Chuyên Đề Thuyết Minh Du Lịch

TNG HP T LIU: Thc s NGUYN TRUNG TON

Chuyn thuyt minh trong du lch

Thc s Nguyn Trung Ton Tng hp 2

Chuyn :

VN HO TR

I. Ngun gc ca tr: Tr l mt ging cy p sinh phng Nam t Trung Hoa, thn cao mt cho n hai thc. Tr l mt thc ung m ngi Trung Hoa a thch t xa n nay. Thi quen v iu kin sinh hot ca mi ngi khc nhau, nn t xa n nay c moat s ngi v cng thch tr. T tin thm mt bc khin h c kh nng thng thc, nghin cu c bit v tr, thm ch c nhiu cng hin i vi lch s pht trin lu i ca vn ho tr. Ch TR t thi ng tr v trc u vit l . Tr tr thnh mt loi thc ung i khi bt u t thi Tin Tn. Thi xa xa, Trung Quc b ngn cch tng vng, bi ni sng him tr, cha thng thong lin lc nh hin gi, nn tr c gi bng nhiu danh t nh : tr, gi, thit, mnh, xuyn. Gi l mt loi tr ng. Ngi min Ty Nam tnh T Xuyn, quen gi tr l Thit. Ngi u tin c cng hin c bit n vn ho tr Trung Quc l Lc V, sng thi Trung ng. Lc V t Hng Tim, qu Cnh Lng (Giang Ty), lc nh i chi ni b sng b lc ng, c mt v s cu em v cha nui cho n hc. Ong ghin tr rt nng, ng c nhiu sch, thng sut kinh dch. Vua ng c Tng (780 805) nghe danh sai s mi, nhng Lc V lnh v Thiu Kh (nay vng ph cn H Chu, Chit Giang) ng ca c sch, ly hiu l Tang Ch ng. Lc V l tc gi b Tr Kinh rt ni ting. Trong Tr Kinh c ghi: nu tr mc trn mn l tt nht, mc trn t si l trung bnh, mc ni t vng l loi xu, tr gieo th khng qa, trng th t sum mu, phi trng ging nh trng da, b. Loi ttr mc ngoi ng hoang l tt, mc trong vn l xu. Tr mc theo sn ni v c nh sng mt tri v mc ni rng thiu nh sng, l mu tm l loi tt, l mu xanh l loi km. Hnh dng l tr nh mc mng l tt, nh hnh chic rng l xu. L cun li l tt, l xo ra l xu. V ca tr rt hn (lnh) dng ung vi ai c tnh cn kim tinh t. Nu ung vo lc tit tri nng bc th tr c th gii nhit. Trong nhiu th k bn Trung Hoa, cc o s c cng ph bin tr nh mt phng thuc trng sinh, v tr ung vo lm cho ht bun ng. Ti tnh Phc Kin bn Trung Quc c ni V Di Sn thuc huyn Sng An l ni sn xut nhiu loi danh tr nh : Hoa Hng, K Chng, Danh Chng, Tiu Chng Ni V Di Sn l ngn ni cao vt tn my xanh, qunh name tuyt ph, chn ni li eo c



bng, tht ngang long, chn ngi v chn th khng sao tro c. Ngi ta mi dng nha phin tp cho kh mc bnh ghin, ri eo gi tre nh nhng vo c con kh, sai tro ln tt nh hi tr. Nh gi tuyt lnh but nn ging tr hoang mc trn ni V Di Sn, l qun cun li trng ta m chim. T dn trong vng ch bin ra nhiu loi danh tr nh : Bch Mao hu, Trm M Tr, Trng Dip Tr, Thit Quan m Nh hp th sanh kh thin nhin ca to ha, mi m gi nhun cht cam l sng lnh, gi but, khng mt cht hng trn, bi nh bm vo, nn tr V Di Sn cha c ung, ch nghe ting n m gay sng khoi, nu c nhp vo mt hp, hng thm ca tr c th tiu tr trc kh, lm cho tinh thn sng khoi. Vua Kin Long tng ni rng : mi ln thng thc mt chum tr V Di trm thy nh nhng, lng lng, c cm gic ci m ht u t v c an nhn t ti. Tr V Di qu l mt th nc gii kht tuyt ho, c th tr c mi cn nguyn phin no.

