada je za pojedinih patrijarha odstupala od toga, pa su oni gubili tron). Cetinjska mitopolija od vladike Ruvima II krajem 16. vijeka je inspirator i organizator antiturske borbe za očuvanje nezavi-snosti i slobode. Tako Dragoje Živković objašnjava stvarnu samostal-nost Crnogorske pravoslavne crkve, koja nije bila podređena Pećkoj patrijaršiji.

Slobodna i nezavisna podlovćenska Crna Gora od početka 17. vi-jeka ima i sopstvenu vjersku organizaciju, koja je organizaciono-kanonski vezana za Pećku patrijaršiju, ali se praktično osamostaljuje i postaje joj antipod. Cetinjska mitropolija je izvan turske vlasti, a Pe-ćka patrijaršija je harmonično uklopljena u osmanlijski društveni i vjerski poredak. Od toga vremena Opštecrnogorski zbor, odnosno narod bira crnogorske vladike, a pećki patrijarh ih samo rukopolaže, odnosno uvodi u visoki arhijerejski čin. Odnosi sa Pećkom patrijar-šijom su svedeni na ceremonijalni postupak koji je predviđala hri-

63 Up. Dr. Ljubomir Durković-Jakšić, Mitropolija crnogorska nikada nije bila autokefalna, Sveti arhijerejski Sinod SPC i Mitropolija crnogorsko-primorska, Beograd-Cetinje 1991. godine.

Dr Dušan Ičević

224

šćanska hijerarhijska i kanonska procedura. Čelnici Pećke patrijaršije su čak opominjali i prijetili anatemom crnogorske vladike što se ne pokoravaju turskoj vlasti.

Ukidanje Pećke patrijaršije 1766. godine nije imalo nikakvog djejstva samo za Crnogorsku mitropoliju, pošto je bila izvan doma-šaja turske vlasti, iako je formalno pripadala Carigradskoj (fanariot-skoj) patrijaršiji. Petar I Petrović u svome obraćanju Ruskome sinodu potvrđuje da je Crnogorska pravoslavna crkva slobodna u crkvenim pravima. Crnogorske vladike hirotonišu Karlovačka mitro-polija, Ruska mitropolija. Aleksandar fon Rajc, koji je 1832. godine bio u posjeti Crnoj Gori, zapisuje da je Crnogorska crkva samo-stalna. Od okolnosti i shvatanja staroga crkvenoga pravila zavisi što se njeni poglavari posvećuju izvan zemlje, ali to ne znači da su oni nekome podložni.64

Obnova autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve objavljena je 31. oktobra 1993. godine na narodnome skupu na Cetinju. Zbor Crno-goraca je aklamacijom izabrao mitronosnoga arhimandrita Antonija Abramovića za duhovnoga poglavara Crnogoraca pravoslavne vjerois-povjesti. U ime odbora za obnovu autokefalnosti Crnogorske pravo-slavne crkve objašnjeno je da je CPC između dva rata bila uništena, svještenstvo lišeno činodjejstva, a ispovijedanje vjere bilo zabranjeno, što je nastavljeno i nakon Drugoga svjetskog rata.65

Namjera je obnovljene Crkve da njeguje svoje svece, tradiciju i slavu. Ona neće slati na nebo i huškati na sunaodnike. Crnogorci su, kao i svi narodi, božiji narod.

64 Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, isto, str. 94, 220-221,

226-228, 540-542. 65 „Narod kaže – tuđa crkva, tuđa i vjera. Srpska crkva je uvodila tuđe svece,

slavila tuđu prošlost i opojala tuđe grobove. Takvu Crkvu narod nije prepoznavao kao svoju i zato je pobjegao od nje, a zatim zaboravio Hrista. To je uslovilo ubrzanu dehristijanizaciju i bezvjerstvo.“ (Stevo Vučinić, generalni sekretar Od-bora za obnovu Crnogorske pravoslavne crkve) / Prema, Oltar pod otvorenim ne-bom, Monitor, 5. novembar 1993, Podgorica, str. 5.

Crnogorska nacija

225

Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve proglasio je ni-štavnim protivcrkveni skup organizovan na Cetinju, a Antonija Abra-movića svrgnutim, ocijenivši da njegovo postavljanje predstavlja kanonsku farsu. Utvrdio je da su na njemu prisustvovali mnogi nepravoslavni, inovjerni, nekršteni i deklarisani ateisti, i pozvao sau-česnike, neupućene i zabludjele da se pokaju i vrate kanonskome poretku svetoga pravoslavlja. Obnova CPC upoređena je sa stvara-njem Hrvatske pravoslavne crkve u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj za vrijeme Drugoga svjetskoga rata. Za Antonija Abramovića, suspendo-vanoga klirika Američke pravoslavne crkve, u štampi su objavljeni kompromitujući podaci iz njegovoga ličnoga života. Najviši pred-stavnici zvanične crnogorske vlasti su izjavili da u Crnoj Gori postoji samo jedna pravoslavna crkva, koju predstavlja Mitropolija crno-gorsko-primorska, i da se nadaju da će sa njom država Crna Gora razvijati odnose uvažavanja i saradnje.66

U Crnoj Gori će tako nastaviti da djeluju naporedo i konkurentno dvije pravoslavne crkve, koje će, svaka za sebe, pridobijati “tijelo i dušu” vjernika. Politički sukobi na srpsko-crnogorskoj podjeli će uve-liko obilježavati i vjersko - duhovno življenje građana. c) Dehristijanizacija Crnogoraca O crnogorskoj pravoslavnoj “pravovjernosti” i u novije vrijeme otvorene su brojne raspre, u kojima se dokazuje da su Crnogorci dehristijanizovani ili da su posrbljavani svetosavljem.

U svojoj besjedi u Budvi sredinom 1989. godine Dobrica Ćosić je ustvrdio da je narod Crne Gore – slijedeći ideologiju Kominterne i njene Komunističke partije, ali i pod nasiljem, zabludama, korupcijom – doživio tri vrste samoponištenja: rasrbljavanje, dehristijanizaciju i

66 Prema: Saopštenje u radu vanrednog zasijedanja Svetog Arhijerejskog Sabora SPC, Politika, 4. novembar 1993, str. 12. Bulatović: U Crnoj Gori postoji samo jedna pravoslavna crkva, Politika, isto; Oltar pod otvorenim nebom, Monitor, isto, str. 5-7.

Dr Dušan Ičević

226

najsuroviji građanski rat na jugoslovenskome prostoru, koji se odvijao od 1941. godine do 1953. godine, pa i do ovih dana.

Kako D. Ćosić vidi vjersko samoponištenje? Ćosić spaja rasrbljivanje i dehristijanizaciju u istovjetan proces i

“samogubitak” naroda Crne Gore. “Rasbljivanje je u Crnoj Gori praćeno dehristijanizacijom koja je najmanje bila vid individualne emancipacije od pravoslavne religije.” Odricanje od “opijuma za narod” vršeno je na najgori način: skidanjem glava, rušenjem crkava i Njegoševe kapele i ubrizgavanjem opijuma koji je otrovniji od onoga pravoslavnoga, ko-jemu, iako ga takođe smatra “opijanjem”, pridaje veliku moralnu vri-jednost. “A pravoslavlje, zajedno s Kosovskom i slobodarskom epikom, tvori moralnu svest crnogorskog čoveka. Nametanjem i prihvatanjem primitivno shvaćenog ateizma, razarao se crnogorski etos, pa je njego-ševska svest Crnogoraca doživela još jedan raskol ... .”67

Ćosićeva “jadikovka” nad izgubljenim etosom Crnogoraca može ganuti dobronamjerne ljude. Svako će se zgražati nad rušenjem crkava i ubijanjem nedužnih svještenika, čega je zaista bilo u Crnoj Gori. Međutim, u njoj je, kao i svuda, bilo “crnorizaca” koji su bili u službi naroda, i onih koji su služili okupatora.

Pravoslavlje nije izvorno stvaralo etos Crnogoraca, nego nepre-stana borba za slobodu, za “život dostojan čovjeka”, za pravo da se bude ono što se želi, a ne što drugi hoće da od Crnogoraca naprave. Upravo zato što nijesu pristajali da im se sudi i sudbina kroji negdje izvan, Crnogorci su činili ono “što biti ne može”.

Doktrinarni ateizam jeste nastojao da ispražnjava ljudsku suštinu kroz ideološko-partijsku izvedbu spoljašnjega punjenja oveštalim slo-ganima i zabranama svakakvoga crkvenoga obreda. Možda je zbog poznatoga “bezbožništva” Crnogoraca bilo lakše agitpropovskim cen-zorima da odstranjuju religijske “natrune”. Valja se, međutim, pod-sjetiti da su nakon rata bile u “modi” sve vjerske svečanosti, vjero-

67 Up. Dobrica Ćosić, Ima li smisla pristajanje na svaku Jugoslaviju, Borba, 13.

jun 1989, str. 6.

Crnogorska nacija

227

nauka se učila u školama, čak su i u vojsci slavljeni crkveni praznici. Kada su se komunisti učvrstili na vlasti, a naročito poslije sukoba sa Kominformom, da bi dokazali da su pravovjerni ateisti naglo su preki-nute sve religiozne “preostatke prošlosti”.

Po evropskome prosvjetiteljskome i sekularističkome modelu crkva je odvojena od države, izbačena je vjeronauka iz škola i njen pomen sa javne scene, vraćena je u svoje vjerske ustanove i obrede, a ispovijedanje vjere postala je privatna stvar svakoga pojedinca. Čak su i crkvene narodne svečanosti, kulturno-duhovne tradicije koje je nje-govala i baštinila crkva, zabranjene ili su ideologizovane novim po-željnim simbolima. Namjesto crkvenih obreda, svetaca, krsnih slava itd. zavedeni su socijalistički praznici. Novi socijalistički moral i humanizam postali su formalna zamjena za hrišćansku etiku.

Dobrica Ćosić može iskreno da bude nesrećan i nezadovoljan sa “ispiranjem”, u kome je kako kaže i sam učestvovao, duše naroda ko-munističkom, ili kako navodi, lenjinističkom ideologijom. Potrebno je razjašnjenje, međutim, zašto u Crnoj Gori spaja rasrbljivanje i dehri-stijanizaciju. Izjednačuje li on, uobičajeno odavno, srpstvo i pravosla-vlje ili pati samo zbog gubljenja srpskoga identiteta Crnogoraca.

Izričitiji je Amfilohije Radović (vladika banatski, a sada crno-gorsko-primorski-skenderijski) kada opaku ateističku bolest zove “brozomora”. “Rascrkovljeni i brozomorom zbunjeni narod nije teško zavesti, tako bar misle oni koji bi htjeli da iskoriste njegovu lako-vjernost i neznanje.” Radović se ustvari obračunava sa autokefa-listima, koji bi htjeli da sada u narodu probude plemensku svijest. “Crnogorstvu”, tumači on, treba naći i religiozno utemeljenje, zato je i toliko zahtjeva za priznavanje autokefalnosti. Međutim, A. Radović pravo značenje “autokefalnu” (“samoglavu”) crkvu “vraća” na mito-loške i plemenske kultove, na paganizovanje hrišćanstva i svođenje narodnoga života i nasljeđa na paganizam.68

68 Nosiocima ideje „autokefalne Crnogorske crkve“ Amfilohije Radović pripisuje da su zagovornici dohrišćanskoga politeističkoga pojma plemenskoga božanstva i pri-mitivne plemenske religije, u njenom modernom sekularizovanom značenju. On im

Dr Dušan Ičević

228

“Glavni zagovornici ‘crnogorskog boga’ i ‘crnogorske crkve’ ne-maju praktično nikakve veze sa samom Crkvom.” Pitanje je, kako kaže, da li autokefalisti uopšte vjeruju i da li su kršteni Ova pitanja su, ipak bespredmetna jer se ne može samo “crkvenim ocima” dati pravo da govore o stvarima koje se tiču, bar po osnovnome Radovićevome učenju, čitavoga naroda. Autokefalisti svakako hoće Crnogorsku crkvu i zbog priznavanja crnogorske nacije, koju A. Radović negira. Isti ideološki slogani, suprotnih namjera, koriste da se laici opre-djeljuju ako ih zanimaju sporovi o autokefalnosti crkava.69

Na osnovu tumačenja svetosavskih principa pomjesne crkve moglo bi se postaviti pitanje: Zašto takvo pravilo ne važi i za nezavisnu crnogorsku državu? Naravno, kako nastavlja da objašnjava A. Rado-vić, Cetinjska mitropolija je odvajkada bila u zajedništvu sa Pećkim tro-nom, rukopolaganje njenih “prejemnika” bilo je na strani, pošto nema više episkopa koji bi između sebe birali prvoga itd. On se nada da će “zdravoumlje i trezvoumlje” Crnogoraca prebroditi bezbožne brozo-mornike, koji pod imenom autokefalne crnogorske crkve zagovaraju novu sektu i upražnjavanje plemenske religioznosti novoga tipa.70

U izbornome progamu Narodne stranke, koja za sebe kaže da nije stranka nego narod, zapisano je da su Crnogorci pripadnici srpske nacije i pravoslavne srpske vjeroispovjesti.71 Njen predsjednik dr

ne priznaje ni da su dospjeli do hrišćanskoga poimanja, a kamoli da mogu stvarati ka-kvu samostalnu crkvu.

69 A. Radović podučava da je sveti Sava branio i odbranio „povjesnu samosvoj-nost i punoću Crkve naroda Božijeg na određenom geografskom prostoru, saglasno drevnom crkvenom ustrojstvu. Po pravoslavnome učenju, istovremeno, svaka epi-skopija je puna Crkva. Etnos, tj. narod koji treba da ima prvog među episkopima, kao simbol saglasnosti i pokretač uzajamnosti, ne znači naciju u savremenom smi-slu riječi, nego kršteni narod Božiji... obično u granicama jedne države, bez obzira na nacionalnu i jezičku pripadnost.“

70 Up. Vladika Amfilohije Radović, Crnogorski autokefalisti u ogledalu Pravo-slavne crkve, Ogledalo, 1, Podgorica novembar 1990, str. 21-22.

71 Prema: Izborni program Narodne stranke, Ogledalo, 2, Podgorica 5. decem-bar 1990, str. 20.

Crnogorska nacija

229

Novak Kilibarda čak tvrdi da je Crnogorska pravoslavna crkva upravo bila moralna matica sveukupne Srpske pravoslavne crkve. Međutim, on se protivi svakoj namisli autokefalnosti crnogorske crkve, koja ima, pored ostaloga, lukave sadržaje: da se dokaže da Crnogorci nijesu srpski narod.72 I on je sklon shvatanju da se Crnogorci nijesu pretrgli kao bogomoljci, oni su “njegoševski religiozni”. Crnogorci su, po njemu, hrišćanski formirani ljudi, pa se naučno ne može prihvatiti isticanje njihovoga paganizma. Oni su religiozni, ali nijesu privrženi liturgijskome protokolu. Borbeno - pravoslavno biće Crnogoraca se pokazalo i u narodnome revoltu u Crnoj Gori, čime se on vraća “istorijskoj i moralnoj teizaciji”. U komunističkome režimu u kome je bio razistorizovan “Crnogorac je nosio Boga u sebi i on nije bio dostupan režimu”.

U novinskim intervjuima se ne može očekivati kakvo podrobnije obrazloženje. No, praviti od Crnogoraca borbene pravoslavce, koji Boga nose u sebi, da ga niko ne vidi, što je, možda, prava suština religioznosti, ali nije poželjna crkvena pobožnost, ili da pred njim neprestano kleče, što je “obrazac” pravovjernosti – ne bi opravdali toliku žestinu protivljenja autokefalnosti Crnogorske crkve ili jeda što Crnogorci više nijesu obuzeti pravoslavnim srpstvom.

Uostalom, ni crnogorske vladike i sveštenici nijesu bili revnosni crkveni poslenici, a ni narod nije “bogoradio”. Za Petra I se zapisuje da vrlo rijetko služi u crkvi, pa i to nerado: ne ide često u crkvu, izgovarajući se važnim poslovima. Crnogorci ga, ipak, kao duhovnika veoma poštuju, poglavito zbog njegovoga moralnoga života.73

U odbrani svoga arhipastira od kleveta Sinoda Ruske crkve, crno-gorski glavari napominju da za razliku od ruskih popova koji se vo-zaju pozlaćenim kolima, Petar I “obilazi svoju pastvu pješice po bes-putnim krajevima i sa krvavim znojem, a crkvenim poslovima se

72 Up. Prof. dr Novak Kilibarda, U čemu se slažem sa dr Raškovićem, Politika 13. jul 1990, str. 8; Pravda nagomilanog gnjeva, Borba, 28, 29. i 30. novembar 1989, str. 11.

73 Prema: Dr Vladan Đorđević, Crna Gora i Austrija 1814-1894, isto, str. 126.

Dr Dušan Ičević

230

može baviti samo onda kad mu to dopuštaju narodni poslovi, a to biva veoma rijetko”.74

Sveti Petar je odista imao odlike koje su ga mogle uzvisiti među Crnogorcima, iako nije mnogo činodjejstvovao u crkvi, niti služio vjerskim dogmama.

Poznato je da ni Petar II nije mnogo mario za crkvene obrede, niti sebe smatrao znalcem crkvenih kanona. Vuku Karadžiću, koji je za-molio za vladičanski blagoslov prevoda “Novoga zavjeta”, koji su bile zabranile zvanične crkvene vlasti, Njegoš odgovara: “Nije to, Vuče, za mene, niti su to moji posli, nego eto u Ungariji dosta naučenije srpskije vladika, koji su učili i poznaju sva crkvena pravila i kanone, pa se ti obrati k njima kano ti pravijema arhijerejima, da ti dadnu blagoslov, a da išteš od mene blagoslov za oslobođenje braće Srba ispod nesnosnije jarmova i za nabavku oružja iđenja u rat, u tome sam ti ja pravi vladika, pa bi ti da blagoslov koliko oćeš”.75

Možda je Njegoš bio oprezan da ne dođe u sukob sa crkvenom hijerarhijom, ali je vjerovatnije da je odista bio “nevješt” u crkvenim kanonima, nego je sav bio obuzet oslobodilačkom borbom. I po dr Nedeljkoviću, Njegoš je “sasvim svesno bio i ostao svetovnjak u sve-mu”, pošto ga je oduševljavala oslobodilačka borba naših naroda.76

Medaković saopštava da je Njegoš “odveć mlad primio na sebe duho-vni vladičanski čin, za koji on nigda nije mario”.77 On se jada što se Nje-goš nije više bavio donošenjem zakona, nego se zanio pjesništvom. Jer, više bi dobra donio Crnogorcima da je dovršio zakonik kojim se bavio duže vremena, a i “crkva bi imala tvrđeg osnova u onijem gorama”.78

74 Prema: Dušan S. Vuksan, Petar I Petrović Njegoš i njegovo doba, isto, str. 126.

75 Prema: V.M.G. Medaković, P.P. Njegoš, posljednji vladajući vladika crno-gorski, Novi Sad 1882, str. 127-128.

76 Prema: Dr Dušan Nedeljković, Predgovor „Luči mikrokozma“, Petar Petro-vić Njegoš, Luča mikrokozma, Grafički zavod, Titograd 1966, str. 351.

77 Prema: V.M.G. Medaković, P.P. Njegoš, posljednji vladajući vladika crno-gorski, isto, str. 63.

78 Isto, str. 8-9.

Crnogorska nacija

231

Istorija je, očigledno osporila Medakovićev vapaj zbog Njegoševih pjesničkih zaludnosti. I Milan Rešetar potvrđuje da Njegošu “nije bilo više dosta okvir hrišćanske nauke”, nije strogo vjerovao u nauku hrišćan-ske crkve, a imao je odvratnost prema vršenju arhijerejske službe.79

Pošto se poborrnici jedinstva SPC i negiranja autokefalnosti CPC stalno pozivaju na Njegoša za svoje pravoslavne i svetosavske “idile”, imali bi tegobe da ga “privedu” i “prevedu” u kanonske propise, koje tako istrajno i žustro zatupaju i tumače. Možda bi i Njegoš “s one strane” pokazao “odvratnost” prema njima.

Crkva je u Njegoševo vrijeme, kako navodi M. Ekmečić, bila zapu-štena vjerska institucija.80 U Crnoj Gori su, kaže, bili nezadovoljni stanjem pravoslavne crkve pod njegovom upravom, ali se ne navodi ko je i zašto bio nezadovoljan. Zabilješke iz toga vremena pokazuju da je Njegoš bio više sklon antičkim piscima (Demostenu i Ciceronu), nego bogoslovskim knjigama. U strahu od štete za balkansko pravo-slavlje koje time može nastati, nastavlja Ekmečić, ruska politika je uveliko opredijelila da se Crna Gora pretvori u svetovnu kneževinu 1851. godine, čime ona postaje rivalski centar Srbiji u razvoju srp-skoga nacionalnoga pokreta. Opasnost za pravoslavlje je nastupalo i od ofanzivnog katoličanstva.81

Istovremeno, to je bila “nesvesna osveta” ruskog cara za Njego-ševo herojsko i demokratsko usmjeravanje ideologije srpskog nacio-nalnog pokreta i zapuštanje pravoslavne strane. Crnu Goru naseljava hrišćansko stanovništvo, koje je nezavisno i ne priznaje nikakvu drugu vlast osim svojih duhovnih gospodara, koje bira između sebe.82

79 Prema: Milan Rešetar, Život i rad Petra Petrovića Njegoša, Predgovor „Gor-skom vijencu“, Beograd 1940, str. XXIII.

80 U 1846. godini izbrojano je 25 kaluđera u 10 manastira i 230 sveštenika, pre-težno slabo obrazovanih seoskih popova. Pucanje pušaka je često najavljivalo božiju službu, pošto je Bogu, kako je govoreno, svejedno „ili zvono ili puška, samo neka se čuje da ga Crnogorci prizivaju“. (Up. Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugosla-vije..., isto, str. 339)

81 Up. M. Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije..., isto, str. 625. 82 Isto, str. 625-627.

Dr Dušan Ičević

232

Jedak što je izgnan iz Rusije, odnosno Petrograda, Vladika Petar I piše 1785. godine da vlast Sinoda Ruske crkve ne izlazi izvan granica ruske države, a slavenoilirski narodi odavno imaju svoga ariepiskopa, koji ima pravo i vlast posvećivati arhijereje. Ako sada, kaže, zbog tur-skih nasilja nemamo patrijarha, imamo dosta blagočastivih arhijereja i slobodu u crkvenim pravima.83

Ni svjetovni gospodari Crne Gore nijesu se poćudnije srpsko-pra-voslavno ophodili. Knjaz/kralj Nikola je bio “dvoiličan”: Sveti sinod je pod njegovom vladavinom “zapisao”/potvrdio autokefalnost Crno-gorske pravoslavne crkve, a on je desetak godina kasnije, povodom postavljenja pećkoga episkopa Gavrila Dožića uzvisivao srpstvo i Srpsku pravoslavnu crkvu, kome pripada i “moj narod”. I tada, i sada, težnje za crkvenim jedinstvom bile su usmjerene političkim potre-bama. Pozivanje na Njegoša za pravoslavnu odanost Crnogoraca i za osporavanje autokefalnosti Crnogorske crkve može imati samo didak-tičku upotrebu.

U vrijeme nacionalnoga preporoda, – koji je zahvatio čitavu Ev-ropu, a u južnoslovenskim zemljama se kroz oslobodilačke borbe Cr-nogoraca, srpskim narodnim ustankom, kulturno-duhovnim pokretima i institucijama u Hrvatskoj i Sloveniji, – obnavljaju mitovi o slavnoj prošlosti, o nezavisnim državama i narodnome okupljanju. U srpsko-me narodu se prizivaju nemanjićka tradicija, Kosovski boj i podvig Obilića, zasluge srpskoga pravoslavlja. Crnogorci se uzdižu ili sami sebe smatraju zatočnicima Srpstva. Na ideologiji srpskoga objedinja-vanja u jednu državu, Crnogorcima se spolja unosi svijest o “cvijetu Srpstva”, o “srpskoj Sparti”, a i oni sami bi htjeli da budu oslobodioci ugnjetene i pokorene braće, pa čak i Pijemont Srba. U Njegoševim romantičarskim zanosima Srpstvo se stavlja u središte svake misli i akcije, u programe svetovno-duhovnoga ujedinjavanja Srba, čiji su Crnogorci “najbolji čest”.

83 Up. Petar Petrović Njegoš, Pisma i druga dokumenta, Istorijski institut Crne

Gore, Univerzitetska riječ, Arhiv Crne Gore, Pobjeda, Titograd 1987, str. 20-21.

Crnogorska nacija

233

Samo u kontekstu konkretno-istorijskih prilika može se pouzdano cijeniti kakve su čije sklonosti u namjere.

d) "Bezvjernost" Crnogoraca Religija ne određuje bitno nastanak života i život nacije.

U svim nacijama vjera nema podjednaki i isti strukturalni i vred-nosni značaj. Crnogorska nacija se nije individualizovala na pravo-slavnoj, ni srpskoj ni crnogorskoj, crkvenoj osnovi. Ako bi se “birala” nacija koja je ateistički određena, onda bi crnogorska nacija mogla biti posebno zanimljiva za naučno propitivanje.

Crnogorci su u svome istorijskome razvoju od pagana, preko hrišćanstva, pravoslavne i katoličke usmjerenosti, te islamske vjerois-povijesti, budući da nikada nijesu bili vjerski zatucani, pogotovu crkveno podvorni, dospjeli do ne-vjerništva. Pravoslavlje jeste prete-žno natopljavalo crnogorski religiozni život. Međutim, Crnogorci su i kao pravoslaci imali samosvojan odnos prema religiji. Navodi se da su svi stranci, koji su do kraja 18. vijeka posjetili Crnu Goru zapazili da Crnogorci nijesu pobožni. Crkva je imala više plemenski nego vjerski karakter. Crnogorci jesu oslovljavali mitropolite sa “sveti vladiko”, ali njihove zapovjesti nijesu izvršavali ako su se kosile sa njihovim shvatanjima međuljuskih odnosa. Na popa se više gledalo kao na plemenika, nego kao na svešteno lice.84 Njegoš je u “Gorskome vi-jencu” opisao takvoga narodnog popa u liku popa Mića.

Objašnjava se da su to topografske osobine, geopolitički položaj, svakojake oskudice, način života opredijelili Crnogorce da ne budu pobožni. “Crnogorci su uvijek bili okrenuti sebi i reklo bi se da su samozadovoljno uživali u izvjesnom samoizolacionizmu. Čovjek je sam sebi bio dovoljan. Crnogorac je sam sebi bio gospodar, bez potrebe za božjom pomoći”.85

84 Up. Istorija Crne Gore, 3, tom 1, Redakcija za istoriju Crne Gore, Titograd 1975, str. 497.

85 Isto, str. 4.

Dr Dušan Ičević

234

Neprekidno u borbi za golu egzistenciju i ekonomski opstanak, suočen sa prirodnim silama, u neprekidnim ratovima za slobodu i nezavisnost, Crnogorci su stvarali svoj način života i shvatanja svijeta koji je oslonjen na sopstvene snage.

Crnogorac nikada nije bio bogomoljac, niti pobožan u crkvenja-čkome značenju.

Čak se i do sada zadržala predhrišćanska vjerovanja. Kod Njegoša se nalazi poštovanje prehrišćanskoga kulta svjetlosti i sunca. U “Luči mikrokozma” on hvali nevine sinove prirode, presretne poklonike sunca, kojima je luč sjajna bogoslovija. “Luč vam Tvorca osvjetljava dušu”.86

Simpatije Njegoša prema predhrišćanskome kultu, koji je bio naro-čito razvijen u starome Egiptu, Vaviloniji i Persiji, za Vuka Pavićevića sasvim su razumljive, pošto je i za njega samoga svjetlost simbol reda, dobra, života, a i sam nije daleko od kulta svjetlosti. “Luča” se može smatrati himnom svjetlosti.

O narodnim praznovjericama svjedoči Njegoš u “Gorskome vi-jencu”. Crnogorci vjeruju u gatke, u vještice, u nečastive sile (sugreb i mađije), proriču sudbinu na osnovu znakova prirode, gavranova, ple-ćke itd., tolkuju snove, štite se od uroka. Na primjedbu Vuka Miću-novića što “bajete kao bajalice, ali babe kao u bob vračaju”, odvraćaju mu da i on više proriče, no “koji mu drago desetinja”. Istoričari potvrđuju Njegoševe “nalaze”. “... Crnogorci su jako sujevjerni. Gle-daju u plećku, paze na nebeske pojave, vjeruju u zduhače, vještice, tenčeve, snove i predskazanje”.87

U etničkoj prošlosti predstanovnika Crne Gore traga se, sa vjer-skom tolerancijom, za nemističnim i nebigotnim odnosom Crnogoraca prema religiji.88 Čak i “božje sluge”, koje su obavezne da striktno obavljaju crkvene obrede, “oglušuju” se o pravila. Iguman Stefan kada

86 Up. Petar Petrović Njegoš, Luča mikrokozma, Grafički zavod, Titograd 1966, str. 233.

87 Up. Istorija Crne Gore, 3, tom 1, isto, str. 497. 88 Up. Ratko Đurović, Kultura, oznake i vrijednosti, isto, str. 1231.

Crnogorska nacija

235

je čuo za veliku pobjedu Crnogoraca protiv Turaka, prilikom istrage poturica, pričešćuje “bez priprave i bez ispovjesti”, a sav grijeh uzima na sebe, sve miče na svoju dušu.89

U etnografskim spisima o Crnoj Gori Vuk St. Karadžić svjedoči da se hrišćanska vjera i kod popova i kod naroda više sastoji u vršenju crkvenijeh obreda (krštenje, vjenčanje, post itd.), nego u vršenju hriš-ćanskih vrlina. Pravi razliku između pobožnosti Crnogoraca i Srba, nap rimjer u Srbiji. “Poznata je stvar da Crnogorci nijesu tako pobožni kao ostali Srbi, na primjer oni u Srbiji, i to se objašnjava raznim uzro-cima, od kojijeh neće biti najnevažniji i taj, što ovdje kaluđeri ne idu po zemlji, kao u Srbiji, i narodu predikuju i ako samo o paklu i đavo-lima”. Popovstvo je u Crnoj Gori nasljedno, dok u Srbiji i Ugarskoj u popove često idu takvi ljudi koji u drugim granama javnoga života nemaju izgleda da mogu napredovati, znači iz probitačnosti. U Crnoj Gori su rjeđi oni ljudi koji se barem jednom u godini pričešćuju, nego oni koji to nikako ne čine. U Srbiji se mole triput na dan, dok Crnogorci imaju običaj da nedjeljom i praznikom idu u crkvu, ali “trostruke” molitve u kući nijesu u običaju. Vuk brani Crnogorce od onih koji ih opisuju kao manje sujevjernije nego što su. “Za Crnogorce se može reći da su manje sujevjerni, ali i manje pobožni nego Srbi u Srbiji”.90

Od Vuka naovamo se što-šta izmijenilo, ali je bitno svojstvo Crno-goraca da nijesu suviše praznovjerni ili sujevjerni, pošto su u nepre-kidnoj borbi za opstanak i razboriti u svojim nakanama i djelima. Po-božnost im nije u društvenome i osjećajnome biću, pošto se praktično odnose prema svakodnevnim prilikama i potrebama. Romantična ras-položenjai prizivanja prošlosti više su vezana za istorijske i istinite događaje, nego za više i nepoznate sile. Narod koji je iskusio sva trp-

89 Primjeri za vjersku toleranciju su: dva oltara u istoj crkvi ili jedan oltar za dvije hrišćanske vjeroispovijesti; Muslimani Mrkojevića čuvaju krst sv. Vladimira kao svoju relikviju.

90 Up. Vuk Stefanović Karadžić, Etnografski zapisi, O Crnoj Gori, Prosveta – Nolit, Beograd 1988, str. 36-37.

Dr Dušan Ičević

236

ljenja opstanka i zavisio od sebe i svoga pregnuća nije interiorizovao i sublimisao vjerske poduke kao način mišljenja ili života.

M. Ekmečić nalazi za sve Južne Slovene da im je praznovjerje po silini vjerskoga doživljaja bilo jače od zvanične crkve i njenoga uče-nja. Ono je bilo ne samo jedina zajednička, nego i najraširenija vjera među njima, a ima izuzetan značaj i za etničko jedinstvo toga svijeta. Ekmečić navodi vidove predhrišćanskih vjerovanja i praznovjerja kroz narodne običaje.91

Narodno vjerovanje nije uspjela da isčisti ni mnogo netrpeljivija crkvena organizacija od relativno tolerantne pravoslavne crkve. Ona je u Crnoj Gori služila narodu koliko i Bogu. Kod priprostoga puka i danas bez posebnoga naukovanja od roditelja, prenošenjem tradicije itd., nego spontano, u svakodnevnim odnosuima, stereotipima, sloga-nima, navikama, načinima mišljenja – nastavljane su ranije praznovje-rice. U narodu se još praktikuje gatanje (bacanje olova, gledanje u šolju, čitanje sudbine iz dlana i drugo), vjerovanje u natprirodna iscje-ljenja, u vidovitost, u proricanje budućnosti, uprkos svim civiliza-cijskim dostignućima i otkrićima nauke. I industrijski najrazvijenije zemlje obiluju svakodnevnim hiromantskim i šarlatanskim obredima praznovjerja.

U čovjeku podsvjesno, ne-svjesno, iracionalno, emotivno tinjaju, talože se, pa neočekivano, spolja potaknute ili iz nabujaloga unutra-šnjega pritiska, probijaju izlivi neobjašnjivoga postupanja, izvan usta-ljenih pravila i obrazaca ponašanja i mišljenja, ili se ispoljavaju uvjerenja i raspoloženja, koja su parapsihološke i meta-fizičke naravi. Arhetipovi, predrasude, kolektivno nesvjesno, naslaganje starinskih uzora neprekidno traju u čovjeku i odnosima ljudi. Oni se ne mogu prekriti ili zatomiti ili zamijeniti ideologijskim religioznim, političkim itd. dogmama i porukama. Pravoslavni obredi i običaji sežu još u paganska vremena, koje je crkva prisvojila, preuzela, prilagodila, preuredila i upotrijebila za svoje svrhe. Oni su nanovo simbolisani

91 Up. M. Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije..., isto, str. 23-24.

Crnogorska nacija

237

sada jednobožačkim blagoslovom Svetoga tojstva, krsne slave, bad-njaka, koji se utiskuju u svakodnevni žvot vjernika i ne-vjernika.

Zašto je religiozna svijest imala tako malo uticaja u Crnoj Gori dje-limično se može objasniti, po Slobodanu Tomoviću, time što je kult vrline prerastao u fantastičnu svijest, izvjesno obožavanje vrline. Reli-giozna svijest je naprosto zamijenjena moralnom sviješću, koja je stekla obilježje i karakteristike religioznoga načina mišljenja. Od vjer-skoga zanosa se nije razlikovao ideal časnoga djela kao opštenarodno shvatanje i opsesija, prisutno i u svakome pojedincu. Za zvaničnu religiju je tako ostalo malo prostora, ako se i ona nije utapala u svoj primarni razlog.92

“Nova religioznost” obuzima Crnogorce i kao narod/naciju i kao individuu, zadovoljava osovne pobude i potrebe “više sile”, koja ispunjava čovjekov život i na ovome i na onome svijetu. Crnogorac živi da časno umre, a “zagrobni život” nije u rajskome naselju, nego u dijelu koji se pamti, koje traje u novim pokoljenjima.

“Blago tome ko dovijek živi, imao se rašta i roditi” (Njegoš). Crnogorci nijesu bili naročito opterećeni, kako napominje S.

Tomović, ali su “neopozivo vjerovali da postoji neki logos, apsolutni kriterijum pravde, u čijem se svijetlu mogu jasno razlikovati dobra i poročna ljudska djela”.93 Svoju “prirodnu” religiju Crnogorci su zamjenjivali ili natapali, nagonski i umno, sviješću o čojstvu. Tomović piše o zajedničkoj moralnoj vjeri, koja zna šta je pravo, koja se nadređuje zlu i koja je “ujedno predstavljala i najviši stupanj narodne religije”.93

U crnogorskome narodu odista nije izvorno izrasla niti uspjela da se nametne religiozna svijest crkvene dogmatike, makar što su vladike/vladari bili najveći autoriteti vlasti i vjerskoga učenja i života. Crnogorci su više vjerovali u vrline i moralna djela svakodnevnoga života, nego u božja čudesa i “žitija svetaca”. Otuda je u čojstvu sva-

92 Up. Slobodan Tomović, Esej o čojstvu, isto, str. 109. 93 Isto, str. 62.

Dr Dušan Ičević

238

kako sublimisana i nacionalno-duhovna sposobnost za moralna preg-nuća i praktična djela, koja se stapaju sa potrebom antropološkoga i ontološkoga bivanja i s ove i s one strane života.

U uzdizanju čojstva Tomović ga smatra silom za sebe, koja ima istu sposobnost prinude kao i religiozna svijest, i koja je imala više obavezujući uticaj na ponašanje i moralne radnje nego na cjelokupnu strukturu emocija, navika, stavova, interesa, shvatanja. No, ipak pravi razliku, pošto “sviješću vjernika vladaju njene vlastite tvorevine, dok je moralna snaga čojstva imala jedan suštinski pozitivan odnos prema svijetu, njegujući tradiciju objektivno uticajnih vrlina uz bezuslovno poklonjenje, ne kakvom stranom autoritetu, već vlastitoj svajesti”.94

Time se, čini se, ne izjednačuje religijska i moralno čojstvena pri-nuda, ali se čojstvu pridaje moć potpune vlasti nad ljudima koji misle i postupaju u skladu sa vrhovnom vrlinom, pred kojom nema uzmaka i – spasa.

Po Tomoviću čojstvo je, kako je već navedeno, i vrhovni princip, i zakon, pa i sudba, iako tako doslovno ne kaže.

Poređenje sa religioznom obligatnošću jeste djelimičo umjesna, ako se ona smatra najvišom opomenom i odmazdom. Ipak, ona je spo-ljna prisila, koja nije istovjetna sa zakonom pravnoga poretka, ali vjernike obavezuje na određeno striktno ponašanje. U čojstvu je i vrlina, i pravilo, i pravo, i griža savjesti, koje čovjek nosi u sebi, koje prima od zajednice, koje izvršava po volji, po unutrašnjoj sili, ali i po očekivanju društva kome pripada. Sam sa sobom čovjek najviše može da prosuđuje što mu je činiti ili ne činiti, da li je zavrijedio da bude čojstven i priznat. Kazna ne dolazi spolja, ni ozgo, nego iz moralne pobude i potrebe čovjeka da bude čojstven. Oproštenje za učinjeni gri-jeh ili za neučinjenu pravdu ne traži od sile Boga, nego od volje ljudi, a izbavljenje nije u javnome trpljenju ili u odlaganju za “onaj svijet”, nego u sopstvenome činu grješnika da se potvrdi dobrim djelom.

94 Isto, str. 24.

Crnogorska nacija

239

U zbilji, ratničko crnogorsko društvo živjelo je u neprestanim bor-bama, u vrsti ratničkoga logora, koje je krst časni upotrebljavalo za slobodu zlatnu, kao “simvol vjere i plemena”, a ne kao cilj.

Stiješnjeni odsvukud tadašnjim velikim silama, na oskudnim pri-rodnim izvorima egzistencije, sa suviše čestim nerodnim i gladnim go-dinama, – Crnogorci su najviše vjerovali u sebe same. “Pregaocu Bog daje mahove” (Njegoš). Kod njih su se miješali zvanična vjerska pri-padnost pravoslavlju, ali bez revnosti u obredima i crkvenim mo-lepstvijama, i prirodna religioznost ljudi koji su neprekidno u doticaju sa prirodom i višim silama, sa Bogom koji je svuda, bez potrebe da mu metanišu po crkvenim kanonima, ali i predhrišćanska naslijeđena vjerovanja, pa i praznovjerice.

Veliko odbijanje religije koje je pokušao da zavede ateistički soci-jalizam samo je privremeno prekinuo ili potisnuo spoljne nanose crkveno-vjerske privrženosti Bogu. U Crnoj Gori je žešće nego drugdje iskorijenjavana crkvena pobožnost, čak i fizičkim zlostavlja-njem svještenika. Međutim, za takvu primitivnu odmazdu nije bilo nikakvoga razloga: brojni svještenici su učestvovali u NOB. Crno-gorci nikada nijesu bili zatucani i revnosni vjernici, a crkvena hijerar-hija je bila lojalna prema novoj vlasti.

Najavljena ponovna hristijanizacija Crnogoraca i unošenje religije u primarnu supstancu čovjeka i nacije ima više mogućih izvora i ishoda.

Prvo, urođena i stečena religioznost, i kroz pravoslavne obrede i običaje, može obnoviti potrebu ljudi za bliskošću, za okupljanjem, za traganjem izgubljenoga identiteta, za naknađivanje brojnih zakinutosti u svakodnevnome životu. Hrišćansko milosrđe, ljubav prema bliž-njima, mirotvorstvo itd., daju izglede da se u sveopštoj rasulosti svakoga sistema vrijednosti nanovo uspostavlja izvorna Hristova milosrdna poruka.

Drugo, univerzalna svojstva i svrha religije da se čovjek na ovome svijetu priprema za vječno blaženstvo na Nebu kod iskrenih vjernika obuzdava nasilničke strasti i tjeraju ih da u strahu od smrti (da smrt “lakše” dočekaju) poštuju određene moralne norme.

Dr Dušan Ičević

240

Treće, politička upotreba vjerskih osjećanja i crkvene moći navodi na klerikalističko ponašanje vjerskih službenika za sopstvene probi-tačnosti, za miješanje u politički život, navijanje za “Bogu poćudne” partije ili stvaranje hrišćanskih, muslimanskih itd., političkih partija koje su obuzete vjerskim sardžajima. U viševjekovnoj Crnoj Gori tako se začinju surevnjivosti i sukobi koji prerastaju u opšti rat svih protiv sviju, gdje svako ratuje u ime svoga “jedinoga Boga”.

Četvrto, u Crnoj Gori je naročito sklisko za Srpsku pravoslavnu crkvu, pošto ne priznaje crnogorsku naciju. Crnogorci su posebna na-cija, svejedno iz kakvoga etnosa nastala: iz autohtonoga ili srpskoga supstrata.95

95 Poricanje autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve u izravnoj je službi osporavanja i postojanja crnogorske nacije. Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori ponaša se kao država u državi, a njen mitropolit kao misionar koji nevjernike prevodi ili vraća u pravu vjeru, čak opominje, prijeti, proklinje sve koji drukčije misle. Svojim institucijama, činodejstvima i ideologijom obnavlja srpstvo i sveto-savlje kod Crnogoraca, zajedno sa državnom idejom o ujedinjenju svih srpskih zemalja. U djelatnosti najviših crkvenih velikodostojnika u Crnoj Groi najpreči je posao da se Crnogorci “vrate” svojoj pravoj pravoslavnoj i svetosavskoj duhov-nosti, pa se u tu svrhu Cetinjski manastir preimenuje u srpski, djeca krste isključivo u srpsku vjeru, odnosno naciju, crnogorske izbjeglice iz Albanije su najprije pokr-štene u srpsku vjeru – naciju, pa potom zbrinjavane, podržava se Narodna stranka, čak je mitropolit u Savjetu njenoga glasila “Ogledalo”, crkveni praznici koriste se za stranačko nadmetanje i sukobljavanje itd. Time se ne ispunjava hrišćanska mi-sija, nego “Božja djeca” ustremljuju jedna protiv drugih, svjedeno jesu li vjernici ili ne – vjernici, i koje su nacionalne pripadnosti.

Akademik Pavle Mijović ocjenjuje da mitropolit Amfilohije ne krši samo si-nodsku politiku primoravajući vjernike na akcije kao što su: rušenje Njegoševoga Mauzoleja i već pomenuto posrbljivanje krštenjem, nego krši i kanone hrišćanske crkve, pošto bespravno prisvaja panagiju koja je pripadala Njegošu; posvećuje ruševine i kamenje, suprotno hrišćanskoj crkvi koja to čini samo za mjesta na ko-jima se ljudi mole Bogu, grobove, crkvene zgrade koje se zidaju i pošto se podi-gnu, mjesta i domove u kojima se obavljaju vjerski obredi; šalje sveštenike da os-veštaju 400-godišnje ruševine crkve Bogorodice krajinske, koja je prestala biti bogomolja i uvrštena u nacionalni spomenik kulture, ili na turske bedeme u Tito-gradu, iako je u tvrđavi samo islamsko; sebe naziva Mitropolitom Skenderijskim,

Crnogorska nacija

241

Danas su Crnogorci, upkos najnovijem napajanju svetosavljem, pretežno ateisti, najmanje pobožni od svih južnoslovenskih naroda. Oni se u sociološkim istraživanjima uzimaju kao poseban pojam utvr-đivanja vjerske i ne–vjerske opredijeljenosti, na primjer u istraživanju religioznosti u Beogradu 1984. godine izdvojeni su kao poseban po-jam u kompleksnoj sociološkoj skali.

U empirijskim istraživanjima se saznaje da je u Crnoj Gori naj-manja raširenost religioznosti i najveća prihvaćenost ateizma u čitavoj (bivšoj) Jugoslaviji. Istraživanja sredinom osamdesetih godina kod zaposlenih lica u društvenome sektoru pokazalo je da u Crnoj Gori ima najviše nereligioznih – 84%. Najviše protivnika religije, ateista, ima najviše kod Crnogoraca, svaki treći ispitanik, ali preovlađuju, kao i kod drugih naroda, tolerantni nereligiozni – 52%. Samo 2% Crnogo-raca odlazi u Crkvu.96

Istraživanje o klasnome biću jugoslovenskoga društva obavljeno 1986/ 1987. godine takođe potvrđuje da je najmanje religioznosti u Crnoj Gori – samo 19%, dok je na Kosovu 78%, u Sloveniji 59%, u Hrvatskoj 55%, u Makedoniji 53%, u Bosni i Hercegovini 50%, u Srbiji 37%, u Vojvodini tek 28%. Po spoljnim obilježjima, najviše je religioznih lica u pretežno muslimanskom Kosovu i katoličkim naci-jama, dok je manje u pravoslavnim i izrazito mješovitim višenacio-nalnim zajednicama. Među nereligioznim mladim ljudima najčešći su opet Crnogorci, čak 79%. Nepobožnost mladih Crnogoraca tumači se ratničkom kulturom crnogorskoga naroda sa izrazito svjetovnim tendencijama, te činjenicom da u Crnoj Gori ima dosta visoko obra-zovanih ljudi.97

U anketiranju, koje je obavljeno u okviru empirijskoga istraživanja o crnogorskom društvu i naciji od 1918. godine, izvršenoga 1986. iako se Njegoš odrekao te titule pošto je sklopio međudržavni ugovor s Turcima o granicama... (Up. Pavle Mijović, Crnogorski apokrifi, isto, str. 129-130)

96 Up. Dragomir Pantić, Klasična i svetovna religioznost, Institut društvenih nauka, Beograd 1988, str. 36-37.

97 Up. Dragomir Pantić, Iz nihilizma – pred oltar, Novosti 8, Beograd 1989, str. 11.

Dr Dušan Ičević

242

godine, ispitanici su sa samo 2% prihvatili naciju kao vjersku zajed-nicu. Po nacionalnoj pripadnosti, najviše je takvom smatraju Srbi, ali i oni samo 5%, pa onda Muslimani i Jugosloveni sa 3%.98

U komparaciji sa vjerovanjem drugih nacija na svijetu može se reći da je crnogorska nacija vjerovatno naj-nevjerskija nacija. Crnogorci su pretežno ateisti, ali i humanisti, u smislu da smatraju da se mogućnost samoostvarivanja cjelovite ličnosti i punoga života na ovom svijetu ne nalaze u Bogu, nego u čovjeku, bez priznavanja, posredovanja ili sve-moći “više sile”. Ateizam je takođe vrsta vjerovanja, koje je u nevje-rovanju u Boga.