II. Ngh thut pha tr

Ngi xa khi c khch n chi, bao gi cng mi khch ung tr, m khng bao gi c tr sn nc si, cho nn thng ni: qut nc bc si cng l d xem khch c th li chi lu hay l i ngay. Ngi xa khng ni nu tr m gi l pha tr. La phi chm bng than mi tt, ri n loi ci g cng nh cy du, vy hoKhng nn dng than t chy mt ln ri, v nh vy tr s c mi hi, nn dng loi than mi, loi cy c du, cy c, cy vn cng khng nn dng nu tr, nh vy s mt ngon. V nc nu tr, nn dng nc trn ni l tt nht, nc sng th tm c, nhng khng bng nc trn ni. Nc ging khng nn dng pha tr. Nc trn ni phi chn nc sui trong, thng gi l Nh huyn. Nc nhng ch trng trn ni, nhn thy ngch bn di (thch tr) hay ch nc chy chm l tt nht. nhng dng thc chy mnh, khng nn dng nc ny pha tr, ung lu ngy ss mang bnh ni c. Ni thung lng c nhiu vng nc, khng c ng thng thong hay c rn rt c hi. V vy mun dng nc ny phi khai thng cho chy ht nc c c cha c, i nc hy trong th mi nn dng. Nu gp nc sng th chn ni cch xa ch ngi . Nc ging th tt hn ht l chn ging tht nhiu nc. Khi nc si, c ting ku nh th gi l si t mt, khi chung quanh m c nhiu bt tro ln nh ngc reo sui th gi si t hai. Cn khi si nh cun sng, th gi l si t ba. Khi nc mi si l thch hp nht pha tr. Khi nc si t hai th mc ra mt go nc , ri ly kp tre quay trn trong nc ang si, liu chng sc si cha t n nh cao th cho tr vo. Mt hi sau nc li si cun tung ln, khi y s ly nc mc ra khi ny(1 go ln si u tin) vo ha tan bt sc si dng ci tinh hoa.



Nu xong chm ra chn, chn th nht l loi thng hng, ct li dng dng ci tinh hoa ca trv dng hm sc si ca nc. Chn th hai, ba, khng ngon bng. Cn chn th t, th name tr i, nu khng that kht th ng ung. Phm nu nc c mt lt th chm c 5 chn (t nht l 3 chn, nhiu nht l 5 chn). Nn ung tr lc cn nng, v nhng g tinh ty nht ni ln trn, cn b tr chm di, nu i ngui th phn tinh anh s bay theo hi ht, khi ung s kh tiu ha v khng cm nhn hng v ca tr. iu lu l khi ang ung d chn m cha ht th khng nn chm thm cho y chn. Mi ung phn na m mi v ngt ngt l gi. Khng ngt m ng gi l xuyn. Hp vo ng, n hng cm thy ngt gi l tr. Tr c chn iu kh: mt l lm, hai l bit phn bit tt xu, ba l dng sao ch, nu tr, bn l la than, nm l nc, su l hong, h, by llm cho l tr nt, tm l cch nu, cui cng l ung.

III. Mt s danh tr Trung Quc Ngoi tr V Di Sn nh trnh by, cn vi loi nht danh tr sau nay, phn nhiu thuc huyn thoi nhng cng k li cho bit:

1. Trm m tr: Loi tr ny thng mc ngn ni Vu Sn, thuc huyn Vu Sn, tnh T Xuyn Trung Quc, nay l loi tr lu i mc trin ni, khe gn vng nc trng, khi pha nc, tr c mu m en, nn dn gian cn gi l Long Tr. V tn gi Trm M Tr, trong nhn gian cn truyn tng thuyt nh sau: i nh Thanh bn Trung Hoa, b T Hy thi hu hng ngy sai cc ng Thi Gam trong cung n Vu Sn hi tr v nu dng cho b ung. Mt hm c v Thi Gam trong cung, i h1i tr trn ng v, gh vo v ng ngh ngi v ng thip i lc no khng hay, khi tnh dy thy gi ng tr b con nga bean cnh n ht trong lc v Thi Gam ng qun. Ong s b ti nn m bng con nga ra ly trm con nga n. Khi em v cung nu dng cho b T Hy th lc y b ung tr v cm nhn thy s khc thng so vi hng ngy. V tr ngon hn, thm hn, cho nn mi hi v Thi Gam, ng ta tht tnh tha chuyn b nga n ht gi tr. B T Hy truyn ch bo hng ngy hi tr v cho nga n, sau m bng ly l tr nu dng. T trong dn gian mi c tn l Trm M Tr.

2. Trng Dip Tr:

Thng mc ni Ly Sn, huyn Trng An, tnh Thim Ty, Trung Quc. Hng v cng qi khng thua g tr V Di Sn v Trm M Tr. Ung vo vn thy tnh to tinh thn v yu i. Tc khch khng lm sao phn bit



c, ch c my ng o s tng l, quen sng trong thm sn cng cc mi bit ch hi m thi. Ti ni Ly Sn, vo ma xun cy tr mc sn trn ni rng, m tri ny lc, c mt ging su chuyn n t trv thch lm trong chm bp non. Cc o s tng l, khng ngi kh khn tro ln tm hi nhng l su cun kn y em v trn chung vi l tr khng b su n, ch bin ra mt th tr rt qy gi l Trng Dip Tr. Khi pha tr ny c mu xanh dt, nhng hng thm ngo ngt.

3. Trng X Tr:

Trng l con su (cn trng), x l phn, tr l l tr: Tr phn ca con su. Tr ny ung vo ng ng, mt hi lu cm thy hi ngt trong c hng. Mi ln pha ly mt t thi. Khng can nhiu, ung nhiu ghin hn c ph

4. Thit Quan m: y l tr c bit ca tnh Phc Kin. Mt tnh min Nam ca t Trung Hoa, tnh ny, dn ghin tr rt nng. Ngi Phc Kin gi tr l Thit. Thit Quan m l sn phm ca huyn An Kh, v l un cong ln nh m con chim ng nn cng gi l: ng Chy Tr ( chy l m chim). Loi tr ny rt him, khng cung cp cho ngi trong x, nn chng bao gi thy bn ra ngoi. Ung vo tnh to, khng mt, tinh thn sng sut, vui v, nh nhng. Nu ngui, tr vn gi c hng v thm ngon Truyn k rng c gia nh h Ngy An Kh, rt sng o Pht, hng ngy dng tr, tng kinh trc bn th c Quan m. Mt hm ti tri, thy trn ni c nh sng. Ong ln xem thy c mt cy tr con mc trong kt , bn bng em v ri la mt kt khc gn nh ri trng li cy tr y nh trc. Cch vi nm, tr ln, hi l c, hng v rt khc tr thng v hi em cng pht Quan m. ng thi t tn l Thit Quan m. V vng y gi tr l: Thit. C bi tng Thit Quan m:

Ti i phng tng ng chy nha Lo lang phong k tng tin gia Kim triu cch hu tng giang nguyt Chiu xut phi phi mng uyn hoa.

Dch: Rt thch thm ngon ng chy tr Ong gi phong kn tng tin gia Trn sng u c vng trng sng