Kod Crnogoraca nije samo odnos teizma i ateizma, nego svojevrs-noga izvanreligioznoga poimanja čovjekove slobode i svjesnog savla-davanja otuđenosti.

98 Up. Dr Dušan Ičević, Crnogorska nacija od 1918. godine do danas, empi-

rijsko istraživanje, fotokopirano, Titograd 1990, str. 125-126.

243

IV NACIONALNA SVIJEST CRNOGORACA Sporovi o crnogorskoj naciji neposredno se izražavaju i u shva-tanjima o izvornosti, dvojnosti ili izvedenosti svijesti Crnogoraca iz srpskoga nacionalnoga bića.

Nacionalna svijest “objavljuje” da je nacija stvorena. Pošto o crno-gorskoj naciji postoje kontroverzna tumačenja razumljivo je što se i o nacionalnoj svijesti daju oprečna gledišta.

U nacionalnoj svijesti se osobeno sublimišu svojstva, opredjeljenja, osjećanja, doživljavanja itd. nacionalne individualnosti.1

O mogućemu definisanju nacije već je ranije bilo dosta naznaka. Tvrdi se da je nacionalna svijest određujuća za naciju, odnosno za osjećanja pripadnika nacije da zajedno sa drugima čine osobenu zajednicu – naciju.2 Ona je svijest “ljudi o novoj vrsti zajednice koja se stvara i o sopstvenoj pripadnosti toj zajednici”.3 Naciju upravo čini nacionalna svijest o pripadnosti istom narodu, zajedno još sa eko-nomskom podlogom i političkom zajednicom.4 Nacionalni osjećaj je, pak, osjećaj solidarnosti s njenim članovima, a i želja za jačanjem, slo-bodom i jedinstvom nacije.5

Nacija se stiče u procesu socijalizacije u kom se primaju jezik, tradicija i kultura određene grupe i kroz koju se pojedinac poisto-vjećuje sa grupom, njenim vrijednostima i interesima.6 Smatraju se

1 Up. Dušan Ičević, Nacionalna svijest, Sveske 21, Institut za proučavanje na-cionalnih odnosa, Sarajevo 1988, str. 7-51.

2 Up. Radomir Lukić, O razlici između naroda i nacije, Etnos naroda i nacija, Gledišta, 1-2, Beograd 1983, str. 22.

3 Up. Kiro Hadži Vasilev, Socijalizam i nacionalni odnos, I, IC Komunist, Beo-grad 1982, str. 112.

4 Up. Zvonko Lerotić, Nacija, Kulturni radnik, Zagreb 1977, str. 229. 5 Up. A. Smith, Nationalism, Curent sociology, vol. XXXI, 3, 1973. 6 Up. Ivan Šiber, Socijalno-psihologijski pristupi izučavanju međunacionalnih

odnosa, Institut za političke znanosti Fakulteta političkih nauka u Zagrebu, Zagreb 1984, str. 3.

Dr Dušan Ičević

244

najpouzdanijim konstitutivnim elementom nacije, pa bez te subjek-tivne nacionalne svijesti nema ni nacije. Bez nje postoji samo narod, ali ne i nacija.7

Naučno je prihvatljivo tumačenje da nacionalnom sviješću nastupa nova sinteza i integrisanost ljudi u globalnu zajednicu kakva je nacija. U nacionalnom osjećanju se ispoljava doživljavanje i priraslost za nacionalnu zajednicu, odanost i spremnost da se radi za njeno dobro. U nacionalnoj svijesti, kao i u naciji, ispunjavaju se određene potrebe ljudskog društvenog zajedništva. 1. Nacionalno osvješćivanje Crnogoraca

Najčešće se nacionalna svijest “potražuje” u političkome ži-votu, kada se za političke svrhe priziva i odmjerava koliko je ko na-cionalan, nacionalno podoban, ili potreban. Zvanično nacionalna se svijest statistički “kvantifikuje” u popisima stanovništva, koji se uzi-maju za dovoljan dokaz o nacionalnoj pripadnosti određenih skupina ili pojedinaca. Izgleda da u nacionalnome priznavanju Crnogoraca nije dovoljno standardno statističko pitanje: ko je kakve nacionalnosti. Zato se predlagalo da se, uz objašnjenje da su Crnoorci nacionalno Srbi, a samo državno – Crnogorci, u pitanju razdvoji nacionalno i državno pripadanje. Zamućivanje nacionalnoga identiteta tako po-prima pretežno dnevno-političke nakane.

Zavezivanje Crnogoraca za kakvu isključivu nacionalnu svijest sa-mo srpskoga, samo crnogorskoga ili samo kakvoga drugoga naboja, svejedno, sužava kompleksnost bića i potreba ljudi. Kod Crnogoraca je, uostalom, veoma razvijeno osjećanje nenacionalne, nadnacionalne, kos-mopolitske bliskosti sa ljudima i narodima, svejedno ko su i odakle su.

7 Up. Mladen Zvonarević, Socijalna psihologija, Školska knjiga, Zagreb 1981,

str. 611.

Crnogorska nacija

245

Neprekidno u borbi za slobodu, koja pročišćava emocije i odstra-njuje banalnosti svakodnevnice, u prirodnim okolnostima života, na rubovima evropske civilizacije, što im omogućuje da poimaju sebe u nepatvorenim svojstvima, u svakodnevnim oskudicama, do otresite borbe za održanje gologa života, često u nerodnim godinama, žudeći za boljitkom, ako igdje postoji, Crnogorci su vremenom stvarali si-steme vrijednosti i načine života, koji ne znaju za prostorne i vre-menske granice. Čitav svijet je njihov dom. Otiskujući se u svijet u pečalbu, na školovanje, vraćajući se u Crnu Goru ili samo prohodeći kroz nju u nove “svjetove”, oni su nakupljali osobine potpuno netipi-čne za jedno patrijarhalno vaspitanje i provincijalne okvire svoje ma-lene države. Oni koji su se otisnuli u svijet najčešće su čeznuli za rodnom Crnom Gorom, pomagali je izdalje, mukotrpno radili da op-stanu i uspijevali da se bar prividno srode sa novom sredinom. U većini je, ipak, ostajala crta individualizma i nemirenja sa kakvom bilo torturom. No, nijesu rijetki ni Crnogorci koji su se prilagođavali sva-kakvim okolnostima, čak po svojoj bujnoj prirodi postajali ugledni ili bar zvanično poznati političari, vođe političkih partija. Unosno je biti nacionalno svjestan Srbin izvan Crne Gore, pogotovu u Srbiji, još ako se obećava da će se Crna Gora priklanjati svim projektima i namje-rama srpske vlasti, što oni, Srbi poreklom iz Crne Gore, jamče.

Tako stiješnjeni sa svih strana, živjeći u prirodnoj sredini, žudeći za slobodom, boljim životom i prostranstvima svijeta i svemira, Crno-gorci su odista mahom lišeni provincijalne i parohijalne svijesti, pogo-tovu kada su “na strani”. U dugim zimskim noćima crnogorski seljaci vode razgovore o svemu i svačemu, mudruju o prolaznosti života i o beskrajnosti i vječitosti vaseljene, pitaju se: “Koja li je ura u Evropi, koje li je doba u svijetu?” Navikli da se bave samo uzvišenim mislima i stvarima, često zanemaruju svakodnevne potrepštine, ono od čega se zaista živi.

U tradiciji da je junaštvo mjera spremnosti da se gine za slobodu, a čojstvo mjerilo čovjeka u cjelokupnosti stvorilo je opšteljudski sistem vrijednosti, koji se ne sapire u značenju određenoga nacionalnoga

Dr Dušan Ičević

246

mitosa i etnosa, niti pravila kakvoga političkoga režima ili trenutnoga zadovoljenja. Crnogorci uistinu nijesu zatupljeni kakvom nacional-nom idejom, koju bi samo za sebe uzvisivali u vrlinu iznad svih ili u program koji ih usmjeruje protiv drugoga. Naravno, i oni su, kao i svi narodi, povodljivi za određenim nacionalnim sloganima i simbolima, ali opet na svoj način: u oprekama srpske i crnogorske nacionalne po-bude i potebe. Razdor među Crnogorcima najprije i najbolje mogu na-praviti oni koji ih “prebrojavaju” i postrojavaju na crnogorsko-srpske vjernosti.

Crnogorci vjerovatno bolje i više od drugih naroda znaju i pojedi-načno i ko su i šta su:

a) po porijeklu, najčešće plemenitaškoga i junačkoga roda, što pre-nose s pokoljenja na pokoljenje ili zapisuju u rodoslovima,

b) u usmenoj narodnoj tradiciji, u junačkim pjesmama koje sma-traju vjerodostojnim svjedočanstvima o stvarnim događajima,

c) u porodičnim zapisima, dokumentima, u građi u domaćim i tur-skim, mletačkim itd. arhivima,

d) u istorijskim zbivanjima koje prepričavaju po događajima, često zgodama anegdotskoga karaktera, o junačkim podvizima, o svojim slavnim precima. Podrobnije poznavanje činjeničkoga, anegdotskoga, pa i romantizovanoga istorijskoga vremeplova ponekad prekriva bit istorijskog procesa, ili se iz prošlosti probira samo ono što uzvisuje Crnogorce ili pojedina bratstva i plemena.8

8 U narodnome predanju, koje se prenosi kao sveto slovo, većina bratstava i plemena u Crnoj Gori ima plemenitaško porijeklo. Rodoslovi usmeno prenošeni zapisuju se u testament. Tako se nadgornjavaju Crnogorci u zavještanjima koja su dokazana. Na iskustvu plemena Bjelopavlići može se nazreti kako se sve začinje od slavnih velmoža. Bjelopavlići vode porijeklo od Nemanjića. U Gradini, koju je podizao Gradinja Nemanjić, rodio se Stevan Nemanja, pa sv. Sava, koji je odatle otišao u Svetu Goru. Nemanja, znači, nije rođen u Ribnici. Iz Mrnje, u selu Ćuriocu, potiču Mrnjavčevići: ružnu sestru cara Dušana uzme za ženu Mrnja iz Kosovoga Luga; odatle predignu u Skadar. Banović Strahinja je takođe odatle, ali i Kosančić Ivan i Toplica Milan. Pridošlice u Bjelopavlićima, Šobajići, kojima je prezime po gradu Šapcu, odakle su došli, vode porijeklo od Sibinjanin Janka, koji

Crnogorska nacija

247

Usmeni poznavaoci crnogorske istorije su zanimljivi pripovjedači, ali nijesu baš svagda pouzdani prenosioci cjeline i suštine istorijskih zbivanja. Istorijsko pamćenje Crnogoraca tako sublimiše ono što je događajno najvrjednije. U kazivanju se spominju samo Crnogorci. Vjerovatno se podrazumijeva da su Crnogorci u srpskome supstratu, ali se oni ne naznačavaju, osim kad se izričito pita jesu li Crnogorci Srbi.

Priviđa se ponekad da svi Crnogorci imaju jedno porijeklo i ista shvatanja o sebi. Oni bi zaista bili izuzetak u svijetu ako bi čitav narod i podjednako svi u njemu, kao da su stopljeni kolektivitet, stvarali istovrsnu nacionalnu svijest, koja je jednoga etničkoga simbola. Idila o tzv. socijalnoj jednorodnosti crnogorskoga naroda, u kome nije bilo prave klasno-slojevite diferencijacije samo je pseudo-romantičarska tlapnja o jedinstvenome junačkome narodu, srpskim Spartancima ko-jima je usud namijenio da viteški bdiju nad sudbom srpstva.

U vrijeme nacionalnoga oposebljavanja Crnogoraca osvješćivanje je nadgrađivano i srpskom i crnogorskom identifikacijom. Uspora-vanje u osvajanju crnogorske nacionalne samosvijesti tumači se za-visno od viđenja: a) da su Crnogorci proizašli iz srpskoga naroda, pa je bio Janoš Hunjadi, Mađar. Iz Bjelopavlića je, što je dokumentovano, i poznati Simo Marković Mlatišuma i još poznatiji Garašani. Najviše teškoća za čisto rasno srpsko porijeklo Bjelopavlića potiče otuda što im rodoslovljem prolazi jedan čist Albanac – Leka Dukađini.

Petar Šobajić, koji je napisao knjigu o Bjelopavlićima i Pješivcima, dovija se da dokaže da Bjelopavlići nemaju albanske krvi. Naime, Bijeli Pavle, rodonačelnik loze, bio je potomak Leke Dukinog, a on opet potomak kralja Milutina. Bijeli Pavle je došao iz Dukađina prije Kosova, mada u predanju stoji poslije Kosova; dok Leka Dukađinski nije bio znameniti arbanaški velmoža, nego je srpski Leka, pa se sve pripisalo i prisvojilo, kako biva, legendarnome Leki Dukađinu, koji je vodio vite-ške borbe protiv Turaka. I Albanci vode porijeklo od Leke Dukađina, što Šobajić objašnjava: „vjerovatno da u tom plemenu ima njihovih rođaka, poarbanašenih Srba“. Imena sinova Bijelog Pavla su srpska: Dmitar, Pavko, Petrušina, iako je oči-gledno da su biblijska imena apostola Petra i Pavla i sveca mučenika vizantijskog pravoslavlja D(i)mitra. (Prema: Petar Šobajić, Bjelopavlići i Pješivci, fototipsko izdanje, CID, Podgorica 1996, str. 60-69, 73-77, 96-99).

Dr Dušan Ičević

248

je i normalno što su dugo, sve do danas, zadržali srpsko etničko osje-ćanje, iako je državna posebnost činila određenu samosvojnost,

b) da su “nastavak” sopstvenoga etnosa, ali ih je odnarođivala ve-likosrpska građanska ideologija spregnuta sa crkvenim aspiracijama.

Romantičarski zanosi svesrpstvom ili praktičnim dinastičkim kom-binacijama crnogorskih vladara, ili ekspanzionističkim nastupima mlade srpske buržoazije, a sa izjednačavanjem srpstva i pravoslavlja, apriornoga i potpunoga izvođenja crnogorskog etnicizma iz srpskoga porijekla, uzvisivanje samih Crnogoraca u osvetiteljsku i oslobodi-lačku misiju za cio srpski naropd, te djelovanje kulturnih poslenika u Crnoj Gori iz tadašnje Srbije, Vojvodine itd. – učinili su da se crno-gorska nacionalna individualnost dugo samoizgrađivala i da je bila potiskivana ili osporavana. Mitovi o plemenitaškome porijeklu i etni-čkoj čistoti Crnogoraca služili su određenim političko-teritorijalnim i ideološkim potrebama, ili su bili hrana narcisoidnome međusobnome i međunacionalnome nadgornjavanju. Teškoće u nacionalnome konsti-tuisanju Crnogoraca su i u društveno-ekonomskim prilikama i eko-nomskoj nerazvijenosti, ali i u tradicionalnome tretmanu istorije, na-sljeđa i organizacije društvenog života. Netipičnosti u nastajanju crno-gorske nacije su imale takođe velikoga uticaja na osvješćivanje crno-gorskoga naroda i na njeno diferenciranje, pogotovu kada se sve rješava po oprobanim formulama ili svevažećim definicijama. Naime, stalno se ponavljaju pitanja: kako je moguće da se formiraju dvije nacije u istome etnosu, istome jeziku, istoj vjeroispovjesti? Crnogorska nacionalan sa-mosvojnost je negirana i kroz svojatanje crnogorskih kulturnih vrijed-nosti ili kroz potpuno poricanje njenog samostalnog postojanja.

U raspravi o kulturi, jeziku i religiji dato je dosta osnove za utvr-đivanje određenih osobitosti crnogorske nacije. Za nacionalno os-vješćivanje, zanimljivo je, svakako, koliko su narodna tradicija, na-rodne umotvorine, običaji, etos itd. Crnogoraca samosvojni i “do-voljni” za priznavanje nacionalnoga identiteta.

Crnogorci su se, kao i svi ratnički narodi, vaspitavali i osvješćivali na usmenoj tradiciji, posebno na epskim junačkim pjesmama. U njima

Crnogorska nacija

249

su opjevani i veličani podvizi borbe za slobodu i nezavisnost. Većina crnogorskih junačkih narodnih pjesama prožeta je slobodarstvom, u opštemu “prizivanju” srpstvom, pretežno crnogorstvom, osjećanjem crnogorske dike zbog neprestane borbe protiv dušmana tuđe vjere i ideje.

U većini crnogorskih junačkih narodnih pjesama ili crnogorskih vladika u njihovome stilu, skoro isključivo se pjeva o Crnogorcima. Može se tumačiti da se Srbi ne spominju, češće ili izričito, u crno-gorskim narodnim pjesmama zato što se oni podrazumijevaju, pa nije potrebno ponavljati ili naglašavati srpsku pripadnost Crnogoraca. Me-đutim, redovno i revnosno se spominju Crnogorci u mnogim nadje-vima, te Brđani i brdska plemena, a Srbi samo u pojedinim prilikama, rijetko ili nikako. Uobičajeno je bilo da se Crnogorcima nazivaju oni iz Stare Crne Gore, a oni iz Sedmoro Brda po brdskome imenu ili Srbi. Tada je Crna Gora zvanično obuhvatala četiri nahije, pa su striktno Crnogorci bili samo njihovi žitelji. Međutim, najčešće su Crnogorci i Brđani zajedno ratovali i smatrali su se jednim.

Petar I pretežno piše o slavnim pobjedama na Carevome Lazu, u Martinićima i na Krusima, o Crnogorcima i Brđanima, o Hristijanima iz Bosne i Hercegovine, Brda i Zete koji treba da se podignu na oružje i sajedine sa Crnom Gorom (“Miloradović”). U većini narodnih pje-sama koje je Njegoš sakupio za “Ogledalo srpsko” spominju se, je-dino, Crnogorci i Brđani, zajedničke borbe, velike pobjede nad Tur-cima. Srpski kontekst se gdje-gdje nalazi. U njima su najviše opjevane slavne pobjede Crnogoraca, samostalno i zajedno sa Brđanima, na Carevome Lazu (1712. godine), na Martinićima i Krusima (1796. godine), mnogi bojevi protiv Turaka, četovanje, otimanje i preoti-manje ovaca, podvizi crnogorskih junaka (Vuka Mićunovića, Vuka Mandušića itd.), podvizi pojedinih plemena.

Narodne pjesme su o tome, takođe, obilato “pripovjedale”. U pjesmama o osvetničkome četovanju, o Vuku Tomanoviću, o Lopušini Vuku, o Vuku Mićunoviću itd., opjevaju se bojevi i podvizi Crno-goraca i Brđana. U pjesmama o Nikcu od Rovina često se spominju

Dr Dušan Ičević

250

Crnogorci: u bojevima, u megdanima, u zasjedama Turcima, u plje-nidbi ovaca, u odmazdama. U više verzija iste pjesme: “to isto, samo malo drukčije”, nejednako se upotrebljava srpsko i crnogorsko ime. Vjerovatno su i narodni pjevači, prema mjestu odakle su, ili prilikama u kojima su saopštavali, naučene ili spjevane stihove, prilagođavali “željenim” namjerama. Više varijanti iste pjesme sa različitim “etni-čkim” nazivima pokazuju da svuda nije bio istovjetan “srpski zanos”.9 Iz toga se ne može izvući zaključak da Crnogorci i Brđani nemaju nikakve veze sa Srbima, nego se samo utvrđuje da su u svakodnev-nome životu i ratničkim pohodima oni sebe osjećali i smatrali po-sebnom individualnošću.

Srpsko ime su isticali kada su “svetili Kosovo” i prizivali borbeni duh protiv Turaka.

U narodnoj epskoj poeziji crnogorske junačke pjesme odlikuju se dokumentarnošću i vjernošću onoga što se tek desilo i što se “stavlja u pjesmu” za znamen i spomen. Najčešće se “klikuju i sokole” Crno-gorci da se bore bez uzmaka, da se pritekne u pomoć ili se hvale za svoje podvige. Crnogorci nijesu robovali, nego vojevali protiv sva-

9 Up. Dr Vido Latković, Narodna epska poezija u Crnoj Gori, Predgovor, Epska narodna poezija Crne Gore, Grafički zavod, Titograd 1966, str. 40; Up. Petar Petrović Njegoš, Ogledalo srpsko, Obod, Cetinje, Prosveta, Beograd 1984. godine. U „Proučavanju u stihovima“ vladika Petar podsjeća na junaštvo Miloša Obilića, koji je ubio cara, i njegova tri pobratima, ali odmah dodaje i Skender-bega, turskog pobjeditelja i glasovite dike slovenskog roda i jezika, iako je bio albanski vladar. Posebnu krivicu za tužnu neslogu, lakomost, zlobu i zavist baca na Vuka Brankovića, koji izda Srbe na Kosovu, zbog čega padoše u tursko ropstvo. (Up. P.P. Njegoš, Freske na kamenu, Grafički zavod, Titograd 1965, str. 377-455); Vuk Stefanović Karadžić, Srpske narodne pjesme, IV Prosveta, Beograd 1969. godine. Zanimljivo je da se u pjesmi „Smrt Smail-age Čengića“ žalostivo govori o mučenju Srba iz Hercegovine. Za bega se kaže da „svašta rađaše od jadnijeh Srba“, koje na muke udaraše. „Pište jadni Srbi siromasi“, koji Boga mole i preklinju da bega zakolje puška crnogorska, što se i desi. (Up. Crnogorske narodne junačke pjesme, Narodna knjiga, Cetinje 1949.); Radovan Zogović, Crnogorske epske pjesme raz-nih vremena, Predgovor, Grafički zavod, Titograd 1970. godine; dr Vojislav Nikče-vić, Predgovor, Crnogorske bugarštice, Pobjeda, Titograd 1979. godine.

Crnogorska nacija

251

koga ko je pokušao da ih pokori, najviše protiv Turaka, pa Mlečića, ali i slavne Napoleonove vojske. Kult junaštva, rodoljublja i slobo-doljublja ugrađivan je u način života. A junačke pjesme su hrabrile i samostvarale ličnost.

Crnogorske junačke pjesme su najbolji, gotovo i jedini, pjesnički “odraz” narodnih vrlina i narodnoga heroizma iz prošlosti, kako pišu priređivači zbirke “Crnogorske narodne junačke pjesme”. Oni izričito ističu nacionalno obilježje srpskih, hrvatskih, crnogorskih, slovena-čkih i makedonskih pjesama. Naporedo, srpske i crnogorske narodne pjesme stvarane su naročito početkom 19. vijeka u usponu oslobodi-lačke borbe naših naroda i u predvečerje stvaranja nacionalnih država. Borbeno seljaštvo po dinarskim planinama, naime, stvaralo je junačke pjesme baš u vrijeme kada je evropski romantizam proglasio da su narodne pjesme najčistija poezija. Crnogorska posebnost se u vrijeme turske vlasti formirala uticajem tri osnovna činioca: planinskoga sto-čarstva, stalnih nasilja Turaka i poturčenjaka, te plemenskom organi-zacijom naroda. Pjesme o borbi crnogorskog naroda protiv Turaka su, pored “Gorskoga vijenca”, najpotpuniji i najubjedljiviji dokument i odraz istorije i crnogorske psihologije. Crnogorske junačke pjesme, međutim, ne zabavljaju nego zaprepašćuju čitaoca surovošću životnih uslova i odvažnošću i prekaljenošću junaka. Oni su najbolji predstav-nici slobodnoga, naoružanoga, borbenoga crnogorskoga seljaštva organizovanoga u bratstva i plemena.10

Junačke pjesme su tako odlika i “odraz” nacionalnoga bića Crnogoraca.

U crnogorskim narodnim junačkim pjesmama opjevaju se, prema tome, oslobodilački bojevi Crnogoraca, koji su uveliko doprinijeli oposebljavanju i osvješćivanju crnogorskog naroda. U omjerama po-minjanja srpstva i crnogorstva ne bi se mogla iznaći prava svojstva ili djejstva junačkih pjesama. Činjenica je, međutim, da su najčešće “klikovani” Crnogorci, pogotovu kad se događajno opisivalo ono što

10 Prema: Predgovor, Crnogorske narodne junačke pjesme, isto, str. 3-14.

Dr Dušan Ičević

252

se zbilo, dok se srpstvo spominje kada se prisjeća na staru slavu ili kada se pobuđuje na podvige Obilića i kosovskih junaka. Nacionalni identitet Crnogoraca je epskom pjesmom zadobijao samosvojnosti koje su ga uzdizale u izrazitu individualnost. 2. “Dvojna” svijest Crnogoraca Srpsko etničko porijeklo i narodnosna/nacionalna individual-nost daju povoda da se Crnogorcima pridaje tzv. dvojna svijest. Ona se ogleda u modalitetima:

a) svijest o nacionalnoj pripadnosti srpstvu i teritorijalno Crnoj Gori,

b) istovremeno etnička pripadnost srpstvu i nacionalno crno-gorstvu,

c) pretežna crnogorska nacionalna svijest, sa osjećajem ranijega etničkoga pripadanja srpskome narodu.

Izvan srpstva je odbijanje svake etničke srodnosti sa Srbima i pri-znanje samo crnogorske nacionalne pripadnosti i svijesti.

Dvojstvo samo po sebi nanosi nedoumice i teškoće u strogome ka-tegorijalnome određenju. Međutim, u svakoj naciji se na mješovitome etničkome supstratu objektivno pretapaju nanosi više slojeva svijesti, koji se vrmenom sublimišu u osnovno naiconalno opredjeljenje. U nacijama koje su nastale iz istoga etničkoga supstrata zadržavaju se “odbljesci” ranijega zajedničkoga života, istorijskih zbivanja, tradi-cije, kulturnih vrijednosti i tvorevina. U djelovima nacija koje su stvo-rene iz mnoštva etničkih, nacionalnih itd. skupina traju “sjećanja” na prvobitno porijeklo i zadržavaju se ili obnavljaju određeni “obredi”, folklorni sadržaji itd., traga za korijenima, vraća u etničku “toplinu rodoslova”. Čiste nacionalne svijesti nema ni u jednoj naciji. Prema tome, i u crnogorskoj naciji, zavisno od intenziteta i kvaliteta nacio-nalnoga osjećanja, prožimaju se i traju srpsko-crnogorski obrasci za-jedničkoga života.

Crnogorska nacija

253

Opsežan pregled šta Crnogorci misle o sebi11 u etničko-nacionalnome smislu priredio je Batrić Jovanović, koji je revnosno sabrao gdje i kada su sve Crnogorci rekli za sebe da su Srbi. Dokazi o srpskome porijeklu, osjećanju i pripadnosti Crnogoraca svakako se mogu naći u dokumentima, zapisima, izjavama itd. njih samih. Od vremena vladike Danila do 1941. godine Crnogorci su neprekidno i izričito govorili i pisali da su Srbi, najbolji Srbi, zatočnici srpstva. Oni su uzvisivali svoju viševjekovnu borbu za ispunjenje “zavetne misli Srbinove”, istoriju i tradiciju srpskoga naroda, srpske careve i velmože, posebno njegovali kult Obilića. U Njegoševim djelima, u narodnim pjesmama, u književnim radovima i političkim tekstovima crnogorskih vladika i vladara nalazi se obilje “građe” za srpsku pripadnost Crnogoraca. Naporedo sa tim zapisuje se da su nazivani “slovenosrpski narod” (vladike Sava i Vasilije), “sloveno-srpski černogorski narod” (vladika Vasilije), “crnogorski narod” (vladika Petar I). Vladika Danilo, “vojevodič srpskoj zemlji”, kako kaže sam za sebe još 1714. godine, razlikuje “nas Crnorce od drugih”.Njegoš je najviše “srbovao”, ali je i kod njega B. Jovanović našao i “dvojno” ili “trojno” osjećanje: slovenosrpskoga naroda, Srba i Crnogoraca (u pismu Milošu Obrenoviću iz 1837. godine); želi da Crna Gora ne bi bila polusestra, nego cijela i rodna sestra Srbiji (u pismu knjazu Aleksandru iz 1851. godine). I knjaz Danilo upotrebljava spojenicu Srbi - Crnogorci (u pismu austrijskome ministru spoljnih poslova). Međutm, u Memorandumu ministrima potpisnicima Pariskoga ugo-vora 1836. godine piše narod Crnogoraca ( la Nation des Monte-negrines), što može da se prevodi i kao nacija Crnogoraca. Kod knjaza/kralja Nikole I mogu se naći svakovrsni iskazi najčešće o srpstvu Crnogoraca (bar prema navodima B. Jovanovića), uglavnom zavisni od njegovih političkih pretenzija na srpski prijeesto, ili potpuno osamostaljivanje Crne Gore.

11 Up. Batrić Jovanović, Crnogorci o sebi (od vladike Danila do 1941. godine),

Prilog istoriji crnogorske nacije, Narodna knjiga, Beograd 1986. godine.

Dr Dušan Ičević

254

U Uvodu svoje hrestomatije B. Jovanović polemiše sa shvatanjima Sava Brkovića o crnogorskoj naciji i tvrdi “da su se Crnogorci, od-nosno preci današnjih Crnogoraca, osjećali Srbima, i to najčistijim i najboljim: jer su se najduže i najkrvavije borili protiv Turaka, a za opstanak i nacionalno oslobođenje cijelog srpskog naroda”.12

U kontekstu rasprave o crnogorskoj nacionalnoj svijesti naznačiću samo da B. Jovanović ne prihvata Brkovićeve brisanje srpstva u etnogenezi Crnogoraca, tumačenja o kultu Nemanjića i Kosovske bitke, o izjednačavanju i zamjeni srpstva i pravoslavlja, o Njegoše-vome srbovanju, o karakteru ujedinjenja 1918. godine i o Božićnoj pobuni itd. Ne prihvata ni Brkovićevu “neosnovanu” tvrdnju o pre-sudnome uticaju glavara na nacionalna osjećanja Crnogoraca. “Radilo se o osjećanjima svakog pojedinca, svakog Crnogorca, – što je pre-nošeno od oca na sina, pa je riječ o kolektivnoj nacionalnoj svijesti”.13

Kolektivna nacionalna svijest se, ipak, napominjem, ne stvara istovrsnim i podjednakim djelovanjem svih, nego složenim procesom osvješćivanja koji neprekidno traje. U njemu svakako najviše udjela imaju određeni slojevi naroda, nacije itd. koji iz izvornih potreba, težnji i osjećanja mase naroda nadgrađuju interese, simbole, namjere.

Povodom navoda S. Brkovića o pominjanju samo Crnogoraca kod vladike Vasilija kao navodnoga dokaza da ih ne smatra Srbima, Batrić Jovanović objašnjava: a) da je tada Crna Gora označavala četiri nahije, a Crnogorci njihove žitelje, b) da se preci ostalih današnjih Crnogo-raca nijesu osjećali Crnogorcima, već pripadnicima svojih plemena (brdskih, hercegovačkih, primorskih i drugih) i Srbima, c) da su se tadašnji žitelji četiri nahije osjećali Crnogorcima (što, primjećuje, nije bilo ni etničko ni nacionalno obilježje) i Srbima.14

Osporiti svaku mogućnost da su Crnogorci i tada sebe smatrali posebnim kolektivitetom u srpstvu i pored njega ne bi se lako moglo dokazati. Upotreba današnjih pojmova na ovovremene prilike svakako

12 Isto, str. 17. 13 Isto, str. 19. 14 Isto, str. 19.

Crnogorska nacija

255

nije dovoljno pouzdano mjerilo za utvrđivaje sadržine osjećanja i svijesti Crnogoraca.

U svome spisu B. Jovanović prigovara svima koji teritoriju Crne Gore u utvrđivanju etničkoga porijekla i samobitnosti crnogorske na-cije svode na Staru Crnu Goru, koja obuhvata tek trećinu stanovništva današnje Crne Gore.15 Većina današnje Crne Gore, blizu dvije trećine svojevremeno je bila obuhvaćena teritorijama Raške, Zahumlja i Travunije, te da su Rašani u većoj mjeri preci današnjih Crnogoraca, nego Dukljani.16 Iz dokumenata koje objavljuje, za Jovanovića proizlazi da su se u vrijeme ujedinjenja Crnogorci “osjećali Srbima, pripadnicima srpskog naroda ili srpske nacije, potomcima vjekovnih zatočenika srpske slobode i čuvara srpske državne ideje”. Štaviše, takva osjećanja su prožimala gotovo sve Crnogorce i 1941. godine.17

U obrazloženjima svog stava B. Jovanović zapada u protuslovlja, pa i nelogičnosti. Za pretke današnjih Crnogoraca, koje razvrstava na Brđane, Crnogorce, Hercegovce, Primorce, Bokelje, Pljevljake i Bje-lopoljce, “potvrđuje” da su se smatrali Srbima.18

Tako izjednačuje etničko, narodnosno, nacionalno pripadanje sa državnim, teritorijalnim, lokalnim oznakama. Naporedo sa tvrdnjom da su se sve do 1941. godine Crnogorci smatrali Srbima pobija iskazom “da se početkom ovog vijeka samo četvrtina predaka današnjih Crnogoraca osjećala Srbima”.19

Takva tvrdnja mu je bila potrebna da bi dokazivao kako je samo dio Crnogoraca porijeklom od Crnogoraca, naravno u opštemu porijeklu odvajkada od Srba.

U završnome razmatranju, na osnovu dokumentacije koju je izlo-žio, B. Jovanović daje “čist i neopoziv zaključak: preci današnjih Crnogoraca osjećali su se dijelom srpskog naroda”. Od druge polovine

15 Isto, str. 43. 16 Isto, str. 53. 17 Isto, str. 31. 18 Isto, str. 36. 19 Isto, str. 56.

Dr Dušan Ičević

256

prošloga vijeka postupno isčezavaju, sa širenjem crnogorske države, nazivi Brđanin i Hercegovac, pa se uz ime Srbi, Srbin i srpski ustaljuje “kao uža oznaka Crnogorac i crnogorski”. “Crnogorstvo se uklapalo u srpstvo i u srpsku narodnosnu svijest.”20

U konačnome zaključivanju se “priznaje” da danas, zacijelo, “kod ogromne većine Crnogoraca postoji crnogorska nacionalna svijest.”21

Tako je Batrić Jovanović objektivnom analizom došao do stava da postoji crnogorska nacija i njena svijest, koji, po njemu, nijesu odvo-jeni od srpske nacije.

“Crnogorci o sebi” B. Jovanovića pobudilo je reagovanje Sava Brkovića da napravi “Prilog kritici velikosrpstva” u kome osporava srpsko porijeklo crnogorske nacije. Jovanovićeva knjiga ima zadatak “nove” srbizacije Crnogoraca i funkciju restauracije predratne, “tro-plemenske” Jugoslavije, odnosno velikosrpske buržoasko-birokratske socijalne i nacionalne dominacije i hegemonije.22

U istome stilu daje pretežno poznate navode koji odriču srpsko porijeklo Crnogoraca, a pokazuje kontinuitet autohtone crnogorske države i narodnosti od najstarijih do novih vremena (posebnost Duklje kao najstarije crnogorske države, statusno značenje oznake Srbin, po-srbljivanje preko Srpske pravoslavne crkve, u kojoj se spaja teo-kratsko i azijatsko shvatanje o “prirodnoj spućenosti” vjere, crkve, dr-žavnosti i narodnosti, garašaninovska politika “sljubljivanja” srpskih zemalja, srpsko-crnogorske dinastičke aspiracije knjaza/kralja Nikole, ekavizacija jezika itd.).23

Nakon toga je uslijedila polemika u kojoj su B. Jovanović, S. Brković i R. Rotković uglavnom ponavljali ranije stavove.

Odnos srpske i crnogorske svijesti u formiranju crogorske nacio-nalne individualnosti dr Dimo Vujović složenije i suptilnije posmatra u kontekstu protivrječnih istorijskih procesa. Crnogorci su se, po

20 Isto, str. 397. 21 Isto, str. 406. 22 Up. Savo Brković, Etnogenezofobija, isto, str. 32. 23 Isto, str. 37-38, 56-58, 62, 91, 96-98, 161-163.

Crnogorska nacija

257

njemu, stalno osjećali i pokazivali kao pripadnici srpske etničke mase. Svojevremeno je crnogorska svijest odražavala društveno biće neko-liko plemena oko Cetinja, da bi kasnije obuhvatila mnogo veći i razvi-jeniji organizam nastao integracijom crnogorskih, brdskih i hercego-vačkih plemena. Konstanta je, od najranijih vremena, ipak, bila u etničkome imenu - Srbi i u njihovome jeziku - srpskom.24

U okviru i uporedo sa srpskom sviješću rađa se i razvija crno-gorska svijest. Od Crnojevića se može pratiti proces individuali-zovanja i osvješćivanja Crnogoraca u posebni nacionalni entitet. Oni su se jednovremeno osjećali i iskazivali i kao Srbi i kao Crnogorci. U njima nijesu konkurentske srpska i crnogorska svijest, niti se isklju-čuju. Sukob nastaje kada velikosrpska svijest potire svaku posebnost Crnogoraca, ali je i tada sukob dvije državno-pravne, a ne dvije nacio-nalne svijesti. I kralj Nikola i zelenaši koji su mnogo srbovali, suprot-stavljaju se velikosrpskoj politici u odbrani “državno-pravne tradicije i istorijskih prava Crne Gore”.25 Postupno nacionalno osvješćivanje Crnogoraca nastaje još od Berlinskoga kongresa, ali se odsječnije ostvaruje između dva rata. Pri tome, objašnjava D. Vujović, borba protiv srpskih nacionalnih osjećanja u Crnoj Gori nije vođena zbog kaprica, ili težnji za razbijanjem srpstva, nego je to bio “realni interes crnogorskoga naroda, odnosno Crne Gore koja je bila zapostavljena i ugnjetavana”. I oni koji su se borili za nacionalnu afirmaciju Crno-goraca, prije svega komunisti, “nijesu se borili protiv svijeti Crnogo-raca o njihovom srpskom etničkom porijeklu”. Tek kasnije su izvjesne struje u federalističkome pokretu bile protiv te svijesti, a danas se obnavlja ista težnja.26

Nacionalno individualizovanje Crnogoraca i Milija Stanišić po-smatra u kulturno-istorijskome krugu “dvojnosti svijesti”. Zapravo, nacionalni individualitet nastajao je u okviru duboko ukorijenjene

24 Up. Dimo Vujović, O etnogenezi Crnogoraca i marksističkom opredeljenju nacije, isto, str. 65.

25 Isto, str. 71-74. 26 Isto, str. 75-77.

Dr Dušan Ičević

258

svijesti Crnogoraca da su srpskoga porijekla. Oni se najčešće iskazuju kao Srbi, ali ponekad i Slavenosbi, pa Srbi i Crnogorci istovremeno, dok se pojam “Crnogorac” češće upotrebljava od doba vladike Vasi-lija; kod Njegoša je izrazito srpsko osjećanje, ali i svijest o crno-gorskoj pripadnosti. Postepeno se od teritorijalno-geografskoga zna-čenja prelazi na osobeno etničko-nacionalno određivanje.

Razvojem i jačanjem crnogorske države i sve većom ekonomskom integracijom društva sve brže raste, kaže M. Stanišić, svijest Crnogoraca o sopstvenome identitetu. Zanimljivi obrti nastaju kada mlada građanska klasa u ispunjenju svojih interesa dolazi u sukob sa glavarskim slojem i monarhijom. Bivajući u opoziciji zvaničnom režimu, a ne nalazeći u Crnoj Gori dovoljno uslova za svoju ekspanziju, narastajuća građanska klasa teži što hitnijem bezuslovnom ujedinjenju sa Srbijom na osnovama davno ukorijenjene srpske svijesti u Crnoj Gori. U oštrome političkome sukobu dolazi do dubokoga rascjepa u crnogorskome društvu, pa time i u ranije relativno homogenoj crnogorskoj svijesti.

Smatrano je da su, stvaranjem Kraljevine SHS poslije nacionalne in-tegracije Srbije i Crne Gore, Crnogorci ujedinjenjem sa Srbijom “za vječita vremena riješili svoje nacionalno pitanje”. Prema Crnoj Gori vo-đena je politika bespravlja i asimilacije, činjeni smišljeni poduhvati da se potre crnogorska posebnost. Zbog nepovoljnoga položaja Crne Gore u novoj državi došlo je do nezadovoljstva crnogorskoga naroda izaženoga u političkome i oružanome otporu. Nacionalnom osvješćivanju Crnogo-raca naročito je doprinijela borba KPJ, koja je nacionalno pitanje uvrstila u program socijalne revolucije, bila jedina politička snaga koja je prizna-vala postojanje crnogorske nacije i pravo samoopredjeljenja kao način obezbjeđenja nacionalne slobode i ravnopravnosti. U međuratnome pe-riodu se, zaključuje M. Stanišić, potvrđivao i spoznavao nacionalni iden-titet i interes Crnogoraca, naročito iskazan u masovnom Trinaestojulsko-me ustanku i NOB, te svestrano omogućen u socijalističkoj Jugoslaviji.27

27 Up. Milija Stanišić, Teorijski okvir i metodološki pristup izučavanju na-stanka crnogorske nacije, Prošlost Crne Gore kao predmet naučnog istraživanja i obrade, isto, str. 203-225.

Crnogorska nacija

259

3. Njegoševo crnogorstvo, srpstvo i jugoslovenstvo Njegoš je najčešće uziman za uzor svesrpskoga osjećanja. U njegovim djelima je apoteoza srpstva, ispunjena zavjetna misao Srbi-nova i vrhunska umjetnička simbolizacija vjekovne težnje ujedinjenja svih Srba. Slovi da je najveći srpski pjesnik, koji u svojim spjevovima izražava dušu i djelo srpskoga naroda. U svojim spisima, djelima i državničkim pokušajima Njegoš je takođe stremio ujedinjenju Južnih Slovena, podržavao zajedničke oslobodilačke akcije protiv tuđina, naročito protiv Osmanske imperije i patio kada su se raspršile nade na skoro izbavljenje iz ropstva i sjedinjenje sve istoplemene braće. Uis-tinu je uzdizao prije svega oslobodilačke borbe Crnogoraca, koji su svojom nepokornošću bili obrazac kako se u zbilji ostvaruje njegov stih: “Neka bude što biti ne može”. U njegovome djelu tražena su uporišta za samo srpsko ili za samo crnogorsko nacionalno opredje-ljenje. Svako je po svome nahođenju i u dokazivanju postavljenih teza o nacionalnoj pripadnosti Njegoša birao što mu je pružalo opravdanje. U Drugome svjetskome ratu su ga svojatali i borci za slobodu i na-rodni odrodi, i partizani i četnici, i komunisti i nacionalisti.

Djelo svakoga velikoga pisca je slojevito, i u značenjskome i u metaforičnome smislu, pa može biti upotrijebljeno za raznovrsne na-mjere. Njegoš je živjeći kao vladar i vladika u protivrječnim kon-kretno-istorijskim prilikama u svojim pismima i u umjetničkim tvore-vinama izrazio mnogostruku stvarnost i poetsku imaginaciju. Zbog toga je pogodan da se o njega svako “okoristi” za određene političke nakane. I u najnovijim rasprama o srpstvu i crnogorstvu Njegoš biva “vrhovni sudija” postojanja ili nepostojanja crnogorske nacije, ili njenog doslovnoga izvođenja iz srpskoga etničkoga supstrata ili ospo-ravanja vazdašnje i sadašnje srpske etnogeneze Crnogoraca.

Dragoje Živković opisuje “prve” susrete Njegoša sa “srpstvom” na putovanju do Beča, gdje je išao na zavladičenje, i za vrijeme nje-govoga boravka u ovome gradu 1833. godine. Tada se politički po-vezuje sa uglednim Srbima, protagonistima “srpstva”, ponajviše

Dr Dušan Ičević

260

sa Vukom St. Karadžićem. “Srpstvo” koje je držala na okupu Pećka patrijaršija, primjećuje Živković, s njenom propašću ostaje bez insti-tucionalnih okvira, ali i dalje živi u vjernicima kao pravoslavlje, u njenim ranijim granicama, što predstavlja opasnost i stvara mogućnost njegovoga odumiranja u etničkome sadržaju kod pojedinih naroda ili njihovih djelova, koji po etnoistorijskim karakteristikama nijesu bili Srbi, kao na primjer Crnogorci. Vuk St. Karadžić se postarao da dota-dašnju tezu u kojoj se Srbima smatraju svi južnoslovenski narodi koji ispovijedaju pravoslavlje u grčko-istočnome obredu, nadogradi lingvi-stičko-fonološkom teorijom o štokavskome jezičkome dijalektu kao zajedničkome imenitelju za sve “Srbe”. Njegoš je “prirodno” uletio u Vukov krug i postao gorljivi zastupnik “srpstva”. Mladoga crnogor-skoga suverena su izuzetno srdačno dočekali. Vuku bijaše veoma stalo da ga pridobije za svoj reformatorski rad, koji je odbijen u zvaničnoj Srbiji i u crkvenoj hijerarhiji sa Stratimirovićem na čelu. Njegoš postaje veliki pobornik Vukovoga rada (mada je bio suzdržljiv u ocjeni Vukovoga prevoda “Novoga Zavjeta”). Na Njegoševo “srbo-vanje” imali su uticaj Njegoševi prvi saradnici Srbi izvanjci.28

U Njegoševome djelu mogu se naći osnove, tragovi i odjeci nacio-nalnoga pripadništva. Međutim, zavezivanje Njegoša za srpsko, crno-gorsko opredjeljenje svodi ga na političkoga mislioca, koji je davao upute ili smjerove nacionalnoga osvješćivanja i razvoja. O Njegošu su napisane mnoge studije, članci i traktati, koji svestrano osvjetljavaju njegovu kompleksnu ličnost i djelo. Pošto se ovdje raspravlja o nacio-nalnoj svijesti Crnogoraca razložno je da se osmotre Njegoševe ideje i izjave, izričite ili u kontekstu, pa i slobodnome tumačenju, koje su prikladne za razumijevanje njegovoga stava i shvatanja.

Kako ko „prevodi“ Njegoševe misli u nacionalna opredjeljenja? U svome izboru „Crnogorci o sebi“ Batrić Jovanović ustvrđuje „...

iz svega onoga što je Njegoš stavio na hartiju, jasno proizilazi da se on

28 Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, Isto, str. 404. Živković napominje da je svemu tada, i kasnije, u napajanju „srpstvom“ mnogo doprinio i Di-mitrije Milaković, administrator Narodne kancelarije i lični Njegošev sekretar.

Crnogorska nacija

261

osjećao Srbinom“.29 I dr Đoko Pejović navodi Njegoševe stihove iz kojih se zaključuje da je imao srpsku svijest i Crnogorce smatrao Srbima.30 Primajući Njegoševu nagradu za svoje književno djelo Do-brica Ćosić Njegoša naziva najumnijim Srbinom, koji je pjesničkom riječi izrazio duhovnu suštinu našega nacionalnoga bića, postao mo-ralni ideolog čitavoga srpstva u posljednja dva stoljeća, zvao svoje Crnogorce da ispune kosovski zavjet i slijede Miloša Obilića.31

U opsežnoj studiji o Njegošu pjesniku, vladaocu i vladici Milovan Đilas zaključuje da su njegove nacionalne ideje srpstvo i jugoslo-venstvo, te da je Crna Gora u tome vremenu bila kristalni vrhunac, čisti duh srpstva i jugoslovenstva, čak da je ona, nezavisna u svim vidovima, bila u malome već ostvarena nacionalna ideja.32

U tom kontekstu ne pominje se crnogorstvo, Njegoševa narodnosna/ nacionalna ideju koja je bila moguća ili naporedna srp-stvu i jugoslovenstvu. Za Đilasa vladika Rade je “... i po ličnom udesu i stavu i djelu bio kao niko esencijalno i živo srpstvo”.33 Čak je i “Luča mikrokozma” u krajnoj liniji “transportovana nacionalna sudbina”.34 Sociološki objašnjava da su pravoslavlje i srpstvo, a ka-snije i jugoslovenstvo kod Njegoša u suštini antifeudalizam, mada je dekoracija polufeudalna, pošto znači obnovu - vaskrs srpske državne samostalnosti.35

Svoditi Njegoša na nacionalnu ideju i sudbinu, makar što je opsjed-nuto pisao o žalosnome i razjedinjenome srpstvu, ili ga u svemu poi-stovjećivati sa srpskom nacionalnom misijom, zaista je na parci-

29 Batrić Jovanović, isto, str. 72. 30 Up. Dr Đoko Pejović, Za naučnu istinu i naučni postupak, Praksa, 4, Tito-

grad 1981, str. 162-163. 31 Up. Dobrica Ćosić, Za duhovni preporod, NIN, Beograd 2. novembar 1990,

str. 59-60. 32 Up. Milovan Đilas, Njegoš pjesnik, vladalac, vladika, ZODNE i autor, Beo-

grad-Ljubljana 1988, str. 517. 33 Isto, str. 545. 34 Isto, str. 468. 35 Isto, str. 201.

Dr Dušan Ičević

262

jalnome i parohijalnome diskursu. Ako se i vrhunska misaona tvorba posuvraćuje u nacionalnu sudbu, onda ne biva začudno što se Njego-ševa “vaseljenska” misao srozava u prašinu nacionalne ograničenosti, pa i banalnosti. Njegoš postoji odista i u srpskome mitosu, ali je, prije svega, autentično crnogorsko izvorište poetske i misaone savremene i nadvremene esencije, egzistencije i imaginacije, istovremeno i jugo-slovenski, i univerzalni tvorac “novih svjetova” i snoviđenja. U njemu se sublimiše bitna osobina Crnogoraca u nadrastanju lokaliteta i nacionaliteta kosmopolitskim nazorima i nadanjima.

Sasvim drukčije od Đilasa Njegoša komentariše Slobodan Tomo-vić. Polazeći od autohtonosti crnogorskoga etnosa, on u Njegoševome stvaranju nalazi izričito i izrazito crnogorsku nacionalno-kulturnu vri-jednost. Nakon što je detaljno naveo sve pomene Srba i srpstva, te Crnogoraca i crnogorstva u “Gorskome vijencu” i u “Šćepanu Ma-lome” Tomović analizom utvrđuje da kod Njegoša pojmovi “Crno-gorac” i “Srbin” nijesu sinonimi.36 “Srbin” i “srpstvo” se javljaju “kad pjesnik uopštava istorijske simbole nastojeći da oživi arhetipske slike srednjevjekovnog viteštva u svijesti savremenika”. Tako se izražava najčešće kada podsjeća na vladavinu dinastije Nemanjića u njenoj najvećoj moći. Kada se obraća savremenicima on upotrebljava riječi “Crnogorac” i “Crnogorci” u funkciji već izgrađenoga etnonima,37 za razliku od upotrebe pojma “Srbin” kojim pjesnik nostalgično doziva slike daleke prošlosti.38

Dinastija Nemanjića je, objašnjava Tomović, ostavila snažan trag na kulturnu, religioznu i političku svijest stanovništva srednjovje-kovne zetske države, kasnije Crne Gore. Na korišćenje pojma “Srbin” i “srpstvo” presudno je uticala državna i politička povezanost Raške i Zete vojnom suprematijom Raške od kraja 12. vijeka do 1371. godine. Pravoslavlje se, potisnuvši katoličku crkvu, ukorijenilo u vjersku i državnu instituciju, kojoj je neposredni zadatak bio da služi političkim

36 Up. Slobodan Tomović, Komentar Gorskog Vijenca, isto, str. 383-386. 37 Isto, str. 387. 38 Isto, str. 394.

Crnogorska nacija

263

ciljevima raške države. U vrijeme Turaka se romantičarski spaja pripadnost slovenskoj i hrišćanskoj zajednici sa srednjovjekovnom državnom tradicijom, što je bilo veoma značajno i za patriotsku i oslobodilačku aktivnost Crnogoraca.39

Srpsko-pravoslavna tradicija u Crnoj Gori učinila je da se osnaži kosovsko-vidovdanski mit, koji je simbolizovao otpor hrišćanskoga svijeta “nevjernicima” i neprestanu borbu Crnogoraca. “Srpska pravo-slavna tradicija uspjela je da u narodu usadi čvrsto uvjerenje kako su njegovi fizički preci, u stvari, preživjeli vitezovi u Kosovskom boju, koji su se zatim povukli u nepristupačne crnogorske gudure da bi odatle dali posljednji otpor Turcima.” Lišeno je istorijskoga oslonca takvo uvjerenje, ali je jačalo borbenu svijest naroda i moralno-psiho-loški doprinosilo čuvanju uspomene na srednjovjekovnu srpsku državnost.40

Njegoševo “srpstvo” je politička svijest nastala na podlozi crno-gorske borbene tradicije i crnogorskih istorijskih prilika, pa su i sred-njovjekovni kosovski ratnici dobili osnovne crte crnogorskih nacional-nih junaka u Njegoševome spjevu. Međutim, Marko Kraljević, zbog svoga vazalskoga odnosa, nije imao nikakvu cijenu u Crnoj Gori. Osnovano se može reći, smatra S. Tomović, da Njegoševo “srpstvo” ima korijen u crnogorskoj nacionalnoj memoriji, a da srpsko pravo-slavlje vodi korijene iz vremena srpsko-nemanjićkoga perioda u Zeti, što se u svijesti Crnogoraca izjednačilo sa “srpskom vjerom”.41

Potpuna identifikacija srpstva i pravoslavlja nastaje nakon propasti države Crnojevića, kada u Crnoj Gori pravoslavna crkva preuzima sve državne i društvene ingerencije, obrazuje teokratsku vlast i udiže kult srpstva do zajedničkoga simbola za sve pravoslavne populacije.42

Odatle potiče i kod Njegoša upotreba srpstva u označavanju i vjerske i nacionalne pripadnosti.

39 Isto, str. 388. 40 Isto, str. 33. 41 Isto, str. 391. 42 Isto, str. 393.

Dr Dušan Ičević

264

U svojim spjevovima i pismima Njegoš je koristio više etnonima ili je jedan koristio u više značenja. Tako pod “našim narodom” pod-razumijeva slovenske narode u cjelini, ili samo Južne Slovene, ili Srbe, odnosno Slavenosrbe u srednjevjekovnome smislu. Po Tomo-viću su i u Njegoševo vrijeme Crnogorci izdiferencirana narodna za-jednica, ali se najčešće stavljaju u širi etnički ili vjersko-politički okvir. Oslonac za Crnogorce tražio je u etnički srodnim zajednicama, posebno onima sa sličnom istorijskom sudbinom, istom vjerskom pri-padnošću, a južnoslovensko ujedinjenje je mogućnost ostvarenja ko-načnoga ideala u borbi za slobodu crnogorskoga naroda. Zato često ističe slovensko porijeklo Crnogoraca.43 Njegoševo “slovenstvo” i “srpstvo” predstavljaju politički romantizam 19. vijeka u funkciji zbližavanja i okupljanja naroda Jugoslavije.44

Ipak, Njegoš je svjestan osobitosti i posebnosti Crnogoraca. Najznačajniji Njegoševi spjevovi, kao i kod svih naroda, sažimaju

“ono što je najtipičnije za duh i karakter konkretne civilizacije”, “izra-žavaju narodnu samosvijest i kulturnu zrelost…”45 Iz Tomovićevih opisa se dade zaključiti da se u njima sublimiše i crnogorski nacio-nalni karakter. Zapravo, autor sabira da iz duha i sadržaja ukupnoga Njegoševoga djela biva razumljiv “crnogorski nacionalni mentalitet, običaji i običajno pravo, moralna svijest, borbena istorijska prošlost Crnogoraca, iskazi i jezičke osobenosti, duhovna i kulturna autarhič-nost, i sve to u značenju atribucije izgrađenoga narodnoga karaktera koji nadilazi nahijske i plemenske jedinice, iako je od njih sačinjen”.46

Sporno je koliko je kategorija nacionalnoga karaktera promjenljiva za označavanje i prepoznavanje nacionalnoga identiteta. Svaki istra-živač zapada o goleme metodološke tegobe kada pokušava da striktno odredi ili odvoji nacionalne karaktere srodnih ili susjednih naroda, koji neminovno u razvoju i u savremenosti imaju mnoge istovrsne ili

43 Isto, str. 16-19. 44 Isto, str. 390. 45 Isto, str. 21-22. 46 Isto, str. 398.

Crnogorska nacija

265

slične, uzajamno oplođavajuće i prožimajuće kulturne sadržaje, istorij-ska iskustva, i načine života. Pošto sam o tome, makar sažeto, ras-pravljao,47 sada samo napominjem da bi tek opsežnija istraživanja dala pouzdaniju osnovu za naučno zaključivanje, ali valja biti oprezan u izricanju tvrdnji o kakvome samosvojnome, autohtonome, autentič-nome itd. nacionalnome karakteru kulture/kulturnome nacionalnome karakteru Crnogoraca, u zasebnosti ili opreci sa srpskom i drugim jugoslovenskim nacijama i kulturama.

Svoje tumačenje crnogorskoga nacionalnoga bića, povodom Njegoša, S. Tomović dovodi do tvrdnje da se ne radi ni o kakvome etnogenetskome “dvojstvu”, niti o komparativnoj upotrebi pojmova Srba i Crnogoraca, nego “o paralelizmu dva pojma različita po sadr-žaju i značenju, a možda jednaka samo po svom uplivu na život i mišljenje ljudi u Crnoj Gori. Uticaj srpsko-pravoslavne tradicije, stvorene u vrijeme zetsko-raške državne i crkvene simbioze, održao se u crnogorskom narodu osim vjerske, dijelom i kao politička i kulturna svijest”.48

Tomović izgleda leluja između očiglednoga, svejedno koliko “do-padljivoga”, istorijskoga i ovovremenoga, upliva srpske tradicije, i sklonost da se crnogorska individualnost izvodi iz sebe same, bez ikakvih “spoljašnjih” doticaja.

Njegoš se osjećao i Srbinom, ali je pravi izvorni, urođeni Crno-gorac. Opjevao je staru srpsku slavu, uzdizao srpstvo, prizivao viteške junake iz srpske istorije, slavio državu Nemanjića, ali i žestoko korio Srbe zbog razdora i nesloge, a posebno velikaše “proklete im duše”. Kosovski mit ga je obuzimao kao mogućnost iskupljenja, ali ne na onome, nego na ovome svijetu. Svojim djelom i djelanjem nije zato-čen kosovskim predanjem o carstvu nebeskome, koje je zadovijek, nego se, zajedno sa Crnogorcima, privolio carstvu zemaljskome neprekidne oslobodilačke borbe protiv tuđina, kojom se stiče i carstvo

47 Up. Dušan Ičević, Nacionalna kultura i kultura nacije, isto, str. 18-23. 48 Up. Slobodan Tomović, Komentar Gorskog vijenca, isto, str. 399-400.

Dr Dušan Ičević

266

nebesko. Njegoš ne pristaje na žrtvu i poraz, koji će u ropstvu držati njegov narod, nego se svim silama trsi da pobudi i povede oslobo-dilačku borbu. Osnovna Njegoševa ideja, kojom opčinjava srpstvo, jeste da sruši Osmansko carstvo. Okupljanje svih Slovena u borbi pro-tiv turskoga i svakoga tuđinskoga jarma, oslobađanje potlačene hriš-ćanske raje od turske vlasti Njegoševo je poimanje kosovskoga zavjeta. Zato on sve čini da bi se bratski narodi ujedinili u zajedničkoj borbi.

Njegoševo shvatanje “našega naroda” nije striktno srpski nacio-nalno vezano. Vuk Karadžić je u Srbe ubrajao sve Srbe koji žive u Srbiji, u Metohiji, u Bosni, u Hercegovini, u Zeti, u Crnoj Gori, u Ba-natu, u Bačkoj, u Srijemu, u desnom Podunavlju, od više Osijeka do Sentandrije, u Slavoniji u Hrvatskoj, u Dalmaciji i u svemu Adrija-tičkome primorju gotovo od Trsta do Bojane, a ne zna se dokle Srba ima u Arnautskoj i Macedoniji.49 Suprotno od njega, Ante Starčević smatra da je sve “horvatsko” od Alpa do Carigrada. U pismu Johanu A. fon Turskom, dalmatinskome general-gubernatoru, Njegoš razli-kuje Srbe i Hrvate. Za njega su Hrvati jedno po jednoplemenosti sa Crnogorcima, zapravo “moja saobraća Srbi i Hrvati pokazuju se na-javno da pravcem idu naklonjeni k narodnosti i k poretku ... “50

U pojedinim tekstovima izričito razlikuje Srbe i Crnogorce. U pi-smu Milošu Obrenoviću kazuje da bi za njega bila neograničena ra-dost kada bi svi Slavenosrbi učinili među sobom jedno pravilo knji-gopečatanja, a ososbeno Srbi i Crnogorci.51 Na samrti je blagosiljao i zaklinjao: “I neka Bog vama, i svakom Crnogorcu i Srbinu, đe god koji bio, blagoslovi i umnoži svaku dobru rabotu ... Ne zaboravite na moje riječi : Ljubite Crnu Goru i sirotinji činite pravdu.” Obraća se i Bogu: “O, veliki Samostvoritelju, pomozi jadnome, no junačkome crnogorskom narodu, održi ga u slozi i viteškom poštenju”.

49 “Crna Gora i Boka Kotorska”, str. 118. 50 Up. Petar Petrović Njegoš, Izabrana pisma, Grafički zavod, Titograd 1967,

str. 135. 51 Isto, str. 106.

Crnogorska nacija

267

Kada god se Njegoš bavio konkretnim životnim potrebama svoga naroda nazivao ga je crnogorskim imenom. U političkome djelovanju, diplomatskim poslovima, u prepiskama, u spjevovima Crnogorci su najčešće spominjani, samostalno, kao poseban entitet. U kontekstu ili izričito Crnogorce je često smatrao Srbima, ali je bio svjestan osobi-tosti Crnogoraca među Srbima, pa i posebnih svojstava koje Crnogorci imaju prema Srbima. Najizrazitije je Crnogorce od svih susjednih naroda odvojio kada je dao karakterne osobine Bošnjaka, Arnauta, Bugara, Grka i Srba.

Njegoš je bio ushićen mogućnošću da se oslobode i ujedine Južni Sloveni. Bodrio je bana Jelačića, u koga je svaki narodoljubac upro oči kao u Mesiju i cijeli naš narod, u nadi da će se Južni Sloveni oslo-boditi od austrijskoga i mađarskoga gospodarenja, a bio spreman da pošalje vojnu pomoć, ali je i grdno patio što je divna prilika propala i bila izopačena namjera.52

Jugoslovensku ideju je svesrdno prihvatio i dao joj čak i doslovno ime. Svoga “Šćepana Maloga” štampao je u Jugoslaviji, koja tada, naravno, nije ni postojala, a u Predgovoru spominje i “Jugo-slavenstvo”.53

Njegoš je smislio ili prihvatio ideje, da se ne pita ko se kako krsti, no čija mu krvca grije dušu (prsi), a različita narječja su u jednome jeziku, “listići su jednoga cvijeta”. Njemu je takođe narodnost ispred vjere, pošto se ne pita kako se ko krsti, no čija mu krvca grije dušu i čije ga mlijeko zadojilo. Njegoš je na “bratstvo” podsjećao i “prevjerenu” braću. Podsjećajući Osman-pašu Skopljaka na slavne i glasovite knezove i vojvode, koji su islamizovani: Crnojevići (Bu-šatlije), Obrenkneževići (Mahmutbegovići), Kulinovići, Skopljaci, Vidajići, Filipovići, Gradičevići, Stočevići, Ljubovići, Čengići, i traži da gospoda i cvijet našega naroda svoje otačastvo i svoju slavu potraži. “Ja bih volio no išta na svijetu viđeti slogu među braćom, u

52 Isto, str. 291-293. 53 Up. Petar Petrović Njegoš, Lažni car Šćepan Mali, Grafički zavod, Titograd

1965, str. 11.

Dr Dušan Ičević

268

kojima jedna krv kipi, koju je jedno mlijeko odgojilo i jedna kolijevka odnjihala”.54

U “Gorskome vijencu” naporedo slavi “naše vitezove”: nepobjed-noga, mladoga Dušana, Obilića, Kastriota Đura, Zrinovića, Ivana, Milana, Strahinjića, devet Jugovića, Relju Krilatoga, Crnojeviće itd.55 Među njima su i Srbi, i Crnogorci, i Hrvati, i Albanci, ali Njegošu nije smetalo da ih sjedini u naumu da se savremenici slože u zajedničkoj borbi protiv zajedničkoga neprijatelja.

Njegoš je bio obuzet sveslovenstvom, velikom slovenskom zajed-nicom. Crnogorci su se najviše uzdali u Ruse, Rusiju smatrali svojom pokroviteljicom. Petar I mu je ostavio u amanet: “Moli se Bogu i derž se Rusije”.56 Moskvi piše ode, kao prestonici plemstva i svetoga oltara Pravoslavlja i Slovenstva. “Eto jedinoga kruga u svijetu gdje duša Crnogorčeva može slaviti pobjedu i otkrivati svoju pravu iskrenost iz osjećaja pripadnosti istome plemenu”.57 Nesrećan je što su Slavljani još u ropstvu, čak i što ga tako mirno trpe.58 Crnu Goru je smatrao “gnijezdom slavenskim” i tvrdio da je ona “istina Šparta slavenska", a ne “basnoslovija i Šparta grečeska”.59

54 Up. Petar Petrović Njegoš, Izabrana pisma, isto, str. 268. 55 Up. Petar Petrović Njegoš, Gorki Vijenac, isto, str. 189. 56 Up. Petar Petrović Njegoš, Izabrana pisma, isto, str. 20. 57 Isto, str. 259. 58 Isto, str. 289-290. 59 Up. Petar Petrović Njegoš, Izabrana pisma, isto, str. 226. Njegoševi iskazi se

svakojako tumače. Oni i doslovno i izravno izražavaju Njegoševa osjećanja, po-bude i shvatanja. Mogu se razumjeti i u vremenu kad su nastale, i u dejstvu koje su imala. U „Golubici“ za 1843-1844. godinu objavljena je zgoda o razgovoru između Njegoša i Sime Milutinovića Sarajlije. Njegoš prkosno odgovara Milutinoviću: „No, kršna i siromašna Crna Gora ne haje ni za Nemanje, ni za Murate, ni za Bo-naparte; svi oni biše, pa i preminuše i mač svoj o Crnogorce đekoji opitaše, pa ne-staše, a Crna Gora ostade dovijeka i strašnog suda, u svojoj volji i slobodi“. Dokaz o Njegoševom slojevitom osjećanju pripadnosti kazuju navodi: „Jesam Srbin, i Slo-ven, i mrva praha zemnoga pod ovim nebesima“. Logično bi se moglo zaključiti da on sve to odista jeste, i u ljudskome, i u narodnosnome i u poetskome značenju. Međutim, dr Vojislav Nikčević, oslanjajući se na tvrđenja dr Radoslava Rotkovića,

Crnogorska nacija

269

U slovenskome okrilju je nada da će se ispuniti vjekovne težnje. Može se “beskrajno” varirati Njegoševo nacionalno izjašnjavanje i

“objektivno” pripadanje. U striktnim nacionalnim oznakama Njegoš se ne može jednoznačno “prozivati”. U njegovome vremenu se tek naučno počelo raspravljati o naciji. U njegovim tekstovima se nalazi obilje građe za narodnosno identifikovanje i Srba i Crnogoraca. Nje-goš je bio “nasljedni” Srbin, “genetski” Crnogorac, odani Jugosloven, oduševljeni Sloven ...

Možda se Njegoš može izvesti iz zatvorenoga kruga nacionalnoga identiteta vrijednosnim određenjem koje je davao samome pojmu narodnosti. U vrhovne ciljeve borbe on je postavljao “divno ime i svetu svobodu”. Dr Branko Kovačević nalazi identičnost Njegoševoga i narodnoga shvatanja srpske i slovenske narodnosti, “na istoj antipo-robljivačkoj, u konkretnom slučaju antiturskoj borbi”. Pripadnost narodnosti se potvrđivala borbom za njenu slobodu. Njegoš spaja narodnost i oslobodilačku borbu, pošto smatra da ko nema slobode nema ni narodnosti, a kome je nametnuta ili se nameće tuđa narodnost nema ni slobode.60

Smisaono je zanimljivo i Njegoševo socio - psihološko određenje narodnosti, po kome s prosvjetom nastaje napredak, a cvjeta narod-nost. S narodnošću život je duševan, a gdje nije, ondje je “bez duše kipina”. U nastavku kori one koji se stide majčina mlijeka ili na majku svoju rodnu hule. U istome “Pozdravu rodu na Novo ljeto” 1848. godine sadrže se i stihovi o južnoslovenskome jedinstvu posebnosti u jeziku i o tome da se ne pita ko se kako krsti.

Supstancijalno, a ne samo nacionalno razumijevanje Njegoša daje nogućnost da se cjelovito obuhvati i shvati. Niko ne može sporiti da se Njegoš osjećao i Srbinom, ali ni da je bio samosvojni i samosvjesni Crnogorac, kako god ko htio značenje da daje crnogorskome imenu. prevodi Srbin u vjersko, a ne narodnosno značenje, pošto je pravoslavlje ustvari crnogorsko srpstvo. (Up. Dr Vojislav Nikčević, Crnogorski jezik, isto, str. 25)

60 Up. Branko Kovačević, Njegoš – društveno-politička viđenja i pogledi, Univerzitetska riječ, Nikšić 1987, str. 107-143.

Dr Dušan Ičević

270

Sadašnje kategorije ili shvatanja doslovno primjenjivati na ovovre-mene ljude i prilike ne vodi do pouzdanih, bar naučnih, zaključaka.

U cjelokupnome svome djelu i djelanju Njegoš je više etički, nego etnički, potpunije, ljudski, nego nacionalni simbol. U Njegoševim tekstovima se odista može naći dosta osnove za tvrdnju da je više stre-mio oslobodilačkim i ljudskim vrlinama i činovima, nego što se uzno-sio nacionalnim, bilo koje vrste, nagonima i značenjima. Povodom Njegoševih misli o Srbima koji svud srpstvuju i savjeta da srpstvuju djelom, dr Dušan Nedeljković smatra da je “Suprotno svakom crno-gorskom, srpskom, jugoslovenskom ili ma kakvom drugom uskogru-dom i samoživom nacionalizmu, koji bi bio isključiv prema drugim narodima i koji se od Skerlića i Nikolaja Velimirovića ne prestaje da pripisuje Njegošu. Za Njegoša biti Srbinom, kao i biti Crnogorcem, Južnim Slavljaninom ili Slavljaninom, i čovjekom uopšte znači samo “pravu dužnost čojstva ispunjavati”, znači u borbi za slobodu naroda i ljudi upravo kategorički imperativ čovještva u delo privoditi”.61

Za Njegoša, prema tome, nije bitna samo kakva nacionalna pri-padnost. Za njega je smisaona mjera u “djelu i vrlini”, a ne u nacio-nalnome ispovijedanju i zanošenju. Oni koji Njegoša svode na kakvu striktnu nacionalnost idu protiv samoga Njegoša. Iako jeste u srp-skome i crnogorskome nacionalnome nasljeđu i vrijednosnome si-stemu, nadilazi svojom univerzalnošću duha i djela svaku zavezanost za nacion. Uostalom, od Njegoševa vremena prošlo je već skoro sto pedeset godina. Otada se mnogo izmijenilo u društvenim porecima, načinu života i svijesti ljudi.

61 Up. Dr Dušan Nedeljković, isto, str. 57.

Crnogorska nacija

271

4. Srpstvo, svetosavlje i kosovski mit Na srpsko nacionalno osvješćivanje nesumnjivo su veliki uticaj neprekidno vršili kult pravoslavlja/svetosavlja i kosovski mit. U opštoj srpskoj mitologizaciji kosovskoga predanja i svetosavskoj crkvenoj ikonografiji obuhvaćeni su i crnogorska istorija i tradicija.

Odakle i zašto kosovski mit u Srba? Kakva je vjerska oduhovlje-nost Srba u svetosavlju? Koliko su Crnogorci obuzimani kosovskim mitom i svetosavskom pravovjernošću?

Prema shvatanju dr Radovana Samardžića u istorijskome karakteru Srba, naslijeđenome još iz doba Nemanjića, sažeti su istorijska tra-dicija, svetosavska duhovnost i kosovski zavjet. Tako se srpski narod branio od svih iskušenja koja su ga nemilice zadesila, i vodio borbu za ispunjenje obnove srpske države na kosovskome opredjeljenju.

Srpski narod je “narod izuzetno pobožan”, od koga je sveti Sava, kao njegov duhovni predvodnik, stvorio “istinski pobožan narod”, koji o sebi misli da je sveti narod, stvorio zajednicu “bez unutrašnjeg raskola”, trepeljivoga prema svim drugim vjerama. Kosovski zavjet je “sažeta misao srpskog pravoslavlja”, a kosovsko opredjeljenje je “ver-tikala srpske istorije”, “nacionalna ideja” i “duševna crta koja Srbina čini Srbinom”. Zaključilo bi se da izvan toga nema srpskoga karak-tera, duhovnosti i nacionalne svijesti.

Međutim, naizgled neprotivrječno “nasleđeno biće”, naslijeđena načela iz doba Nemanjića, koje su prihvatili svi Srbi bez obzira na stalešku pripadnost, doima se, opažam, kao nepromjenljiva supstanca, koja od Srba pravi trajan i istovjetan karakterološki tip. Stvoren u znaku stare srpske slave, svetosavskoga nadahnuća i kosovskoga zavjeta, kako se opisuje, istorijski karakter Srba se prenosi: pisano i propovjedima crkve, usmeno narodnim predanjem, neprekidno traje i ponovo se potvrđuje. I sam R. Samardžić, pošto su Srbi prevjeravali, “grčili” se i “turčili”, unijatili i katoličili, islamizovali, ali i odnarođivali: mađarili, arbanašili (30-40% Arbanasa u Jugoslaviji, navodi, neposrednoga su srpskoga

Dr Dušan Ičević

272

porijekla). Srpsko porijeklo se nalazi u pojedinim djelovima svih drugih naroda Jugoistočne Evrope.

Rasipanje/rasijanje i prevođenje srpskoga naroda u druge vjere i nacije uveliko je vršeno iz nevolje, pod svakojakim pritiscima, ali i voljom, zbog probitačnosti. Većina se, kako primjećuje Samardžić, držala svoga tradicionalnoga jezgra u kome su bili očuvani istorijsko pamćenje i duh svetosavlja. U drugome tekstu, pak, napominje da se samo dio Srba pokazivao u svom svetosavskome pravoslavlju. Zna-čajna je činjenica da je “islamizacija najtemeljitije sprovedena među Srbima”. Zbog ubjeđivanja da prelaze u “najbolju vjeru”, ili zbog iz-gleda za ugodniji život, za ravnopravno učešće u novoj vlasti, ali i “radi spašavanja života i imovine”… “mnogi Srbi su primali islam”. No, i tada su nastojali da budu ugledni, pa su “... Srbi prevedeni u is-lam bili najtvrđi ratnici i najuspešniji državni zvaničnici”.

Naravno, prevjerice, poturčenjaci su se svetili srpskoj raji, nosili u sebi “kivnu omrazu” i odmazdu. Mimikrijom su se prilagođavali tu-đinskim vlastima i spasavali od izgona ili istrage. Dirljivo je tuma-čenje prevjeravanja da su Srbi svoje “nevaljalce” davali drugima. Srp-ski narod, kaže, nije mogao biti skup slabih, malodušnih i kolebljivih, pa se jednim procentom stalno osipao dajući takve drugima.

Protivrečna svojstva srpskoga naroda su i u tome što je i miran i ratnički narod. “Srbi su bili pitom, blagorodan i osjećajan narod”. No, oni su bili i ratoboran i ratnički narod, koji se borio protiv tuđina ali i revnosno služio tuđinima. Mirni ratari se pretvaraju u buntovne stočare i ratnike, koji se sele “sklanjajući se od Turaka i tražeći boljeg gospodara”. Oni su se “unajmljivali, nazivajući sebe junacima, u tursku, u ugarsku, austrijsku ili mletačku vojsku”. Srbi su upali i u zamku, koju im je postavila perfidna osmanlijska uprava, da kolektivno prihvate razne obaveze u službi turske države i da zajednički za sve odgovaraju, za što je slijedila i kolektivna kazna ako ne ugode gospodarima.62

62 Up. Radovan Samardžić, Kosovsko opredeljenje, SKZ, Beograd 1990, str.

54, 69, 217-218, 228-229...

Crnogorska nacija

273

I Crnogorci su prevjeravali, uskakali u Tursku, služili tuđinima, ali pojedinačno i u manjim grupama. U ogromnoj većini vodili su “preužasnu borbu” protiv svih osvajača.

Nebesko carstvo kome su se privoljeli Srbi nije, kako objašnjava Žarko Vidović, carstvo Boga mrtvih, nego “Boga živih”, carstvo Hri-sta, sam Hristos je Nebesko carstvo. “Biti u Nebeskom carstvu znači biti poistovjećen s Hristom”. A poistovjećivanje je – Pričešće, koje se zbiva na Liturgiji. Srpski vladari se po njegovome tumačenju opre-djeljuju za Nebesko carstvo, koje je za njih neuporedivo značajnije od zemaljskoga carstva, od zemaljske zajednice (interesne, tjelesne, krvne, rodbinske, plemenske zajednice vlasti nad nekim tlom itd.). Srbija istinski postoji tek kao nebesko carstvo, Nebeska Srbija, tj. kao duhovna zavjetna zajednica, kojoj na čelu stoji Hristos, a nacije nema ako ona nije “Novi Izrailj”.

Tako se gradi nacija kroz zavjet, koji se zato prvobitno i zove svetosavski zavjet. On je svoju potvrdu dobio tragedijom na Kosovu. Porijeklo mu i jeste svetosavsko. A proroštvo, pričešće i posvećenje kneza Lazara su liturgijska tajna, tajna poistovjećenja s Hristosom, ne radi vršenja vlasti, nego radi stvaranja zavjetne zajednice koja se drži u sebi i kad nema vlast. Zavjet i zavjetni lik – ikona nije oličenje državnoga uređenja, nego ikona od koje počinje “liturgijsko događa-nje naroda”. Prema Vidoviću, ako se zaboravom prekrije lik – ikona svetoga cara Lazara, slomljena je kičma Kosovskoga zavjeta i time uništena i srpska nacija kao takva, pošto je ona “istorijska i nacija samo samo kao zavjetna zajednica”.

Vidovićevo shvatanje nacije kao zavjetne zajednice je misaona konstrukcija koja se ne obrazlaže naučnim, nego metafizičkim i filo-sofskim kategorijama. Ona nije, po njegovome mišljenju, svjetovna zajednica ili tvoevina neke društvene klase, pošto proizilazi iz trans-cendencije, iz zavjeta. Na svjetosavskome i kosovskome zavjetu je, kao liturgijskom događanju nadsvjetovne zajednice Srba, zasnovana čitava istorija srpskoga naroda. Srpska nacionalna svijest se javlja tek “sa tragedijskom sviješću i liturgijskim učešćem”, i to baš u sferi

Dr Dušan Ičević

274

Pećke patrijaršije. Nacija je samo duhovna zajednica (moji kurzivi, D. I.), začeta u okrilju Srpske pravoslavne crkve, još na dan Hristovoga Vaznesenja u Žiči 1221. godine, a “zavjet sama supstancija nacije”.

Pošto je “zavjetna zajednica” nacija izvan, bar striktnoga, nauč-noga diskursa njome se ne bih bavio da nije neposredno primjenjena na crnogorski nacionalni entitet. Naime, u kontekstu teme kojom se bavim je Vidovićevo tumačenje Njegoševe “zavjetnosti”, “časnoga krsta” i Crne Gore u srpskoj istoriji.

Za Vidovića, Njegoševa trilogija (“Gorski vijenac”, “Luča mikro-kozma” i “Lažni car Šćepan Mali”) su za srpsku istoriju isto što i Biblija (moji kurzivi, D. I.) za Crkvu hrišćana. U skladu sa svojim poi-manjem srpske nacije, Nebeskoga carstva i Kosovskoga zavjeta, on Njegošu pripisuje nadsvjetovnu svijest o istoriji, da je ključ srpske povijesti (zavjetne svijesti), treći tumač zavjeta (nakon sv. Save i cara Lazara), koji je zavjetnu misao srpske književnosti (platonsku, liturgij-sku, anagnostičku) prenio iz Srednjega u Novi vijek. “Luča Mikro-kozma” nije “nikakav metafizički ili kosmološki spjev”, a Njegoševe misli o Bogu i čovjeku, koje su svojstvene hristijanstvu, platonski mislećemu hrišćanstvu, ne dolaze iz teološko-filozofskih studija, nego liturgijskih crkvenih knjiga. Tajnu zavjeta, Nebeskoga carstva je rije-šio Njegoš premašivši lirsko tragedijskim, koje je nacionalno. “Gorski vijenac” je pak, “ikona sabora kojim se konstituiše zajednica, kao preobražaj nacije, zavjetne zajednice”. Ni “Lažni car Šćepan Mali” nije kao ni “Gorski vijenac”, obično “istorijsko zbitije”, nego “dram-ska pojava lažnog zavjeta”.

Njegoš je otvoren za svakojaka tumačenja, ali ga zatvarati u kru-gove liturgijskoga štiva, ma koliko se ono uzvisivalo u vrhunsku božansku promisao, ili u praktične upotrebe i nakane, jeste ipak pogre-šno i posuvraćeno iščitavanje djela genijalnoga pisca.

“Krst časni i sloboda zlatna” nijesu, po Vidovićevome mišljenju, nikakvi politički ili svjetovni termini, nego liturgijski simboli. Njima je označeno samo ime Hristovo. U narodnoj pjesmi su oni samo odjek Liturgije, koja je čuvar Kosovskoga zavjeta. Tek je pounutrenje vjere

Crnogorska nacija

275

zavjetom moglo da bude duhovno uzdizanje časnoga krsta i zlatne slo-bode, koji vode u Nebesko carstvo.63

Za razumijevanje vremenskoga i misaonoga konteksta Vidovićevih transcendencija možda je zanimljiva opaska da su Srbija i srpski narod i danas “opet a isturenom položaju evropskog fronta prema funda-mentalističkoj pojavi ‘zelene revolucije’, kojom ona rijeti Evropi”.64 Godine 1989. kada Vidović objavljuje svoju knigu upravo su nanovo buditelji srpske nacionalne svijesti (nošenje mošti kneza Lazara po srpskim zemljama, narodni zbor na Gazimestanu, pohodi Srba i Crno-goraca sa Kosova po Jugoslaviji, tzv. antibirokratska revolucija itd.) najavili novu eru nacionalnoga i državnoga objedinjavanja srpskoga naroda. Instrumentalizacija određenih tekstova u praktično-političke svrhe je očigledna.

Slojevitost, samorazvoj i upotreba kosovskoga zavjeta i mita se ne mogu ni obajsniti ni dovršiti kakvm crkveno - pravoslavnim “bitijima” i zbitijima. Name, smislenija su tumačenja preobrazbe “prvobitnih” iskaza, istorijskih događaja i “mitskih” poruka kroz usmenu narodnu umjetnost za dnevno-političke potrebe kakve navodi Miodrag Popo-vić. Pošto je Kosovski mit opjevavan i ovjekovječen najprije u narod-noj epskoj poeziji, naročito u “biranju” nebeskoga carstva, značajno je istraživanje M. Popovića da su feudalni, odnosno crkveni krugovi nje-govi tvorci i prenosioci koji su “obrađivali” i namjenski tumačii isto-rijska zbivanja. “Opjevajući istorijske motive, sastavljači junačkih pe-sama ređe polaze od samog istorijskog zbivanja, a češće od interpre-tacije u feudalnim, odnosno crkvenim krugovima, u kojima su isto-

63 Up. Žarko Vidović, Njegoš i kosovski zavjet u novom vijeku, Filip Višnjić,

Beograd 1989. 64 Isto, str. 88. „Sporedni“ detalji ponekad pokazuju više od debelih knjiga kako

se ophodi prema određenome narodu. Među sto znamenitih Srba nema nikoga iz slavnih dinastija Vojislavljevića, Balšića, Crnojevića. Ako je Crna Gora „Srpska Sparta“ čudno je da se ne obuhvati ni jedan znameniti crnogorski junak, ili bar Marko Miljanov, koji je spojio čojstvo, junaštvo i spisateljske originalne vrijednosti.

Dr Dušan Ičević

276

rijski događaji prethodno dobili ideološku obradu. Tek ideološki stili-zovani, što znači preinačeni, događaji ulaze u ljetopise, rodoslove i žitija, pa i u usmena kazivanja”. U njima se stalno međusobno pre-pliću istorija i legenda, stvarni istorijski događaji i hrišćanska me-todologija.65

Pošto je Srpska pravoslavna crkva pod Otomanskom imperijom bila jedino priznata srpska ustanova, koja je nesmetano djelovala, pa i zamjenljivala čak državnu organizaciju (osim u vremenima ukidanja i zabrane), razumljivo je da je svoje interpretacije istorijskoga događaja i ličnosti neposredno i neprekidno prenosila kroz pisane tekstove i bogosluženja.

Kosovski mit je zaobilaznim putevima i načinima dospio od izvora do usmenoga predanja, od kosovskoga boja, preinačenja turskih ljeto-pisaca, preko zapadnih obrada do narodnoga pjevača. Najviše zasluga za “sijanje” i seljenje kosovskog mita u “poželjnoj” nacionalnoj odori imaju crkveni krugovi, rodoslovi i ljetopisi, koji prelaze u usmeno kazivanje i pravu narodnu istinu.

“Zapamćeni” u kolektivnoj svijesti naroda, kosovski zavjetni ideali su kroz crkvene obrade i obrede dospjeli u umjetničku narodnu maštu i u svakodnevnu slutnju i žudnju otpora i borbe protiv tuđina. Proces mitizacije istorijskih ličnosti, posebno kneza Lazara i Miloša Obilića, odnosno spajanje pravoslavne vjere i mitske svijesti tekao je tako da se do novijih pokoljenja, u vrijeme nacionalnih preporoda i nacionalno - oslobodilačkih ratova, pretvorio u moćno sredstvo obuzimanja masa herojskom prošlošću i pobudom za nova pregnuća.

U prvim hrišćanskim izvorima o Kosovskome boju i o knezu La-zaru sadržane su istorijske činjenice, ali i začetak kosovske legende. Stvara se kult kneza Lazara mučenika i junaka, koji smrću odlazi u vječni život. U njima još nema kosovske večere i sukoba Miloša Obi-lića i Vuka Brankovića. “Služba svetom knezu Lazaru” (1402-1404)

65 Up. Miodrag Popović, Vidovdan i časni krst, Slovo Ljubve, Beograd 1977,

str. 13.

Crnogorska nacija

277

već sadrži ideju o slavi mučenika koji živi i “posle smrti”. “Slovo o knezu Lazaru” patrijarha Danila, nastalom neposredno nakon Kosov-ske bitke (1392-1393), slavi herojski čin kosovskih junaka, koji su radiji “smrt u podvigu, nego život u sramoti”. A poklik je: “Umrimo da vječno živi budemo”. Tako se najavljuje “svjesni izbor” za carstvo nebesko. Još nema, međutim, “pravoga” opravdanja za poraz Srba na Kosovu.

Rani turski izvori, za razliku od srpskih crkvenih spisa, koji samo znaju za Lazarevu smrt, odmah govore o nevjerniku koji je mučki i na prevaru ubio turskoga sultana Murata. Njima je nevjernik bio potreban da bi opravdali smrt svoga vođe, koji je izgleda bio ostavljen od svoje pratnje, pa tako izložen “podlome nevjerniku” da ga proburazi, kako naknadno kaže narodni pjevač, “od učkura do grla bijela”. I on, Murat, pobjedonosni car, mučenički gine za pravu vjeru.

Zanimljivo je da hrišćanski spisi koji prvi spominju srpskoga viteza koji je ubio Murata ne potiču iz srpske sredine, nego iz zapad-nih krajeva. Tek u 15. vijeku se počinje pominjati i ime srpskoga ju-naka Miloša. Raniji srpski izvori do 1433. godine ne govore o care-vom ubici, a srpska istoriografija nije “našla” među srpskim feudal-cima Miloša Obilića, ili lik podoban njemu. M. Popović je sklon da protumači ili otvori pitanje da pošto prvi srpski dokumenti ne pominju postojanje Muratovoga ubice, niti se zna mjesto njegovoga rođenja, a dugo se lutalo oko njegovog imena, – da li je Miloš Obilić uopšte postojao ili ga je izmislilo tursko predanje kao opravdanje za smrt sultana Murata.66

Među Srbima u Turskoj u 16. i 17. vijeku još nije stupila mitizacija kosovskoga poraza. Sve do kraja 17. vijeka se ne spominje Miloševo ime, a onda se javlja sa brojnim varijacijama i različitoga porijekla. U zapadnim krajevima, pod mletačkom vlašću, na rubnim krajevima sa turskom carevinom, epsko narodno pjesništvo, naročito kroz bugar-štice, opjeva viteške podvige kosovskih junaka. Oni se u novim istorij-

66 Isto, str. 13.

Dr Dušan Ičević

278

skim prilikama oslobodilačkih ustanaka protiv Turaka prizivaju za svjedoke viteške prošlosti i uzore za nova pokoljenja. Istovremeno se preobražavaju u mitske junake, stvara cjelovit kosovski mit.

Legenda sa zapada se preobratila i vratila u obnovljeno kosovsko predanje, koje postaje “zavetna misao Srbinova”. Obnovljena srpska država na tradicijama i slavi Nemanjića potrebuje upravo takav pod-vižnički i herojski mit, koji obuzima srpski narod svuda i sve hrišćane koji stenju pod turskim jarmom.

Za potrebe novih okolnosti “proizvedeno” je i izdajstvo Vuka Brankovića, bez koga Srbi ne bi bili poraženi na Kosovu. Istina, još u “Pećkome ljetopisu” iz 1402-1405. godine napominje se da je Lazar mogao biti izdan od kojega svoga doglavnika. Međutim, tek je počet-kom 17. vijeka, najprije kod Orbina 1601. godine, zabilježena sumnja da je Lazar bio izdan u Kosvskome boju, zbog čega je poraz bio nemi-novan. Istorijski Vuk Branković, srpski feudalac s kraja 14. vijeka, nije bio izdajnik na Kosovu. M. Popović pretpostavlja da mu je moglo biti pripisano izdajstvo zbog neslaganja Vukovih i Lazarevih nasljed-nika poslije Kosovske bitke, i nedovoljno jasnoga Vukovoga držanja za vrijeme bitke. No, pravi motivi su ideološko-politički u potrebi da se naknadno žigošu svi otpadnici od naroda i od pravoslavne vjere.67

Vidovdanski kult nastao je na tradiciji paganskoga, starosloven-skoga boga Vida, a ne hrišćanskoga sveca Vita. Crkveni i nacionalni praznik postao je tek u novije vrijeme. U “Šematizmu” za 1864. go-dinu umjesto proroka Amosa i kneza Lazara, koji su “pokrivali” 15. juni (po starome kalendaru), odnosno 28. juni, prvi put je zabilježen Vidovdan, običnim, a ne crkvenim slovima. Čak i kasnije su naporedo pisani Vidovdan, Amos itd. Nakon pobjeda u Prvome balkanskome ratu, posebno Kumanovske bitke, Vidovdan je zvanično uveden kao nacionalni, crkveni i narodni praznik.