Lng lnh soi vo khp chn hoa

IV. Cch thng thc tr theo li c ca Vit Nam Khng phi nc Nam ta mi bit dng tr Tu, gn y, t bui Mt L hay s Nguyn chng hn, nhng s giao ban mt thit ch c bui Mn Thanh, cho nn chn tr ca ta, k v kiu thc, c l l thoe kiu Khang Hy, Cn Long d hu. Mt b chn tr c in phi gm nhng mn sau: + Mt chn trng trng, ln hn cc chn khc chit tr t chic m rout vo y, danh t chuyn moan gi l chn TNG, do ch Tng m c tri ra + Ba hay bn chn nh, dng tr gi l chn qun, hay chn tt. Qun y l qun s v tt cng l s tt. min Trung, ngi ta dng ba chn qun lm mt b, trong khi ngi min Bc dng bn chn + Cht ht l mt a bn, ln hn da dng cha nhng chn qun hay chn tt. cc da chn y mun thnh mt b y phi chung vi mt m con, da chu hay da snh, c thy ng trong mt khay g qi gi. Ngh thut ung tr ca ngi Vit c khng ai em nh th ny ln cao hn l cha Trnh Sm (1739 1782). Mc du cha Trnh c sng phi ng Th Hu, mi vic u mt tay b qun xuyn, nhng n vic pha tr cho cha th cha vn t tay pha ly, khng n hay hng dm lm nhc b i phi xinh p. Cha Trnh Sm t xng mnh l: Tr N. Cha ban khu hiu : Tr N, Tu Tng, c ngha l ung ru phi that sang trng, oai phong, ging nh mt v tng, c qun hu h lnh, ca nhi chuc ru. Nhng tri li n khi ung tr phi t mnh pha ly. i vi Vit Nam, khng nn bt chc cc nc u M, ung tr c thm ng cho ngt, cho thm sa cho bo, ung nh vy cn g d v ca tr.

V. Ung tr C cnh th bay, c lng th chy, h min th ni, ba ci ny c gia tri t, n ung sng, ngha ca ung, khi nguyn t lu i vy. Nu kht th ung nc, mun gii cn bun gin th ung ru, mun tra cn bun ng th ung tr. Ngun gc ung tr pht khi t Thn Nng Th, v ni ting t thi ng Chu Cng nc L. i T c n Anh, nh Hn c Dng Hng, T M Tng Nh, Ng c V Diu, i Tn c Lu Cn. u ni danh v ung tr. Sau ny lan trn, truyn n gii bnh dn qua nhiu thi i v thnh nht vo thi i ng. T nh no cng ung tr. Ung c tr th,



tr ri, tr boat, bnh tr, hoc p dp, hoc ngo, hoc hong kh, hoc m ri ct vo trong bnh hay h v nc nng vo gi l p tr, hay cho hnh, gng, to, v qut, th du, bc hnu cho si trm ln, hoc v cho trn, hoc nu b bt. Nu hi nhm vo lc khng c nng v h vo bui ti, th khng phi l k bit ch tr. Nhai bit v, ngi bit mi, th khng phi l k bit phn bit ngon d, vt dng hi tanh th khng phi l tr, ci du hay than ngp (ci dng ri lm ngp tt) th khng phi l la. Lo lng vi vng th khng phi l nu tr. Ma h nng ung, ma ng b th khng phi l k ung tr.

VI. Ngh thut Tr o ca ngi Nht Bn Ngi Nht Bn c mt phng php ung tr c bit ca h gi l Chanoyu, dch l Tr o, tr o ngy nay l mt th tiu khin ca ngi Nht. Theo cc ti liu lch s, tr Tu du nhp vo Nht Bn vo khong 700 nm SCN, gia thi thnh ng, loi tr ca ngi Nht thng dng th Matcha, y l mt loi tr tn nh ra nh bt, c mu xanh nh l cy. Ban u vo u th k VII, tr bt bn Nht cng cha c bit nhiu. Phi i n cui th k XII, thi nh Tng bn Trung Quc, th Matcha mi du nhp sang Nht, tr lc y rt qy v cng, c xem nh mt tin dc, c kh nng gii bnh hn l gii nhit, gii kht, n th k XIV, tr c ph bin su rng nh tc u tr (tocha). Php u tr bng s t tu vo mt ni vi nhiu ngi cng thch ung tr, tr c rout ra trong nhiu chn nng hi, hi bay ngt mi v gii khi nguyn s v tay ngi no nhp chn no l ni ng tn tr chn y, ni ng lun ni xut x, tr y hi vng no, ngon hay d ch no?...v ngi ot gii s c tng mt phn thng xng ng. Ngy nay c ging tr Uji (V Tr), gn c Kyoto, l ni ting nht, khp th gii u bit tn, cng v sau, cuc u tr khng treo gii thng gi ng tinh thn ca ngi Nht. Tocha tr nn nhng bui hi hip tao nh hn chung quanh chn tr m cng. Lc khi xng Maruta Juko (1423 1502), a ra qui tc m sau ny gi l Tr o (Chanoyu). Tip theo c ng Takeno Joo (1502 1555) ra cng iu chnh nhng qui lut m Murata Juko t ra. Sau na, mt v o s phi Thin Tng l Zen Rikyo dn xp li tt c thnh mt b lut v Tr o cho n nay cn lu hnh.

Lc u tr o thnh hnh gia gii tng l v gia nhng ngi qi phi vng tc, sau mi bnh trng n qun chng v c ph bin ngy cng su rng thm. S thng thc hng v ca tr pht trin song song vi o Pht , phi Thin Tng, v song song vi c thm m sng c ca dn tc Ph Tang, ln hi tr nn mt nghi thc, ri mt



trit l v hn na mt o gio hn hoi, chnh thc, phi nhn nhn tr o ngy nay c nh hng rt ln n vn ho v m thut Nht Bn. V dng c cn thit th c: + Phng tr : Sukuya, do vy gi l Tr that, ng hn v mun tn hng lc th tr o th phi c am tht hp thc, nh vy mi ng gi l Sukiya, Sukiya gm mt phng ung tr, v mt tr tht pha tr, mt phng khch i phin v c mt con ng nh dn khch i ngang qua hoa vin n tr tht. Bi vy nhng bit th no mun c tr tht phi la ch u tnh nht trong hoa vin m lp, c cy trm thc, c hoa bn ma, c sui reo bn ma, c cui lout ng, c rong xanh tri t, loi rong ny, ch nhn cho khch xem bng mt, v khng g tht l v thiu x giao cho bng gim chn ln tm thm rong xanh bic y. + Dng c:

Chawan : pha tr v ung tr Cha ire : hp ng tr bt Chasen : cy c nh chut bng cng tre nh tr cho mau tan Cha saku : mung hay l v xc tr cng lm bng tre

Hu ht nhng dng c trn c ch to mt cch m thut v cng phu + Trang phc: cch mc ng theo phng php tr o, phi n mc khim tn, nho nh, khi c i l quan trng, th nam gii vn chic o rng tay kiu Nht thng thnh gi l Kimono, may bng la chc, dy, c thu nm ba du hiu sc tc mnh cng tt. Chn mang bt tt trng gi l Tabi, i vi n cng mc Kimono n s c thu du hiu tc phi r rt v cng mang Tabi. Du nam hay n khch cng phi mang theo mi ngi mt cy qut giy xp v mang theo giy tri nh gi l Kaishi.

Phng php hnh l Mt l tr o Chanoyu, cc nghi thc gm nhng l k ra nh sau y:

Mt ba n nh kaiseki Mt pht ngh x hi Nakadachi L chnh goza iri, trong khi din c dng tr m Koicha Tip theo v dt l l dng tr ngon gi l usucha

Nu u th mt cuc tr o c th ko di trn 4 ting ng h

a) L Kaiseki: Quan khch c mi d l chia ra tng tp 5 ngi u tc trc ni phng ch. Ch nhn bc ra trnh din v mi khch nng theo con ng nh dn qua mt hoa vin xinh xn cng phu n tr tht. Cnh bn ng nh ny c xy mt b



nc chy trong veo, khch dng chn li, ly v mc nc ra tay, xc ming, lm l ty trn. Tr tht c ca vo rt thp, khch phi qy gi m chui vo t long knh cn v phc thin. Vo n phng chnh thy gia c by mt bp la bt di ng, gn cht vo mt nn l di ng, trn c t mt siu nc, bc vo phng, mi du khch u phi ci u trc khm th Tokonoma. Khch s cm cy qut ngm bc tranh treo trong khm v chic nh con t trn bn bn cnh, sau khch lic mt nhn l la hng, trn c ci siu. Tip theo s phn ngi th an ta. V khch quan trng s c xp ngi cnh ch nhn. Cho hi xong ri th dn Kaiseki v nhng thc n ngt.