Vidovdan se neposredno upotrebljava u nove državotorne svrhe. Uporedo sa podržavljenjem predanja i veličanja Lazarevoga državo-

67 Isto, str. 100.

Crnogorska nacija

279

tvornoga lika, i Vidovdan kao kosovski simbol dolazi u središte osvetničkoga pokreta za konačni obračun sa Turcima. U 19. vijeku romantičarski pjesnici i ideolozi srpske nacije prihvataju kosovski mit, ali su njime obuzeti i svi slojevi stanovništva, kojima on služi za herojsku pobudu. Vidovdanski kult se spaja sa ubojitom krilaticom “Za krst časni i slobodu zlatnu”, izdvaja se lik Miloša Obilića kao herojski uzor i osvetnik Kosova. Tako se, po M. Popoviću, “pod ve-lom viših interesa nacije, koja se poistovjećuje s apsolutom i preuzi-manja dimenzije vječnosti, stvara kult po kome je bezmalo sve dozvoljeno…”68

Vidovdan, koji “vodi porijeklo od drevnih svečanosti u slavu boga Vida, kao nekadašnji dan junačkih ogledanja”, toliko postaje popularan u 20. vijeku da se za njega vezuju bitni događaji za srpsku naciju: atentat Gavrila Principa na autrijskoga prijestolonasljednika Ferdinanda, Vidovdanski ustav 1921. godine u Kraljevini SHS, u najnovije vrijeme narodni skup na Gazimestanu 1989. godine, kada se “ponovo uspravlja srpski narod” itd. Nastavak sveprimjenljivoga ko-sovskoga kulta ponavlja se u najnovije vrijeme u nacionalnome ujedi-njavanju Srba za konačni obračun sa svim neprijateljima, posebno muslimanskim življem (Muslimanima, Albancima itd.).

Kosovski mit je obuzeo i Crnogorce, koji su ga uzvisivali kao simbol borbe i osvete. Njegoš je bio ozaren kosovskim zavjetom, i poetski ga je uzvisio u svekoliku srpsku sudbu i nadu za vaskrsenje. Razumljivo je što je veliki pjesnik u njemu našao podsticajni motiv, pobudu i poruku za izbavljenje hrišćanske braće ispod turskog jarma.

U “Istoriji o Černoj Gori” mitropolita Vasilije Petrovića opširno je prepričana narodna legenda, potkrijepljena spisima Orbinija itd. o Kosovskom boju.69 Detalji su navedeni prema narodnim pripovjet-kama, pjesmama, zapisima rodoslova, istoričara itd. One su mogle ući u crnogorske narodne pjesme, koje opjevaju staru srpsku slavu i

68 Isto, str. 140-141, 147-148. 69 Up. Mitropolit Vasilije Petrović, Istorija o Crnoj Gori, isto, str. 55-61.

Dr Dušan Ičević

280

kosovski poraz najčešće u opštim obrisima, kada se podsjeća na veli-čini stare srpske države Nemanjića, žali za izgubljenim carstvom itd. . Međutim, kada se neposredno vojuje ibojuje spominju se samo “dični Crnogorci”, koji su svetili Kosovo oružanom borbom protiv Turaka i branili svoje otačastvo i slobodu.

U “Kratkoj istoriji Crne Gore” Petra I Petrovića samo se spominje “srbskoga carstva padenije” i izdaju Vuka Brankovića.70 Oba autora, Vasilije i Petar, utvrđuju da Zećani, odnosno Balšići sa svojom voj-skom nijesu učestvovali u Kosovskome boju. Petar I pak daje istorijat Crne Gore još od Prevale, kako se u stara vremena zvaše Zeta, a značajno je da navodi da je ona nerazdvojno imala “... svoje vlada-teljne banove, kako pređe srpskijeh cara od Nemanjića doma, tako i po presječeniju te carske familije.”71

U svojim deseteračkim spjevovima vladika Petar osuđuje izdajstvo Vuka Brankovića, koji pobježe, pa Turci pobiše svekoliku vojsku, porušiše gradove i manastire, u roblje staviše narod. Od toga nesreć-noga dana jadikuje i Petar I, Turci bez prestanka “Srbe bičem udaraju” i drže pod jaram. Sve je nastalo zbog nesloge (“Poučenje u stiho-vima”). U “Pjesmi Karađorđu” ističe jedinstvo u borbi protiv tuđina, kojim se Srbi oslobodiše vjekovnoga ropstva. “Tako Srblji sebe izba-više, i bezsmrtnu slavu zadobiše”. U opširnoj pjesmi “Pogibija vezir Mahmut - paše Bušatlije na selo Kruse” (1796.) Vladika blagosilja svoju vojsku pred veliku bitku i pominje da Crnogorci “Evo trista i trideset ljeta” biju boj i prolivaju krv “da u tursko ropstvo ne upanu, i slobodu ne izgube dragu”. Istovremeno ih, nesrećom u Kosovskome boju i izdajstvom Vuka Brankovića “kad smo naše carstvo izgubili” upozorava na ono što Turci pričaju i “vazda Srblje kore”. Zove ih da se spomenu kojega su roda i plemena i slovenskoga, od iskona, imena. Podsjeća ih da je Crna Gora gnijezdo sokolova, koji u slobodi žive, i na pobjede koje su Crnogorci zadobili u bojevima protiv Turaka. Pri-

70 Up. Petar Petrović Njegoš, Freske na kamenu, isto, str. 456. 71 Isto, str. 456.

Crnogorska nacija

281

zivanje Kosova ima osnovnu svrhu da se podsjeti na nekadašnju srpsku carsku slavu, na izdajstvo Vuka Brankovića i nesreću koju nanosi naesloga, pa Crnogorci obodre za viteški boj protiv staroga dušmanina.

Skliska je otuda tvrdnja Milosava Babovića da je “Gorski vijenac”, zasnovan na nacionalnom (srpskom), na kosovskom mitu, i da su “Cr-nogorci i mišlju, i srcem, i duhom živeli s kosovskim mitom”. Pri-govara pri tome istaknutim istoričarima i književnim kritičarima što upravo u kosovskom mitu nijesu našli izvorište Njegoševe poetske tvorbe: Stojanu Novakoviću što tumači da opjeva život i viteštva crno-gorska, Svetislavu Vuloviću da je skup lirskih osjećaja, Pavlu Popo-viću da je zasnovan na predanju i pjesmama o borbi za oslobođenje, da slika naravi i običaje crnogorske, Jovanu Skerliću da je spjev o oslobođenju Crne Gore. Posebno je iznenađen što dr Vido Latković nije kosovski mit stavio u središte “Gorskog vijenca”. Ni savremeni istoričari književnosti ne postupaju ispravno: Miodrag Popović je “bez razloga prvim srpskim ustankom zamenio ulogu kosovskog mita u strukturi Njegoševog speva”, dok ga Jovan Deretić nije pomenuo. Pri-hvatljivo je samo što Ivo Andrić smatra da je “Njegoš tragični junak kosovske misli”, a Isidora Sekulić da su davno prije nego što će po-stati pjesnik Njegoševa misao i duh bili obuzeti idejom kosovskog za-vjeta, osvetom.

Po priznanju Babovića, Njegoš je pjesnik kosovskog mita i tvorac kulta Obilića u Crnoj Gori. I ranije je u Crnoj Gori postojala svijest o tragici kosovskog poraza, ali je tek Njegoševim djelom odista poet-sko-mitski transponovan. Njegoš je htio da i svakodnevni život Crno-goraca bude prožet simbolima kosovskog mita.72

72 Up. Milosav Babović, Kosovski mit u Njegoševom „Gorskom vijencu“, Ko-

sovski boj u istoriji, tradiciji i stvaralaštvu Crne Gore, Zbornik radova, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Titograd 1990, str. 98-111. Kako opisuje M. Ba-bović, Njegoš je smislio kapu, čija crna svila znači korotu za Kosovom, crvena čoha srpsku zemlju zalivenu krvlju, a jedan njen kutak, Crnu Goru, sa grbom Ne-manjića u sredini, ogradio je sa pet zlatnih niti, simbolizujući pet vijekova crno-

Dr Dušan Ičević

282

Zna se da Petar I Petrović ne spominje Miloša Obilića, u “Pjeva-niji” Sime Milutinovića iz 1387. godine, koja sadrži 174 pjesme sa blizu 3.000 stihova, nema ni jedne koja bi se neposredno, u detalju ili u cjelini odnosila na kosovsku bitku. Nije mogao naći ni jednu pjesmu o kosovskoj bici na prostorima od Kotora do Ostroga i od Risna do Rovaca, znači u svoj staroj Crnoj Gori i većini Brda. Tumači se da su kosovske pjesme inspirativno izvorište jedino imale u Sremu (Sveto-zar Martić), ili da ih je bilo, ali ih Sima Sarajlija nije htio bilježiti (Nikola Banašević). Marko Kraljević, a ne Miloš Obilić junak je “Pje-vanije”. I vladika Petar I poziva na junaštvo Marka Kraljevića, a ne Miloša Obilića. “Veličanstvene slike kosovske epopeje, koje su u pjesmama ovaplotili Vukovi pjevači (starac Milija i dr)... u Crnoj Gori počele su da pamte i prenose dvadesetih i tridesetih godina prošloga vijeka...” Preokret je učinio Njegoš uzvisujući kosovski kult, a Obilića u uzor svim Crnogorcima.73

U objašnjenju kulta Obilića leluja se između istorijske ličnosti i us-mene legende. Iako nema pouzdanih izvora da je odista postojao, na-vode se posredni dokazi, npr. grad Mileševac kod manastira Mileševe, koji je navodno pripadao Milošu, koji se vezuje i za Novi Pazar. Do-daje se da se istorijski ništa pouzdano ne zna ni o glasovitim kosov-skim junacima Ivanu Kosančiću i Milanu Toplici, ni o Jug Bogdanu i Jugovićima, što nije smetalo narodnom pjevaču da ih ovjekovječi. I predanje o Vukovoj izdaji sročeno je znatno kasnije, u vrijeme M. Orbinija (kraj 16. vijeka) daleko od Kosova.74 gorske odbrane srpstva. Salio je i medalju Obilića da bi onoga ko je časno zasluži obavezao da brani ime i slobodu (str. 111).

73 Up. Živko Đurković, Kosovska legenda u „Pjevaniji“ Sime Milutinovića Sa-rajlije, Kosovski boj..., isto, str. 143-144, 146, 149-150.

74 Up. Petar Vlahović, Kosovska legenda u svetlu usmene crnogorske tradicije, Kosovski boj, isto, str. 73. Legenda o knezu Lazaru, koji je Bogu odani junak, pod-vižnik i mučenik oko koga se spleo svetački oreol, nastala je u crkvenim krugo-vima i više značaja je imala u moravsko-podunavskim, nego u crnogorsko-herce-govačkim predjelima. Miloš Obilić predstavlja srž kosovske legende. Ipak, Miloš se prvo pojavljuje kao sporedna ličnost, drug ili partner drugih junaka. (M. Kralje-

Crnogorska nacija

283

Samo Miloševo prezime se domišljato tumači. Zapisano je da se variralo od Kopiljić, Kobiljić, Obiljević do Obilić. Kopil je ime, nadi-mak, po Vuku: valjan, umješan, okretan čovjek, a ne pogrdno, kopile, vanbračno dijete. Kobiljić je od – kobile, koja ga je, po narodnoj pjesmi, i rodila i odojila. Pošto je, po jednom tumačenju, nedostojno da se tako veliki junak i narodni ljubimac zove nadjenuto je prezime Obilić, po – obilu, obilnosti.75

Istorijskoj nauci nije poznato, napominje Jovan R. Bojović, kada se u Crnoj Gori počinje pominjati kosovska večera, knez Lazar, Miloš Obilić, Vuk Branković, Kosovska bitka, Vidovdan. Navodi, međutim, da je u crnogorskom kalendaru “Grlici” za 1835. godinu upisano da su Srbi prije četiristo četrdeset i pet godina izgubili carstvo na Kosovu, i spominju se S. Amos i knez Lazar, što se ponavlja u “Grlicama” za naredne četiri godine. Naravno, Njegoš je u svojim pjesmama i naro-čito “Gorskom vijencu” obilato obradio Kosovo i kosovske junake, naročito Miloša Obilića. Za predanja, legende i kult o kosovskim događajima i ličnostima “zaslužni su naši stari manastiri i kaluđeri...”76

Za Vuka Brankovića legenda je isplela najcrnje osude i proklet-stva, što su slijedili i poete i političari. Istorijski se, međutim, zna da je Vuk Branković poticao iz ugledne vlastelinske porodice, čiji je otac bio u doba cara Dušana gospodar Ohrida, da je Vuk gospodario mnogo većim područjima stare Južne Srbije, i sjeveroistočnim predje- vić, Relja od Pazara, I. Kosančić, M. Toplica) ili se ponekad poistovjećuje s drugim ličnostima (M. Vojinović). Zanimljivo je Vlahovićevo opažanje da Miloš Obilić nije pripadnik vladajuće klase, nego čovjek iz naroda (sluga), ali oličenje feudal-noga, vazalskoga, staleškoga ideala vjernosti, čiji ponos ne dozvoljava ličnu ljagu i poniženje (str. 205). Moglo bi se raspravljati ako je zaista bio sluga da li bi ga Ba-njani smatrali rodonačelnikom, a Crnogorci svojim pretkom i Njegoš ga uzdigao u nad-junake.

75 Up. Radmilo Marojević, Dvije skice za istorijske onomastike, Kosovski boj..., isto, str. 258-261.

76 Up. Jovan R. Bojović, Vidovdan u Crnoj Gori, Kosovski boj..., isto, str. 214, 220.

Dr Dušan Ičević

284

lima sadašnje Crne Gore; bio je zet kneza Lazara, da su Lazar i dva zeta, Vuk i Đurađ Balšić, bili članovi porodičnog saveza, čiji je stare-šina bio knez Lazar (K. Jireček), da je učestvovao u Kosovskom boju i preživio (što mu se, izgleda, nije moglo oprostiti). Nakon Kosovskog boja sklopio je mir s Turcima, ali neprijateljstva među njima nijesu prestajala; učestvovao je na hrišćanskoj strani u bici protiv turske vojske 1396. godine, u kojoj je kao turski vazal bio njegov šurak Stefan Lazarević; sultan Bajazit je uspio da uhvati Vuka i baci ga u sužanstvo, u kome je umro.77 Za propast srpskog carstva okrivljen je istrajni borac i pobunjenik protiv zavojevača i pobjednika – Osman-skog carstva.

U Crnu Goru je kosovski ciklus i kult kosovskih mučenika, kako ustvrđuje dr Pavle Mijović, uveden početkom 17. vijeka iz primorja. U Crnoj Gori su Lazarev kult i svetosavlje postali poznati po propa-gandi vojvođanskih i drugih srpskih izvanjaca na Cetinju u drugoj polovini 19. vijeka. “Oni su donijeli u Crnu Goru i slavjanoserbstvo i sveserbstvo, i rasplamsali, od vremena Orbinija i Zmajevića, tinjajući kosovski mit”. U Njegoševim djelima doživio je vrhunac u romanti-čarskoj formi, a splasnuo oslobođenjem od Turaka.78

Vrhunac preokretanja mitske zbilje u istorijsku stvarnost valjda jeste u tvrdnji da “Kosovo predstavlja okosnicu istorije Crne Gore” (Dr Petar Vlahović),79 i u stereotipu da se “Crnogorci nikad nisu borili za sebe, već za Srpstvo” (Dr Zoran Kontić).80 Pošto je “mit priča o porijeklu” i “u mitu može sve da se dogodi” moguće je da se preobrati za dnevne nacionalne potrebe. Ako je “...mit jedan od praoblika čove-kovog tvorenja istorije / kulture”, i “nije nikakav simbol istine, već

77 Up. Miomir Dašić, Političke i društvene prilike u oblastima dinastije Crne

Gore u drugoj polovini XIV i prvoj polovini XV vijeka, Kosovski boj..., isto, str. 34, 44-47.

78 Up. Pavle Mijović, Crnogorski apokrifi, Crnogorski P.E.N., Cetinje 1992, str. 203.

79 Up. Petar Vlahović, isto, str. 203. 80 Prema: Podrška jačanju Jugoslavije, Politika, Beograd, 29. mart 1997, str. 14.

Crnogorska nacija

285

istina sama”,81 onda je upotreba mita umjesto događajne istorije za-mamljiva i probitačna za nacionalne svrhe.

U mitu odista sve može da se dogodi, pa tako i ličnosti koje nijesu postojale, ili bar nema pouzdanih dokaza, odistinski žive, vječito, čak stvarnije od onih koje su zapisane bile učesnice Kosovskog boja.

Mit posjeduje stvarnost koja se ne da sporiti. Ona je takva, jedino moguća, neprikosnovena, i bezvremena. Istovremeno postaje sudba onih koje vodi u prapočetke, i odatle u luku u nove “predjele sna”: u mitskom simbolu nalaze i ishodište i utočište. Dok je mit poetska metafora, uzbudljivo se doima onih kojih se tiče. Kad prestane čar fikcije, a nastupi jeza zbilje, onda je izvodljivo da se pod mitskom maglinom zanesu i zavedu kolektivne opsjene i upute u nova mitska polja. Prometnute u svijest i ponašanje pripadnika nacije, mitske slike navode na činove koji su kobni po namjerama i učincima, i za one koji ih čine, i za one protiv kojih su upravljeni. U nacionalnim sukobima se najčešće i najžešće troše i lome mitske istine, jedne jedine. Mitski stereotipi najviše zala nanose, ipak, onima koji ih nose u sebi, njima se diče ili postupaju po mitskim uzorima, kada ih doslovno shvate.

Poetičnost mita natkriljuje pouku i biva estetski doživljaj. Kad se, pak, pretvori u djelatnu poruku biva pogodno sredstvo za opsjenu i – obmanu. Dok prebiva u umjetnosti, “mitra fikcija” svojim slojevima, značenjima i vrijednostima obuzima čovjeka čežnjom i nadom za ispunjenje, makar i nepostojećom. Ako se prenese u nacionalnu “ba-nalnu svakodnevnicu” može biti zloupotrebljen za sasvim praktične nakane nacionalnih vođstava, nacionalističkog programa i – pogroma.

U traganju za svojim “izgubljenim vremenom” u tjeskobnim vre-menima krize određene nacionalne grupe, ili grupe u naciji, pribjega-vaju mitu kao objašnjenju prošlosti i obasjanju savremenosti. Istina mita je tada neporeciva i neponovljiva, u njoj se desilo sve što jeste i što će biti. Božanska poruka u mitu, koju su naslućivali ili osjećali prvobitni ljudi “u djetinjstvu čovječanstva”, pronosi se kroz kolekti-

81 Up. Veselin Ilić, Mit i stvaranje, Prosveta, Niš 1990, str. 18-95.

Dr Dušan Ičević

286

vno pamćenje i predodređuje znamenja naroda za sva vremena. Mit se ponavlja i obnavlja u trenucima nacionalne samospoznaje i pregnuća, ali i samoobmane.

Mit hoće da je samo on istina sama. Tumači mita ga, pak, pripo-dobljavaju ovovremenoj svrsi. Oni ga prekrivaju i priviđaju kao jedinu stvarnost za koju se valja žrtvovati. Stvarnosna ili stvarna istina se odbija kao posrnuće ili propast, pa je mit izbavljenje.82

Za mitskog čovjeka M. Đurić kaže “da nije svestan sebe”, što je moguće reći i za modernog čovjeka da nije svjestan mitske koprene koja prekriva i zamjenjuje zbilju. Mit nudi smisao koji pobuđuje pri-padnike nacije na djela. U ljudima titraju osjećanja i sjećanja na vite-šku prošlost i div-junake, koje slijede kada hoće da budu dostojni i da ponovo zadobiju slavu.

Sve dok je metafora, mit je “divna slika”. Kad prelazi u svakodne-vni život, i postaje istina, jedina stvarna, kojoj se vjeeruje i koja se slijedi, onda biva opsjena i opsada uma i čina, koja navodi da se djela. A djelo je ispunjenje koje je osveta za poraz koji se desio prije šest stotina godina na Kosovu. Tad zastaje dah pred čudotvorstvom mita. Mit koliko “... prkosi svim pravilima logike... nedosledan, ćudljiv, ira-cionalan” (E. Kasirer) utoliko je neobavezan za rasuđivanje. Istovre-meno i “istinski govor” i “fantastični govor” (Đanbaptista Viko), mit postaje “pesma naroda”, “... isključivi proizvod fantazije celokupnog naroda” (Jakob Grim). Dvosmislenost riječi je pravi izvor mitologije (Boalo) i tako upotrebljiv za više svrha.83

Mitsko kazivanje zamjenjuje istorijske zapise i poništava ih čak i onda kada postoje. O Kosovskoj bici i junacima sakupljeno je dovo-ljno građe da se sazna šta se zbilo. Ipak je prevagnulo mitsko: ono što je preokrenuto u događajima i značenjima prenošenjem crkvenih pra-voslavnih srpskih poslenika i ono što je narodnim umotvorinama proneseno i preoblikovano u istinite prizore i ličnosti. Ako se za Crnu

82 Up. Dušan Ičević, Kuda ide nacija, NIO Univerzitetska riječ, Centar za marksističko obrazovanje „Milun Božović“, Titograd 1986, str. 62-85.

83 Up. Veselin Ilić, isto, str. 21-22, 31, 34, 37, 45-46.

Crnogorska nacija

287

Goru na sve doda i stvarna istorija, koja se puni mitom, onda je moguće da se stvori privid nacionalne sudbine i istine koja traje, ne-promijenjeno do sada, i nadalje. Vjerodostojnost iščezava, čak se po-nekad optužuje da huli na pravu istinu. Mit nadvladava, pošto je upravo on vjerodostojan, vjeruje mu se i ne dokazuje se. Obogotvo-renje dostiže svoj vrhunac i konačni smisao.

Njegoševa apoteoza Kosova ima sasvim razumljive metaforične i konkretno-istorijske porive i potrebe. One su u literaturi svestrano ob-rađene. Zanimljivo je, razmotriti zašto kod cetinjskih vladika, posebno kod Petra I i Njegoša, i kod Crnogoraca nijesu toliko bii razvijeni kult sv. Save, niti svetosavlje kao što je kod Srba, bilo osnovna vjerska inspiracija i intonacija. “Njegoš nikad nije spomenuo Savu Nema-njića” (dr Danilo Radojević). Ako su u srednjovjekovnoj Srbiji crkva i narod bili jedinstveni, u Crnoj Gori su sve vrijeme oslobodilačkih borbi i očuvanja nezavisnosti ujedno bili spojeni vladari i vladike sa narodom, koji ih je birao, a vladike samo, zbog kanonskoga prava, potvrđivali karlovački mitropolit ili sverosijski patrijarh. Opkoljena u Osmanskome carstvu, koje je Crnu Goru smatralo svojom teritorijom, i Mletačkom Republikom, koja je težila da se proširi, Crna Gora je bila istorijski neobičan prizor malene države, koja se ne predaje velikim svjetskim silama ili ne prodaje i ne podaje “latinskim varalicama”.

Crnogorska pravoslavna crkva je sticajem istorijskih prilika bila samostalna, naročito nakon ukidanja Pećke patrijaršije. Narod je birao popove i vladike, koji su s narodom svakodnevno opštili i vojevali, bez crkvenih dogmi, obreda i formalnosti, koje kruto vrše “Božju volju”.

Crnogorci nijesu bili pobožni na institucionalni način, niti su meta-nisali pred Bogom i njegovim slugama. Narodski popovi i kaluđeri su više bili simbol prave vjere protiv nekrsti, i ravnopravni bojovnici, nego osamljeni isposnici ili crkveni velikodostojnici, koji se sa past-vom srijeću u trenucima pojanja i propovijedi. Vladike su češće s narodom u dogovorima pred bojeve, ili radi umira plemena i ljudi, ili

Dr Dušan Ičević

288

radi zajedničkoga izglasavanja odluka, nego za predikaonicom, držali svoje propovijedi. Nije svetosavlje, kao vrlina krotkosti i pitomosti, ili duh kosovske nesreće i zavjeta, odnosno opredjeljenja za carstvoi ne-besko, nego borbena religija crnogorskoga naroda i vladika “Za krst čani i slobodu zlatnu” nadahnjivala pokoljenja Crnogoraca za nepreki-dnu borbu, “do istrage naše ali turske”.

Crnogorci su se opredijelili za ovozemaljski život i borbu protiv zla svakojega, a ne strpljivo i trpeljivo iščekivanje Božije milosti, koja će kad-tad obasjati “sveti narod”.

Tek je odista Prvim srpskim ustankom 1804. godine i Drugim srp-skim ustankom 1815. godine srpski narod počeo da sveti Kosovo i sebi borbom izvojevuje slobodu i dostojanstven život. Izmišljanje iz-daje i izabiranje preseljenja u carstvo nebesko može biti opravdanje za viševjekovno ropstvo, ali ne i sudbinska i egzistencijalna poruka za pravi i pravedan, pogotovu slobodan život. Svako, naravno, ima pravo da brani svoje priklonjenje najvišoj sili kao vrhunsku vrlinu, moralan i žrtveni čin, kojim se iskupljuje za sva vremena, pošto se opredijelio za vječiti život, ali je ono zakidanje prava čovjeka na slobodan izbor života u vjekovnoj borbi za uzvišene ideale ljudskosti i praktično predavanje i priznavanje sopstvene nemoći i klonuća.

5. Crnogorstvo i crnogorska nacionalna svijest U odgonetanju nacionalne svijesti Crnogoraca domišljaju se i variraju spojenice o srpskome crnogorstvu i crnogorskome srpstvu (na primjer u polemici Tomović - Vojinović). Crnogorstvo se izvodi iz srpstva ili se uzima za vjerodostojni dokaz autohtone crnogorske na-cionalne svijesti.

O crnogorstvu je, međutim, pisano još u prošlome vijeku. U “Glasu Crnogorca” su 1884. godine, kako zapisuje S. Matavulj, izlazili “fa-mozni članci o Crnogorstvu, koji onako nemilo odjeknuše u srpskom novinarstvu i izazvaše negodovanje u naprednijoj crnogorskoj omla-

Crnogorska nacija

289

dini”. Ne treba se varati, dodaje Matavulj, da je i u ono doba sva prosvijetljena crnogorska omladina bila zadojena srpskim i čovječan-skim naprednijim idejama. U tim člancima se tvrdilo da je “Crno-gorstvo” pojam zaseban, koji ima sve uslove opstanka i razvića bez potrebe da se oslanja na drugo što. Matavulj ocjenjuje da se time Crna Gora kroz svoj službeni organ odricala svoje istorijske misije, koju on očigledno vidi jedino u Srpstvu. Objavljivanje članaka je izazvalo graju svih znatnijih srpskih listova, a zatim su naglo prestala.84 Mata-vulj ne objašnjava podrobnije šta je bilo u člancima, ni koji su prigovori upućivani “Crnogorstvu”, ali je vjerovatno bilo nepoćudno za politiku tadašnje Srbije i ideju Srpstva, kojom je Crna Gora “odgajana”.

U Crnoj Gori su veliku prosvjetiteljsku ulogu obavljali i tzv. iz-vanjci, najčešće Srbi. Oni su bili ugledni književnici, pisci zakona, sekretari crnogorskih vladika/vladara, sastavljači programa i udžbe-nika za škole, izdavači novina, zanesenjaci crnogorskom borbom, obožavaoci “srpske Sparte”. Među njima su bili i sasvim praktični po-slenici za “srpsku stvar”, povjerljivi ljudi, pa i uhode i doušnici srbi-janskih vlada i vladara, koji su kao plaćenici “strane vlade” nastojali i doprinosili da se u Crnoj Gori srpski misli, govori i djela. Otvoreno je za naučno istraživanje koliko su Srbi došljaci, zvani “izvanjci”, upravo srpski prosjetljavali crnogorsku mladež.

Matavulj daje pregled svih značajnijih ličnosti koje su u njegovo vrijeme, i ranije, boravili na Cetinju. Zanimljivo je opažanje, za koje ne daje objašnjenje, da se među glavnim odlikama Crnogoraca ističe nepovjerljivost, gotovo odvratnost prema Srbima “izvanjcima”.85

Crnogorski vladari i vladike čine što najviše mogu na podizanju prosvjetnih ustanova u Crnoj Gori. Učitelji, školski nadzornici, mi-nistri prosvjete u crnogorskim školama mahom su bili Srbi izvanjci, koji, po mišljenju Dragoja Živkovića, podučavaju u srpskome duhu.

84 Up. Simo Matavulj, Bilješke jednog pisca, isto, str. 217. 85 Isto, str. 74.

Dr Dušan Ičević

290

Tako je prvi učitelj u maloj školi na Cetinju bio obrazovan u šiben-skome Sjemeništu u slaveno-serbskome duhu istočno-pravoslavne ili “srpske” vjere. On je i programe, i udžbenike, i nastavu sastavljao je i izvodio u znaku srpstva: podučavao je crkvenu i srpsku istoriju oslo-njenu na predanje, i srpsku gramatiku. U Knjigopečatnji upraviteljstva crnogorskog štampani su i korišćeni Srpski bukvar radi učenja mladeži graždanskome čitanju (1836. godine) i Srpska gramatika sastavljena za crnogorsku mladež (1838. godine). U školama je kasnije predavan pred-met “Srpska istorija”. Učitelji u školama su bili pretežno Srbi iz Voj-vodine, Dalmacije i Hrvatske (iz austrijske srpske sredine).86 I u vrijeme knjaza Nikole učiteljuju ili su školski nadzornici, te ministri prosvjete (Sima Popović, Jovan Pavlović) Srbi iz Vojvodine i Dalmacije.

Činjenice o pretežno prosvjetiteljskome srpskome djelanju “izva-njaca” u Crnoj Gori D. Živković komentariše tako da Petar II “nije tada razmišljao da će preko učitelja - izvanjaca, znatno više upućenih u bogoslovska znanja nego u svijet svetovne nauke, time biti širom otvorena vrata za plasiranje “srpstva” kao “narodnosne” odrednice, kroz nastavu o “srpskoj” vjeri kao okviru za sve Južne Slovene (Slo-veno-Srbe), podanike nekad prostranog Dušanovog carstva”. Oni su nastojali da ožive kosovski mit i legendu u crnogorskoj sredini, da tako utiču na shvatanja crnogorskoga podmlatka i stvore svijest da je Crna Gora dio “srpskih prostora”, pošto ispovjeda “srpsku vjeru” i govori dijalektom srpskoga jezika.

Njegoš je, po Živkovićevom mišljenju, bio pomirljiv prema uta-panju crnogorstva u crnogorsko “srpstvo”, smatrajući da nezavisna Crna Gora može preko zalaganja za “srpstvo” mnogo uticati na oslo-bodilačku borbu i buđenje srpske raje. Nije predviđao pri tome kako se to može nepovoljno vratiti kad u Srbiji dođe do formiranja države i vjersko i jezičko “srpstvo” budu korišćeni za svojatanje crnogorskoga naroda kao dijela srpskoga naroda.87

86 Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, isto, str. 552-553. 87 Isto, str. 554.

Crnogorska nacija

291

U slijedu svojih razmatranja o Njegoševome “srpstvu” Tomović dolazi do novog pojma: “crnogorskoga srpstva”, kojima daje značenje crnogorske eklezijastičke svijesti u njenoj angažovanoj varijanti, koje je istorijski presudan, različit od srpstva u kome bilo prostoru na Bal-kanu i od etničkoga srpstva u Srbiji, te koje je i simbol privrženosti Crnogoraca jugoslovesnkoj ideji. Oni nije ništilo, nego podizalo crno-gorsku nacionalnu samosvjojnost, bilo pragmatično političko sredstvo za ostvarenje narodnih ideala. “Crnogorci su se najčešće nazivali Sr-bima i srpstvom sve što je među Južnim Slovenima bilo okupljeno oko hrišćanskog krsta, nalazeći se istovremeno u antiotomanskoj imperiji”. A Crnogorci su vodili vjekovnu borbu protiv Turaka ispred i u okviru zajedničkoga fronta i ujediniteljskih težnji balkanskih naroda. “Rješenje zagonetke” Njegoševoga, valjda i svakoga, “srbo-vanja” jeste u shvatanju da se umjesto o Crnogorcima - Srbima, od-nosno o Crnogorcima koji su, u etničkome smislu, derivacija srpskoga naroda govori “o crnogorskom srpstvu ili preciznije rečeno crnogor-skoj konfesionalno-političkoj određenosti u okviru ovog pojma”.88

Tomović istrajava na osnovnome tumačenju srpstva u crnogorstvu izraženome u srpsko-pravoslavnoj simbiozi, ali bi istovremeno htio da ga relativizuje kroz uvođenje novoga pojma, čime još više zamućuje stvarnu strukturnu činjenicu u nacionalnome osvješćivanju Crnogo-raca. Konačno i sam, makar u vidu hipoteze, postavlja da je u Njegoševome pjesničkome jeziku i u njegovoj praktično-političkoj djelatnosti srpstvo “idejna, vjerska i kulturno-istorijska datost, interpo-lovana svijest u jednoj etapi razvoja crnogorskog naroda u složenim srednjovjekovnim prilikama”, pa u doba otomanske najezde oslonac oslobodilačkoj ideji pravoslavnoga, hrišćanskoga i slovenskog naroda na Balkanu.89

Perko Vojinović “nacionalni duh”, koji Slobodan Tomović upo-trebljava za posebnu nacionalnu svijest koja se kod Crnogoraca izra-

88 Isto, str. 406-407. 89 Isto, str. 405-406.

Dr Dušan Ičević

292

žava u nacionalnome karakteru romantičarskoga čojstva i junaštva, smatra najbližim spiritualističkoj teoriji nacije. U težnji da potkrijepi svoju “hipotezu” da Crnogorci nemaju nikakve veze sa Srbima po osnovama krvi, rase i jezika Tomović pravi novu etnogenezu “hipote-tičnih predaka” Crnogoraca za koju nema valjanih dokaza.90

Po Tomovićevome mišljenju u Crnoj Gori i kod Njegoša obnavlja se antički duh. Vojinović mu prigovara što je korijene “Gorskog vi-jenca” ne traži u crnogorskoj i evropskoj stvarnosti i u Njegoševoj samonikloj intelektualnoj genijalnosti, nego “u zapretanoj vatri pri-marne antičke duhovnosti”.91 Nije prihvatljiva teza da se kod Njegoša pojam Crnogorac upotrebljava u etničkome, a Srbin u konfesional-nome smislu. Vojinović ironiše Tomovićeve “zapetljane” i protivslo-vne iskaze, na primjer o autohtonosti Crnogoraca i o srpskoj pravo-slavnoj tradiciji u temeljima crnogorske nacionalne individualnosti, o tome da je u Crnoj Gori bilo Srpstva, ali nikada Srba, o “našem na-rodu” koji označava, prije svega, pripadnost srpskoj etničkoj zajednici itd. Crnogorci su u sebe, u Njegoševom vremenu, kaže Vojinović, smatrali dijelom srpskoga naroda, a Crnu Goru dijelom srpskih ze-malja, u širem značenju toga pojma (za razliku od Srbijanaca).92

Crnogorci su se, tvrdi Vojinović, hiljadu godina osjećali Srbima, ali su stvaranjem svoje države od kraja 18. vijeka izgrađivali i svoju nacionalnu posebnost, koju je i Njegoš izrazio u “Gorskome vijencu”. Ona se ispoljava u posebnome mentalitetu, etikci, pravnoj svijesti i običajima.93 U društveno-istorijskome razvoju je postalo “prirodno što je današnje stanovništvo, po porijeklu nekad srpsko, u specifičnim istorijskim uslovima postepeno izgrađivalo svoju nacionalnu samosvijest”.94

90 Up. Perko Vojinović, „Komentari“ filozofa Slobodana Tomovića ili savre-

mene zablude o Njegošu i Crnogorcima, Ovdje, 239, isto, str. 24. 91 Isto, str. 237, 28. 92 Isto, str. 239, 25. 93 Isto, str. 238, 25. 94 Isto, str. 239, 25.

Crnogorska nacija

293

Na skupu “Etnogeneza Crnogoraca i marksističko određenje na-cije”, juna 1981. godine u Titogradu, elaborirane su i teme o nacio-nalnoj svijesti Crnogoraca. Prema osnovnim shvatanjima o nastanku, razvoju i osobenosti crnogorske nacije u srpskome supstratu ili samo-bitnosti i samorazvoju iz autohtonoga etničkoga sastava davani su odgoori i na nacionalno osvješćivanje.

Crna Gora i crnogorski narod su po mišljenju dr Mirka Barjakta-revića, do prvih decenija 20. stoljeća bili samo politički pojmovi, dok su se Crnogorci etnički osjećali i iskazivali Srbima. Crnogorce kao narod i kao naciju vremenski odvojeno, kaže, možemo posmatrati od Drugoga svjetskoga rata i naše revolucije.95 Crnogorci su, ipak, Srbi sudeći po jeziku, do skoro čuvanim osnovnim narodnim običajima i vjerovanjima, opštim pogledima na život i svijet, te njihovoj samoos-jećajnosti i samoiskazivanju.96

Kada se tako relativizuje početna tvrdnja sa zaključkom da su oni Sr-bi koji imaju poneku regionalnu crtu i odliku, potire se i makar suzdr-žano, priznavanje posebnosti crnogorske nacije i nacionalne svijesti.

Shvatajući naciju kao tvorevinu koja nastaje još u feudalnome društvu na suprotnosti između sela i grada, u vrijeme kada se učvr-šćuje država tržišnim uređenjem, što je u Crnoj Gori nastupilo poslije Berlinskoga kongresa, 1878.godine, dr Branislav Đurđev misli da su Crnogorci posebna južnoslovenska nacija. U nacionalnu svijest Crno-goraca ugrađeno je shvatanje “o nikad nepokorenoj Crnoj Gori”.97 Na tradiciji samostalnosti od turske vlasti i nezavisne države “... u 20. vijeku izrasta civilna država sa dinastijom Petrovića”. Postepeno se odigrava proces u kome su naročito nakon ujedinjenja jugoslovenskih naroda “počeli (su) pucati istorijski nastali srpski okviri u suštini procesa već formirane crnogorske nacije”.98

95 Up. Dr Mirko Barjaktarević, Mnogostruki uticaji, isto, str. 15. 96 Isto, str. 20. 97 Up. Dr Branislav Đurđev, O postanku crnogorskog naroda, isto, str. 36. 98 Isto, str. 39.

Dr Dušan Ičević

294

Kompleksnije obrazlaže poimanje nastanka, etničkoga pripadanja i razvoja crnogorske nacije dr Dimitrije Dimo Vujović. U analizi druš-tveno-istorijskih okolnosti, koje su doprinijele narodnosnome, odno-sno nacionalnome oposebljavanju Crnogoraca iz srpskoga etnosa na-lazi osobenosti u naročitome plemenskome uređenju, koje nije identi-čno sa onim iz prvobitne zajednice, pošto se zasniva na privatnome vlasništvu (čak je privatno i korišćenje zajedničke svojine), u proce-sima imovinske i klasne diferencijacije, u jačanju glavarskoga sloja, postepenoga probijanja početnih kapitalističkih odnosa, stvaranju nat-plemenskih organa i državne organizacije, oslobodilačkim borbama, koje su ujedinjavale Crnogorce u borbi protiv tuđinskih osvajača, u centralizatorskoj funkciji vladika (duhovnih i svjetovnih vladara) dinastije Petrovića, u nastajanju građanskoga društva. Krajem 18. i početkom 19.vijeka se već toliko razvila sitna robna proizvodnja da su joj preuski i seoski i plemenski okviri, pa se javlja sloj sve bogatijih i brojnijih trgovaca, crnogorski pazari kao jezgra budućih gradova, je-dinstveno unutrašnje tržište, koje je u cjelinu povezuje Crnu Goru. Glavarski sloj se pretvara u gospodareći društveni sloj, koji zaposjeda i političku vlast, stvara državne organe, koje oličavaju crnogorske vla-dike sa opštecrnogorskim interesima nasuprot plemenskoj anarhiji.99

Moderna crnogorska država je, po Vujovićevom mišljenju, pot-puno nova tvorevina, odnosno nije ni formom, ni sadržinom, prosti nastavak srednjevjekovne zetske države, pa ni države Crnojevića, ali je, ipak, svijest o posebnoj državi živjela u narodnoj tradiciji, kao i želja da se ona obnovi. Crnogorska država se istovremeno borila pro-tiv tuđinskoga turskoga feudalizma, i protiv sopstvenoga plemenskoga društva, koje se razvilo nakon padanja pod tursku vlast,100 čija vlast nije bila potpuna, ali je umnogome opredjeljivala razvitak Crne Gore. Svakako, zaključuje dr D.Vujović, “Bez postojanja posebne crnogor-ske države teško da bi došlo do formiranja individualnosti, koju nazi-

99 Up. Dimitrije Dimo Vujović, Prilozi izučavanju crnogorskog nacionalnog pitanja, isto, str. 22-26.

100 Isto, str. 15-16.

Crnogorska nacija

295

vamo crnogorski narod, odnosno kasnije crnogorska nacija. Zahva-ljujući što su se našli u zajedničkoj državi, crnogorska, brdska i hercegovačka plemena su se integrisala i slila u jednu cjelinu, koja je dobila ime po onoj relativno maloj teritoriji oko Cetinja, ali koja je zbog svojih posebnih geopolitičkih i drugih uslova postala jezgro jedne slobodne teritorije, odnosno kasnije slobodne države”.101

U raspravi povodom Kulišićeve knjižice, dr D. Vujović, polazeći od stava da nacija nije etnička kategorija, navodi okolnosti koje su pridonijele da se “... u okviru ili uporedo sa srpskom sviješću rađa (se) i razvija i crnogorska svijest”.102 Konstanta stanovništva da-našnje Crne Gore, koja se uopšte nije mijenjala od najstarijih vre-mena, bez obzira na istorijske mijene i istorijske tvorevine, pa i na mijenjanje ili lokalno određivanje svog imena, – jeste etničko ime Srbi i srpski jezik.103

Vremenom se naporedo upotrebljava i srpsko i crnogorsko ime, ali nikada u smislu nesrpski narod, nego samo u izražavanju posebnosti i je-dinstva stanovništva Crne Gore, “koje predstvalja jednu istorijski formi-ranu cjelinu u odnosu na drugo srpsko ili nesrpsko stanovništvo”.104 A crnogorska narodna ili kasnije nacionalna individualnost, nastavlja dr Vujović, istorijska je tvorevina nastala za posljednjih pet stotina godina istorijskoga razvitka, uglavnom od doba Crnojevića do današnjega dana.105 Moglo se, istina desiti, kako napominje, da se Crnogorci inte-grišu u srpsku naciju, pošto je 19. vijek otvorio dvije istorijske moguć-nosti: za integraciju u srpsku naciju, ili razvoj u posebnu naciju.

101 Konstituisanje posebnog crnogorskog individualiteta koje se zaustavilo na granicama države, dr D. Vujović ilustruje stanovništvom koje je ostalo izvan gra-nica crnogorske države, kod njega tada i ne rađa posebna crnogorska svijest, iako je etnički i duhovno sasvim blisko ili identično onom u granicama Crne Gore (Isto, str. 28).

102 Up. Dimitrije Dimo Vujović, O etnogenezi Crnogoraca i marksističkom opredjeljenju nacije, isto, str. 71.

103 Isto, str. 65. 104 Isto, str. 72. 105 Isto, str. 74.

Dr Dušan Ičević

296

Nacionalno konstituisanje Crnogoraca naročito je omogućeno oslo-bodilačkim ratovima 1876-878. godine, koji je za Crnu Goru imao značenje buržoasko-demokratskih revolucija u drugim zemljama,106 te Berlinskim kongresom. To su vremenske međe od kojih počinju brže da se razvijaju društveni odnosi koji jedino dovode do konstituisanja u naciju. U Crnoj Gori taj proces je u toku već stotinu godina i prošao je tri faze razvitka:

prva, u okvirima nezavisne crnogorske države, odnosno od Berlin-skog kongresa (1878-1918. godine), završen proces nacionalnoga individualizovanja,

druga, u okvirima jugoslovenske buržoaske države (1918-1941. godine), kada se “lomi” između srpske i crnogorske nacionalne svijesti, i

treća, u periodu socijalističke revolucije i socijalističke izgradnje (od 1941. godine do danas), kada se određenije oblikuje cnogorska nacija u poseban entitet.107

Za razumijevanje svojstvenosti crnogorske nacije bitne su, po mi-šljenju M. Stanišića sopstvena slobodarska tradicija i državna organi-zovanost, koji su jačali “... jedinstvo etnički srodnog stanovništva, nje-govu međusobnu solidarnost i svijest o opštecrnogorskom interesu”. Rađao se i osoben kulturno-duhovni život naroda i duhovno ustrojstvo (mentalitet) Crnogoraca, etno-psihološke karakteristike, posebnost tzv. narodnoga karaktera, koji su činili konstitutivni elemenat nacije. Razvijao se poseban i samonikao pogled na svijet i društvo, koji se po Stanišićevome mišljenju, znatno razlikovao od pogleda na društveni život kod ostalih jugoslovenskih naroda. U narodu se oblikovala i rasprostirala svojevrsna filozofija života u čijem središtu je slobodo-ljublje, smisao borbe za slobodu. Stvarana je osobita crnogorska etika, sistem vrijednosti i moralnih normi na društvenoj koheziji plemen-skoga društva i na čistoti ideala oslobodilačke borbe, koji je bio

106 Isto, str. 61. 107 Isto, str. 75-77.

Crnogorska nacija

297

primjeren ratničkome načinu života i u kojima su čojstvo i junaštvo najviše vrline.108

Nacionalna svijest Crnogoraca izrazitije je, znači, oblikovana i “dovršavana” baš u međuratnome periodu, sa vrhuncem svoga samo-identifikovanja u zajedničkoj borbi svih jugoslovenskih naroda u borbi protiv spoljnjega zavojevača i unutrašnjega klasnoga protivnika. Ras-prave, međutim, još traju da li je nacionalno osvješćivanje Crnogoraca kao “masovna svijest” postojala i ranije, bez mogućnosti da se pot-punije ispolji ili je tek tada “dovršeno”, ili se još “samoosvješćuje”.

U novim društveno-istorijskim okolnostima, makar u prekidu sa-mostalnoga razvitka, zbog gubitka državne nezavisnosti, pripajanja Srbiji i svođenja u novoj državi na geografski pojam i regionalni sta-tus, na zetsku oblast i zetsku banovinu, bez mogućnosti faktičkoga odlučivanja i bez prava na istorijski i nacionalno - politički identitet u centralističkome režimu upravljanja, do opštenarodnog ustanka protiv stranog osvajača i buržoaske vladavine, masovne NOB i socijalističke revolucije, odnosno svoje nacionalne države, federalne Crne Gore u zajednici ravnopravnih naroda i narodnosti, – crnogorski narod po-tvrdio svoju nacionalnu individualnost i u kvalitetno drugačijim druš-tvenim uslovima konstituisao se ponovo u samostalan državno-pravni subjektivitet.

Najave i namjere da se svakom promjenom političkoga režima, od-nosno vlasti može iznova “provjeravati” postoji li ili ne postoji crno-gorska nacija i hoće li opstati crnogorska država ili će se pretvoriti u kakav region, zapravo je samo manipulacija, iluzoran i antiistorijski posao. Uputnije je da se omogući svestran moderan razvoj crnogorske nacije i države u procesima robne ekonomije, integralnoga tržišta, sveobuhvatne informatičke revolucije, pravne države i višepartijske parlamentarne demokratije.