b) L Nakadachi:

Ch nhn ra du mi khch tr li sn hoa vin, ngi trn gh di, ngm cnh xem hoa, i mnh sp t l tip

c) L Goza Iri:

Ch nhn dng chy g g mnh vo khnh bng ng treo trong tr tht v l du hiu ca l chnh bt u. Theo c tc th ch nhn g khnh 3 ln 4 lt. Trong lc y quan khch ng dy th l mt cch cung knh, khch tr li h nc ra tay v xc ming mt ln na, sau mi tr li tr tht. Lc y c mt ngi n rt ln cao my t6m mn so tre treo ngoi ca s nh sng mt tri chan y khp gian phng. Bc tranh c lc ny cn treo trong khm th nay thu xp li em ct v thay vo l mt bnh bng chng theo ng phong cch c truyn. Mt chu nc l c t sn k bn mt hp ng tr bt. Trn tay ch nhn cm mt ci t qi pha tr gi l chawan, mt c tre khuy tr gi l chasen v mt ci v xc tr t trong hp ra gi l chashaku. Ch nhn bc vo tr phng tr ra vi mt chu nh dng ng nc trau t cho thm sch, mt o mc nc v mt gi k lt na k go ln trn hoc k np siu. Sau ch nhn bng t trong hp mc bnh ra t trc mt v khch quan trng nht. Ch nhn ly khn Fukusa lau sch hp ng tr v lau lun ci v xc tr, ri ly c tre quy trong nc , nc ny ch nhn dng go mc trong m siu t trn l la hng, ch nhn tip ly ci t cng trau bng nc nng, ri trut nc t y vo chu nh, on ly khn vi gi mn (gi l Chaikin) lau li ci t sach s trong ngoi. Sau t t xung, ch nhn ly hp tr, dng ci v tre xc tr bt, t hp st qua t, c m mi v tn khch l 3 mung xc. on ch nhn dng go tre mc mt go nc si y trong siu nc, nhng ch rt mt phn ba go vo trong Matcha t trong t, cn d nc th trt li siu, ch nhn s dng c tre



khuy cho tr mau tan ra nc cho n khi tr tr nn c sn st nh nc u xanh st. Tr pha cch ny gi l Koicha(tr m).

Php hnh l tr o va trang nghim va thanh nh, thm m cht g huyn b ca mt o gio ring bit, na Thin, na Thn o, na V s o. Tr o cho n nay vn gi c tnh c truyn bt di bt dch khin ngi Nht t hnh din v xem l tinh hoa ca t nc h * NHNG LI CH T UNG TR Tr en, tr xanh u l sn phm t cy tr c tn khoa hc l Camellia Sinensis. Tr en c men, cn tr xanh th khng (tr Long c men mt phn). Tr xanh l thc ung sc kho ph bin Chu t hn 5000 nm qua.

Nhng cht polyphenol trong tr xanh c vai tr quan trng trong vic ngn nga v cha bnh ung th. So vi tr en, tr xanh c lng polyphenol cao hn, v khng b qu trnh men lm thay i thnh phn. c bit cht chng xy ho EGCG (epigallocatechin gallate) l loi polyphenol v cng mnh m, l nhn t ch yu to nn dc tnh ca tr xanh. N ngn chn cc enzyme kch hot s sao chp, nhn bn t bo gy nn ung th v nhng hot ng khc ca t bo. Cc nh khoa hc Nht Bn khm ph ra rng nhng ph n no c thi quen ung hn 5 tch tr xanh/ ngy thng t c nguy c mc bnh hoc ti pht bnh ung th v v bnh s khng di cn nhanh chng nh nhng i tng khc. C mt nhn xt rt th v rng nhng quc gia nh n , Trung Quc, Nht Bn, nhng ni m tr c xem l thc ung sc kho hng ngy th t l bnh vim khp thp hn hn so vi nhng ni khc trn th gii. Ngoi ra nu ung tr xanh thng xuyn s gip ch cho nhng bnh nhn ang mc bnh tim mch. Sau khi pht cn au tim th bnh nhn nghin tr xanh c nng c t l t vong t hn 44% so vi bnh nhn khng ung tr. Cha kho cho tnh nng bo v sc kho ca tr xanh chnh l cc Flavonoid, cht ny cn c c trong tr en, to, hnh, bng cic kh nng ngn nga Cholesterol xu LDL khng b oxy ho, chng t mu.chng x cng ng mch. Mt s hp cht ha hc v li ch sc kho khc ca tr xanh nh cht CATECHIN: gim nguy c t bin gen, gim cholesterol, cao huyt p, ng mu, dit virus cm, nga su rng, hi th hi. Cht CAFFEINE: gip bn tnh to, gim mi meat, bun ng, dng nh cht li tiu. VITAMIN C: gim stress, nga cm cm, nhiu loi vitamin khc nh B, E,



Chuyn :

VN HO RU

Ru l mt pht minh v i ca con ngi sau la, n tr thnh mt thc ung kh quen thuc vi con ngi. Vit Nam ru cng tr nn kh quen thuc v khng th thiu trong bt c trng hp no ca hi h, nh m, gi tt, ma cha, ci hi Sut chiu di ca t nc Vit Nam, mi vng c mt s c sn ring, ni n ru th qa that l mt ti th v v mun thu ca con ngi, ch sau tnh yu. min Bc c ru lng Vn, ru lng M, Cn Sn tu min Trung c ru Hng o, ru Bu , ru Chun, ru Minh MngMin Nam c ru Nng Hng, ru G en, ru Np Mi Mi vng u c hng v ru ring, to nn th chi v cch thng thc cng khc nhau.

I. Ru v ngun gc ca l nghi

Theo ch tng hnh v suy lun ca Trung Quc, ch TU l ru gm hai b phn: ch THY l nc, ghp vi ch DU c ngha l ln men. Hai ch ghp vi nhau thnh cha Ru. C ngha l men c ct chung vi nc to thnh ru. Nhng qu hi lm v n khng ht, cht ng, b ln men, cc loi ng cc b m cng ln men. Khi ln men chng ta ra mi thm d chu, n vao thy v ngt m say xa v t ngi ta lm ra ru. V nh ru B o lm t nho, Ty Vc a vo Trung Quc t i ng. Cng c kin cho rng, con ngi trong thi i bit lm ru. Khong 8000 nm TCN, thn ru Hy Lap gi l Dionysos, La M gi l Bacchus, thn l con ca siu thn Zeus vi Sml, l v thn c ru ria sm xom, c tng trng vi dng mnh d, u ngi c 2 sng. Bacchus l thn ca ru, ca s say m, ca sn khu, cc nh iu khc, cc ha s khp ni u ua nhau nn tng v v chn dung Bacchus, trong c Lonard de Vinci. Ru l vt t phi c t t tri t qu thn, cng l vt khng th thiu torng l nghi hi h. Vi rt nhiu ngi m ni, cm v ru tr thnh song song khng th tch ri, ch cn n cm th khng th thiu mt lng ru nht nh, nhng cng nh tr, ru l mt loi xa x phm ch khng phi l phm vt thit yu, mun ung ru th cn nhiu tin hn l n no. nu ru c coi nh mt th o, tu o, mt tn gio, th vi ngi Vit Nam, Trung Quc v cc nc ng vn khc t lu tn Lu Linh lm ng t. Lu Linh tn ch l B Lun, (210 270) sng vo cui i nh Ngy ca To Tho, v u i Tn ca T M .

II. Mt s loi ru ni ting Vit Nam v trn th gii



Ngi ta bn tn v ru cng nh bn tn v tnh yu that roam r, chng bao gi ngt, c kim ng ty u vy. Trn th gii chng c dn tc no khng dng ru v u c b quyt chng ct ru thoe li ring ca tng dn tc, tng vng, do vy vic thng thc cng khc nhau, ty theo khu v v ci tng ca tng a phng.