Slobodan i svestran napredak Crne Gore kao ravnopravne zajednice svih koji u njoj žive u skladu je sa savremenim procesima u svijetu.

108 Up. Milija Stanišić, isto, str. 203-225.

Dr Dušan Ičević

298

6. Srpski naučnici o srpskoj i crnogorskoj naciji Ugledni srpski naučnici, istoričari, sociolozi, politikolozi, i oni koji se kompleksno bave nacionalnim fenomenom, izričito ili kon-tekstualno priznaju crnogorsku naciju. Većina smatra da je ona nastala kroz nezavisnu državu koja joj je omogućila da se osamostali i odvoji od srpskoga naroda/ nacije. Pri tome se polazi od srpskoga etničkoga porijekla ili se ne zalazi u etničku obradu.

Brojni su, naravno, i naučnici koji crnogorsku naciju smatraju poli-tičkom tvorevinom, izumom Komunističke partije, Kominterne, poje-dinih političkih osoba. Čak se proglašenje crnogorske nacije uzima za dokaz o zavjeri protiv srpskoga naroda, sredstvom cijepanja i raza-ranja srpstva i nasilnom politikom uništenja srpstva. Za njih ne postoji niti može nastati nikakva crnogorska nacija. pa svi prirodno-istorijski, etnički, jezički, vjerski, emotivni itd, razlozi dokazuju da su Crnogorci samo dio Srba na određenoj teritoriji, koji su imali osoben istorijski razvoj i u jednome razdoblju svoju, ali srpsku, državu, pa su samo jedan od brojnih naziva za Srbe. (Šumadinci, Hercegovci, Ličani itd.). Svako ko pominje ili postavlja za raspravu postojanje kakve crnogor-ske nacionalne posebnosti neprijatelj je srpstva ili je “sumnjiv” naučnik. Naročito izaziva zazor govorenje i pisanje o crnogorskoj na-ciji u vrijeme novoga rata na Balkanu kada je srpstvo ponovo na isto-rijskome iskušenju zbog pokušaja zakletih neprijatelja, Vatikana, Nje-mačke, oklnih država, svjetske zavjere da satru srpski rod.

Za svestranije naučno spoznavanje i istraživanje, naravno, nije do-voljno da se samo iskazima dokazuje ili osporava postojanje kakve nacije, nego je potrebna kompleksna multidisciplinarna obrada.

Kako će biti tretirana, priznata ili poricana crnogorska nacija uve-liko zavisi od teorijskoga i konkretno-istorijskoga tumačenja nastanka i razvoja srpske nacije. Istorijske okolnosti da je srpski narod vjeko-vima živio razdvojen u više država i sa nejednakim statusima ometali su istovremeno i istovrsno nacionalno osvješćivanje i konstituiasanje srpske nacije. Jezgro nastajanja srpske države je u Raškoj, Stara Srbija

Crnogorska nacija

299

je na Kosovu i Metohiji sa najvrjednijim kulturno-duhovnim spome-nicima, središte Dušanovoga carstva je Makedonija, zvana Južna Srbija, Bosna je bila srpska feudalna država pod Tvrtkovima, a Herce-govina pod hercozima. Crna Gora, koja je smatrana srpskom zemljom, bila je nezavisna država, sem u periodu do vladavine Nemanjića ili u periodu neprekidne borbe za svoju slobodu i samostalnost. Propašću srednjevjekovne nemanjićke države srpski narod potpada pod tursku vlast, ili bježi ispred turske najezde, kroz procese migracije ili velike seobe pod Čarnojevićima nastanjuje krajeve preko Save i Dunava, gdje dobija posebne statuse u Vojnoj Krajini ili u Vojvodini, u okviru austrijske ili austro-ugarske dvojne monarhije. Oslobodilačkim bor-bama stvorena je nova država u tzv. Beogradskome pašaluku, u na-mjeri, (Garašaninovo “Načertanije”) da se priljube sve srpske zemlje, a u Vojvodini se djelovanjem građanstva najprije začinje proces nacionalnoga preporođenja Srba.

Tako rasut u više država, sa više političkih režima i statusa, srpski narod nije mogao imati jedinstven pokret niti program nacionalnoga osklobođenja i oblikovanja. U njemu je, uprkos odvojenosti i rasutosti, postojala težnja, za samostalnošću i sjedinjenjem. a) Kako i kada je stvorena srpska nacija? Teoretičari, istoričari, sociolozi, etnolozi, naciolozi, demografi itd. spoznali su svu složenost nastajanja i razvitka srpske nacije i pokušavali da nađu zajedničke metodološke postupke i mjerila. Me-đutim, uobličila su se bar dva osnovna shvatanja.

Po jednome, srpska nacija je “proživjela” u osnovi istovjetne pro-cese društveno-istorijskoga konstituisanja shodno klasičnim nacijama na zapadu, ali označene osobenostima koje je sa sobom nosila istovre-mena borba protiv vojno-feudalnoga poretka i tuđinske turske vlasti.

Po drugome konceptu, srpska nacija je nastala, prije poznatih pre-lomnih istorijskih događaja u narodnoj revoluciji, u 18. vijeku srpskim ustancima i stvaranjem nezavisne srpske države.

Dr Dušan Ičević

300

Posebno postoji shvatanje da je narod = nacija, pa su i srpski narod i srpska nacija istoznačni pojmovi.

Na iskustvu formiranja nacije na Balkanu dr Najdan Pašić je naznačio da one predstavljaju prelaz “između onoga kako su se nacije formirale u Evropi na početku savremene ere i današnjeg formiranja nacija u slabo razvijenim zemljama”. On smatra da je nacija specifična narodna zajednica i istorijski uslovljeni oblik zajedništva i komplek-sne integracije društvenoga života u ekonomskoj, političkoj, kulturnoj i idejnoj sferi. Ona nastaje u onoj epohi društvenoga razvoja, kada us-ljed dostignutoga stepena društvene podjele rada bitan uslov daljega razvoja materijalnih proizvodnih snaga društva postaje tješnje u unutrašnjoj povezanostin društvenih djelova. Nastajanje nacije samo je istorijski trenutak zgušnjavanja i tješnjega povezivanja elemenata zajedništva stvaranih tokom istorije. I srpska nacija je nastala u oso-benim uslovima oslobađanja od turske vlasti na istovrsnoj etničkoj i vjerskoj podlozi, narodnome jeziku, prodoru početnih kapitalističkih odnosa i postepenoga stvaranja mlade građanske klase. Ostvarenjem državne nezavisnosti zvanično je označeno konstituisanje srpske nacije.109

U raspravi o metodološko-teorijskim problemima u izučavanju nastanka i razvitka srpske nacije iz 1978. godine pretežno je zastupano stanovište i kompleksnom društveno-istorijskome procesu stvaranja srpske nacie u toku 19. vijeka, ali i shvatanje da je ona, pošto je isto što i srpski narod, nastala znatno ranije.

Postanak srpske nacije smatra se izrazom nastajanja nove epohe, raspada feudalizma i svih srednjovjekovnih oblika življenja i mišlje-nja. Ona je u suštini proizvod borbe protiv feudalne i tuđinske vlasti. U ekonomsko-društvenim procesima već krajem 18. vijeka stvara se sloj trgovaca koji raspolaže kapitalom i značajno učestvuje u srpskim ustancima. Ipak, srpske ustanke su izrazito nosili selo, knežina, nahija.

109 Up. Dr Najdan Pašić, Nacionalno pitanje u savremenoj epohi, Radnička

štampa, Beograd 1973, str. 85-86, 94, 111 itd.

Crnogorska nacija

301

Seljaštvo je činilo masovnu vojsku ustanaka, sloj seoskih starešina, trgovaca itd. postaje predvodnik u oslobodilačkim borbama. Mlada građanska klasa se sporo formira, u opreci sa naraslim i osiljenim starješinskim slojem i despotskom vladavinom Miloša Obrenovića (Miroslav Đorđević). Prvobitna akumulacija, zelenašenje i siroma-šenje sela stvara nove sukobe. Birokratski režim uprave u Srbiji uspo-rava demokratske procese koji bi se oslanjali na tradiciju narodne samouprave i na evropske modele. Gradovi se tek srpsko-etnički obli-kuju i postaju središta novoga načina proizvodnje i života. Reformama Vuka Karadžića otkrivena je u narodnome jeziku vrhunska narodna umjetnost, on postaje književni jezik i uporište preporođenja naroda. Istovremeno teče proces potpunoga priznavanja nezavisnosti Srbije, kao osnovnoga jezgra nacionalnoga konstituisanja Srba. U vremenu od ustanka, preko samouprave Srbije sultanovim hatišerifima iz 1830. godine, dinastičkih borbi oko prevlasti u Srbiji, želja da Srbija bude Pijemont za sve srpske zemlje, pa i za oslobođenje balkanskih naroda, srpsko-turskih ratova 1876-1878. godine i priznavanja nezavisnosti Srbije na Berlinskome kongresu, – zbivaju se unutrašnji i spoljno-poli-tički procesi nacionalnoga oblikovanja Srba.

Značajan proces u nacionalnome osvješćivanju Srba ostvaruju se u Južnoj Ugarskoj odnosno Vojvodini, najprije prosvjetiteljskim racio-nalizmom Dositeja Obradovića i početkom kapitalističkih odnosa rob-no-novčanoga tipa koje nosi mlado građanstvo nastalo iz sloja srpskih trgovaca i zanatlija (Dragoslav Janković). Prvi srpski ustanak, Dosi-tejev dolazak u ustaničku Srbiju, Vukova borba za srpski narodni jezik i pravopis, Matica Srpska (osnovana 1826. godine) smatraju se međa-šima u formiranju moderne srpske nacije sjeverno i južno od Save i Dunava (Nikola Petrović). Kolijevka buduće srpske nacije bila je u 18. vijeku upravo na prostoru sjeverno i južno od Save i Dunava (Petar Vlahović).

Za etničko održanje i osvješćivanje Srba smatra se da su bili bitno nastavljanje nemanjićke državne tradicije, kontinuirani etnički prostor, djelovanje srpske pravoslavne crkve koja je obavljala i određene

Dr Dušan Ičević

302

funkcije države, etnička pomjeranja i naseljavanja srpskoga naroda na nova područja (kolonizacija Južne Ugarske, naseljavanje opustošenih bosanskih i hrvatskih krajeva - Bosanske Krajine, Like, sjeverne Dal-macije). Posebno su u Vojvodini nakon velike seobe 1690. godine formirala značajna etnička masa Srba koji su se borili zasvoju posebnu teritoriju ili svoje autonomne organe vlasti (Dragoslav Janković). Iako se nacija ne svodi na etničku zajednicu, etnosu se pridaje veliki značaj u nastajanju srpske nacije. Ona se objašnjavaju i kroz ime, narodne običaje, vjersku pripadnost, čak do srpske nacionalne biljke i srpskoga nacionalnoga pića. Zaključuje se da su u procesu razvoja stvoreni: teritorija, zajednički život, istorijska prošlost, antropološki izgled, jezik, pismo, literatura na narodnome jeziku, vjera, specifičan stil života, svijest o pripadnosti srpskome narodu i, na osnovi svega toga, nacionalna država (Petar Vlahović).110

Započeto u tuđim državama, u Austriji i u Turskoj, uobličavanje i ekonomsko, socijalno i kulturno konsolidovanje srpske nacije se obav-ljalo u srpskoj državi 19. i 20. vijeka jačanjem kapitalizma i buržoa-skoga društva.111

Tako se na kompleksu svojstva procesa i vrijednosti srpska nacija završava nacionalnom državom.

Srpski narod i srpska nacija su, kaže se isto: među njima nema kvalitativnih razlika. Na svome poimanju da su narod i nacija dva imena za istu stvar, Radomir D. Lukić ustvrđuje da nema bitnih razlika “... u onom što je srž naroda i nacije - zajednička kultura, osjećanje zajedništva i solidarnosti”. U Srba je teritorijalno ujedinjenje

110 Up. Miroslav Đorđević, Političko-istorijski pristup izučavanju postanka i razvitka srpske nacije, Postanak i razvoj srpske nacije, IRO Narodna knjiga i Marksistički centar Srbije, Beograd 1978, str. 19-45; Srpska nacija u građanskom društvu, isti izdavači, Beograd 1979. godine; Dragoslav Janković, Srpska država i nastajanje srpske nacije, Postanak i..., isto, str. 45-57; Nikola Petrović, Objektivne pretpostavke i subjektivni faktori u procesu formiranja srpske nacije, isto, str. 179-189; Petar Vlahović, Postanak i razvoj srpske nacije (etnopsihološki pristup), isto, str. 85-113.

111 Up. Dragoslav Janković, isto, str. 54.

Crnogorska nacija

303

izvršeno već za prvih Nemanjića. Srbi su postali Srbi čak i prije Ne-manjića. Oni koji su neprekidno činili srpski narod nijesu se toliko promijenili da bi odjednom i uopšte postali kakva nova nacija. Prebi-rajući po poznatim tvrdnjama o nastajanu nacije u prelazu iz feuda-lizma u kapitalizam, dr Lukić nalazi da dolazak kapitalizma nije ništa suštinski “promenio u određivanju Srba kao Srba”. Nema ni jednoga odlučujućega činioca ni trenutka da bi se u kontinuiranome procesu razvoja Srba moglo reći da je do njega postojao samo narod, a da je od njega postala nacija, On odbacije šeme o prelasku naroda u naciju, pošto je kod Srba bio kontinuirani proces u kome nije bilo ni bur-žoaske revolucije (bila je samo seljačka revolucija), ni feudalnoga plemstva niti spajanja naroda itd. Za njega nema kvalitativne razlike između narodne i nacionalne svijesti, a pripadanje srpstvu, odnosno osjećanje, svijest itd. odvajkada su istovjetni. Uprkos svemu, on ipak napominje da su se Srbi kao narod održali sve do kraja 18. vijeka, da im teritorijalna razbijenost nije smetala da nastankom kapitalizma po-stanu nacija, da se jezgro srpske nacije stvara na teritoriji oslobođene Srbije, uglavnom u prvoj polovini 19. vijeka, čemu je najviše dopri-nijelo državno konstituisanje Srbije. Jezgro srpske nacije se oblikuje i u Vojvodini, koje se spaja sa Srbijom u jednu naciju. Izvjesni djelovi Srba koji su teritorijalno odvojeni od matice sa srpskom nacijom čine jedinstveni srpski narod, dok su se oni najudaljeniji utapali u druge nacije u čijem su okviru živjeli (u Mađarskoj, Rumuniji, Rusiji, Austriji, Turskoj).112

Srpska nacija je, po tumačenju Vase Čubrilovića, oblikovana u toku 18, vijeka. R.Samardžić, koji se poziva na Čubrilovićevo miš-ljenje, smatra da su tokom 18. vijeka Srbi prilagodivši evropske kul-turne uticaje sopstvenome istorijskome nasljeđu utvrdili svoju naciju i pripremili se za revoluciju 1804. godine. Oni su prvi pokrenuli i naj-zad priveli kraju borbu za ostvarenje nacionalnoga načela na Balkanu.

112 Up. Radomir D. Lukić, O nastanku srpske nacije sa sociološkog gledišta, Pitanje o razlici naroda i nacije, Postanak i razvoj srpske nacije, isto, str. 74-82, 236-239.

Dr Dušan Ičević

304

U oslobodilački pokret, kako se naziva revolucija 1804. godine Srbi su ušli “sa uobličenim nacionalnim svojstvima”. Oni su naspram i nasuprot Turcima i tuđincima zadržavali svoje etničke osobine, pa su u modernu epohu ušli kao narod “izuzetno ujednačenih etničkih osobina”. Iako podijeljeni granicama tuđih država, sačuvali su zajednički karakter.

Odista je bilo izuzetno tegobno da se jedan narod, rasijan i osut, vjekovima održi u istim svojstvima, makar što su ga istorijsko pam-ćenje, Kosovski mit i svetosavlje mogli držati u istovrsnoj duhovnoj i političkoj svezi. I u njemu su vremenom obrazovani, kako kaže Sa-mardžić, zapaženi karakterni tipovi koje on razvrstava prema soci-jalnome sastavu stanovništva (seljaštvo, građanstvo, vojnici). On blago kori Jovana Cvijića što nije dovoljno tražio unutrašnje spone naroda u “svetu prečišćenih ideja”, nego više u svakodnevno ispo-ljenim mentalnim i sporednim fizičkim svojstvima. Ipak, ni sam nije mogao da prenebregne promjene koje su se desile u srpskome nacio-nalnome biću, u srpskome nacionalnome karakteru, kod dijela Srba odvojenoga od svoje matice, pa mijenja duhovni sastav i spoljašni izgled. Promjene su uvijek zavisile od položaja u birokratskome aparatu i vojsci, od društvenoga ugleda i zanimanja, od imovinskoga stanja i dr.”.113

Očiglednije je, znači, da se srpski narod iznutra raščlanjuje više onda kada je sabran u svojoj nacionalnoj državi, Srbiji, nego kada je više vjekova bio rasut u mnogim državama i pod tuđim gospodstvom. Za razliku od Samardžića, raznolikost karakterologije Srba koju opisuje Cvijić, mogla je po Dobrici Ćosiću “biti tačna u patrijarhalnoj zajednici. Ulaskom Srba u modernu civilizaciju, velike migracije koje su nastale pod dejstvom ratova, revolucije i osobito urbanizacije, razlile su, mutirale i preobrazile mnoga etnopsihička i mentalitetska svojstva srpskog naroda...”114 Ćosićevo tumačenje je prikladnije stvar-nim procesima u razvoju srpskog naroda i nacije.

113 Isto, str. 74-82, 236-239. 114 Up. Dobrica Ćosić, Srpsko pitanje demokratsko pitanje, Politika, Beograd

1992, str. 148.

Crnogorska nacija

305

b) Srpska vjera – srpska nacija Za stvaranje srpskoga nacionalnoga bića i istorijskoga karaktera najveći doprinos, tvrdi se, dala je Srpska pravoslavna crkva. Čak joj se pripisuje da je ona “prva povela Srbe u oslobodilačke bune i ustanke”.115

U svetosavlju je srpsko pravoslavlje našlo svoju pravu duhovnost i duševnost. Sv. Sava, kao bogonosac,116 unosi u srpski narod ideju spajanja države i crkve, a srpski narod, kao bogonosac,117 neposredno se spaja sa svojim svetim vladarima. Svetosavski srpski narod priziva i prihvata carstvo nebesko, koje je vječito, u zamjenu za trošno i pro-lazno ovozemaljsko carstvo. Kosovski zavjet se utiskuje za sva vre-mena u nacionalni karakter Srba. U nemoći da savlada tursku silu, a željan pravde i slobode, srpski narod poraz na Kosovu pripisuje izdaji, a u izboru carstva nebeskoga traži utjehu, koja mu omogućuje da trpljenjem i ispaštanjem okaje sve grjehove. Smrt koja ih je zadesila na Kosovu nada je za vaskrsenje, koje će se postići borbom za slo-bodu. Izgubljeno carstvo na Kosovu će biti ponovo uspostavljeno, opet na Kosovu. Kosovski zavjet je obavezivao sve Srbe da istraju u vjekovnoj borbi protiv Turske.

Srpska pravoslavna crkva imala je značajan upliv na život i održa-nje srpskoga naroda, ali nije presudno učestvovala u stvaranju srpske nacije. U srednovjekovnoj srpskoj državi ona je bila spojena sa vlašću, razvijala je kult vladara svetitelja, a širila se poput srednjovjekovne srpske države. Veliki je politički i etnički značaj rasprostiranja usta-nova srpske crkve, koja je tamo gdje je dospijevala prenosila i srpska etnička obilježja.

Kultom vladalaca stvoritelja ona je jačala svijest o posvećenome vrhu narodne i vjerske zajednice, a sakralnom simbolikom doprinosila potčinjavanju, ali i ujedinjavanju (Mirko Mirković). Funkciju povezi-vanja naroda i formiranja srpske etničke svijesti koju je ostvarivala

115 Up. Radovan Samardžić, Kosovsko opredeljenje, isto, str. 191. 116 Isto, str. 49. 117 Isto, str. 41.

Dr Dušan Ičević

306

srpska država nastavila je Srpska pravoslavna crkva u jednoj patrijar-halnoj i konzervativnoj sredini, preuzimajući na sebe i poslove koje je vršila država. Ona je integrisala srpski narod, okupljala sve pripadnike srpskoga naroda, pomažući mu da se odupre asimilaciji i da održi cjelinu (Dragoslav Janković). Pripadanje Srpskoj crkvi se stoljećima smatralo za bitno obilježje “srpstva” (Sima Ćirković). Turska kategorizacija stanovništva po vjerama, odnosno legalnim crkvama, olakšavala je etno-vjersku ekspanziju Pećke patrijaršije, ćiji se poglavar nazivao “gospodin Srbljem”. Srpska crkva je pod Turcima bila autonomna vjerska organi-zacija, koja je funkcionisala kao osobeni dio osmanskoga političko-dr-žavnoga sistema, kada je dosegla i vrhunac u homogenizaciji srpske na-rodne svijesti, posebno njegovanjem tradicija srpske srednjovjekovne države i kulta svetitelja - vladalaca (Mirko Mirković). Međutim, ocje-njuje se da zbog uticaja srpske crkve srpski narod do polovine 18. vijeka nije vodio nacionalnu borbu za uspostavljanje svoje države, nego za pri-ključenje hrišćanskome svijetu (Branislav Đurđev).

Kojim činjenicama teoretičari osporavaju shvatanje po kome je Srpska pravoslavna crkva “tvoritelj” srpske nacije?

Prema Vasi Čubriloviću, nije srpska crkva očuvala srpski narod u tursko doba, nego je on nju iskoristio (poslije obnove Pećke patri-jaršije 1557. godine) u svojoj borbi za odbranu narodne individual-nosti, vjerskoga uvjerenja i kulturne osobenosti. Mirko Mirković pri-hvata takvo mišljenje kao suštinski pravilno sintetičko zaključivanje, ali prigovara da je previše jednostavno ako se crkva svodi samo na puko i iskoristljivo oruđe srpskoga naroda u tadašnjoj njegovoj borbi za opstanak. Ona je tada bila jedini organizovani odgajivač narodnoga političkoga i kulturnoga pamćenja. No, i sam Mirković utvrđuje činjenice da je oslobodilački pokret Srba izbio i pored nepostojanja Pećke patrijaršije. I po V. Čubriloviću onovremeni srpski oslobodi-lački pokret malo je zavisio od crkve. U Vojvodini, pak, koja je neporedo sa Srbijom jezgro stvaranja srpske nacije, Pravoslavna crkva i kroz njena visoka hijerarhija žestoko su se usprotivile srpskome nacionalnome preporodu, čiji je predvodnik bio Dositej Obradović.

Crnogorska nacija

307

Prosvjetiteljski i racionalistički pokret Dositeja Obradovića ruđio je idejni monopol Srpske pravoslavne crkve u Ugarskoj, a njen organizacioni monopol stvaranje i rad Matice srpske. Pošto je bila dio feudalne strukture Habzburške monarhije, a srasla sa slojevima srednjovjekovnoga cehovskoga grđanstva, ona se svim silama trudila da zadrži sve povlastice. Srpski klerikalci su sklopili pravi tajni savez sa bečkom vladom protiv mladoga naprednoga građanstva, koje je nacionalno osvješćivalo narod i htjelo da demokratizuje i crkvu. Konzervativno-klerikalni tabor, koji je okupljao crkvenu hijerarhiju i srpsko plemstvo, vodio je borbu protiv Vukovih jezičkih reformi (Nikola Petrović).

U srpskim ustancima neposredno je učestvovalo niže sveštenstvo. U novoj državi koja se postepeno osamostaljivala, vrhovi Srpske pra-voslavne crkve ponovo srastaju sa vladajućim sloevima i nastoje da povrate nekadašnje privilegije državne religije. “I prvobitni seljačko-trgovački i ustaničko-strateški slojevi i potonji nosioci birokratsko-pa-ragrađanske politike, i, najzad, klasno potpunije izbrušena srbijanska buržoazija, smatrali su crkvu sekundantom svoga državno-političkoga stvaranja”.

Glavnina sitnoga srpskoga sveštenstva je svojim nepovoljnim polo-žajem u predvečerje srpskoga ustanka bila pripremljena da se uvrsti u oslobodilačka zbivanja. Osim toga, srpska pravoslavna organizacija nije bila opterećena ni prevelikom dogmatikom ni papocezarističkom doktrinom. Nacionalizovana u svojim vrhovima i postavljena u polo-žaj državne crkve, ona je postala aparatura vladajuće srbijanske bur-žoazije, koja je neposredno učestvovala u sprovođenju državne poli-tike. U novoj jugoslovenskoj državi je proglašeno (26. maja 1919. go-dine) ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve. U njoj su se nazirale i težnje da stupi u prozelitsku akciju, odnosno da proširi svoje djelo-vanje i van srpske crkvene zajednice (Mirko Mirković).118

118 Up. Mirko Mirković, Pravoslavna crkva u Srba na njihovom putu od naroda do nacije, isto, str. 61-63, 66-69; Dragoslav Janković, Srpska država i nastajanje srpske nacije, isto, str. 48; Sima Ćirković, Srbi – etnički razvoj, Enciklopedija

Dr Dušan Ičević

308

Srpska pravoslavna crkva je, prema tome, imala određenu ulogu u narodnosnome/nacionalnome održanju i osvješćivanju Srba. Ona se sve vrijeme trudila da se poistovjeti sa srpskim etnosom i sa srpskom državom, šireći se uporedo sa njom. Izjednačeno srpstvo i pravoslavlje omogućavalo je da se svuda gdje je “činodejstvovala” zavodi i srpski etnos. U novije vrijeme se duhovna obnova srpstva nudi u pravo-slavlju, odnosno svetosavlju koje je ujediniteljska snaga. U nametanju srpskoga etnosa Crnogorcima za bitno mjerilo uzima se pripadnost Srpskoj pravoslavnoj crkvi. c) Posebnost crnogorske nacije Srpski naučnici su u kompleksu i kontekstu nastajanja srpske nacije najčešće pominjali i okolnosti za oposebljavanje Crnogoraca u naciju. Kako je već napomenuto, ona se smješta u proces usposta-vljanja nezavisne crnogorske države. Dr. Najdan Pašić smatra da je formiranje posebne crnogorske nacije vrlo interesantan i karakteri-stičan primjer presudnoga uticaja koji može ona da ima u ostvarenju posebne državnosti. Crnogorci su dio srpskoga naroda i srpske sred-njovjekovne države kod kojih se u najčistijemu vidu održalo srpsko nacionalno predanje i nacionalni mit, vezan za srednjevjekovno kra-ljevstvo i carstvo, i tragični poraz na Kosovu. No, nakon propasti srp-ske države i za vrijeme turske vladavine na Balkanu, “crnogorski na-rod imao je posebnu istorisku sudbinu”, bio je odvojen od drugih dje-lova srpskoga naroda više vjekova. najviše su samostalna i nepreki-nuta borba protiv Turaka, te i mletačke hegemonije, naročito formi-ranje posebne samostalne crnogorske države i dinastije krajem 18. i u 19. vijeku doveli do stvaranja posebne crnogorske nacije. Crnogorci su, iako srpskoga porijekla i srpske etničke pripadnosti, formirali posebnu nacionalnu svijest.119 Jugoslavije, 7; Branislav Đurđev, Napomene o određenju nacije, isto, str. 177; Nikola Petrović, Objektivne pretpostavke i subjektivni faktori, isto.

119 Up. Dr Najdan Pašić, Nacionalno pitanje u savremenoj epohi, isto, str. 91-92.

Crnogorska nacija

309

Dr N. Pašić nabraja sve osnovne društveno-istoprijske uslove koji su doveli do formiranja crnogorske nacije: odvojen istorijski razvoj, oslobodilačke borbe, nezavisna država, sopstvena dinastija. Međutim, može se primjetiti da se pad srednjovjekovne srpske države i poraz na Kosovu uzima za opšti istorijski preokret, iako je Zeta/Crna Gora tada bila nezavisna država, koja nije učestvovala u boju na Kosovu. Po-sebna istorijska sudbina više vjekova, nepriznavanje turske vlasti i neprekidne oslobodilačke borbe, osoben ekonomski razvoj, plemenska organizacija društva, etničko miješanje mnoštva sastojaka osnovne slovenske mase, zatečenih starinaca, nadošlih doseljenika u čestim seobama i migracijama, crnogorski etos, osvješćivanje na sopstvenim tradicijama, spoj svjetovne i sveštene vlasti oličen u vladikama – daju dovoljno empirijskih dokaza za crnogorsku samobitnost.

Značajno je da dr Pašić spominje i crnogorski narod, znači kao osnovu za stvaranje crnogorske nacije, a ne samo “otimanje” od već stvorene srpske nacije, ili njeno cijepanje.

Istoričar Dragoslav Janković podsjeća da je crnogorski narod, čak i u jednome razdoblju srednjega vijeka, imao svoju posebnu državu, čiju je istorijsku tradiciju prenio i u 19. vijek, vijek nacinalnih prepo-roda, da je imao svoju posebnu državu, odvojenu od Srbije, i terito-rijalno razdvojenu turskom oblašću, što je odlučujuće uticalo na for-miranje crnogorske nacije. Zapravo, življenje Crnogoraca van Srbije (u njoj nikada nijesu ni živjeli, osim kada su bili pokoreni od Nema-njića - D.I.), a u svojoj crnogorskoj državi, značajno je, kaže D. Jan-ković doprinijelo, podstaklo i ubrzalo formiranje crnogorske nacije. U Crnoj Gori se sa znatnim zakašnjenjem, zbog njene ekonomske i društvene nerazvijenosti, najviše tek u novije vrijeme, u Narodnooslo-bodilačkome ratu i poslije njega, formirala crnogorska nacija.120

U razmatranju okolnosti koje su dovele do različitoga nacional-noga konstituisanja srpskoga naroda, zavisno od teritorijalne naselje-

120 Up. Dragoslav Janković, Srpska država i nastajanje srpske nacije, Postanak

i razvoj srpske nacije, isto, str. 55.

Dr Dušan Ičević

310

nosti i rasprostranjenosti u matici, u okolnim ili udaljenim prostorima, Radomir D. Lukić utvrđuje da su se Cnogorci počeli izdvajati u po-sebnu naciju, pri čemu je državna granica imala važnu ulogu, pošto je otežala da se, na osnovu teritorijalne veze, uspostave ostale veze koje dovode do stvaranja nacije, a ubrzala stvaranje takvih veza u užem okviru.121 I po Branislavu Đurđevu Crnogorci su se konstituisali u naciju u okviru države koja je nastala iz patrijarhalnih zajednica.122 Isti autor u tematskoj raspravi o etnogenezi Crnogoraca i određenju nacije kompleksnije obrazlaže svoju tvrdnju da nikad nije poricao posebnost crnogorske nacije. Ranije je, kaže, mislio da je ona nastala u 20. vijeku kada počinje da se razvija buržoasko društvo. Nacija se rađa na potrebi civilizacije, tržišnoga uređenja, pa nije pojava povezana isklju-čivo sa buržoaskim društvenim odnosima. Sad mu je jasno, dodaje, da nacija izrasta na punoj suprotnosti sela i grada, kada se učvršćuje država na potrebi tržišnoga uređenja. U unutrašnjemu uređenju Crne Gore to se zbilo poslije Berlinskoga kongresa.123

Utvrđujući vremenski “trenutak” od kada započinje crnogorska na-cija B. Đurđev istovremeno otvara za raspravu koliko je odista tek tada začet proces nacionalnoga individualizovanja Crnogoraca, ili se tada “samoubzao” na poznatim osnovama konačnoga međunarodnoga priznanja, velikoga proširenja teritorije, razvoja tržišta, komunikacija, novih socijalnih snaga koje su na novim društvenim podjelama rada stvarale modernu ekonomiju i državnu organizaciju.

Navedena mišljenja uglednih srpskih naučnika, koji su i “nacio-lozi”, o faktičkome postojanju crnogorske nacije valjda su dovoljna za svakoga ko priznaje nauku i društvenu zbilju. No, pošto istrajavaju i shvatanja koja negiraju crnogorsku naciju valjalo je nanovo presabrati,

121 Up. Radomir D. Lukić, O nastanku srpske nacije sa sociološkog gledišta, isto,

str. 80. 122 Up. Branislav Đurđev, Napomene o određenju nacije, Nastanak i razvoj

srpske nacije, isto, str. 177 123 Up. Branislav Đurđev, O postanku crnogorskog naroda, Praksa, 4, Titograd

1981, str. 37-38.

Crnogorska nacija

311

prevrednovati i potvrditi bitne društveno-istorijske okolnosti, državno-političke, etničke, kulturno-duhovne itd. procese koji su oblikovali crnogorski nacionalni individualitet. 7. Nacionalno izjašnjavanje Crnogoraca Mnoge kontroverze oko crnogorske nacije upućuju da se po-stavi naizgled neumjesno pitanje: da li su Crnogorci svjesni svoga na-cionalnoga identiteta?

Oni koji spore crnogorsku naciju neprekidno „objavljuju“ da su oni porijeklom i zavazda Srbi, ili da su sada možda kakva posebnost, uglavnom mentalitetske vrste, ali da će se kad - tad povratiti u svoje prvorođeno stanje. Srbi izvan Crne Gore najčešće ističu, pozivanjem na istoriju ili na svoje osjećanje ili na svoje djedove, da su samo Srbi, sa određenim vrlinama koje diče srpski narod, te da je samo politička ujdurma ili zavjera protiv Srba što se hoće da izdvaja crnogorska nacija. I oni koji su skloni da priznaju neku nacionalnu posebnost Crnogoraca, istrajavaju na striktnome srpskome etnikumu, koji pred-određuje Crnogorce u svekolikome i svakodnevnome životu.

Nasuprot njima, kako je već više puta navedeno, zastupnici nesrp-skoga etničkoga porijekla Crnogoraca, pa i oni koji „miješaju“ više etničkih sastojaka u crnogorskome nacionalnome biću potpuno prene-bregavaju objektivne okolnosti nastanka i razvoja crnogorske nacije, ili čiste svaku natrunu srpstva, ili etničku slojevitost uzimaju za dokaz da su Crnogorci podjednako i u srpskome i u nesrpskome etničkome supstratu, ali da je sada potpuno nov etnički kvalitet koji Crnogorce odvaja od svih.

U raspravi sam nastojao da dokažem da je nacija kompleksna globalna društvena grupa i zajednica, koja se ne svodi na etnos. Međutim, ona jeste i etnička zajednica, od osnovnoga jednoga, ili više etničkih sastojaka, koji u novim sintezama daje samosvojni kolekti-vitet. Prirodno osjećanje pripadnosti određenoj društvenoj, pa i nacio-

Dr Dušan Ičević

312

nalnoj, skupini posjeduje većina ljudi. Pojedinci mogu biti nacionalno indiferentni, i osjećati se nenacionalno, internacionalno, kosmopo-litski, ili namjerno izjavljivati da su pripadnici nacije izvan kruga svo-jih sunarodnika. Pravo je svakoga, kako je već navedeno, da se nacio-nalno izjašnjava kako želi i da se uopšte nacionalno ne iskazuje.

Vaspitanjem u porodici, u obrazovnome sistemu, u svakodnevnim odnosima, pa i ideologizacijom kroz institucionalne sisteme mas-me-dija, zvanične politike itd. svakome se „usađuje“ svijest o pripadnosti određenoj naciji. U njima je sadržana potreba da se nacionalno osvje-šćuju svi ljudi, da prihvataju određeni način života, sistem vrijednosti i odanosti svojoj naciji. Istovremeno se stvaraju i aktiviraju stereotipi, pa i predrasude, koje vlastodršci ili nacionalisti smatraju poželjnim za svoje ciljeve. Nacionalni pripadnici se identifikuju sa nacionalnim simbolima, institucijama, partijama, vođama, višim idealima ...

Crnogorci su mahom vaspitavani na tradicijama oslobodilačkih borbi, nezavisne države, čojstva i junaštva, narodnih umotvorina, kul-turno-duhovnim vrijednostima, posebno Njegoševoga stvaralaštva, djelima Marka Miljanova Popovića, moralnom jednakošću i solidar-nošću ljudi. Zvanično priznavanje crnogorske nacije i obnova crno-gorske države kroz republiku kao federalnu jedinicu u okviru demo-kratske federativne republike Jugoslavije u toku Narodno-oslobodi-lačke borbe i nakon Drugoga svjetskoga rata uveliko su doprinijeli da se Crnogorci osjećaju ono što su i da se slobodno izjašnjavaju, bez zazora ili kakvoga osjećaja krivice prema drugima.

Crnogorska nacija nije stvorena odjednom, političkom voljom ili administrativnom odlukom. Crnogorci u sebi nose saživljenost sa svo-jom istorijom, samostalnom državom i potrebom da slobodno i ravno-pravno žive sa drugima, u zajedničkoj državi ili u svojoj suverenoj državi u uzajamno korisnoj saradnji sa svima. Pravo da se mogu ne-smetano nacionalno izjašnjavati, potpuno se ispoljilo u svim popisima stanovništva nakon Drugoga svjetskoga rata. U ogromnoj većini oni su sebe smatrali, izvorno i autentično, Crnogorcima.

Crnogorska nacija

313

Nacionalno izjašnjavanje Crnogoraca prilikom popisima se u stra-načkome nadmetanju ili u poricanju crnogorske individualnosti pokušava da prikaže kao manipulacija ili čak teror vladajućeg režima.

U programskim načelima Narodne stranke se “upozorava na činjenicu da je posljednji popis stanovništva u Jugoslaviji, posebno u Crnoj Gori, neregularan zato što je vladajući režim manipulisao s nacionalnim opredjeljenjem ne malog broja građana”.124 Dr Radoslav Stojanović smatra da je proglašenje crnogorske nacije 1945. godine komunistička ujdurma, pošto je ona jedna od vještačkih komunističkih montaža koja će nestati raspadom komunizma, koju Srbi nijesu nikada ozbiljno shvatili.125 Poslije rata komunistički teror u Crnoj Gori bio je usmjeren i na prisilu ljudi od osnovne škole do zreloga doba da se nacionalno izjašnjavaju kao Crnogorci.126 Na Stojanovićevu upitnu tvrdnju: ko je 1945. godine mogao izbjeći teror u Makedoniji ili Crnoj Gori a da se nije izjasnio onako kako su komunističke vlasti odredile,127 Slobodan Inić uzvraća: zašto se, ako je zaista bilo tako, Crnogorci, Makedonci i Muslimani sada, kada nema komunističke vlasti, i kada su politički slobodni ne vrate da opet budu Srbi, ako su oni zaista Srbi ? Ako su, nastavlja on, ovi narodi bili prinuđeni od komunizma da budu Crnogorci, Muslimani i Makedonci, ništa manje nije tačno ni da su svojevremeno bili natjerani od veliko (srbijanske) vlasti da se osjećaju samo i jedino Srbima.128

Poznato je da se popisi obavljaju po zakonskim normama. Građani se izjašnjavaju kako žele. Po doskorašnjemu Ustavu SFRJ svako se nacionalno izjašnjavao kako je htio, a niko nije imao pravo da ga sili

124 Prema: Programska načela, Stranke u Crnoj Gori 1990, str. 78. 125 Up. Dr Radoslav Stojanović, Nacionalno ili mafijaško pitanje, Borba, 9-10.

maj, str. VIII. 126 Up. Dr Radoslav Stojanović, Ponuda po „ključu“, Borba, 23-24. maj 1992, str.

XVIII. 127 Up. Dr Radoslav Stojanović, Zlo međusrpskog razdora, Borba, 13-14. jun

1992, str. VII. 128 Up. Slobodan Inić, Pogrde diskvalifikuju kritičara, Borba, 20-21. jun 1990,

str. XV.

Dr Dušan Ičević

314

da se nacionalno opredjeljuje. Narodna stranka nije ponudila nikakve dokaze o neregularnosti popisa, a nije objelodanjen nijedan dokume-nat za potvrdu Stojanovićeve izjave o teroru prilikom popisa stanov-ništva u Crnoj Gori, kada je, kako kaže, protivniku vlasti i prilikom popisa dolazila glava u pitanje. Crnogorskim vlastodršcima je svakako trebalo da ima što više Crnogoraca nad kojima se može nesmetano vladati. Za malenu Crnu Goru je, ipak, neizvodljivo da umnožava stanovništvo izvan prirodnoga i mehaničkoga priraštaja. Prisile za obavezno nacionalno izjašnjavanje vjerovatno postoje pri svakome popisu u većini zemalja. Međutim, pošto je ono po pravilu tajno, teško se mogu čitavi narodi natjerati da postupaju onako kako se od njih spolja zahtijeva. Za dnevne političke, nacionalne, partijske itd. potrebe može se medijskom propagandom, uputstvima popisivačima, razgovo-rima sa građanima itd. djelovati na volju ljudi, ali nije vjerovatno da se tako uspijeva da čitave društvene skupine preokrenu suprotno svome ubjeđenju.

Crnogorci su se nacionalno opredjeljivali slobodnom voljom. Uostalom, u anketi koja je sprovedena u okviru empirijskoga istraži-vanja o nacionalnim odnosima u Crnoj Gori 1986. godine opovrgli su tvrdnje narodnjaka o srpskoj Crnoj Gori, pošto su oni dobili ispod 10% glasova birača. Tako je svedena u realne okvire i tvrdnja čelnika Narodne stranke dr Novaka Kilibarde da u Crnoj Gori živi srpski narod. Istina, on izjavljuje da je pravo svakoga pojedinca, da se osjeća kako hoće, ali uz uslov, kako on kaže, da u Crnoj Gori živi srpski narod.129

Predizborne ili partijske “parade” ne mogu biti osnova niti dokaz za stvarna osjećanja ljudi.

Prema popisima, “najviše” Crnogoraca u Crnoj Gori je bilo 1948. godine, čak 90,7% ukupnoga stanovništva, 1953. godine 86,7%, a 1961. godine 81,4%. Crnogorce niko nije silio da se tako osjećaju i opredje-

129 Up. Novak Kilibarda, Prvo Srbin, pa sve ostalo, Stav, Novi Sad 27. jul

1990, str. 35.

Crnogorska nacija

315

ljuju. Izvjesno “osipanje” nastaje od popisa 1971. godine, kada su mu-slimani kao konfesija dobili mogućnost da se tako i nacionalno upisuju. Naime, već 1971. godine ima “samo” 67,1% Crnogoraca u Crnoj Gori, da bi u 1981. godini ponovo narasli na 69,8%. Ponovni znatniji pad nastupa 1991. godine na 61,84%, vjerovatno zbog žestoke propagande da su Crnogorci Srbi. Ipak, oni čine ogromnu većinu stanovništva.

Čestim opaskama da su oni nacionalno Crnogorci, a etnički Srbi nastoji se, koliko je moguće, da se zadrži etnička nepromijenjenost crnogorskoga porijekla i etnička determinanta nacionalnoga bića. Ljudi imaju u sebi mnoštvo osjećanja i potreba, koje se ne ispoljavaju i ne ispunjavaju samo kroz nacionalnu pripadnost. Otuda je i nacio-nalno izjašnjavanje samo jedna iz čovjekovih kompleksnih osobina i potreba. Čovjek je prije svega rodno biće, koje se udružuje i stvara svoje zajednice, način života, sistem vrijednosti i samosvijest, i zado-voljava svoje svestrane potrebe. Otuda je i njegovo svođenje na etnos i nacion uistinu bitno sužavanje čovjekove ličnosti, individualnosti, slobode izbora.

U svakodnevnome životu i u popisima stanovništva Crnogorci se sasvim neznatno osjećaju i iskazuju Srbima. U popisima je bilo svega 1,8%, pa 3,3% i 3% Srba u Crnoj Gori, da bi se u 1971. godini oni više nego udvostručili na 7,5%. Napominjem da od 1971.godine u čitavoj Jugoslaviji narastaju nacionalistički pokreti, koji ostrašćuju ljude i ustremljuju ih jedne protiv drugih na sukobe, progone, po-grome i istrebljenja. I u popisima se osjetila nacionalistička povika i podjela. “Pad” Srba na raniji postotak, odnosno na 3,32% zabilježen je u 1981.godini, da bi se 1991. godine skoro utrostručio, na 9,29%, vjerovatno neprekidnom medijskom, partijskom itd. propagandom da u Crnoj Gori žive samo Srbi, najbolji Srbi, da je svako drukčije izjašnjavanje izdaja srpstva i svijetlih tradicija Crne Gore.

Pravo Muslimana da budu posebna nacionalna skupina pokazala se i u popisima. Muslimana je u prva dva popisa bilo samo 0,1% i 1,5%, ali su narasli na 6,5% u 1961. godini i na 13,3% u 1971. godini, na kome postotku se ustaljuju: 13,36% u 1981.godini, sa blagim poveća-

Dr Dušan Ičević

316

njem u 1991. godini na 14,62%. Muslimani u Crnoj Gori su svjesni svoga pretežnoga crnogorskoga porijekla (ima muslimana albanskog porijekla, ali se vjerovatno izjašnjavaju kao Albanci). Većina njih zna iz kojih su bratstava i plemena, sa kojima ne rijetko održavaju prisne bratstveničke odnose. U Zakoniku knjaza Danila iz 1855. godine mu-slimani su pravno izjednačeni sa svima. Integraciji muslimana u crnogorsko društvo mnogo je doprinio knjaz Nikola, koji im se u pro-klamaciji nakon oslobođenja gradova od Turaka obratio kao Muhame-dancima, koji će imati sva prava, jednako sa pravoslavnim i rimoka-toličkim sudržavljanima. “Svaki je slobodan u vjeri svojoj, u svojim dobrim običajima, u svojem radu”.130 Iako “prevjerena” braća, prema njima nije vršena nikakva odmazda, nego su bili ravnopravni građani Crne Gore.

Doskora su se muslimani većinom izjašnjavai kao Crnogorci, pa kao Crnogorci islamske vjere, da bi i u novijim popisima, naporedo sa većinom koja se i nacionalno izjašnjava kao Muslimani, zadržali svoje osjećanje pripadnosti crnogorskome narodu. Vremenom je i kod njih stvorena posebna psihologija, način života i vjerovanja, koje su “uti-snuti” dugim životom u okviru Turske, u kojoj su bili povlašćeni prema hrišćanskoj raji, bili na vlasti, sa većim imetkom itd. Islami-zacija u Crnoj Gori nije uzela većega maha, a “istrage poturica” u slobodnoj Crnoj Gori su rano izvršene. Prebjegavanjem na tursku teritoriju (osim žitelja koji su ranije potpali pod tursku vlast) koje seže i u 19. vijek, obnavljalo se islamizovano stanovništvo. Posebna istraži-vanja bi pokazala ima li, kolike su razlike, u procesima i vremenu islamizacije u Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini, ali bi se na osnovu određenih uvida moglo ustvrditi da nijesu istovjetne ni okolnosti ni ishodi u nacionalnome konstituisanju. Naime, islamizacija u Bosni i Hercegovini je uglavnom završena do kraja 16. vijeka, a kompaktno muslimansko stanovništvo u dužemu istorijskome razdoblju stvorilo je

130 Up. Nikola I Petrović Njegoš, Memoari, Obod – Pobjeda, Cetinje – Titograd

1989, str. 547.

Crnogorska nacija

317

poseban nacionalni identitet, koji je otpočeo vjerom, ali je zadobijao osobenosti koje su ga odvojile od srpskoga i hrvatskoga etnosa, iz koga je pretežno nastalo.131 Najnoviji izum bošnjačke nacije za muslimanne,objektivno ne dotiče, sem dijela u Sandžaku, muslimane u Crnoj Gori. No, bez obzira na moguće razlike, Muslimani u Crnoj Gori imaju sva prava da se izjašnjavaju kao posebna nacionalna skupina.

Jugoslovena prema zvaničnim popisima u 1991. godini bilo je 4,20%, što je ipak manje nego u 1971. godini kada ih je bilo 5,3%, ali mnogo više nego 1953. i 1961. godine kada ih je bilo 0,3% i 2,5%. Mnogo manje je pripadnika južnoslovenskih nacija: Hrvata 1,02%, Makedonaca 0,14% i Slovenaca 0,07%.

Albanci kao nacionalna manjina predstavljaju skoro konstantan postotak u stanovništvu Crne Gore: od 5,2% do 6,64%. Neopredije-ljenih je u 1991.godini bilo 2,18%.

Iz zvaničnih statističkih podataka se može zaključivati da su Crno-gorci sasvim svjesni svoje nacionalne pripadnosti. Izvjesna kolebanja i osjeke nastaju u burnim nacionalnim previranjima, kada se preispituju u svome etničkome porijeklu, koje većina vjerovatno ne spori, ali u njoj ne zastaje, ili se “vraćaju” na tzv. prvobitno etničko stanje. Svi oni koji negiraju crnogorsku naciju ne mogu da obore i ospore činje-nice o objektivnome postojanju crnogorske nacije, koju čine tako opredijeljeni Crnogorci. Oni nijesu zabludjeli ili zaluđeni pojedinci, nego samosvjesni pripadnici svoje nacije.

131 Za muslimane se najčešće tvrdi da su porijeklom ili Srbi ili Hrvati. U prvo-

bitnome odvajanju od pravoslavne i katoličke vjere nalazi se da su nastali pretežno od bogumila. Dr Avdul Kurpejović smatra da nijesu ni Srbi ni Hrvati, nego slovenskoga porijekla. (Up. Dr Avdul Kurpejović, Muslimani nijesu Srbi, Pobjeda, 7. avgust 1991, str. 2)

319

PRILOZI

RECENZIJE I MIŠLJENJA O RUKOPISU I KNJIZI

Dr Dušan Janjić, viši naučni saradnik, Institut društvenih nau-ka, Centar za sociološka istraživanja, Beograd

Recenzija rukopisa: Dušan Ičević, Crnogorska nacija, Beograd, 1992, str. 411.

Rukopis profesora Ičevića predstavlja jednu od najobimnijih i

najpreglednijih rasprava koja je o ovoj temi napisana. Istovremeno, ova rasprava se od mnoštva drugih na temu nastanka i razvoja crno-gorske nacije razlikuje i doslednim nastojanjem da se izlaganje – pregled i ocena stavova drugih autora, analiza i ocena istorijskih a posebno savremenih društvenih i političkih događanja – utemelji u naučne metodološke zahteve i u naučnu argumentaciju. Reč je o mul-tidisciplinarnom raspravljanju u kome preovlađuje politikološko-so-ciološki pristup. Ovakav pristup omogućava dr Dušanu Ičeviću da se po ovoj izuzetno politizovanoj i, u poslednjih pet godina, šovinizo-vanoj materiji kreće sigurno i objektivno. Takav pristup u postojećoj javnosti pored odobravanja mora izazvati otpore. Međutim, izgleda da je, već sada, izvesno da će sporenje oko ovog rukopisa i njegovih osnovnih teza biti naučno produktivnije nego u ranijim sličnim prilikama.

Rasprava povodom teksta Ičevića ne može ostati isključivo u sferi ideološkog i dnevnopolitičkog iskaza s obzirom da je u samom tekstu izdat nivo teorijsko-naučno zasnovanog raspravljanja. Ovakvim oce-nama u prilog ide i sama struktura Rukopisa. Moglo bi se reći da ras-prava započinje najspornijim istorijsko i naučnim pitanjem – pitanjem etničkog porekla i razvoja Crnogoraca koje je do sada bilo rešavano pre svega u izuzetno politički obojenoj paradigmi o srpstvu Crno-

Dr Dušan Ičević

320

goraca – a završava na temu novih ujedinitelja i razjedinitelja, zapravo o idejama, projektima, grupama, strankama i ličnostima koje sebe i sopstvenu javnu i političku delatnost organizuje prevashodno oko ob-navljanja dileme o srpstvu, kao da se u istoriji, svetu oko, kulturi i nauci ništa nije dogodilo u periodu dok njih nije bilo. Dakle, Ičevićev tekst, s pravom, završava tamo gde mnogi misle da od njih počinje sva pamet i sva istorija ovoga sveta, te i Crnogoraca i Srba.

Tekst je struktuiran na sledeći način: posle uvoda sledi sedam glava. Prva glava je o sporovima o etnosu Crnogoraca (unutar ove glave raspravlja se pitanje srpsko-crnogorskog etnosa i izlažu stavovi važnih ličnosti i političkih stranaka o tome ima-nema li Crnogoraca); II glava je ispisana u nastojanju da se čitaoci podsete na svu složenost teorijskog određenja nacije (pored izlaganja složenosti nacije, pojma etnosa i nacije kao i istoričnosti fenomena nacija, Ičević nastoji i da zabeleži istorijski početak pominjanja i poimanja crnogorskog na-roda); III glava je o konkretno-istorijskom razvoju crnogorskog druš-tva i nacije (Ekonomsko-socijalna osnovna crnogorske nacije; Neza-visna crnogorska država, naslovi su osnovnih odeljaka ove glave); IV glava je o Crnoj Gori u Zajedničkoj državi (unutar ove glave ras-pravljaju se najrelevantnija pitanja za ovaj period razvoja crnogorske nacije kao što su: Ujedinjenje, prisajedinjenje ili; Akteri, planovi i pokušaji ujedinjenja, ili; Međunarodno-pravni tretman ujedinjenja; Božićna pobuna; Zatim, Crna Gora u unitarnoj i federativnoj Jugosla-viji, i to: njena ekonomska nerazvijenost i neravnopravnost, centra-listički sistem zajedničke države, projekti za federativno uređenje Jugoslavije, političke partije i inteligencija o crnogorskom narodu, crnogorski narod u NOB i revoluciji, i crnogorska nacija u socija-lizmu); V glava je o etnosu Crnogoraca i etnički sindrom nacija (Koji su narodi najstariji; Etnički suptrat jugoslovenskih nacija; Samo-voljnost crnogorskog naroda/nacije, naslovi su odeljaka ove glave); VI glava, Kulturno-duhovno biće nacije (u njoj se raspravlja o crno-gorskom kulturnom identitetu; jeziku Crnogoraca; vjerskom određenju crnogorske nacije i nacionalnoj svijesti Crnogoraca); VII glava je

Crnogorska nacija

321

naslovljena sa „Novi ujedinitelji i razjedinitelji“ (a naslovi odeljaka su: Ujedinjenje sa Srbijom; Nezavisna Crna Gora; Crna Gora u federativnoj/konfederativnoj državnoj zajednici; Srpsko-crnogorska federacija).

Ključni nalaz Ičevićeve rasprave je da postoji osobeno nacionalno biće Crnogoraca. Dakle, postojanje nacionalne osobenosti i zajednice Crnogoraca je duhovno-istorijski proizvod. To je jedna vrsta fakta prema kome se različiti ljudi, grupe, stranke, vlasti i njihovi projekti različito i često suprotstavljeno opredeljuju. Ova opredeljenja, po Iče-vićevoj analizi, najčešće su motivisana osobenim interesima i pogle-dima na svet i naciju, te i na crnogorsku naciju. Pojedini elementi određenja nacionalnog bića Crnogoraca često služe da se (zanema-rivanjem ili prenaglašavanjem njihovog značaja za celinu) posebni interesi i pogledi iskažu i dokažu. To se vidi i iz „ponovnog otvaranja“ crnogorskog nacionalnog pitanja i žustre polemike koju je to izazvalo pre svega kod pravnika i vođa stranaka u Srbiji i iz čitavog Ičevićevog prikaza sporova oko ove problematike. Profesor Ičević usvaja objekti-vno-subjektivna određenja nacije u kome je poseban značaj pridat sferi političkog i državi. Nacija je, zapravo, osobena moderna politi-čka zajednica koja ima i niz drugih određenja. Ona se istorijski nadovezuje i utemeljuje u prethodnim zajednicama i njihovim duhov-nim, etničkim, istorijskim, političkih i drugim karakteristikama. Otuda je posebno analiziran najnoviji period. Reč je o pitanjima političkog konstituisanja nacionalne svesti i volje kao i o osobenosti i izgrađe-nosti sopstvene države (državnog suvereniteta). Ičević analizira mnoga relevantna pitanja za odgovor na današnju dilemu koja bi se mogla postaviti kao: da li su, posle tzv. antibirokratske revolucije, crnogorske političke stranke i javnost odista nacionalne ili je reč već o etno-folklornom argumentovanju političkih ciljeva. Sam Ičević ne eksplicira ovu dilemu ali je nastavljanje rasprave na tu temu jedan od neposrednih doprinosa Ičevićeve rasprave dijalogu kao sredstvu na-predovanja ka saznanju. Čini se da je ovo pitanje ključno za odgovor o budućnosti crnogorske nacije i mjesta Crne Gore u novonastaloj

Dr Dušan Ičević

322

zajedničkoj državi sa Srbijom. Po nekim svojim dubinskim karakteri-stikama antibirokratska revolucija je svojevrsno negiranje i samoodri-canje – najuticajnijih političkih snaga (koje i danas vladaju Crnom Gorom) i što je posebno važno masovno podržanih – od nacionalno-političke i državne posebnosti; novouspostavljena a starim imenom Jugoslavije nazvana država je, u biti, fasadna federacija u kojoj nema efektivne garancije za ravnopravnost etničkih zajednica i crnogorske i srpske države. Reč je o tranzicionoj državnoj tvorevini koja, najvero-vatnije, vodi ka tzv. čvrstoj federaciji sa unutrašnjim regionalizmom. Takvom izglednom toku nema adekvatnog odgovora u političkim programima i snagama Crne Gore. Kada se, uz to, uzme u obzir to da je stara polovina biološkog substrata crnogorske nacije integrisano u društvo i vlast Srbije, nemogućnost samostalnog finansiranja sop-stvene državne organizacije i uključenost Crne Gore u bezbednosno-vojni kompleks SR Jugoslavije odnosno Srbije izgleda da je ozbiljno teorijsko, ne samo političko, pitanje da li su – mereno kriterijumima savremene sociologije i teorije – Crnogorci nacija. Da li je reč o pri-vremeno suspendovanoj i potisnutoj političkoj volji i savesti ili definitivnom gubitku ove bitne nacionalne karakteristike. Odgovor na ovo pitanje je pre svega u rukama ljudi koji žive u Crnoj Gori i tvorci su njene istorije. Izuzetna vrednost Ičevićevog rukopisa je u tome što dovodi do ovog ključnog pitanja. Nadalje, Rukopis pruža mnoštvo relevantnih istorijskih teorijskih i socioloških informacija koje olakša-vaju raspravu i odgovor na postavljeno pitanje.

Zbog sopstvenih kvaliteta Ruskopis zaslužuje da bude objavljen a njegovo objavljivanje biće i svojevrsno oduživanje potrebi javnosti da se ova rasprava obavi i na teoriji i razumu primeran način.

Beograd, 17. decembar 1992.

Crnogorska nacija

323

Dr Radoje Pajović, naučni savjetnik

Mišljenje o rukopisu knjige: Dušan Ičević, Crnogorska nacija

U oblasti društvenih nauka crnogorsko nacionalno pitanje je već odavno postalo naučni izazov prvoga reda. Do sada je bilo više pokušaja da se to pitanje naučno rasvijetli i objasni, ali se pokazalo da je ono vrlo složeno i opterećeno mnogim predrasudama i dnevnopoli-tičkim gledanjima, tako da je to još više otežavalo objektivni naučni pristup. Tim pitanjem su se bavili mnogi političari, ali i politikanti, publicisti i publicisti-amateri. Bilo je, međutim, i ozbiljnih naučnih priloga, bilo u obliku manjih naučnih rasprava i studija, bilo na nivou monografija, odnosno posebnih izdanja. Među one koji zaslužuju posebnu pažnju spadaju radovi Sava Brkovića, Slobodana Tomovića i Dima Vujovića.

Prof. dr Dušan Ičević se i do sada ogledao na temu nacionalnog pitanja. Na tu temu je prije nešto manje od deset godina objavio i zapažen rad u obliku posebnog izdanja – Kuda ide nacija, gdje je na-stojao da ukaže na osnovne ideje u naučnom definisanju nacije.

U najnovijem rukopisu knjige koji je predmet naše pažnje, obima preko 400 strana kucanog teksta, pod naslovom Crnogorska nacija dr Dušan Ičević se predstavlja do sad najiscrpnijom i najpotpunijom studijom o tom pitanju.

U obradi ovog pitanja Ičević je pošao od sublimirane postavke – da je nacija kompleksna društveno-istorijska, ekonomska, etnička, kla-sno-slojevna, politička, kulturna, emotivno-psihološka itd. zajednica, koja zahtijeva interdisciplinarno, odnosno transdisciplinarno i multi-disciplinarno istraživanje. Autor takođe polazi od toga da svaku naciju treba istraživati u razvoju, u konkretnim istorijskim prilikama i kom-pleksnim svojstvima. Otuda su nastala i autorova poglavlja odnosno odjeljci: Konkretno-istorijski razvoj crnogorskog društva i nacije (III), Crna Gora u zajedničkoj državi (IV), Etnos Crnogoraca (V) i Kultur-

Dr Dušan Ičević

324

no-duhovno biće nacije (VI). Osim ovih Ičević ima i sljedeće glave: Sporovi o etnosu Crnogoraca (I), Teorijski i razvojni tretman nacije (II) i posljednji (VII) završnu glavu – Novi ujedinitelji i razjedinitelji, u kojoj nastoji da ukaže na savremene i aktuelne probleme vezane za srpsko-crnogorsku federaciju.

U odjeljku (glava III) o konkretno-istorijskom razvoju crnogorskog društva i nacije, autor, uz razmatranje ekonomsko-socijalnih osnova crnogorske nacije, ukazuje i na najbitnije faze i momente u razvoju crnogorske države i državnosti, još od prednemanjićkog perioda, pa preko oslobodilačkih borbi i ratova Crnogoraca tokom četiri stoljeća do centralizacije državne vlasti i apsolutizma posljednjih crnogorskih vladara u XIX i početkom XX vijeka. U odjeljku (glava IV) o Crnoj Gori u zajedničkoj državi autor razmatra najvažnije i najkarakte-rističnije momente perioda kraljevske i avnojevske Jugoslavije. Držeći se hronološkog reda tu su najprije pitanja ujedinjenja ili prisajedi-njenja ovog državi, međunarodno-pravni tretman toga čina, otpor naroda novom režimu, a zatim autor razmatra ekonomsku nerazvi-jenost i neravnopravnost Crne Gore, zatim centralistički sistem zajed-ničke države, projekte za federativno uređenje Jugoslavije, crnogorski narod u NOB i revoluciji i crnogorsku naciju u socijalizmu. U okviru ovog odjeljka autor posebno razmatra stavove političkih partija i inteligencije o crnogorskom narodu (naciji) u međuratnom periodu i stavove KPJ o tom pitanju.

U odjeljku (glava V) o etnosu Crnogoraca autor razmatra etnički sindrom nacije, etnički supstrat jugoslovenskih nacija i na kraju, samosvojnost crnogorskog naroda (nacije).

U odjeljku (glava VI) o kulturno-duhovnom biću nacije autor razmatra četiri naučna problema: 1) Crnogorski kulturni identitet, 2) Jezik Crnogoraca, 3) Vjersko određenje crnogorske nacije i 4) Nacio-nalnu svijest Crnogoraca. U poglavlju o jeziku Crnogoraca autor naglašava srpsko-hrvatski kontekst jezika, ali ukazuje i na osobenosti crnogorskog jezika. U okviru poglavlja o vjerskom određenju crno-gorske nacije autor raspravlja o pravoslavlju i crnogorskom etnosu, o

Crnogorska nacija

325

autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve, o dehristijanizaciji Crnogoraca i o „bezvjernosti“ Crnogoraca. U poglavlju o nacionalnoj svijesti Crnogoraca autor najprije objašnjava – šta je nacionalna svijest, a zatim tumači navodnu „dvojnu“ svijest Crnogoraca, a zatim raspravlja o Njegoševom crnogorstvu, srpstvu, jugoslovenstvu, a onda o crnogorskim narodnim pjesmama, o čojstvu Crnogoraca i o njihovom nacionalnom izjašnjavanju.

I autorov teorijski i razvojni tretman nacije (glava II), u kojoj se govori o složenosti nacije, određenju etnosa, značenju nacije, razvoj-nom bivanju nacijom i prvim spomenima crnogorskoga naroda odno-sno nacije, autor zaokružuje svoj metodološki pristup izučavanju i tretmanu crnogorskog nacionalnog pitanja.

Autor po mom mišljenju s pravom smatra da etnos nije sveodre-đujuća „sila“ u nastojanju i diferenciranju nacija, iako je njihov sastavni dio. Otuda je smatrao da je uputnije istraživati kompleksnost društveno-istorijskih okolnosti nastojanja i razvoja crnogorske nacije.

Dr Ičević je ovu opsežnu i iscrpnu raspravu započeo sporovima o crnogorskom nacionalnom pitanju i posebno o etnosu Crnogoraca, da bi se zatim uputio složenim naučno-istraživačkim stazama, meto-dom o kojem sam već govorio.

Ičević nije želio da ignoriše ničije mišljenje o ovom problemu, ako je objavljeno ili izgovoreno javno. Veoma različite, čak dijametralno suprotne stavove autor izlaže bez pristrasnosti, iako mnogi od autora takvih stavova jedva da zaslužuju pažnju. U tom pogledu autor bi morao biti selektivniji i tretirati samo one autore i stavove koji imaju naučni pristup, bez obzira na rezultate. Smatram da zaista nema smisla poklanjati pažnju nekakvim politikantskim stavovima, koji ne mogu da žive ni jedan dan. Iako autorova hladnokrvna analiza različitih stavova zaslužuje nesumnjivu pažnju i priznanje, ipak se čini da bi u izvjesnim slučajevima autor morao preciznije izraziti svoj stav o nekom mišljenju, jer ponekad nije jednostavno tvrditi što je stav pojedinog autora a šta profesora Ičevića.

Dr Dušan Ičević

326

Neke manje važne primjedbe i sugestije zabilježio sam na margi-nama rukopisa sa željom da o njima autor razmisli. Inače, rezultati do kojih je autor došao čine se logičnim i bez sumnje značajnim. Jedino bih mu sugerirao da analize o etnogenezi produbi, ili makar da se od stavova nekih autora ogradi, naravno u slučajevima gdje takvi stavovi ne djeluju dovoljno naučni niti ubjedljivo.

U cjelini gledano smatram da je dr Dušan Ičević uspješno obavio jedan značajan naučni posao i dao nezaobilazan naučni prilog, pa ovo djelo toplo preporučujem za objavljivanje. U Podgorici, 25. V 1994. godine

Crnogorska nacija

327

Prof. dr Radovan Radonjić

Dr Dušan Ičević: Crnogorska nacija S dužnom pažnjom i velikim interesovanjem i zadovoljstvom pročitao sam rukopis prof. dr Dušana Ičevića „Crnogorska nacija“. U pitanju su krajnje izazovna i, sticajem okolnosti, veoma osjetljiva tema, odnosno vrsni istraživač i poznavalac fenomena nacije i nacio-nalnog u svim njegovim aspektima: od teorije nacije do istorije etni-čkih realiteta i uslova konstituisanja modernih nacija.

Rukopis obima 425 strana ima uvodni dio i sedam poglavlja, koja predstavljaju međusobno logički povezane i uglavnom usklađene za-sebne cjeline.

Prvo poglavlje („Sporovi o etnosu Crnogoraca“) posvećeno je pi-tanju srpsko-crnogorskog etnosa i najnovijim sporovima o crnogor-skoj naciji. Ono je neka vrsta kritičkog pogleda aktuelnih kontroverzi o crnogorskom nacionalnom pitanju, nastalih u krilu tekuće političke pragme ili sadržanih u interpretacijama poznatijih ličnosti, odnosno pojedinih političkih partija.

U drugom poglavlju autor se bavi metodološko-teorijskom proble-matikom analize fenomena nacije i nacionalnog, složenošću kategori-jalnog aparata koji ova podrazumijeva, te zamkama što prate svaki pokušaj situiranja ove materije izvan konteksta određenog strogo nau-čnim principima i kriterijumima. U ovom poglavlju naznačeni su i, kako autor kaže, „prvi spomeni crnogorskog naroda/nacije“.

Treće poglavlje („Konkretno-istorijski razvoj crnogorskog društva i nacije“) posvećeno je analizi grupe tzv. objektivnih faktora (prvjen-stveno socijalno-ekonomskoj osnovi i nezavisnoj državi) formiranjem crnogorske nacije.

U četvrtom poglavlju („Crna Gora u zajedničkoj državi“) najprije se razmatraju motivi i način ulaska Crne Gore u zajedničku državu (ujedinjenje, prisajedinjenje ili...), a zatim položaj Crne Gore u unitar-

Dr Dušan Ičević

328

noj i federativnoj državi. Završni dio ovog poglavlja posvećen je crno-gorskom narodu u NOB, odnosno crnogorskoj naciji u socijalizmu.

Peto poglavlje („Etnos Crnogoraca“) obuhvata, najprije, prikaz et-ničkog sindroma nacije, uz osvrt na pitanje koji su narodi najstariji, a zatim analizu etničkog supstrata jugoslovenskih nacija, te samosvoj-nosti crnogorskog naroda/nacije.

U šestom poglavlju („Kulturno-duhovno biće nacije“) analizira se vjersko određenje crnogorske nacije, crnogorski kulturni identitet, je-zik i nacionalna svijest Crnogoraca.

Sedmo poglavlje („Novi ujedinitelji i razjedinitelji“) posvećeno je analizi društvenog konteksta, odnosno ideja i projekata u kojima se, nakon raspada SFRJ, sa stanovišta „definitivnog rješavanja“ dijela otvorenih pitanja (prevashodno srpskog) procjenjuje pozicija i perspe-ktiva Crne Gore i Crnogoraca.

Ovakav sadržaj rukopisa sam po sebi govori da autor nije optere-ćen dilemom o postojanju crnogorske nacije, a time ni ambicijom da upravo on bude taj koji će tu dilemu riješiti. Za njega je ta dilema da-vno riješena, jer je – kako sam kaže – „očigledno da crnogorska nacija objektivno postoji“. Zato on u fokus stavlja nešto drugo: a) afirmaciju one naučne aparature i metodologije koja, za razliku od parcijalnih teorijskih analiza ili dnevnim političkim potrebama uslovljenih i moti-visanih diskursa, omogućava da se sveobuhvatno odgonetne nacija kao konkretno istorijska zajednica; b) konkretnu obradu onih relevant-nih društvenih procesa, pojava i odnosa koji su omogućili da se crno-gorska nacija individualizuje i istorijski-djelatno iskaže.

Taj poduhvat – koji je podrazumijevao kako naučnu verifikaciju rezultata istraživanja (koje je sam autor vršio), tako i sabiranje, se-lekciju i kritičku analizu dostupne građe i velikog broja „starih“ i „novih“ teza i sudova o ovom „delikatnom“ pitanju – generirao je brojne izazove i teškoće, prevashodno metodološke, a potom i konceptualno-strukturalne naravi. Dodatnu teškoću predstavljalo je to, što je tako složen zadatak trebalo obaviti u vrijeme kada upravo kontroverze o pitanju nacije i nacionalnog čine glavnu ključajuću

Crnogorska nacija

329

supstancu datog, po mnogima gotovo katastrofično konsteliranog, društvenog ambijenta.

Autorov, u mnogom pogledu zaista uspješan, odgovor na sve to sadržan je u njegovom – kako sam kaže – multidisciplinarnom, trans-disciplinarnom i interdisciplinarnom naučnom pristupu posmatranom pitanju. Produkt toga je analiza u kojoj su, u odgovarajućem obimu i međusobnom skladu, poštovani kriterijumi: a) dosljedne primjene istorijsko-razvojnog metoda kombinovanog sa metodom tematske struktuiranosti; b) svestranosti i obuhvatnosti; c) principijelnosti i naučne objektivnosti; d) uzdržanosti od vrijednosnih sudova političke provenijencije i ideoloških racionalizacija.

Utemeljen na tim principima, rukopis prof. Ičevića nudi naučno validnu, sukcesivnu, strpljivu i „mirnu“ analizu u kojoj nema ni „ve-likih iznenadnih otkrića“, ni „jakih riječi“, ni „konačnih presuda“. On nije naklonjen jednim a zatvoren za druge izvore i iskaze, ne favori-zujući jednu na račun druge opcije, ne preferira apriorizam i ne njeguje nauku prije nauke. Naprotiv, u njemu se ravnopravno pre-zentiraju gotovo svi poznati izvori i relevantni iskazi i nepristrasno kritički procjenju njihove vrijednosti i dometi. I onda kada osporava neku tezu ili iza neke tobože naučne istine otkriva druge sadržaje, prof. Ičević ne uzvraća „žestoko“. On polemiše otvoreno, bez bole-ćivosti i predrasuda, ali uvijek naučnički skrupulozno i tolerantno. Blaga ironija kojom ponekad zaogrće neki iskaz ili sud nije proizvod njegove zle volje, već (neizbježan) izraz naučne superiornosti argu-menata koje nudi.

Obimna i raznovrsna faktografija, bogatstvo misli, atraktivna lek-sika i u ponečemu odista originalni stil kazivanja – a to su neke od odlika Ičevićevog rukopisa – vrijednosti su po sebi. Ukomponovane u analizu na način kako je to učinio prof. Ičević, one ovoj daju reference veoma zanimljivog naučnog rada. Ičevićeva studija, navodno, nije ni prvi ni jedini uspješni pokušaj da se pitanje crnogorske nacije naučno obradi i objasni. Na neke vrijedne radove te vrste prof. Ičević se i sam poziva i oslanja, duboko cijeneći njihove domete i značaj. Njegova

Dr Dušan Ičević

330

studija je nov, krupan i neporeciv doprinos fondu naučnih saznanja o crnogorskoj naciji, potpuniji i uvjerljiviji od bilo kojeg ranijeg i, rekli bismo, dovoljno snažan da u jedan nedovoljno istraženi prostor – pre-zasićen neznanjem, predrasudama i kompleksima, ali i falsifikatima svih vrsta – unese, kao dominantne, naučne metode i istine. Njome je uvjerljivo pokazano da u procesu formiranja crnogorske nacije nije preskočena nijedna faza ili izgubljen bilo koji neophodni korak i da, zato, u njenom biću i bitku nema ničega što bi je činilo manjom, manje vrijednom, samobitnom i cjelishodnom od bilo koje druge savremene nacije.

Opšti utisak o rukopisu prof. Ičevića bio bi još povoljniji ako bi se otklonile neke njegove manjkavosti.

U prvom redu, to se odnosi na izvjesnu ekstenzivnost izlaganja u prvom poglavlju, ponavljanje iste problematike u neznatno izmijenje-nim kontekstima (prvo i sedmo poglavlje) i „neuvođenje u analizu“ novih relevantnih momenata (primjetno manifestovanih na nedavnim parlamentarnim i predsjedničkim izborima), koji indiciraju izvjesne promjene u strateškim opredjeljenjima prema nekim pitanjima obu-hvaćenim analizom (sedmo poglavlje).

Dalje, autor ponekad svoja razmatranja ne dovodi sasvim do kraja, u smislu da iz analize ne slijede odgovarajući potpuniji i precizniji zaključci. Tako, na primjer, analiza cjelokupnog trećeg poglavlja za-vršava tako što se nužno raznovrsni i suptilni odnos između dviju varijabli, posebno posmatran sa stanovišta uticaja prve na drugu, sin-tetizuje u jednu jedinu rečenicu o „isijavanju“ osjećanja za posebnim identitetom. I u nekim drugim slučajevima (pitanje autokefalnosti crkve, jezika Crnogoraca) iz analize se ne izvode konsekventni za-ključci, koje ova inače neodoljivo nameće, već se umjesto njih (po pitanju jezika, naročito) nameću vrijednosni sudovi.

Zatim, u nekim dijelovima rukopisa ne postiže se uvijek potrebni međusobni sklad elemenata na kojima se analiza zasniva, što implicira izvjesne nepreciznosti u utvrđivanju uzročno-posljedične veze između nekih pojava. Autor, na primjer, uočava i komentariše boravak i ni-

Crnogorska nacija

331

malo bezazleno djelovanje srpskih emisara (mahom intelektualaca: književnika, učitelja, istoričara) u Crnoj Gori, kao i pokušaja srpskih vlasti da se nagode s Njegošem oko ujedinjenja i podjele svjetovnih i vjerskih funkcija u budućoj zajedničkoj državi, ali propušta da utvrdi postoji li i kakva je veza između tih događaja i nagle poplave „srpskih nadahnuća“ u Crnoj Gori. Odgovor na ovo pitanje bio bi utoliko zani-mljiviji što, na primjer, u doba Petra I i Danila I nema, ne bar izra-zitije, ni jednog ni drugog i što u Njegoševo vrijeme te varijable koincidiraju.

Najzad, valja napomenuti da je autor, i pored toga što je građa koju opservira odista impozantna, propustio da konsultuje neke izuzetno važne izvore. Tako, na primjer, njegovoj pažnji je izmakla prepiska između Petra I i Crnogorske skupštine, sa jedne, i Ruskog cara i Sve-tog sinoda Ruske pravoslavne crkve, sa druge strane, iz 1804. godine, koja je od izuzetnog značaja za ocjenu stvarne pozicije Crne Gore i njene pravoslavne crkve prema „slovenskoj braći“ i njihovim držav-nim i vjerskim institucijama, a time i za demistifikaciju pitanja auto-kefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve. Jako važno za razumi-jevanje razvoja nacionalne svijesti Crnogoraca je i (takođe ne-konsultovano) pismo Petra I ruskom konzulu u Dubrovniku, 1826. godine, a u tu svrhu može poslužiti i dio spomenika materijalne kulture.

O nekim drugim manjkavostima (ponekad nejasna distinkcija iz-među autorovog stava i inih iskaza koje opservira, nedovoljno pre-cizna upotreba pojmova, izvjesne tehničke nedorađenosti teksta i sli-čno) informisaću autora neposredno.

Izloženim primjedbama se, naravno, ne dovodi u pitanje ranije data ocjena o vrijednosti i dometima ove studije. Njihovim usvajanjem (što je isključivo stvar autora), ona bi, vjerovatno, bila još bolja.

Redakciju teksta, međutim, smatramo nužnom. Njome bi – osim ispravljanja uobičajenih stilskih i tehničkih grešaka – trebalo: a) što je više moguće eliminisati elemente feljtonističkog u korist ujednačene naučne analize; b) izvršiti nešto strožiju selekciju autora na koje se

Dr Dušan Ičević

332

analize oslanja i ograničiti prostor koji se daje nekim njihovim (ponekad nepotrebno ponavljanim) tezama i iskazima.

Ovo uistinu vrijedno djelo uvaženog naučnika zaslužuje da bude prezentovano kako stručnoj i naučnoj javnosti, tako i najširem krugu čitalaca. Stoga rukopis prof. Ičevića „Crnogorska nacija“ svesrdno preporučujemo za štampanje.

Podgorica, 22. I 1993. godine

Crnogorska nacija

333

Mišljenje o rukopisu dr Dušana Ičevića – „Crnogorska nacija“ U cilju davanja mišljenja – savjeta o potrebi štampanja ruko-pisa dr Dušana Ičevića – „Crnogorska nacija“ (u daljem tekstu: Ru-kopis), pored samog rukopisa, pročitao sam i tri priložene recenzije.

Stavove-primjedbe o rukopisu iznijeću, kako povodom konkretnih zamjerki, tako i generalno, sve u nastojanju da moj sud o rukopisu bude što je moguće argumentovaniji.

Rukopis sadrži uvodni dio, te sedam glava. U rukopisu autor stalno varira srpsko-crnogorska sporenja o posto-

janju, odnosno nepostojanju crnogorske nacije. Za autora, inače, po-stojanje crnogorske nacije nije sporno, ali, to odmah valja reći, sporan je, odnosno nije objašnjen naučni način, aparatura, kojom je autor došao do tog zaključka. U svakom slučaju, brižljiv čitalac će utvrditi da autor nepobitnost postojanja crnogorske nacije vezuje za period 1941-1945. te poslijeratnu, komunističku epohu, što ozbiljno dovodi u sumnju njegovu tvrdnju o postojanju crnogorske nacije. To posebno ima li se u vidu glorifikovanje stava komunističke partije o priznanju crnogorske nacionalne posebnosti. Vezivati postojanje nacije za an-gažman jedne političke stranke, ne može a da sadržaj te nacije ne dovede u pitanje.

Autor, inače, kao da boluje od sindroma neizlječivog jugoslo-venstva, što se loše odražava po naučnu elaboraciju mnogih problema koje, inače, tretira. Tako, primjera radi, autor veli da je razdruživanje Slovenije od SFRJ „akt secesije“. To može značiti, jedino, da su i ostale republike bivše SFRJ, koje su sada međunarodno-priznate dr-žavne zajednice, secesionističke. Pitanje koje, nužno, slijedi jeste: od koga su se te republike odvojile? Od koga ako SFRJ više nema a sve one su bile njezini konstitutivni elementi? Sve su bivše republike SFRJ na jednaki način participirale barem na ustavnoj razini u njenom političko-pravnom uređenju i ne može se, osim ako se ne polazi od ideoloških premisa, govoriti o secesiji bilo koje republike bivše SFRJ. Interesantno je da se samo u slučaju raspada SFRJ uporno, iz beo-

Dr Dušan Ičević

334

gradskih i podgoričkih političkih krugova govori o secesiji bivših republika bivše SFRJ, pri čemu se za secesiju optužuju, ni manje ni više, nego četiri republike. To bi trebalo značiti, prevedeno na jezik logike, da su se te republike odvojile od ove dvije preostale, koje sebe poistovjećuju sa Jugoslavijom, odnosno sa SFRJ. Međunarodni poli-tički subjekti govore o razdruženju (Badinterova komisija) a nikako o aktu secesije. Raspao se i SSSR, raspala se i ČSSR, ali niko ne spo-minje tamošnje secesije. Svuda su razdruženja, a samo se ovdje govori o secesiji. Govoreći o razlozima rata u BiH, autor iskazuje veliku bojazan da SDA želi u BiH stvoriti državu građana, odnosno islamsku republiku, koja bi bila ostvarena iz, po autoru, proste činjenice, da bi Muslimani u takvoj republici bili u većini! Po toj logici, kako bi se trebala zvati SRJ? Nikako tako kako se zove, već drukčije, budući da Srbi u njoj imaju većinu. Međutim, autora ne brine država u kojoj Srbi imaju većinu. Njega brine samo država u kojoj su oni manjina, od-nosno u kojoj drugi imaju većinu. Autor govoreći o ratu u BiH pomi-nje sve njegove strahote, no ne nalazi ni riječi osude za vinovnike tih strahota. Čudno da autoru ne smeta činjenica da Srbi, kojih je prije rata u BiH bilo oko 34%, drže preko 70% teritorije. Zar mu to ne govori o ratnim ciljevima? Zar mu ništa ne govori činjenica da su Prijedor, Bijeljina, Srebrenica, Foča, Zvornik, Srebrenica etnički čisti. U njima više nema Muslimana. U Banjaluci uskoro neće biti ni Mu-slimana, ni Hrvata.

Govoreći o januaru 1989. u Crnoj Gori autor veli da je srušeno „dotadašnje birokratizovano rukovodstvo Crne Gore“ (kao da i sva ostala nijesu bila birokratska!, te kao da je samo ovo naše trebalo srušiti, upravo zato što je bilo birokratsko!), te da se u „novije vrijeme saznaje“ da je „AB“ revolucija bila „teledirigovana“ iz „određenih po-litičkih centara u Srbiji“. Kako je moguće da autor koji ima ambiciju da proučava crnogorsko nacionalno pitanje, tek u „novije vrijeme“ saznaje da je „AB“ revolucija bila instrument za ostvarenje srpskih političkih ciljeva? A ako već zna za određene političke krugove iz Srbije koji su organizovali „AB“ revoluciju, zašto i čitaoce ne upozna

Crnogorska nacija

335

sa svojim saznanjima, odnosno zašto nam ne saopšti koji su „određeni politički krugovi“? Koga to autor čuva od svojih saznanja? On bi tre-balo da bude naučnik, pa da nas upoznaje sa svojim saznanjima, a ne političar da od nas krije tako važne informacije!

Ove sam primjedbe istakao, mada se može činjeti da su premali razlog za bilo kakvo kritičko mišljenje, da bi se jasno vidjelo na koji način autor razmišlja o aktuelnim političkim pitanjima. A, kako je uočljivo da mu je, u tretiranju aktuelnih političkih pitanja upadljiv ideološki naboj, zar je moguće očekivati da će na drukčiji način razmatrati i druga, politička, pitanja?

Autor, da se vratim sadržaju, stalno izvodi „dokaze“ kojima želi utvrditi da, na njemu nesporan način, postoji crnogorska nacija. Čemu toliko napora, pitam se, u dokazivanju onoga što autor, inače, i ne spori – da, naime, crnogorska nacija postoji.

Inače, da se primijetiti da autor ne poznaje u dovoljnoj mjeri tokove crnogorske istorije, te da je sklon pojednostavljenjima. Uz to, on naprosto ne konsultuje svu relevantnu literaturu, što ozbiljno šteti njegovim naporima. Tako, primjera radi, govoreći o atentatu na knjaza Danila, ni riječju ne spominje radnju dr Danila Radojevića „O atentatu na knjaza Danila“, objavljenu u „Stvaranju“ 1985. Objašnjavajući „Načertanije“ veli da to nije Garašaninovo djelo (što je tačno), te da je postalo priručnik za „objedinjavanje Srba“. Zašto nam ne kaže čije je, onda, djelo „Načertanije“, ko ga je sačinio, sa kojim namjerama i zbog čega se pripisuje Garašaninu? Govoreći o trajanju samostalne crno-gorske države, sve njene vladare naziva despotima (Petra II, knjaza Danila, knjaza/kralja Nikolu). Govoreći, pak, o socijalističkom toku crnogorske istorije, ne krije svoje oduševljenje tim poretkom. Inače, u socijalizmu nema despota – oni su prisutni samo u nezavisnoj Crnoj Gori!

Autor je svoj odnos prema Crnoj Gori i Jugoslaviji ponajbolje ispoljio u nastojanju da objasni 1918. godinu. On, naime, smatra da je 1918. došlo do ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom, mada sva ozbiljna literatura govori o prisajedinjenju CG Srbiji. Da njegova konfuzija

Dr Dušan Ičević

336

bude veća, on veli da su se „jugoslovenski narodi“ ujedinili u zajed-ničku državu koja se zvala – Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca! On, dakle, posredno kazuje da kao posebna etnička zajednica 1918. ne postoje ni Crnogorci, ni Makedonci a pitanje je đe je locirao Mu-slimane! Veli da je Jugoslavija objektivna istorijska potreba zajedni-čkog života i razvoja u interesu svih jugoslovenskih naroda“. Me-đutim, autor odmah potom naglašava da je Jugoslavija stvarana po zamisli Nikole Pašića, te da je tim činom ispunjena „zavetna misao Srbinova“, da svi Srbi treba da žive u jednoj državi. „U ideologiji svesrpstva praktično je značilo teritorijalno proširenje Srbije“ – veli autor, tako da je nužno pitati: kad je već tako, zar je ta objektivna potreba jugoslovenskih naroda (ustvari samo tri naroda) za životom u zajedničkoj državi! Autor ne dopušta da bilo ko kritički opservira ideju jugoslovenstva, budući da se unaprijed odlučio za nužnost i po-trebu opstanka svake jugoslovenske tvorevine, pa, naravno i ove koja se zove SRJ. Tek kad se tako priđe njegovoj naučnoj radnji, može biti razumljivo, mada ne i oprostivo, što niđe ne spominje rezultat „bijelog terora“ koji su Srbi sprovodili u vremenu od 1918-1926. (a radi se o oko 3.000 pobijenih Crnogoraca i oko 5.000 spaljenih kuća). Ako je, a jeste, bijeli teror u Crnoj Gori sproveden u cilju očuvanja jugoslo-venske države, posmatrano iz srpske političke optike, onda je taj teror, po autoru, i nužan i potreban. Njemu je, stalno ističe, nužno i potrebno postojanje svake jugoslovenske države, nezavisno od karaktera i na-čina stvaranja te države.

Govoreći o II svjetskom ratu, hvali komunističku partiju, zbog organizovanja opštenarodnog ustanka, a spominje i „crnogorske sepa-ratiste“ no ne naglašavajući na koga se ta naznaka odnosi. U svakom slučaju, on je odlučan protivnik svake crnogorske državne i političke samostalnosti, jer barem bi, kao naučnik, morao spomenuti Krsta Popovića, toga, ipak, velikoga borca za samostalnu Crnu Goru. Ne, on njega i ne pominje, tretirajući ga kao „crnogorskog separatistu“! To zbog toga, vjerovatno, što on samo komuniste proglašava rodolju-bima. Sve to liči na jeftini komunistički pamflet koji treba da objavi

Crnogorska nacija

337

LSCG, ili neko iz LSCG, da se stekne dojam kako liberali, eto, mijenjaju svoju političku orijentaciju!

Na pošetku treće strane Vulikicevoga teksta nedostaje rečenica, koja se nastavlja:

... je ponajbolji svjedok kada veli: „Crnogorska nacija se na novim proizvodnim snagama, podruštvljenim (!) sredstvima za proizvodnju i tržišno-planskoj(!) privredi razvija u modernu(!) društvenu zajed-nicu“. Da, a Piperima tek ovih dana (10.12.1994) obećavaju puteve, telefone, struju, bunare, domove kulture... I, to radi vladajuća stranka, baš kao da će te radove izvesti svojim, stranačkim parama. Baš kao da se ništa ne mijenja protekom vremena, ni kod autora, ni kod političke prakse DPS-a. Odmah, potom, valjda da bi bio uvjerljiviji u odbrani svojih stavova, autor bezgranično, naravno, bez riječi kritičkih opaski, hvali samoupravljanje, udruženi rad, društvenu svojinu...

Po istoj matrici autor nastoji da objasni i nastanak crnogorske na-cije: Crnogorci, naime, po autoru, nijesu ni isključivo autohtonog (samosvojnog) ali ni srpskog porijekla. Međutim, pri kraju rukopisa, valjda se zaboravivši, autor, ipak, nalazi za potrebno da ustvrdi kako su Crnogorci srpskog porijekla („srpsko etničko porijeklo i narodno-sna/nacionalna individualnost daju povoda da se Crnogorcima pridaje tzv. dvojna svijest“). Poseban, jugonostalgičarski, galimatijas, autor je pokazao u nastojanju da odredi ime jezika kojim Crnogorci govore. Prvo je, naime, ustvrdio da se u najnovijim ustavnim rješenjima jezik zove samo srpski, pri čemu se usprotivio ustavotvorčevoj volji da slobodno mijenja ime jezika kojima govore Crnogorci. Potom je kon-statovao da Crnogorci neprekidno učestvuju u stvaranju i razvijanju zajedničkog jezika (kojeg i čijeg zajedničkog jezika?), te da svaka nacija ima pravo da jezik kojim govori nazove svojim imenom. Autor, dakle, smatra da ustavotvorci ne smiju i ne mogu da samovlasno mi-jenjaju ime jezika, a on to može i smije. Jer, kako on može tvrditi da Crnogorci govore jezikom (S/h, h/s) kojim, inače, niko ne govori, te u ime kojih principa ono što traži za sebe uskraćuje ustavotvorcu? I, pri tome, uopšte se ne pita zbog čega li to crnogorski ustavotvorci jezik

Dr Dušan Ičević

338

kojim govore Crnogorci zovu srpskim? A ne pita se jer ako se počne pitati, i pri tome bude nepristrasan, doći će u pitanje tvorevina za koju se on zalaže mimo svakog razloga i kriterijuma.

U skladu sa svojim neodređenim stavovima (ni za jednu od mo-gućih solucija) autor se ponaša i kada govori o autokefalnosti CPC. Ali, zato, Crnogorce obavezno svrstava u pravoslavni živalj, da bi potom utvrdio da su Crnogorci „najnevjerskija nacija na svijetu“. Kad je već tako, valjalo bi postaviti pitanje: otkuda autor zna da su Crno-gorci u tolikoj mjeri bezbožnički nastrojeni?; ako je već tako, zbog čega ih, kao nevjernike, odnosno nereligiozne, svrstava u vjernike, odnosno religiozne, time što ih određuje kao pravoslavce? On iz po-datka, koji sam navodi, da samo 2% Crnogoraca ide u crkvu zaklju-čuje da su Crnogorci ateisti! A ispitivanje na koje se poziva obavljeno je sredinom osamdesetih, dakle, u vremenu kada se to i nije baš preporučivalo. A i Crkva u koju u mogli ići nije, možda, bila njihova. No, sve su to preteška pitanja za autora.

Konačni sud o Rukopisu Rukopis ne preporučujem za štampu, nalazeći da bi njegovo

publikovanje bilo vrlo štetno po problem koji autor tretira. Inače, autor je protivnik samostalne Crne Gore, što proizilazi iz proste činjenice da se on iskazuje kao pobornik svake jugoslovenske državne zajednice a svaka jugoslovenska država isključuje, svojim postojanjem, ne samo postojanje stamostalne crnogorske države, već i guši takva osjećanja i potrebu za postojanjem takve države.

Mada je manje važno, autor nema definisanoga stava o postanku i razvitku crnogorske nacije (ona nije ni autohtona, ni srpskoga pori-jekla, da bi, na kraju, ipak bila srpskog porijekla) osim što je izričit da je c. nacija definitivno nastala u II sv. ratu, te da za to osnovnu i jedinu zaslugu ima KPJ.

Crnogorska nacija

339

Autor izbjegava da se na decidan način izjasni o velikoj većini pitanja koja razmatra, sakrivajući se iza predugih prepričavanja autora koji su ta pitanja već elaborirali.

Autor citira, veoma neselektivno i nereprezentativno, mnoge au-tore, pri čemu neke vrlo važne izvore nije ni spomenuo.

Sklon sam uvjerenju da je rukopis knjige namjerno doturen do LSCG ili nekoga iz LSCG, te da je u pitanju politička igra koja treba da rezultira time da upravo LSCG ili nekog iz LSCG objavi ovaj rukopis i da se time faktički zaustavi, za duže vrijeme, istraživanje o ovoj temi. Ova knjiga bi, jednostavno, „poklopila“ svako dalje kvali-tetno i kritički intonirano propitivanje ove teme, a, što je, po meni, najgore, je to što je pisana sa pozicija jugoslovenske (čitaj: srpske) i komunističke (čitaj: srpsko unitarne) političke prakse. U tom kontek-stu treba gledati i sve tri pohvalne recenzije koje su priložene uz knjigu.

Štampanje ove knjige, osim toga, ne bi moglo vratiti (čak ni to) uložena sredstva u njeno štampanje i reklamiranje, jer, naprosto, ne postoji ništa vrijedno i trajno kvalitetno što bi knjigu moglo prepo-ručiti za kupovinu i čitanje.

Ovu knjigu bi, eventualno, mogao štampati neko iz SK – Pokret za Jugoslaviju, jer ona je pisana sa pozicija političke platforme koju ta partija propagira. Ja ovo, naravno, kažem krajnje ozbiljno, pri čemu strahujem da će neko, ipak, štampati ovu knjigu.

Pojavi li se ova knjiga, od strane nekog drugog izdavača, ja ću morati biti njen prvi, najoštriji kritičar, upravo iz razloga koje sam sada iznio.

U Podgorici, 26.12.1994.

Predrag Vulikić Napomena: Vulikić se nije oglasio nakon štampanja knjige, nakon četiri godine poslije „zabrane“ koju je “autoritativno“ izrekao...

Dr Dušan Ičević

340

Dr Radoje Pajović, naučni savjetnik

Prof. dr Dušan Ičević, Crnogorska nacija Forum za etničke odnose, Beograd 1998.

Crnogorsko nacionalno pitanje, kao naučni problem, već odavno je postalo naučni izazov prvoga reda. Do sada je bilo više pokušaja da se to pitanje naučno rasvijetli i objasni, ali se pokazalo da je ono vrlo složeno i opterećeno mnogim predrasudama i dnevnopolitičkim gleda-njima, tako da je to još više otežavalo objektivni naučni pristup. Tim pitanjem su se bavili mnogi naučnici, političari, publicisti, ali i ljudi koji za tako nešto nijesu imali ni predznanja, ni naučne reference.

Do Drugog svjetskog rata tim pitanjem su se bavili, ali više uzgred, mnogi etnolozi, antropolozi, a mnogo rjeđe istoričari i predstavnici ostalih društvenih nauka. Da pomenem samo neka imena, kao što su: Pavel Rovinski, Jovan Erdeljanović, Vladimir Popović, a od pravnika posebnu pažnju zaslužuje profesor Pravnog fakulteta u Beogradu i jedno od poznatih imena evropske pravne nauke – Živojin Perić. Raz-nim aspektima crnogorske političke i kulturne istorije u širem smislu bavili su se i mnogi drugi poznati naučnici i državnici, a samo ću po-menuti jedno nezaobilazno ime – ne samo južnoslovenske nego i slo-venske, pa i evropske nauke – Valtazar Bogišić.

Poslije Drugog svjetskog rata, a u stvari u novije vrijeme, zapravo posljednjih 20-tak godina tim pitanjem su se direktnije bavili Savo Brković, Slobodan Tomović, Dragoje Živković, Dimo Vujović, Špiro Kulišić, Radoslav Rotković i, naravno, naš večerašnji gost – prof. dr Dušan Ičević.

Direktno problemom nacije, a posebno, razumije se – crnogorske, profesor Ičević se bavi punih 20 godina. On je našu nauku zadužio sa nekoliko serioznih djela – kao što su posebna izdanja Kuda ide nacija (Centar za marksističko obrazovanje „Milun Božović“, Titograd 1980) i Crnogorska nacija od 1918. godine do danas (empirijsko istraži-

Crnogorska nacija

341

vanje, fotokopirano, IDEI, Titograd 1990), zatim studije Nacionalna svijest (u izdanju Instituta za proučavanje nacionalnih odnosa u Sara-jevu, 1988, str. 7-51), Nacionalna kultura i kultura nacije i druge.

Kruna Ičevićevih proučavanja je djelo koje je večeras predmet naše pažnje, a to je Crnogorska nacija, objavljeno u Beogradu prošle go-dine, u izdanju „Foruma za etičke odnose“, čiji je glavni urednik naš večerašnji gost i promotor dr Dušan Janjić.

Prvu verziju ovoga djela imao sam u rukama prije pet godina. Iako ta verzija nije bila ni približno najnovijoj ili, bolje reći, knjizi koja je večeras pred nama, ona je u osnovi mogla da zadovolji, pa sam joj dao zeleno svijetlo, razumije se, uz određene primjedbe i sugestije. Dana-šnja verzija je donekle plod i sugestija recenzenata, ali i još više auto-rovih novih saznanja i spoznaja.

Računao sam da ću večeras jevtinije proći, i kao osnova moga izla-ganja da bude recenzija od prije pet godina. To je bio i razlog da sam, iako u velikoj vremenskoj stisci, bez pogovora prihvatio da večeras budem predstavljač ove knjige. Prevario sam se, jer se ova verzija bitno razlikuje u mnogo čemu, a naročito u metodološkom pristupu. Od ranije verzije nije, takoreći, ostao ni kamen na kamenu. Bio sam prinuđen da novo djelo čitam od korice do korice, ali ne žalim jer je riječ o zaista vrijednom i nesumnjivo do sada najpotpunijem, pa i najboljem djelu o ovom pitanju.

Ranije je djelo imalo sedam glava, a sada četiri, što je znatno pri-hvatljivije, a neka pitanja su obrađena potpunije.

I ranije i sada autor je svim gledištima o crnogorskom nacionalnom pitanju dao ravnopravan tretman. Dakle, nije navodio samo mišljenja koja autoru odgovaraju, već i ona druga, što rade svi ozbiljni naučni radnici. Razlika je u odnosu na raniji postupak što je prije autor uzimao u obzir i mišljenja nekih pisaca – publicista i političara koji nemaju pravih referenci i čija mišljenja nijesu bila dovoljno fundirana. Ovom prilikom je takav balast otpao, bez obzira što su i ovom prilikom pred-stavljena neka mišljenja – bez čvrste osnove, ali su ih saopštili autori čije se mišljenje ipak ne može ignorisati, a osporiti može.

Dr Dušan Ičević

342

Danas struktura knjige izgleda ovako: (I) Razvoj crnogorskog društva, države i nacije, (II) Etnos Crnogoraca, (III) Kulturno-du-hovno biće Crnogoraca i (IV) Nacionalna svijest Crnogoraca. Ovo su samo naslovi glava, koje su veoma razuđene na poglavlja i iscrpno se tretiraju sva kompleksna pitanja koja su od značaja za rasvjetljavanje i razumijevanje ovoga problema.

U knjizi se razmatraju sve bitne okolnosti nastajanja i razvoja crno-gorske nacije. Autorov pristup je ne samo nepristrastan, već i sveobu-hvatan – interdisciplinaran: istoriografski, politikološki, sociološki, sociopsihološki, filozofski, lingvistički. Na osnovu svih relevantnih podataka do kojih je došao i koja je proučavao, autor je došao do sa-znanja da crnogorska nacija i crnogorski narod postoje, uz obrazlo-ženje da etničko porijeklo nije presudno uticalo na proces individua-lizacije crnogorske nacije, kao i kompleksne razvojne i konkretno isto-rijske zajednice.

U jednom ovako kratkom osvrtu nije moguće prikazati sve rezul-tate i zaključke do kojih je autor došao.

Zato dopustite da pomenem samo neke. Kao jedan od bitnih istorijskih uslova za utemeljenje crnogorskog

naroda i nacije jeste državno-pravna hiljadugodišnja tradicija, počevši od Sclavorum regnum, tj. kraljevstva od isprva, nastalog sedamdesetih godina XI vijeka.

Drugi važan faktor je dugogodišnja viševjekovna oslobodilačka borba crnogorskog naroda, u kojoj su se Crnogorci „žestoko“ borili za svoju nezavisnost, slobodu i dostojanstveni život.

U svemu tome našli su svoje mjesto razne crnogorske institucije, kao što su opštecrnogorski – jedinokupni zbor, crnogorske vladike kao svetovni gospodari, crnogorska mitropolija, crnogorska etika tzv. čoj-stvo, sudovi i sudovanje, prosvjećeni apsolutizam posljednjih crno-gorskih vladara u XIX i početkom XX vijeka.

U glavi o etnosu Crnogoraca autor je došao do zanimljivih poda-taka i zaključaka o seobama, gdje s pravom dokazuje da se neupore-divo više, i gotovo jedino selimo iz Crne Gore, a vrlo malo doselja-

Crnogorska nacija

343

vamo objašnjavajući posebno onu Njegoševu misao – Što se ne kće u lance vezati... (Jer, u srednjem vijeku običan puk – kmetovi, sebri i meropsi se nikud ne sele, već samo feudalci, i to naravno samo oni koji nijesu primili islam, a njih pravac je vodio na sjever – u Ugarsku. Otuda i konstatacija da Srbija nije bila matica crnogorska itd.

Tu spada i besmislenost da neka crnogorska bratstva i plemena navodno potiču od Nemanjića, Mrnjavčevića, rijetko od Brankovića, a pogotovo od nekih nepostojećih kosovskih junaka, koje bilježi samo narodna pjesma, a ne i istorija.

Veoma važno poglavlje je o crnogorskoj kulturi, odnosno kulturno-duhovnom biću Crnogoraca, gdje se razmatraju činjenice i procesi u kulturno-duhovnim slojevima Crnogoraca.

Tu je i pitanje – Ko baštini kulturne tvorevine nastale na tlu Crne Gore. Tu su Ljetopis Popa Dukljanina (Grgura Barskog), Miro-slavljevo jevanđelje, „Oktoih“, štamparija Božidara Vukovića, a to može da se kaže i za kulturne slojeve iz predslovenskog perioda. Tu su „Gorski vijenac“, kojega drugi svojataju itd.

Tu su i pitanja Jezik Crnogroaca, vjersko određenje crnogorske nacije, pravoslavlje, autokefalnost CPC i dr.

Svojom sveobuhvatnošću, iscrpnošću, metodološkim pristupom, objektivnošću, suverenim vladanjem materije, profesor Dušan Ičević se našoj naučnoj javnosti predstavio na najbolji mogući način. Zbog svega toga sa neskrivenim zadovoljstvom ga preporučujem ne samo usko stručnoj nego i široj čitalačkoj publici.

U Podgorici, 23. mart 1999. godine Na promociji knjige

Dr Dušan Ičević

344

Kako je, zašto je nastala moja Crnogorska nacija

Naučno se bavim nacijom i federalizmom. Na tome sam i doktorirao. Ja sam naciolog, kako se kaže u izvjesnom žargonu. Objavio sam , nakon doktorskoga rada, nekolike knjige: Kuda ide na-cija, Nacionalna kultura i kultura nacije, Nacionalizam – izvori, su-ština i pojavni oblici, Jugoslovenstvo i jugoslovenska nacija, Konfe-derNacija (Nacija, federacija, konfederacija...) i mnogo članaka, rasprava u časopisima, zbornicima. Ispisivao sam za sebe vrstu isto-rijskoga vremeplova za sve jugoslovenske nacije, naravno najopsežnije za crnogorsku naciju.

Ko god se bavi nacijom zna u kakvim se sve iskušenjima da se teorijski, konkretno-istorijski, modelski itd. istražuje. Nacija je veoma fluidna, neuhvatljiva, skliska za strikno kategorijalno određenje. Svaka nacija ima osobenosti koje se ne mogu strpati ni u kakve formule. Uostalom, i Dušan Janjić je naciolog i u svojim knjigama Otvoreno pitanje nacije, Nacija: šta je to?, Država i nacija, te u Rečniku nacionalista dao obilje naučnih nalaza o „integralu“ nacije. Za sebe mogu da kažem: što sam se više bavio nacijom, sve više sam otkrivao da je suviše slojevita i moguća za svakakvu upotrebu da se ne može potpuno ovladati. Kažu da je Nikola Tesla kad su ga pitali šta je električna struja odgovorio da ne zna. Ne poređujem se sa Nikolom Teslom, nego samo iskazujem tegobe koje imaju naučnici – naciono-lozi, i svi koji obrađuju naciju. Pogotovu je bilo potrebno mnogo strpljivosti, radinosti i objektivnosti da se ispiše tekst o crnogorskoj naciji koja se svakovrsno osporava.

Htio bih da kažem da sam otklonio, najviše što se moglo, svaku dnevno-političku opsjenu nacionalnoga svrstavanja. Prikupljao sam građu, prebirao, presabirao, probirao, samjeravao, nadgrađivao, pre-vrednovao dostupnu literaturu, upoređivao i zaključivao. U opštoj omami nacijom, vraćanja u prvorođene etnose ili zavođenje čistoga etnosa svm sredstvima pokušao sam da svoje istraživanje oslobodim nanosa etničkoga sindroma. Nacija se ne može svesti na etnos. Etnos

Crnogorska nacija

345

nije sveodređujuća supstanca i sila nacije. Naravno, nijesam ni želio ni mogao da relativizujem srpsko-crnogorski kompleks. Međutim, u središte rasprave sam stavio osnovne istorijsko-društvene, ekonomske, političko-državne, etničke, kulturno-duhovne, jezičke, religijske, emo-tivno-psihološke... procese oblikovanja crnogorske nacije.

Oni koji spore postojanje crnogorske nacije najčešće navode da nije moguće iz jedne nacije stvarati dvije i više nacija, da je sve srp-sko: i etnos, i teritorija, i jezik, i vjera, i kultura, i tradicija, i osjećanje. Crnogorci su imali svoju državu, koja im je donekle omogućila da zadobiju određene mentalitetske razlike, ali ne i posebnu naciju. Svojevremeno sam u jednome tekstu Crnogorci su – Crnogorci poku-šao da se sporim sa shvatanjima koja su crnogorsku naciju poricali kao boljševičko-kominternovsku izmišljotinu, ili komunističko-vati-kansku zavjeru, ili prolaznu tvorevinu vladajuće komunističke partije, koja gubitkom vlasti prestaje da bude njen garant. Samo sam ovlašno napominjao oznaku „Srbi svi i svuda“, pa su i Crnogorci samo Srbi iz Crne Gore, doskočicu da Crnogorci nijesu nacija nego sekta, da je crnogorska nacija nastala od komunista, da su Crnogorci partija a ne nacija. Spomenuo sam tada i poznatoga retoričkoga poetu akademika koji toliko priznaje crnogorsku naciju da je „... ona rođena poslije mene, a nadam se da će umrijeti prije mene“. Pošto su akademici upisani u besmrtnike, rekao sam, možda ima nade i za crnogorsku naciju da će trajati duže od vijeka jednoga smrtnika. Zanimljivo je da je na moj tekst bilo samo jedno tzv. reagovanje. Zastupnici čistoga autohtonoga crnogorskoga etnosa prigovorili su mi na „natrune“ srp-stva u crnogorskoj naciji.

Mogao sam, metodološki, u raspravi da podrobno i revnosno osporavam navedene iskaze. Ili je bilo moguće da se na oprobani na-čin, na osnovu određene definicije nacije, napr. Renanove, ili Vebe-rove, ili austro-marksista, ili Staljinove, ili Kardeljeve, ili Šuvarove, ili... izvede i crnogorski identitet, možda i sopstvene formule, detaljno dokazuje da postoji crnogorska nacija. Činilo mi se da je naučno uputnije i korektnije da se istraživanje usmjeri na osnovne razvojne

Dr Dušan Ičević

346

procese i protivrječnosti u crnogorskome društvu koji su doveli do nacionalnoga individualizovanja. Studiju sam zato rasporedio u četiri poglavlja: I Razvoj crnogorskog društva, države i nacije, II Etnos Crnogoraca, III Kulturno-duhovno biće Crnogoraca i IV Nacionalna svijest Crnogoraca. Najprije sam pratio kako se od vremena seobe Slovena na Balkan i Sklavinije koja je naselila Duklju od prve nezavisne južnoslovenske države na Balkanu, Zete Vojislavljevića, vladavine Nemanjića oko 170 godina, preko Balšića i Crnojevića, do Petrovića Njegoša i savremenoga razdoblja u istorijskoj vertikali, ili, bolje, spirali razvijalo društvo Duklje/Zete/Crne Gore. Nacionalnom oposebljavanju i osvješćivanju Crnogoraca najviše su doprinosile oslobodilačke borbe i ratovi, osobeni etos čojstva, narodna demokratija, nezavisnost i centralizacija državne vlasti, prosvijećeni apsolutizam crnogorskih vladara/vladika. U Crnoj Gori je skoro doslovno primijenjen način nacionalnoga konstituisanja srodan klasičnim nacijama u stvaranju apsolutnih monarhija, koje su izvršile potpunu centralizaciju upravljanja razbijajući sve partikularne, u Crnoj Gori plemenske, i zaostale feudalne, ograde i interese. Zvanično priznavanje nezavisnosti Crne Gore na Berlinskom konkgresu 1878. godine, znatno teritorijalno proširenje, izlazak na more, razvoj privrede, tržišta, početne kapitalizacije, ulaganja stranoga kapitala, uzdizanje novoga građanskoga sloja, začeci radničke klase, obrazovani intelektualci, pretežno na strani, parlamentarna demokratija itd. doprinijeli su da se na novim podjelama i integracijama društvenoga rada i života oblikuje samosvojna nacionalna individualnost.

Pregledno sam dao kakav etnos čini osnovu crnogorske nacije. Du-kljani su zatekli starinačko stanovništvo, Ilire, Romane, romanizovano stanovništvo, spajali se, pretapali i stvarali novu etničku pa nacionalnu zajednicu. U zapisima iz toga vremena ne može se uvijek razabrati ko sve nastanjuje Duklju/Zetu, ali se može smatrati da su pretežno Slo-veni, posebna grupacija, Sklavinija, da je uveliko srpski supstrat sači-njavao stanovništvo, naročito u sjevernim krajevima sadašnje Crne

Crnogorska nacija

347

Gore, da je jezgro nacionalnoga okupljanja i oblikovanja Stara Crna Gora sjedinjavana sa Sedmoro Brda, da je nacionalna integracija na-ročito ubrzana nakon Berlinskoga kongresa, razvojem građanskoga društva i, posebno kada je prisajedinjenem Crne Gore Srbiji, odnosno Jugoslaviji ona potrta, pretvorena u zaostalu provinciju, jednu od 33 oblasti ili jednu od devet banovina, obespravljena, Crnogorcima oduzeto ime. Božićna pobuna je bila protest protiv gubljenja svake samobitnosti.

Kulturno-duhovno biće Crnogoraca razmatrao sam kroz kulturni identitet, vrhunske kulturno-duhovne vrijednosti, jezik Crnogoraca, koji je srpsko-hrvatski, odnosno hrvatsko-srpski, sada po Ustavu srpski, ali ga i Crnogorci mogu zvati svojim nacionalnim imenom, vjersko odre-đenje Crnogoraca, koje je za vjernike pravoslavlje, sa faktički autoke-falnom Crnogorskom crkvom, ali je mnogo Crnogoraca koji nijesu vjernici i poseban su nereligiozni tip u sociološkim istraživanjima.

Nacionalna svijest Crnogoraca je samoizgrađivana u složenim procesima srpsko-crnogorskoga identiteta. Zato sam posebno obrađivao tzv. dvojnu svijest Crnogoraca. Pošto se Njegoš uzima za uzor i dokaz srpstva Crnogoraca, posebno sam raspravljao njegovo crnogorstvo, srpstvo, jugoslovenstvo, slovenstvo. Njegoš se ne može zatvarati ni u etnos ni u nacion. Bio je i rođeni Crnogorac, i veliki Srbin, i ushićeni Jugosloven i zaneseni Svesloven. Najčešće se tvrdi da su srpstvo, sve-tosavlje i kosovski mit potpuno i zavazda odredili Crnogorce. U studiji sam naveo protivrječne iskaze o tome. Činilo mi se da je uputno da se posebno obradi kako su srpski naučnici koji u kontekstu razvoja srpske nacije ili samostalno vide i crnogorsku naciju. Većina smatra da je ona nastala iz srpskog etnosa, ali da je vremenom, naročito nezavisnom državom, stvorila posebnosti koje je čine nacijom.

Na kraju, dao sam pregled nacionalnog izjašnjavanja Crnogoraca. Sva priča je za dnevne potrebe mogla time i da počne i da se završi. Naime, Crnogorci su se u svim popisima izjašnjavali da su posebna nacionalna individualnost.

U Podgorici, 23. mart 1999. godine Na promociji knjige

Dr Dušan Ičević

348

Napomene: Izostavio sam iz rukopisa djelove: Crna Gora u zajedničkoj

državi (IV), i Novi ujedinitelji i razjedinitelji (VII), koje sam unio u knjigu Savezna država i savez država (Odnosi Srbije i Crne Gore), Kulturno-prosvjetna zajednica podgorice, Podgorica 2001.

Poglavlje Teorijski i razvojni tretman nacije (II) obuhvatiću u novoj, drugoj knjizi o crnogorskoj naciji.

Dodajem sada ono što sam prvobitno izostavio. Nadodaju se i teškoće da objavim ono što sam napisao. Sve sam

radim: smišljam, čitam, istražujem,pišem, kucam, prekucavam (otprije laptopišem), što je i pravi fizički napor. Kada sam dovršio, u prvoj obradi, monografiju o crnogorskoj naciji krenuo sam „ode nemila do nedraga“ da pribavim novac za štampanje. Moji prijatelji su me podržali, smješkali se kada sam opisivao što je sve u rukopisu, poneki obećali materijalnu pomoć. Rekli su mi da je M.V., direktor jedne podgoričke banke, voljan da finansira štampanje knjiga. Zajedno sasvojim dobrim prijateljem Dragom Rašovićem pošao sam kod njega. Ljubazno nas je primio. Dao sam mu sadržaj buduće knjige. Obećao je da će uraditi što može. Ubrzo je banka „nestala“, a on se počeo baviti novim poslom (vodio je jednu humanitarnu fondaciju) u kojemu je takođe mogao da pomogne štampanje knjige. Dao je da se tekst ukuca u kompjuter i štampa u dovoljno primjeraka da bi se mogao „razgledati“. Saglasio sam se da semože dati svakome koga zanima i ko može predložiti korisna poboljšanja. Sve je bilo dogovoreno za štampanje. Srio sam se i sa akademikom Pavlom Mijovićem, velikim znalcem kulturnih starina i vrijednosti Crne Gore. U tek nabavljenoj novoj štampariji trebalo je da budu štampane i njegove knjige.Rekao mi je da mu je milo što će i moje i njegove knjige biti prve u novoj štampariji.

Desio se obrt koji je sve prekinuo. Pošto je M. V. Kao poslanik Li-beralnoga saveza Crne Gore bio u obavezi prema svojoj stranci, zbog

Crnogorska nacija

349

nepovoljnoga mišljenja Predraga Vulikića, funkcionera u Liberalnome savezu, vraćen mi je rukopis. Ja sam od početkagovoriodamene zani-maju partijske stvari, da je, koliko je, moja studija naučno djelo, i da neću da povlađujem stranačkim mišljenjima. Nažalost, moj nesuđeni izdavač bio je prinuđen da se prikloni mišljenju partijskoga bosa, koji je ranije bio i generalni sekretar Liberalnoga saveza, pa smijenjen, da ne pominjem razloge. Vulikićev tekst vrvi od političke netrpeljivosti i partijskih floskula, kojima bi se mogao podičiti svaki agitpropovac iz omraženoga komunističkoga „cenzurizma“. /Neću navoditi izvode iz teksta, pošto ga sada objavljujem u cjelosti./ Bitno je da „zabranjuje“ štampanje knjige. Naravno, bez prigovora sam primio vraćeni rukopis.

Zahvalan sam M. V. za dobru volju, i što je obavio dovoljno posla za konačnu pripremu rukopisa za štampu. „Kritičaru“ Vulikiću nije-sam odgovarao na ljutite diskvalifikacije. Knjiga će sama biti dovoljan odgovor za svakoga čitaoca.

Vrh liberala ponaša se tako kao da ima tapiju na Crnu Goru i crno-gorsku naciju, na sve što je crnogorsko. Samo oni imaju pravo na pravu istinu o crnogorskoj državnosti i nacionalnosti. Ko ne misli isto što i oni biva kinjen ili proganjan. Za njih crnogorska nacija odvaj-kada, od prapočetka jeste autohtona, autentična u prvorođenome et-nosu, bez ikakvih nanosa ili natruna, pogotovu srpskoga etnosa. A čistoga etnosa, zna se, nema. Sve su nacije „grdne mješavine“

S rukopisom pod pazuhom, čekam „bolja vremena“. U razgovoru sa dr Dušanom Janjićem kazujem „hudu sudbu“ moje

knjige. „Ja ću je štampati“, kaže iz prve. Tako je rukopis „odležavao“ (u crnogorskome stilu, kako bi rekli „zlobnici“), od 1994. do 1998. godine, i nakon četiri godine štampan u izdanju Foruma za etničke odnose u Beogradu.

Sa pravom i na drugo izdanje.

Dr Dušan Ičević

350

Sreten Perović

„Crnogorska nacija“ Dušana Ičevića Studija doktora Ičevića – instruktivna hrestomatija misli i

stanovišta o istorijskom putu crnogorskog naroda

Po mnogim elementima bi se moglo zaključiti da su Crnogorci zaboravan narod. Istina, imali su što i da zaborave. A kad se skonta što su sve sebi radili dok su se, svjesno ili nesvjesno, povojem „zaborava“ omotavali (Frojd i tu ima svoj mefistofelovski udio), što su na svoj račun (ne i za svoj račun) radili i nastavili da rade, ne bi bilo čudno da je to već i zaboravljen narod. Vjekovima na ovom tlu traje zbor(ište) osobnika, oljuđenih i obezljuđenih pojedinaca, ljudi koji sebe vide kao činioce istorije, kao poznavaoce istorije, a dijelom – i kao programere istorije. A istinska narodna (i)storija, ma koliko burna (Crna Gora kao Crna tačka!), svima je bila manje po volji a više po nevolji, ne toliko zbog kolektivnog ishoda koliko zbog nepravog, preskromnog ili prejakog obasjanja pojedinačnih uloga u crnogorskoj, balkanskoj ili svjetskoj ratničkoj drami. Pošto se iz takvog ugla Isto-rija ne prikazuje uvijek kao dovoljno dinamična storija, „naš čovjek“ u svaku pripovijednu seansu dodaje i magle i prašine, i nimbusa i kumu-lusa – otkuda nikako da se pojavi cjelovit lik okrijepljenog, osavreme-njenog, samosvjesnog i prošlošću neopterećenog naroda. Kao i kod nekih susjednih naroda, i kod Crnogoraca (inače prenapregnutih ratno-istorijskih pobjedonosaca) se osjeća epska „griža savjesti“ što na vri-jeme nijesu stigli da pomognu „u nevolji caru“, pa taj svoj kompleks nadoknađuju neumjerenim nuđenjem predvodništva „braći po krvi i vjeroimenu“, što daje očigledne dramatične rezultate.

Srećni, naravno, ne raspravljaju o sreći, kao što ni razvijena gra-đanska društva ne teoretišu o naciji. Ali, kako crnogorci (namjerno početnim malim slovom, jer pod tim pojmom podrazumijevamo sve crnogorske građane a ne pripadnike naroda u Crnoj Gori – Crno-gorce, Albance, Srbe, Muslimane, Hrvate i druge) još ne spadaju ni u

Crnogorska nacija

351

srećne ni u razvijene države i narode, njima su krupne („svjetske“) teme verbalno bliže od porodičnih problema i nedaća. Njima je naj-češće nedostajalo ljekovite autoironije, humora i šale na vlastiti račun, što ih je „antejski“ vezivalo za mit(omaniju), a njihovu istoričnu ma-štu usmjeravalo na pokošeno polje koje „treba osvetiti“, nausput pre-tvarajući simbolično i simbolizovano jednodecenijsko Dušanovo car-stvo u melem za bratski ožiljak od polumilenijumskog robovanja.

A da crnogorski narod nije zaboravljen i da nije nevažan (osim samom sebi) svjedoče više njegovi negatori nego afirmatori, kao što su za afirmaciju njegove istorije zaslužniji njegovi neprijatelji nego prijatelji i kvaziprijatelji (koji su Crnogorce doživljavali kao ludo hra-bre, tj. kao lude, zanesene, bolesno ambiciozne, zavidne, pa i pogodne za mnogostruko manipulisanje i svjesna žrtvovanja). Crnogorci su, dakle, u nekom smislu sasvim neobičan evropski narod: jedini u ko-jemu, i u naše dane egzistiraju grupe i pojedinci spremni da se žrtvuju za ciljeve koji neskriveno obuhvataju i program njegovog uništenja. Svijest o sunarodničkoj malobrojnosti, o opštoj materijalnoj oskudici, o ličnoj nemaštini, o (stvarnoj ili fiktivnoj) ugroženosti od okoline, prožeta opterećenjima iz prošlosti, zavjetima i savjetima predaka, ipak, samo je manjim dijelom svodljiva na bifurkaciju karaktera u magli mitomanije, u frustracijama koje se racionalizuju i realizuju u autodestruktivnim projektima. Jedino Crnogorce još uvijek „dobro-ćudno“ razapinju na srednjovjekovne idejne čekrke, suprotstavljajući, i ovih dana, one koji voljno poriču svoje crnogorsko por(ij)eklo onima sa utemeljenom narodnom i nacionalnom samosviješću, razvrstavajući ih na „janičare“ i „domobrane“, na „suicidne“ i „antropoidne“, na one kojima Lovćen simbolizuje tron reanimiranog svetosavlja i one druge, kojima taj crnogorski Ararat odmagljuje oči i širi vidik, priključujući dah pozitivnog nasljeđa svijetu u kojemu se odavno ne pita ko se kako i sučim krsti...

O svemu tome, češće posredno, govori studija prof. doktora Du-šana Ičevića „Crnogorska nacija“. Ta još uvijek provokativna tema, kao i sve što je u vezi sa međuodnosima Crne Gore i susjednih naroda,

Dr Dušan Ičević

352

nalazi čitaoce među pasioniranim „polemičarima“, ali se ne bi moglo tvrditi da je i dalje komercijalna, ni u bukvalnom ni u prenosnom smi-slu. Ni najširi čitalački krugovi (a oni nikad nijesu preširoki, pogotovo danas) nijesu više sasvim neinformisani; edukaciji u ovom pogledu mnogo je doprinijela i televizija. Poslije više ovovremenih izdanja, knjiga, studija, popularno pisanih, novinskih tekstova i polemika o crnogorskoj naciji, a naročito poslije knjige Sava Brkovića „O po-stanku i razvoju crnogorske nacije“ (1974), Kulišićeve „Etnogeneze Crnogoraca“ (1980), fundamentalne (nažalost nezavršene sasvim) tro-tomne „Istorije crnogorskog naroda“ prof. dr Dragoja Živkovića (1989, 1992, 1998), „Kratke ilustrovane istorije crnogorskog naroda“ (1996) doktora Radoslava Rotkovića (kao i njegovih knjiga „Odakle su došli preci Crnogoraca“, 1995, „Crna Gora i Dušanovo carstvo“, 1997. i knjiga o Vojislavljevićima, izašla ovih dana), te obimne studije mladog (dvadesetogodišnjeg!) Novaka Adžića „Stvaranje i razvoj crnogorske nacije“ (Cetinje, 1995), rekapitulacija koju je uradio dr Ičević, uz vlastita teorijska uopštavanja, predstavlja dalji doprinos svestranom razmatranju ove teme. Nije obavezno vrjednosno usvojiti zapažanja psihijatra Todora Bakovića (relevantan psihoanalitičar – irelevantan političar?) da je potreba za gratifikacijom („za podrškom spoljne sredine kroz pohvale, ljubav i nagrade!“) jedna od bitnih ele-menata depresivnosti Crnogoraca, a depresivnost je, veli on, „hrabrost Crnogoraca koja je ne samo jedna od njihovih najkarakterističnijih osobina, nego u dugoj i surovoj istoriji crnogorskog naroda apsolutno predstavlja uslov njegovog opstanka, postojanja i časnog trajanja“. Ma koliko izgledalo paradoksalno, epska hrabrost klasičnih Crnogoraca nije pronašla adekvatan izraz u građanskom miljeu, uprkos depre-sivnosti koja danas nije ni manja ni manje funkcionalna.

Ičevićeva sociopolitička studija komponovana je u četiri ciklusa: „Razvoj crnogorskog društva, države i nacije“ (o velikom kraljevstvu „ot-prva“, tj. o kraljevstvu prve crnogorske, dukljanske dinastije Voji-slavljevića i istorijskom putu crnogorskog naroda), „Etnos Crnogo-raca“ (o etničkom supstratu jugoslovenskih nacija, o dukljansko/zet-

Crnogorska nacija

353

sko/crnogorskom entitetu), „Kulturno-duhovno biće Crnogoraca“ (o kulturnom oblikovanju crnogorske nacije, o crnogorskom jeziku, o autokefalnoj Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi, dehristijanizaciji i bezvjernosti(!)“ Crnogoraca) i „Nacionalna svijest Crnogoraca“ (raču-najući tu i njihovu „dvojnu“ svijest, ali dajuću pregled izjašnjavanja u popisima poslije Drugog svjetskog rata). Pokazujući egzaktno kako se u ukupnom broju stanovnika u Crnoj Gori kreće postotak Crnogoraca (od 1948. u popisima: 90.7; 86.7; 67.1; 69.8; da bi 1991. „pali“ na 61.84%), doktor Ičević zaključuje: „U svakodnevnom životu i u popi-sima stanovništva sasvim neznatan broj Crnogoraca se osjeća i iska-zuje kao Srbi“.

Ovu Ičevićevu studiju, na promotivnom skupu u Podgorici, visoko su ocijenili istaknuti crnogorski pravnici, sociolozi, istoričari i hroni-čari kulture. Prividno neutralan autorov stav prema mnoštvu među-sobno suprotstavljenih mišljenja i „činjenica“ koje navodi u knjizi, u stvari je najkrupnija vaspitno-edukativna „zamka“ za sve potencijalne čitaoce studije, naročito za one koji po prirodi svog apriornog opre-djeljenja nijesu poštovaoci činjeničnog stanja, bar ne kad je u pitanju istorija, pa i sadašnja sudbina crnogorskog naroda. U svakom slučaju, studija doktora Ičevića „Crnogorska nacija“ (a on se tom temom bavi gotovo dvije decenije) predstavlja relevantan doprinos tumačenju istorijskih i savremenih socijalnih, idejnih i političkih procesa. Razvoj crnogorske nacije i antinomičnosti u procesu nastajanja građanskog društva u Crnoj Gori, kao i njena žilava i po mnogo čemu osobena multikulturalnost – dobili su Ičevićevom studijom novog vrijednog tumača.

Izdavač: Forum za etničke odnose, urednik dr Dušan Janjić, Beo-grad, 1998., Monitor, 14.maj 1999, str. 44-45.

Dr Dušan Ičević

354

Nebojša Burzanović

Vještačka simetrija Dušan Ičević – „Crnogorska nacija“ (Forum za međuetničke odnose,

Beograd, 1998) Crnogorska nacija nije stvorena odjednom, političkom voljom ili administrativnom odlukom. Crnogorci u sebi nose saživljenost sa svojom istorijom, samostalnom državom i potrebom da slobodno i ravnopravno žive sa drugima, u zajedničkoj državi ili u svojoj suve-renoj državi. Pravo da se mogu nesmetano nacionalno izjašnjavati, potpuno se ispoljilo u svim popisima stanovništva nakon Drugog svjetskog rata. U ogromnoj većini oni su sebe smatrali izvorno i auten-tično Crnogorcima. Svi oni koji negiraju crnogorsku naciju ne mogu da ospore činjenice o objektivnom postojanju crnogorske nacije, koju čine tako opredijeljeni Crnogorci“, tvrdi u magistarskoj tezi slojevite studije o crnogorskom nacionalnom pitanju dr Dušan Ičević.

Ovo nije knjiga apologetskog karaktera impregniranog dnevno-po-litikantskim intencijama. Autor je upravo pokušao da, zaobilazeći simplifikacije, potisne crno-bijelu tehniku sagledavanja rečene proble-matike, vješto izbjegavajući agresivnu arbitražu ili grubo derogiranje stavova. Koristeći interdisciplinarnu metodu, Ičević na kompleksan na-čin tretira problem crnogorske nacije, razradom širokog spektra feno-mena u rasponu od etnogeneze, jezika, i crkvenih pitanja do famoznog dvojnog karaktera kod dijela Crnogoraca. Autor izlaže ispravan stav o bespredmetnosti traganja za univerzalnom formulom o nastanku nacije. Pažljivim čitanjem, ipak, Ičević implicitno daje crnogorskoj državi „kraljevsku“ poziciju osovine u formiranju nacionalne svijesti, oko koje se nalaze i drugi elementi, ali hegelovska misao u crnogorskom slučaju ostaje dominantna. Zašto se ovakva konstatacija nameće?

Ni u jednom (sem u slučaju države!) od već navedenih, inače mi-nuciozno analiziranih socijalnih fenomena koji participiraju u građe-

Crnogorska nacija

355

vini zvanoj crnogorska nacija, autor nije tako jasan i nedvosmislen. Čini se da pretjerana citatnost pomalo guši, stvarajući privid gubljenja autorovog stava uz osjećaj nedorečenosti. U nekim slučajevima Ičevi-ćevi sudovi imaju izvjesnu dozu kontradikcije. Npr. „Crnogorci su od vremena doseljavanja na Balkan, pojedinci nalaze i ranije, u sloven-skoj prapostojbini imali posebnosti koje su vremenom omogućile da se konstituišu u naciju. Još od Sklavinije, koja nije bila ni srpska ni hrvatska koja je naselila Duklju, svojom nezavisnom državom i u srpskom etničkom supstratu, naročito na teritorijama koje su pripadale raškoj državi, potom Srbiji, te pretapanjem zatečenog stanovništva, Crnogorci poprimaju osobine koje daju poseban nacionalni kolekti-vitet“. Gotovo anatomski presjek etnogeneze Crnogoraca koji predsta-vlja odista rafiniran spoj socio-političkog procesa i istorijski fragmen-tarnog, autor, samo nekoliko stranica kasnije, potire neprikladnim poređenjem: „Za crnogorsku naciju analogijom se može smatrati prikladna posebna austrijska nacija nastala iz njemačkog naroda“.

U pogledu jezika kojim govore Crnogorci slijedi problematičan sud: „Crnogorci imaju svoj jezik: srpskohrvatski. U najnovijim ustav-nim promjenama on se zove srpski jezik“. Ičević se, istina, protivi „sočineniju“ ustavotvoraca, priznaje crnogorskom jeziku semantičke, sintaksičke i morfološke odlike koje ga uzdižu u osoben govor, viši od dijalekta, naziva SH jezikom bez obrazloženja, ali ostaje nejasno kojim to pravno-političkim mehanizmom „Crnogorci ne bi trebalo da pristanu na nacionalno-političku funkcionalizaciju jezika ako se on koristi da bi se negirala crnogorska nacija.“ Ni u vjerskom određenju crnogorske nacije, autor nije dovoljno eksplicitan. Nabrajajući argu-mente za ali i protiv autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve, Ičević problematično-indiferentno konstatuje da će „u Crnoj Gori tako nastaviti da djeluju naporedo i konkurentno dvije pravoslavne crkve, koje će, svaka za sebe, pridobijati duše vjernika“. Poglavlje o vjeri au-tor završava recidiv-sintagmom o Crnogorcima kao „najnevjerskijem“ narodu na svijetu, mišlju u duhu nekih vremena za koja smo vjerovali da pripadaju prošlosti.

Dr Dušan Ičević

356

U želji da se izdigne iznad sindroma crnogorsko-srpskih sporova, autor je u nekim segmentima preuzimao geometrijsku metodu vješta-čke simetrije svrstavajući u isti, ekstremistički koš i žestoke negatore crnogorske nacije i one koji su se u svom izučavanju drznuli da povri-jede dogmu i u „nedovoljnoj“ mjeri istaknu srpski etnički element u formiranju crnogorske nacije. I pored navedenih nedostataka, knjiga Dušana Ičevića odista zaslužuje pažnju kako zbog očevidnog naučnog napora izraženog u apsorbovanju, dešifrovanju i sublimaciji ogromnog korpusa istorijskih izvora, građe i literature, tako i zbog naučne hra-brosti koju je autor ispoljio hvatajući se u koštac sa kompleksnom problematikom crnogorske nacije.

Monitor, 8. septembar 2000, str. 45

Crnogorska nacija

357

Crnogorska nacija: Politički priručnik za jurišlije na Jugoslaviju, po-kušaj pokrića za suludi naum otcjepljenja od istorodne Srbije

CRNO SJEME SEPARATIZMA (Dušan Ičević, Crnogorska nacija, Forum za etničke odnose,

Beograd 1998.) Sadašnjost se prosuđuje prema prošlosti, koja je svjedok istine. Ne znati kako se dogodilo ono što je bilo, znači ne znati šta može sjutra da bude. Ova knjiga obuhvata vremenski luk od velikih seoba, i prije toga, do dana današnjeg. Aktuelizuju je politički trendovi u Crnoj Gori. Predstavljanje Crnogorske nacije uporedo je rasprava sa auto-rom o tako značajnom pitanju koje projektuje sudbinu Crne Gore.

G. Ičević već na početku tvrdi da je nezavisna Crna Gora valjan dokaz mogućeg postojanja crnogorske nacije. Odmah iza toga slijedi protivrječnost da „država nije tvorac nacija“! Ova knjiga obiluje ovak-vim i sličnim nedosljednim mišljenjima.

Ne može se prihvatiti kao činjenica – tvrdnja da se crnogorska na-cija formira na temeljima buržoaskih snaga, koje su tek u blagom za-četku u Crnoj Gori.

Autor ispušta iz vida, dajući istorijski pregled nastanka crnogorske države, da je ona u osnovi etničkog bića – srpska i da teži da se ponovo nađe sa ostalim srpskim zemljama u jednoj državi, što će se ostvariti u činu ujedinjenja 1918. Taj događaj nije mogao da mimoiđe Crnu Goru, koja, kao i Srbija gubi državnost, ali svoj suverenitet pre-nosi na novu državu Kraljevinu SHS.

Ičević zaobilazi vladiku Savu Prvi pomen srpske nacije je u pismu vladike Save 1776. rus-kom mitropolitu Platonu, ali ga istraživač krivo tumači. Zaobilazi da istakne nabrajanje stanovnika:

Dr Dušan Ičević

358

„Sada mi svi Srbi iz Crne Gore, Hercegovine, Banjana, Drobnjaka, Pipera, Bjelopavlića...“ stoji u zvaničnom pismu guvernadura Rado-njića iz 1789. upućenom ruskoj carici Katarini II. Razumljivo što po-znati politikolog i na drugim brojnim mjestima izostavlja čvrste do-kaze da su Crnogorci Srbi, jer tako može da gradi svoju tezu o tzv. crnogorskoj naciji.

Autor se u svojim istraživanjima bavio pitanjima nacije, nacio-nalizma, nacionalnih pitanja jugoslovenskih naroda, te kao vjeran tu-mač i sljedbenik marksističke misli, kao dogmata, konstatuje da je KPJ homogenizirala crnogorsko nacionalno biće, ali ne razvija put i proces stvaranja i nametanja crnogorske nacije, jer to ne bi odgovaralo zadatoj tezi, odnosno kao pravovjerni komunista u nauci nije mogao drugačije, nego da čuva obraz jednom projektu koji je dosta zla posi-jao u Crnoj Gori i šire. Ništa o ulozi Kominterne u stvaranju crnogor-ske nacije i težnji za razvijanjem Jugoslavije, odnosno srpskog naroda.

Ičević ne vjeruje da je Đilas korigovao Đilasa U knjizi piše o CASNO-u u Kolašinu 1944, o Đilasu i njego-vom utemeljenju crnogorske nacije, ali opet nema čak ni pomena da se u odlukama CASNO-a ne spominje crnogorska nacija, niti je I. Milu-tinović zvanično izjavio da su Srbijanci i Crnogorci narod jednog ple-mena. Nema ni slova da je Đilas, prvi evropski disident, sebe potpuno korigovao priznanjem u knjizi o Njegošu – da je vještački obrazlagao crnogorsko nacionalno pitanje, te da su Crnogorci Srbi.

Nategnuta je tvrdnja autora da se etnički osnov Crnogoraca mora i može tražiti u preslojavanju i etničkim amalgamima od Kelta, Ilira i kasnije od Dukljana, odnosno Slovena. Danas svaki živi Crnogorac zna i mora da prizna da ga nijesu gradili(!) stranci već preci, koji jesu samo Srbi, a Crnogorci po državi.

Crnogorska nacija

359

Ičević više voli srp nego Srbina G. Ičević svoje zaključke temelji, uglavnom, na radovima S. Drljevića, S. Štedimlije, D. Živkovića, S. Kulišića, V. Nikčevića i dru-gih, koji bukvalno rade da se istraži sve srpsko u Crnoj Gori i van nje, naravno neko bi drugi bio izvođač njihovih paklenih zamisli. Jedan od njih, u ime svih njih tvrdi da svi toponimi i sve srpsko, uopšte, u Crnoj Gori koji u imenu nosi naznaku srpske pripadnosti, dolazi od alatke srpa, kojom seljaci kose. Tako, selo Srpska u Zeti potiče od – srpa.

Smiješno, da nije jadno i mrziteljsko. Slijedom razmišljanja navedenih istraživača, autor se povodeći za

njima, drži mišljenja da pod pojmom Srbin u Crnoj Gori se podrazu-mijeva vjerska pripadnost. D. Vujović dokazuje da „u svim periodima i sredinama Crnogorci su nedvosmisleno označavani u etničkom i na-rodnom smislu kao Srbi.“ Nema dileme.

Jedan naučnik koji prednuje da se uzima ozbiljno, kao što je slučaj sa g. Ičevićem, koristi neozbiljne stavove, čak i kad iznosi mišljenje druge strane – koja je jača u dokumentima, istraživanjima, dokazima itd. – pa pored ostalih pozajmica, nekritički piše o velikosrpskoj hege-moniji u Jugoslaviji i Crnoj Gori tokom 20. vijeka, kao da ta kobna ideja nije uzlećela iz Beča, Rima, Moskve, Zagreba, i dr. i postala veoma razorna za zajedničku državu u decenijama mira, sve u pri-premi zla u godinama svjetskih vihorova, kada smo platili veliki da-nak slobodi, i ne poništavali i hegemonisali.

Nauka zarobljena politikom Mnogi naši istoričari su pisali o toj izmišljenoj kovanici, ali da-nas se u javnosti ne probija naučna i istorijska istina, jer je zarobljena politkom. Njihovi su radovi, nažalost, obojeni ostrašćenošću, što nije slučaj sa g. Ičevićem, i oni pišu po diktatu dnevne politike. Ne žele oni toliko nezavisnu Crnu Goru koliko žele odvajanje od Srbije i poni-štavanje svega srpskog u Crnoj Gori. Došle bi, dobro je znano, lomače

Dr Dušan Ičević

360

i progoni... Velika nam opasnost svima prijeti od nepoznavanja falsi-fikovanja istorije. Nijesmo sigurni da bi suverenaši veći dio Crno-goraca usrećili, ali ne sumnjamo da to ne bi sebi i svojima uradili! U pitanju autokefalne Crnogorske crkve politikolog se poklanja svim navodima pomenutih i drugih zagovornika tzv. autokefalnosti. Istina, nigdje ne ističe da ni jedan crnogorski vladar nikad nije ni pomenuo ili konstatovao postojanje Crnogorske autokefalne crkve, naprotiv Sveti Petar svjedoči suprotno, o pripadanju Pećkoj patrijaršiji, ali to imeno-vani zaobilazi iako mu ti izvori moraju biti poznati. Norma o autoke-falnosti u crkvenim ustavima knjaževine Crne Gore i u Ustavu knja-ževine iz 1905. nije istorijskog toka i kanonskog prava. Zamislite, čitaoci, kakva je to nauka u kojoj se pominje jedan raspop A. Avra-mović, počivši, kao svjedok autokefalnosti. Smiješno ili neozbiljno?! To čini g. Ičević u svojoj knjizi.

Ovaj univerzitetski profesor sva izdanja i autore koji su, od Svetog Petra do knjaza i kralja Nikole bivstvovali kulturno u Crnoj Gori, smatra agentima Srbije, koja ih priprema kao porobljivače crnogorske duhovnosti. Po takvoj analogiji i logici dotični profesor je već 30 go-dina asimilator svetosavske duhovnosti u Srbiji, jer je kao ateista i naučnik-ideolog vršio stvarno poništavanje srpske kulture. Zar nije tako?! Ičević bi morao da zna da Sveti Petar povodom smrti vožda Karađorđa piše o srpskoj naciji Crnogoraca, ali on ne uzima ozbiljno veliku crnogorsku istoriju ličnosti. Piše o dvojnoj svijesti Crnogoraca, ali je dublje ne objašnjava. Taj tzv. „dvostruki identitet“ se danas objašnjava raznim teorijama i teritorijicama, ali se namjerno ispušta da se ukaže na jedinstvo dvojstva Srbin-Crnogorac.

Autor monografije iznosi razna mišljenja o Kosovskom zavjetu, ali suštinu pitanja ispušta. Kosovski poraz je velika hrišćanska žrtva Srba koji su položili živote za Isusa Hrista, živog Boga, uvjereni u vaskrs-nuće Slobode i Države. Komunistima je to strano, makar bili i nauč-nici. Oni i njegovi istomišljenici od Njegoša prave duhovnog čovje-čuljka, pravoslavnog ekstremistu i nedopečenog istoričara, pjesnika i filozofa. Kad je u pitanju besmrtnik sa Lovćena, oni u odnosu na njega

Crnogorska nacija

361

nijesu još ni pošli u vrtić, niti će ikada završiti one škole koje je Njegoš uspješno završio pred Bogom i istorijom.

Zbog „šjekire“ uvode crnogorski Autor ovog prikaza ne traži ono čega nema u Ičevićevoj knjizi, ali se namučio da utvrdi da pisac „Crnogorske nacije“ nalazi ono čega nije bilo u istoriji i slično. Oslanja se na različita mišljenja advokata tzv. Crnogorske nacije koja navode da je nastala sredinom 19. vijeka, poslije 1918, odnosno nakon 1945. Po svoj prilici ovako velika nesla-ganja pokazuju da je nije ni bilo!

Na prostorima Crne Gore se preko hiljadu godina govori srpskim jezikom kao maternjim, ali to nije dovoljno za naučnike suverenaše koji zbog „šjekire“ uvode tzv. crnogorski jezik, a ovo im oruđe i oru-žje služi da posjeku i presjeku srpsko ime u Crnoj Gori. Dakle, ime-novani se ne priklanja velikim lingvistima iz Crne Gore i Jugoslavije, koji utemeljeno poriču postojanje tzv. crnogorskog jezika.

Glavni adut Ičeviću o postajanju crnogorske nacije je popis u Crnoj Gori 1948. godine, kada se 90 posto stanovništva pisalo kao Crno-gorci. Tako je moralo da bude, jer je već 1946. donesen Zakon kojim se predviđaju represivne mjere za one koji se ne iskazuju kao Crno-gorci. U danima popisa 1948. godine, vladao je politički i fizički teror, otuda se svaki Srbin u Crnoj Gori, a to su bili i Crnogorci, morao pi-sati kao Crnogorac po državi i naciji. O toj strahovladi i teroru u vri-jeme popisa, piše prof. dr Radoslav Stojanović u „Borbi“ od 23-24. maja 1992. godine i istom listu od 13-14. juna 1992.

Masoni, vatikanci i kominternovci prije Ičevića Svodeći naša razmatranja, ukazujemo da je M. Ekmečić naučno objasnio da je prvo političko utemeljenje tzv. crnogorske nacije na-stalo u izbjegličkoj vladi kralja Nikole (Evgenije Popović) s ciljem da

Dr Dušan Ičević

362

se međunarodnoj javnosti predstavi valjanost zahtjeva za stvaranje nezavisne Crne Gore poslije završetka Drugog svjetskog rata.

Dalje su masoni, vatikanci i kominternovci preuzeli brigu da se ovaj vještački izum i namet realizuje. Taj slijed i u teoriji i društvenoj stvarnosti poštuje g. Ičević. Proizilazi, iz svega, da Crnogorci nijesu slobodnom voljom na referendumu, izborima i potpisivanjem izabrali crnogorsku naciju, koja je pod crvenom rukom diktatora došla kao na-met. Iz svijesti generacija rođenih poslije 1948. godine izbrisana je srpska svijest, koja nikada nije bila u Crnoj Gori osvajačka, jer to nijesu bili Crnogorci kao nosioci tog imena i svijesti.

Crnogorska država je svetinja najvišeg reda i ona se ne može dovo-diti u pitanje, ali projekat tzv. Crnogorske nacije usmjeren je na razbijanje svake zajednice Srbije i Crne Gore za koju su položene velike žrtve.

O knjizi valja istaći da ne zadovoljava osnovne naučne kriterijume, jer nema popis izvora (arhivi), literature i registra. Ne možemo tvrditi da je knjiga naručena, ali je uključena kao pokriće za jedan suludi naum i juriš na Crnu Goru i otcjepljenje od istorodne Srbije, ne bira-jući krvava sredstva da se ostvari sebična ideja, na štetu Crnogoraca, ali radost dušmana iz cijelog svijeta. Od svih zala u Jugoslaviji, najveće je i najopasnije crno zlo separatizam. Umjesto jedinstva – podjele i nesreće.

Knjigu smo otvorili sa znatnim iščekivanjem i radoznalošću, a za-tvorili razočarani i iznevjereni; knjiga je izgubila na naučnoj objektiv-nosti, ali je dobila kao politički priručnik za jurišlije na Jugoslaviju.

Drago Bratanović Glas Crnogoraca, Podgorica, 10. jul 1999, str. 8

Crnogorska nacija

363

Dnevnom listu „Glas Crnogoraca“ Glavnom i odgovornom uredniku Podgorica Njegoševa br. 27

Ko priča šta hoće, mora slušati šta neće

Poštovani naslove, Čitajući nekoliko članaka u Vašem listu br. 78 od 2. septembra 1999. godine nametnulo mi se pitanje: - Šta stoji iza naslova Glas Crnogoraca? U odgonetanju mi je pomogao jedan članak u „Glasu Crnogoraca“ na strani 8 od 10. jula 1999. godine. Dileme više nema. Pitanje rasvjetljava prikaz koji je napisao Drago Bratanović pod naslovom „Crno sjeme separatizma“ s nadnaslovom „Crnogorska na-cija: politički priručnik za jurišlije na Jugoslaviju, pokušaj pokrića za suludi naum otcjepljenja od istorodne Srbije“. Uz obiman podnaslov prikaz je dat i sa šest međunaslova. Autor Drago Bratanović unosi u tekst toliko riječi srdžbe, ijetkosti i siktanja na ljude koji nešto više znaju, kao i na one koji ne čitaju knjige iz njegove biblioteke da obezvrjeđuje i Vaš list.

Drago Bratanović je tako sročio svoja osjećanja u predmetnom pri-kazu da čitalac osjetljivijeg nervnog sklopa izgubi dah u strahu što se kazuje ili zapisuje kao Crnogorac, kao pripadnik crnogorske nacije. Nakon mnogih stresova i strahova iz tuđih atara grehota je da Crno-gorce prepadaju tekstovi iz Glasa Crnogoraca.

Na sreću, ima i onih Crnogoraca koje nije lako uplašiti. Jedan od tih sam i ja (kuća mi ga daje). Usuđujem se zato da napišem ovo pi-smo kao javni protest protiv onoga što trpi papir ali ne javnost i sa-vjest ozbiljnih, tj. moralno odgovornih ljudi.

Nije u redu, poštovani naslove, da o vrijednoj naučnoj literaturi go-vorimo i pišemo u javnim glasilima s mačem u ruci, da po naučnom štivu udaramo buzdovanom, močugama i ispraznim rečenicama koje

Dr Dušan Ičević

364

se sve manje čuju i u bircuzima. Takvom načinu opštenja ne može biti mjesta u intelektualnim raspravama o naučnim djelima. Pred tim smo obavezni svi kao pred istinom.

Moramo se već jednom odupirati člankopiscima koji bez ustruča-vanja uzurpiraju pravo da lijepe etikete i šamaraju kao primitivni na-silnici ljude što radni vijek provedu u traganju za naučnom istinom na radost umnih koji žele otvorenim očima da prate zbivanja u društvu koja trpe. Moramo se opirati zlu, jer je opasno zlo u ljudima koji lako potežu toljagu ili tešku riječ kad se uplaše od sjenke koja im se pričini kao opasnost.

Pročitao sam pomno knjigu profesora dr Dušana Ičevića kojoj je dao naslov Crnogorska nacija. Argumentovano mogu tvrditi i obrazlo-žiti pred svakim objektivnim sudom javnosti da je to veoma valjano naučno djelo dostojno poštovanja i od koristi za sve koji se bave knjigom.

Čitajući prikaz te knjige koji je napisao Drago Bratanović, meni se nametnuo utisak da on uopšte nije pročitao „Crnogorsku naciju“. Ako i jeste nešto iz nje čitao, bilo je to „na preskoke“. Nameće se utisak da je Bratanovića iziritirao naslov knjige pa se latio pera da piše ono što nije umjesno ni u privatnom društvu kazati.

Navešću samo neke kvalifikative iz Bratanovićeva prikaza koji ga „iz prve“ slikaju kao ličnost.

Citati iz predmetnog prikaza Draga Bratanovića: - „... kao pravovjerni komunista u nauci nije mogao drukčije nego da

čuva obraz jednom projektu koji je dosta zla posijao u Crnoj Gori i šire.“ - „Smiješno, da nije jadno i mrziteljno.“ - „Jedan naučnik koji prednuje da se uzima ozbiljno, kao što je slu-

čaj sa g. Ičevićem, koristi neozbiljne stavove, čak i kad iznosi mi-šljenje druge strane.“

- „Masoni, vatikanci i kominternovci prije Ičevića.“ - „Crnogorci nijesu slobodnom voljom na referendumu, izborima i

popisivanjem izabrali crnogorsku naciju koja je pod crvenom rukom diktatora došla kao namet.“

Crnogorska nacija

365

- „Ne možemo tvrditi da je knjiga naručena, ali je uključena kao pokriće za jedan suludi naum i juriš na Crnu Goru i ocjepljenje od istorodne Srbije.“

- „Ne birajući krvava sredstva da se ostvari sebična ideja, na štetu Crnogoraca, ali radost dušmana iz cijeloga svijeta.“

Naprijed citirani stavovi iz Bratanovićeva teksta i mnogi drugi iz tog prikaza koje nije vrijedno taložiti ovdje, zaslužuju narodnu pouku: ko priča šta hoće – mora slušati što neće.

I ko ne poznaje Draga Bratanovića, kao što ga ne poznajem ja, upoznaće ga čitajući njegov tekst. Više bih ga volio za neprijatelja nego za prijatelja. Ne kažem „dušmanina“, jer se u životu nijesam sri-jetao s tom kategorijom ljudi iako sam dugi niz godina radio, živio i boravio u mnogim zemljama svijeta. Nije, doduše, niko od mojih poznanika.

Ne volim da dajem savjet, ali preporučujem Dragu Bratanoviću da pročita knjigu Crnogorska nacija jednom, pa još jednom, a Bogme, još 3-4 puta po jednom, polako, hladnokrvno, bez krvavih sredstava, bez masona, vatikanovaca, kominternovaca, bez bogumila, krstaša i zvuka gusala.

Ako još prouči i 470 knjiga naznačenih djela i autora (domaćih i stranih) koje je prof. dr Ičević proučio, poredio i čitaocima sugerisao, neće biti potreba da Bratanović piše zapaljivim guščijim perom.

Poštovani naslove, Profesor dr Dušan Ičević je dugogodišnjim naučnim radom po-mno pratio sve naučne i društvene vibracije i kao istaknuti naučnik „naciolog“ napisao značajno i visoko cijenjeno naučno djelo. Zbog naučne objektivnosti, širine i ubjedljivosti, njegovo djelo uživa respekt od ljudi koji imaju visok ugled u naučnom svijetu. Javna glasila imaju odgovornost da u javnost plasiraju ocjene mjeritornih ljudi a ne laika koji olako zavijore floskulama u javnosti, bez pravog kritičkog suda. Ne može svako biti sudija na benignoj fudbalskoj utakmici a kamoli na najsuptilnijim naučnim i društvenim pitanjima.

Dr Dušan Ičević

366

Nijesam napisao ovaj tekst da razvijem polemiku s Dragom Bra-tanovićem, jer on hoće, da se svađa. Svađa donosi lomove, ubijanja i rušenja, a ne dobrotu. Polemiku o sadržini Crnogorske nacije prihva-tam u svakom miljeu civilizovanog i uljudnog ponašanja.

Upravo mislim da Vaše glasilo samim nazivom svojim mora biti prvo koje će otvoriti javnu tribinu za rasvjetljavanje pitanja crnogor-ske nacije do pojedinosti, jer je ona višeslojno utemeljena bez obzira što nekim to nije jasno, jer ne žele da prihvate stvarnost kakva jeste.

Uvjeren sam da ćete ovo moje pismo objaviti u cjelini, a ne tražim nikakvu nadoknadu za trud.

Pozdravljam Vas uz zahvalnost za razumijevanje. U Podgorici, 09.09.1999. godine

Miloš Tomov Uskoković, prof. Špira Mugoše br. 49

Podgorica Glas Crnogoraca, 18. septembar 1999. godine, str. 4

Crnogorska nacija

367

Što ga brani kad ga ne odbrani; reagovanje na zadihani članak „Ko priča šta hoće, mora slušati šta neće“, kojim se pokušava polemika sa mojim mišljenjem o knjizi D. Ičevića „Crnogorska nacija“

PASTIRA NIKAD DOSTA

Drago Bratanović Gospodin Uskoković je u pravu kad tvrdi kako je D. Ičević „proveo radni vijek u traganju za istinom“, ali je u studiji o crnogorskoj naciji nije našao, i to mu ne može pomoći ni uskakanje Uskokovića, ni pozivanje na 470 bibliografskih jedinica.

Novine „Glas Crnogoraca“, otvorene su za front mišljenja i

pogleda u Crnoj Gori. Gospodin M. Uskoković, u broju od 2. sep-tembra 1999. u vašem listu, emocionalno brani gospodina D. Ičevića, ali je u zabludi ako misli da će ga vješto sročena krilatica „ko priča šta hoće, mora slušati šta neće“, spasiti od suda istine.

Gospodin Uskoković, u polemici nigdje ne iznosi argumente koji mogu obesnažiti naše stavove u prilogu „Crno sjeme separatizma“, od 10. jula ove godine. Istina, polemičar je u pravu kad tvrdi da je D. Ičević proveo radni vijek „u traganju za naučnom istinom“, ali je u ovoj knjizi nije našao. Što ga brani, kad ga ne odbrani?!

Besmisleno je dalje raspravljati sa gospodinom Uskokovićem, jer vidimo da njegov papir – prilog trpi sve i svašta! Vi, gospodine Usko-koviću, ni sami ne znate koga testirate, provjeravate i zašto branite D. Ičevića, kojeg ne možete odbraniti ni Vi, ni bilo ko drugi, pa ni od samog sebe i pored navedenih 470 bibliografskih jedinica, ako hoće još i deset puta više.

Istina kao činjenica se ne otkriva i utvrđuje, jer je neprikosnovena. Zakon!

Gospodin Ičević neće povećati broj ljubitelja knjige svojom otrov-nom studijom „Crnogorska nacija“, a možda će koja zabludjela ovca preći na njegovu. Pastira nikad dosta!

Dr Dušan Ičević

368

Zna dotični gospodin dobro da su on i njegovi preci Srbi, ali zbog položaja i prosperiteta on je samo okorjeli Crnogorac, čega ne treba da se stidi, ali treba da ustukne od širenja srbo-mržnje u Crnoj Gori. To nikome dobra neće donijeti, a ni njemu, svakako.

Gospodine Uskokoviću, mnogo ste se zadihali pišući ovaj prilog, pa će vam dobro doći da se malo odmorite i da vam se misao razbistri. Pozdravite gospodina Ičevića, i kažite mu da se javi „Glasu Crno-goraca“. Za odgovor ćemo lako.

Crnogorska nacija

369

U Forumu za etničke odnose promovisana knjiga Dušana Ičevića

Da li postoji crnogorska nacija? U Crnoj Gori je rasjeklina srpske i crnogorske svijesti. Mislim da će vladajuće elite nastaviti da koriste naciju za svoje ciljeve. U Crnoj Gori će se nastaviti sukob na crnogorsko-srpskoj osnovi – rekao je sociolog Dušan Ičević, autor knjige „Crnogorska nacija“, koja je juče promovisana u Forumu za etničke odnose u Beogradu.

- Ukoliko u Crnoj Gori bude više demokratskih procesa, onda je moguće da će se primirivati i nacionalni etnički sindrom. Bojim se da će svi htjeti da kroz nacionalne apsolute podržavaju ili dobijaju nove moći. Proglašavanje Crnogoraca za Srbe sada se vrši sa namjerom da se preuredi Jugoslavija, da su nepotrebne dvije srpske države i da treba centralizovati i unitarizovati Jugoslaviju i da se na taj način pot-puno rješava srpsko nacionalno pitanje. Mislim da će u Crnoj Gori biti u porastu otpor takvom preuređenju Jugoslavije i zajedničkog života i vjerujem, ne zbog moje knjige, da će se oni koji hoće da imaju pot-punu vlast u Crnoj Gori sve više oslanjati na crnogorsku naciju. Oni su se do sada kolebali da se rečito izjasne o samobitnosti crnogorske nacije, i čini mi se da će se apsolutizacijom nacije nastaviti procesi razjedinjavanja Jugoslavije i da će ona ići u neku vrstu konfederacije – rekao je Ičević, odgovarajući na pitanje kako on vidi taj proces koji se dogodio u Jugoslaviji i šta će dogoditi u budućnosti.

Autor knjige „Crnogorska nacija“ je naglasio da je pokušao sve-strano i temeljno da istraži temu koja je „na neprekidnoj probi“, te da je pokušao kao naučnik koji se dugo i ozbiljno bavi pitanjima nacije i federalizma da utvrdi da li crnogorska nacija postoji, ili je samo pri-vremena ili prolazna tvorevina – tlapnja „odrođenih Srba“ ili „zavjera“ iskonskih Crnogoraca“. Stoga bi on želeo da se knjiga čita bez dne-vno-političkih konotacija.

Dr Dušan Ičević

370

Ičević je naglasio da je štampanje knjige u Crnoj Gori sprečeno od „strane onih koji smatraju da imaju tapiju na Crnu Goru i nacionalno pitanje“, ali nije hteo da kaže o kojoj se stranci radi.

U ime izdavača o knjizi je govorio Dušan Janjić, koji je rekao da je ovo samo prva u nizu studija o nacionalnim zajednicama na ovim pro-storima, koje će Forum za etničke odnose ubuduće objavljivati.

- Kad pročitamo ovu knjigu bolje ćemo se razumeti, ne samo me-đusobno nego i sa svetom – naglasio je Milutin Matić na jučerašnjoj promociji.(L. J.)

Danas, Beograd 18. februar 1999

Crnogorska nacija

371

Но било је и оних који су га свесно подржавали у том послу. Треба забележити да је београдски Форум за етничке од-носе Душана Јањића 1998. године објавио књигу корифеја но-воцрногорства Душана Ичевића Црногорска нација (Ичевић, 1998).

МишаЂурковић, Институт за европске студије Београд, КАКО СЕ КОНСТРУИШУ НАЦИЈЕ: ЦРНОГОРСКИ СЛУЧАЈ (Социолошки преглед, год. XLIV (2010), бр. 1, стр. 3–36.) U tekstu, Đurković više ne pominje moju knjigu. Usmjerio se na poricanje postojanja crnogorske nacije.

Dr Dušan Ičević

372

Napomene:

Nijesam odgovarao na mišljenja i prikaze o mojemu rukopisu i o knjizi Crnogorska nacija.

Svako ima pravo na svoje mišljenje. Opaziću samo da su se Liberalni savez Crne Gore, odnosno njegov

zastupnik Predrag Vulikić i Glas Crnogoraca, odnosno anonimni (?) Drago Bratanović sa suprotnih pravaca našli na istome smjeru: u pori-canju valjanosti moga rukopisa, odnosno knjige Crnogorska nacija.

Liberalni savez Crne Gore se zagubio u svome samoljublju da je jedini u pravu za sve što je crnogorsko, i nestao sa političke scene.

Glas Crnogoraca se zagušio u sopstvenoj pljuvački, i samoukinuo. Sreten Perović je u svome prikazu nazvao moju knjigu hrestoma-

tijom. Zna se da to znači zbirku odabranih tekstova. Neću zalaziti u razloge Perovićeve „objede“.

Crnogorska nacija sadrži vjerovatno oko 65% mojih nalaza, opa-ski, stavova, zaključaka...

373

SUMMARY

The study of every nation raises numerous methodological, theoretical, historical and empirical dilemmas. The phenomenon of the nation is too complex and elusive for any strict categorisation. It is particularly to find a reliable theoretical and methodological framework for defining the Montenegrin nation because of the contradictory attitudes to its existence, development and individuality.

Eminent resarchers agree that the Montenegrin nation has properties which cannot be defined using the existing formulas. The existence of the distinct Montenegrin nation is most often based on the existence of a tistinct Montenegrin state. Disputes about the Monte-negrin nation concern its ethnic identity – is it an autochtonous ethnic community or a mere branc of the Serb nation?

Academic works, party political debates and everyday life abounds with varied and imaginative negation of a distinct Montenegrin ethnicity, people or nation. Critical discussion of the origin and development of the Montenegrin nation is seriously burdened by a state of mind and a national policy which claims that everyone wants to dissect the Serb nation and claim rights for themselves. The recognition of Montenegrin or Muslim nations in seen as a Vatican or Cominform plot against the Serb people. Montenegrins are declared to be only Serbs from Montenegro, a group but not a nation, an artificial political creation rather than a genuine community. Even when the distinctness of the Montenegrin state is recognised, it is described as a Serbian state, and it is said that it can only survive as part of a joint federation of Serb states or a region of a unitet Serb state. Monte-negro’s distinctness is held to be territorial or adminsitrative but not national. Certain different mental characteristics are not sufficient to give the Montenegrins a separate national identity. Since the Montenegrin nation was allegedly created by a political decision, it can be eliminated by in the same way. It is ignored that history,

Dr Dušan Ičević

374

freedom-loving traditions, statehood, a value system based on heroism and decency, cultural achievements, distinct ethnicity and will have forged the Montenegrins into a genuine nation. Montenegrins have indetified themselves as members of the Montenegrin nation in all post-war censuses.

The theoretical and methodoligical framework of the study is based on the knowledge that a nation is a complex social, historical, eco-nomic, ethnic, class, political, cultural, emotional and psychological community which is constantly developing and is contradictory and changeable.

Every nation is dinstinctive although typologically it can be placed in one of a number of general categories. The development of the Montenegrin nation has some unique features which have shaped its unique individuality. The folllowing processes have been completed in a contradictory manner: (a) the classic birth of Western nations, primarily through an absolute monarchy; (b) the national constitution of a new society through a simultaneous struggle against foreign overlords and the ruling elite of a closed tribal society and the building of new civic and democratic institutions; and (c) the establishment of a distinct national character based on distinct values, way of life and development.

The Slavs who settled in Duklja created a feudal society composed of landowners and dependent peasants dominated by the nobility and the clergy. From a county to a principality to a kingdom, the first Slav statelets to be recognised by the Pope were ruled by the members of the Vojislavic, Balsic and Crnojevic families. These were the me-dieval states of Duklja, Zeta and Montenegro, which had all the features of feudalism. Independent states with fertile valleys and coastal towns, they were heavily engaged in trade. Even during the period of the Nemanjic dynasty, Zeta retained its autonomy, because it was usually ruled by close relatives and heirs to the throne of the ruling dynasty. From Zeta they often came to the throne by inheritance or rebellions in which they were supported by the Zeta nobility.

Crnogorska nacija

375

After the destruction of Zeta’s independence by the Turks, the part of Montenegro around Lovcen mountain retain its independence and never recognised Ottoman rule. In place of developed federalism, a unique tribal society was established based on private property and clan organisation under the direction of bishop rulers and a tribal aristocracy of warriors. This was not a return to the earlier tribal life, but the organisation of the warrior nation which creates in an unde-veloped society a war camp for continuous struggle and the defense of independence against the Ottoman Empire and the rival pretensions of the Venetian Republic.

Trade gradually undermined this closed tribal society, leading to the emergence of differences between wealthy classes and peasants who struggled to survive as a result of the bareness of the land and frequent droughts. Following the international recognition of Monte-negro’s independence at the Berlin Congress in 1878, the significant gains of fertile territory and coastal areas, the growth of the urban population, development of transport, construction of the first facto-ries, the appearance of banks, foreign investment, the development of internal markets, creation of a new currency and gradual inclusion in international trade marked the beginning of capitalism which inte-grated Montenegrin society on a new basis.

The incessant struggle for national liberation and frequent wars raised national awareness and self-reliance. Montenegro and the Seven Hills were united in common wars which they won on the basis of heroism and decency towards enemies which became the model of everyday behaviour. These high moral principles became embedded in the personality and spirit of Montenegrins, distinguishing them as a separate social group.

Enlightened absolute monarchy helped to centralise power and create a common consciousness of the need for a modern state, which was not abolished following the unification with other states. This kingdom of domestic rulers of the Vojislavljevic, Balsic, Crnojevic and Petrovic dynasties, who were chosen by elders and the people at a

Dr Dušan Ičević

376

democratic national assembly, developed a consciousness that govern-ment must be capable and responsible and only the best can be elected. Montenegrins resisted every attempt to replace their elected rulers or force on them people chosen by the great powers, and they even elected a false emperor when it was necessary to unite against a common enemy.

Scholars agree that the state creates the nation and the nation creates the state. A nation state is the final act of the political consti-tution of a nation. The independent state is indeed the political frame-work within which the Montenegrin nation was formed. Montenegro lost its independence and its dynasty and was turned into one of 33 regions or later part of one nine banovinas in the centralised Kingdom of Yugoslavia. It became an economically neglected and exploited region. This made Montenegrins feel endangered and they quickly became aware of their separate political and economic interests.

The uniqueness of the Montenegrin people or nation lies in the authentic popular democracy which was created by free peasants on the model of ancient democracy. All adult males had the right to vote on decisions of importance for Montenegro at the general assembly. Although the headmen with their real power and the bishop ruler with their great authority, knowledge and political skill effectively shaped decisions, these collective gathering expressed the collective will of the Montenegrin people.

Montenegrin national consciousness was based on the high cultural values of the territory, from prehistoric cave drawings, the rich archi-tecture of the towns and churches, monastery frescoes, literary achie-vements like Andreazzi’s Charter of 809, Grgur Barski’s “Kingdom of the Slavs”, which was originally written in Old Slavic and translated into Latin for intellectual circles of the time, Miroslav’s twelfth-century Gospel and the establishment by Makarije and his associates of the first state printing house in the world in 1494, Bozidar Vuko-vic’s “Man from Podgorica”, Andrija Paltasic’s symbiosis of Hellenic, Roman, Byzantine and original artistic creativity, the application of

Crnogorska nacija

377

the Renaissance style in architecture and the Gothic and Baroque architecture of the coastal towns.

A big role in the creation of Montenegrin national identity was played by cultural institutions found during the reign of the Petrovic dynasty. These included schools, printing works, reading rooms, magazines, newspapers, theatres, cultural societies, although these were influenced by Serb nationalism and Serbs or Montenegrins edu-cated in Serbia played a big part in them. They made a big contri-bution to the development of a European culture in Montenegro. A truly unique feature was the wisdom and brilliance of Montenegrin bishop rulers who spoke many languages without an accent and travelled widely. They replanted European principles, experience and achievements in the small, impoverished and illiterate Montenegro. The works of Petar I and Njegos, altbough with strong Serb elements, reflect in brilliant synthesis of Montenegrin society by combining the visionary philosophy of the writer with concentrated wisdom of the people.

Njegos is seen as the best proof of the fact that the Montenegrins are Serbs. His poetic glorification of Serbia’s past and hope for the unification of all South Slavs in the struggle against the Turkish yoke are misinterpreted as proof that Montenegrins have never been anything but Serbs. Of course, there is no denying that Njegos felt that he belonged to the Serbs, but he was in his everyday manner of living and system of values a true Montenegrin. As a born Montenegrin who felt like a Serb and was a passionate Yugoslav or pan-Slav but was above all a man of great wisdom and creativity, Njegos cannot be tied to one ethnic group.

Montenegrins speak and write their own language. To deny that Montenegrins are a nation because they speak Serbian is a false argument. Many nations speak English, Spanish and other languages. The Swiss speak German, French and Italian. In mediaval Europe people spoke Latin, as well as their local languages. The linguistic reform of Vuk Karadyic was not necessary in Montenegro, because

Dr Dušan Ičević

378

Montenegrins spoke and wrote their national language. Serbo-Croatian or Croato-Serb became the standard language of Serbs, Croats, Montenegrins and Muslims. The creation of independent nation states in the former Yugoslavia has caused the language to be given national names, such as Serb, Croat and more recently Bosnian, and there are also demands for the recognition of the Montenegrin language. According to the Constitution, Montenegrins speak and write the ijekavski dialect of the Serbian language. Every nation has the right to call its language what it wants, and Montenegrins have the right to call their language Montenegrin. Extensive studies have been made about the distinctiveness of the Montenegrin national language, from the oldest times of Duklja and Zeta, and its distinctive grammar. Serbo-Croatian and Croato-Serb are objectivicly the same language with only small variations of between five and eight percent in the lexicon and insignificant differences in syntax and morphology. It reflects a rich linguistic tradition, culture and the distinctiveness of all. Every attempt to split it up impoverishes and limits the development of the language. However, if the proof of the existence of the Montenegrin nation is to be sought in the language, then it definitely has a language of its own which it calls Montenegrin.

The biggest trap is to reduce every nation to its ethnic component. The ethnic nation is now in fashion. Nations most often seek their identity in their ethnic composition. Nations are ethnic communities, but ethnicity is not the only defining factor. Many nacions in the worls have a basic ethnic substrata, but they become ethnically mixed in their origin and development. The American, Swiss and Indian nations are examples of the intermingling of a multitude of nations, ethnic, confessional and racial groups. The Mexican and Mulatto nations in Latin American states were formed by the blending of white migrants with the indigenous coloured ethnic groups. Even older nations such as the French and the Spanish are mixtures of many ethnic groups.

The Montenegrin nation also originated on its own and a large part of Serbian territory through the Slavicisation of the earlier Romanised

Crnogorska nacija

379

Illyrian population. Most disputes concern the question of whether the Montenegrin nation developed on the basis of an autochtonous ethnic substrata or grew from only Serb roots. Old documents provide enough evidence for us to assert that the Montenegrin nation arose from the basic Slav population of Duklja and Zeta and Serbs who settled in a large part of modern Montenegro. According to some authors (Radoslav Rotkovic and Dragoje Zivkovic), the forerunners of the Montenegrins brought their own tribal organisation, place names, different way of life and religious beliefs when they firs came from their original homeland, and developed into a distinct nation with its own independent state. The opposite view is that Montenegrins have always been only Serbs.

The widerspread theory that the Serbs are the odest people leads to the conclusion that many modern nations in this region are of Serb origin. The attempt has been made to prove that the Srbs are Aryans who came from India 6000 years B.C. and settled in many parts of Europe. According to this, they are the predecessors of many peoples, including the Greeks, Trojans, Etruscans, Prussians and Old Slavs. According to Dr Olga Lukovic Pjanovic, the Serbs are the first people to settle in the Balkans 3000 years B.C. Even in more accepted theories about the migration of the Slavs into the Balkans, it is widely accepted that Montenegrins are Serbs with a slightly different mentality.

It is historically well known that Raska or Serbia and Duklja or Zeta were separate states. As Dr Relja Novakovic has said, Zeta was never Serbia and Serbia was never the homeland of the Montenegrins. The populations of these states were also separate. The Nemanjic dynasty conquered Zeta and ruled it for about 170 years, which might have had some influence on the ethnic composition of the population. Following the battle of Kosovo the Serbs mostly migrated towards the north. In Zeta or Montenegro the mixing of populations was mainly between people living in mountain areas and those who lived in valleys. Even eminent Serb historians confirmed that the Monte-

Dr Dušan Ičević

380

negrins were a separate nation which originated from the Serb nation but had a distinctive history, their own state and dynasty, and waged their own liberation wars during the 18th and 19th centuries.

Dr Najdan Pasic says that the Montenegrin nation originated from a distinctive Montenegrin people, as well as a segment of the Serb nation. The formative period of the Montenegrin nation lasted until after World War Two, when it was recognised in the new federal Yugoslavia.

The multi-tiered ethnic composition of Montenegro makes it possible to trace the migrations and the merging and creation of the new substrata from the earliest times. The first Slavic settlers imposed their rule and Slavicised the earlier inhabitants. Their descendants are membres of the Krici, Bukumiri, Spanje and Macura clans. The next to arrive were the Luzanis or people from Old Zeta, who make up the mediaeval Slavic population. Finally come the youngest founders of the mountain clans. In the northern part of Montenegro Serbs comprised the majority of the population.

Modern scholars mostly disagree with the claims that Montene-grins are either „red Croats“, descendants of the Illyrians, or a Cau-casian people like the Illyrians, although influences of all these groups are present. These theories are of a similar nature to the anthropo-logical theory that Montenegrins are descended from a still earlier Mediterranean people from Epirus. Dukljani are a special group of Slavs who are neither Serbs nor Croats. Serbianisation occurred as a result of conquest and the imposition of Nemanjic rule, the equating of the Orthodox religion with Serb national identity, the translation of the Slavic into Serb names and the centralisation of the common state.

Many authors refer to both Serbs and Montenegrins. Foreign travellers often mention only Montengrins or describe them as Slavs. The word Serb is used to denote their belonging to a wider community. It is thought that the ethnic name Montenegrin was first used im 1485 in a Turkish document from the Skadar administrative region. In his history of Montenegro written in 1754, Metropolitan

Crnogorska nacija

381

Vasilije Petrovic distinguishes between Serbs, Bulgarians, Montene-grins, Macedonians and Albanians. The Russian Empress Catherine appeals in a proclamation in 1788 to „all Serbs, Montenegrins and other members of the glorious people“. Peter I often mentions the Montenegrins people in ceremonial addresses. Peter II mentions the Serbs and the Montenegrins together. The travel writer Roy Trevor wrote in 1913 that the Montenegrin nation state was recognised at the Berlin Congress in 1878.

The Serbian element in the Montenegrin nation is the result of objective historical developments, the revival of the Kosovo myth and the Nemanjic state tradition, the Serbian Orthodox Church, the pretensions of the Petrovic dynasty and especially King Nikola to the Serbian throne, the liberation struggle against Ottoman rule, the aspirations of Njegos in particular to former Serbian territory, Serbia’s need for access to the sea, the unification of all Serb lands and the Serb ethnic origin and consciousness of a large part of the population which sttled in Montenegro.

The negation of the Montenegrin nation by Serbian nationalists, who claim that new nations cannot be created within old peoples and nations, is refuted by the emergence of separate German and Austrian nations from the German people and Russian, Ukrainian and Belorus nations from the Russian people.

Montenegrins were polytheists until they accepted Christianity when they settled in Duklja. The Great Schism between the Eastern and Western Churches divided the Dukljanis between the Orthodox and Catholic Churches and the Bogumil heresy. The traditional view that religion determines nationality was simplistically applied to equate the Orthodox religion with the Serb nation. The territorial expansion of the mediaeval Serbian state under the Nemanjic dynasty also led to the imposition of the cult of St Sava and the Serbianisation of other ethnic group. Serb ian rulers ruthlessly eliminated all competitors to the Orthodox faith.

Dr Dušan Ičević

382

Another alleged proof that the Montenegrin nation does not exist is the fact that Montenegrins are membres of the Serbian Orthodox Church. The autocephality of the Montenegrin Orthodox Church is totallz denied. The Cetinje Bishopric was in fact the spiritual and political centre of Montenegrin society. The religious and worldly rulers of the Petrovic dynasty were the bearers of national and spiritual awakening of the Montenegrin people and led the liberation struggle. Although formally part of the Serbian Orthodox Church, the Montenegrin Church became independent, particularly after the abolition of the Pec Patriarchate. Montenegro’s Church was auto-cephalous just like Orthodox Churches in other independent states. The priests and the people elected their bishops who were then approved from approved. Although the Montenegrin Orthodox Church was not formally autocephalous according to strict canonical law, it was in practice independent, and this is confirmed in official docu-ments from the Partiarchate in Constantinople, al well as by clerical authors and historians. This was also stressed in the constitution of the Holy Synod of the Principality of Montenegro in 1903 and in official documents of the independent Montenegrin state. The autocephalous church was abolished after the creation of a united Serbian Orthodox Churc in the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes in 1921. Following the renewal of an autocephalous Montenegrin Church in 1993, Montenegro has two compenting Orthodox Churches.

Montenegrin are not religious in a normal sense of the word. They do not go to church or act in a religious manner. Even Montenegrin bishops and priests were not fervent chucrh-goers. To this day Montenegrins have retained many pagan beliefs and superstitions. In an uninterrupted struggle against the elements and foreign powers, they have relied on their own forces and beliwved in the power of a united community reinforced by the principles of heroism and decency. They are tolerant towards other religions.

Sociological studies have shown that the Montenegrins are a distinct group A study conducted during the 1980s showed that 84%

Crnogorska nacija

383

were irreligious, much more than in other republics. Only 2% of Montenegrins regularly went to church. The revival of religion in all parts of the former Yugoslavia after the fall of socialism has naturally affected the Montenegrins as well, and particularly Orthodox Montenegrins. However, the general prevalence of atheism continues.

National awareness testifies that a nation has been born. Monte-negrins are becoming nationally aware through their own freedom-loving, state forming, cultural and spiritual traditions, the distinct character of their social development and value systems which shape their distinctive national identity. The dual Montenegrin and Serb consciousness of some Montenegrins is a reflection of the historical circumstances in which the Montenegrin nation has originated and developed from autochtonous Duklja Slav and Serb ethnic roots. A significant part of modern Montenegro was settled by Serbs. The sentiments of Montenegrins who sought to avenge Kosovo and free their oppressed Serb brothers were coloured by Serb and Orthodox sympathies. Newcomers who performed important political and educational missions in Montenegro also encouraged Serb national and religious identification, as did Montenegrins educated in Serbia and Montenegrins who moved to Serbia.

National awareness was gradually shaped among Montenegrins, particularly following the international recognition of the independent Montenegrin state in 1878. The process accelerated after the loss of independence and annexation by Serbia or Yugoslavia in 1918. This national awakening culminated during the national liberation struggle during World War Two and the revival of Montenegro’s statehood and national identity in the federal Yugoslavia. In all census from 1948 to 1991, Montenegrins identified themselves as a separate nation. This nation was formed by Montenegrins and not political decisions.

The centre for unification, national awakening and formation of the Montenegrin nation remained Old Montenegro with the Seven Hill region, even after the international recognition of modern Montenegro

Dr Dušan Ičević

384

at the Berlin Congress. The national individuality of Montenegro is therefore based od wars of liberation, statehood, cultural hiritage, a distinct system of values and national self-awareness.

Dusan Icevic

385

BIOGRAFIJA

Dušan Ičević je rođen u Podgorici 9. februara 1933. godine.

U rodnome gradu je završio osnovnu školu, Nižu gimnaziju i Gimnazijsku maturu (1953. godine). Završio je Srednju poljopri-vrednu školu u Baru 1950. godine.

Diplomirao je Jugoslovensku književnost i srpsko-hrvatski jezik na Filozofskome fa-kultetu u Beogradu 1960. godine.

Bavio se profesionalnim društveno-poli-tičkim radom od 1958. do 1976. godine. Bio je član Predsjedništva i sekretar Centralnoga

komiteta Narodne omladine Crne Gore. Obavljao je funkciju člana Predsjedništva, odnosno Sekretarijata Savezne konferencije Socialisti-čkoga saveza radnoga naroda Jugoslavije u Beogradu. Biran je za republičkoga i saveznoga narodnoga poslanika. Bio je član Central-noga komiteta Saveza komunista Crne Gore i predsjednik Komisije za politički sistem i međunacionalne odnose, član Komisije za ustavna pitanja Crne Gore.

U zvaničnim i studijskim delegacijama društveno-političkih i društvenih organizacija Jugoslavije boravio je u mnogim zemljama Evrope, te Azije i Afrike.

Magistrirao je i doktorirao na Fakultetu političkih nauka u Beo-gradu 1976. godine, sa temom o naciji i federalizmu. Bio je univerzi-tetski profesor: predavao je društvene nauke (Marksističku filozofiju i sociologiju, odnosno Sociologiju i Društveno-ekonomski i politički sistem SFRJ, odnosno Savremenu ekonomiju) na Elektrotehničkome fakultetu u Beogradu od 1. oktobra 1976. do 1. oktobra 1998. godine.

Učestvovao je svojim referatima, saopštenjima i prilozima na broj-nim domaćim i međunarodnim naučnim skupovima, počevši od juna

386

1968. godine na temu Karakter i funkcije federacije do Međuna-rodnoga naučnoga skupa Petar Drugi Petrović Njegoš 2014. godine.

Učestvovao je u više naučno-istraživačkih projekata u Institutu za političke studije Fakulteta političkih nauka i Institutu društvenih nauka u Beogradu i u Institutu za društveno-ekonomska istraživanja u Titogradu.

Štampao je dvadesetak knjiga. Nacija i samopupravljanje, Pobjeda, Titograd 1976, str. 236. Nacionalizam – izvori, suština i oblici, Borba, Beograd 1983, str.

111. Nacionalna kultura i kultura nacije, studija, 1984. Kuda ide nacija, rasprava, 1986. Moja Podgorica, Narodna biblioteka “Radosav Ljumović”, Kultur-

no-prosvjetna zajednica Podgorice, Titograd 1996. Savremena ekonomija, Elektrotehnički fakultet, Beograd 1997. Crnogorska nacija, Forun za etničke odnose, Beograd 1998. Misao i smisao, CID, Kulturno-prosvjetna zajednica Podgorice, Ti-

tograd 2000. Savezna država i savez država (Odnosi Srbije i Crne Gore), Kul-

turno- prosvjetna zajednica Podgorice, Titograd 2001. Omama duha, ogledi, 2002. Svratak, roman, Kulturno-prosvjetna zajednica Podgorice, Titograd

2004. Sizifova varka, pjesme, autor, Podgorica 2005. Njegoševo počelo, monografija, 2006. Podgorički govor, 2007. Smrsak, priče, 2008. Nadošla misao, autorovo izdanje, Podgorica 2012. Misao, autorovo izdanje, Podgorica 2013. Misaona po(i)etika, autorovo izdanje, Podgorica 2014. Objavio je preko 400 naučnih radova u časopisima, zbornicima,

periodičnim publikacijama.

CIP - Каталогизација у публикацијиНародна библиотека Србије, Београд 323.1(=1:497.16) ИЧЕВИЋ, Душан, 1934- Crnogorska nacija / Dušan Ičević. - 2. izd. - Beograd : Forum zaetničke odnose, 2015 (Beograd : Dosije studio). - 386 str. ; 25 cm Autorova slika. - Tiraž 200. - Str. 319-370: Re-cenzije i mišljenja orukopisu i knjizi / Dušan Janjić ... [et al.]. - Bi-ografija autora: str. 385-386. - Summary.

ISBN 978-86-904383-7-2

a) Црногорско питање b) Црногорци - Национална свестCOBISS.SR-ID 219753484

CRNOGORSKANACIJA

Prof. dr Dušan Ičević

Drugo izdanje

Beograd, 2015.

CR

NO

GO

RSK

A N

AC

IJA

Prof

. dr D

ušan

Ičev

ić