A. Vit Nam + Ru lng M: c chiu dy lch s chng su, by trm nm, gc gc vng Nam qun Hai B Trng H Ni. Xa kia c vng ny l mt vng m bt ngt, dn ni y chuyn ngh nu ru m, bn i khp mi ni v ci gi l ru lng m tr nn rt ni ting. Ngh nu ru m c cha truyn con ni, khng u c ru ngon hn y. N thanh cao, tinh khit, xnh xang, ti mt thanh bch, say diu. Ung loi ru ny m km theo nhm l hng bt, tc m bt tri k v. Ung ru m ch ung vi my qu m xanh, ti v dn m thi. Trong truyn Tam Quc, To Tho v Lu B ung ru vi m xanh, h ly a gp m ri nhm nhp. Trong mn kch Chung V Dim ph hi k bn vua Tn u c vi Chung V Dim cng ngi ung ru m v n m xanh. H ung mt hp nh ri sau mi n m, ch khng n ngay v h cn mun ko di ci d v thm ngon ca ru m dng ln. + Ru Tm:

ai nh vng khng a Ru con khng haut anh cha ru tm

Ct 10 lt ru thng, ch c 1 lt ru tm m thi v n l loi ngon thng hng. Ngi ta cho ru tm vo mt ci chai, khng rt y ru v bt kn ming, ngi ta lc mnh cho ru si tm ln, tm ru bc mnh nh reo. Khi chai ng ln, cc tm ru s ln ngay lp tc. l cch nhn bit loi ru tm chnh cng. + Ru lng Vn Cn gi l Vn Hng M Tu. cng lng Vn, x Vn H, huyn Vit Yn, tnh H Bc hin vn cn cu i:

Vn Hng M Tu dng bin Bc Chin cng Nh Nguyt rng tri Nam

Vn Hng M Tu l tn gi ca ru lng Vn ngy xa. Thi y, bn thc dn Php cm ngt dn ta nu ru, ngi ta ght nhau bng cch ln b b ru vo vn, vo rung ca nhau, ri i bo lnh, khm xt bt b. nhng ni khc th,



th lng Vn vic khm xt bt b cn kinh khng hn rt nhiu. Nhng ri cui cng vua Bo i vn dng ru lng Vn thit tic cc quan Ty, nn Vn Hng M Tu cn gi l ru cung tin Vua. Ch Vn Hng M Tu l do c Nguyn Cng Quyn, ngi lng Vn t ra, nh c loi ru ny m c c vua Bo i trng thng. Nm 1978, c Th tng Phm Vn ng, sang thm Php, trong tic chiu i, chnh ph Php dnh cho c Th tng mt iu bt ng, h mi Th tng ung Vn Hng M Tu. Nhn s kin ny m lng Vn c tip tc nu ru, va dng trong nc, va xut khu. + Ru Cn Ty Nguyn Cc dn tc thiu s Ty Nguyn, thng dng ru Cn thit khch, mng ngy vui, l hi, nh m. Theo truyn thuyt, th t khi khai sn ph thch, cc dn tc Ty Nguyn cha bit lm n sinh sng. Tri dy YRhim xung dy dn lng, lm nng, pht ry, trng ta, nu cm, thi si, lm by bt chim th. Khi cuc sng c ci thin, thn YRhim, dy dn lng nu ru mng ngy vui, ngy hi ca bun lng v cng Ging. Thn YRhim cng vi dn lng, vo rng o c gng di, mang v gi nh trn vi bt go, vin thnh bnh, phi kh, lm men. Men ru vi cm neap chng bn ngy ri b vo ch bt kn, t lu sau s thnh ru. Khi ung nc y ch, cm cn vo ht. Mt s dn tc khc nh , Bana, Giarai, h ly c Kuah, gi nh nho vi nc v bt go, nu ln ri nm thnh nhng nm to bng qa trng g, t nhng nm y ln mt ci mt, hong ra gi mt thi gian ( khng c nh nng), ti khi no nhng nm men xanh mi em vo bp say, ri thi cm cho chn, tr65n nhng nm bt c men y vo th l thnh men ru. Nm bt 1o em t vo trong nhng chic gh c rm bc kn. Khong mt tun l, m gh ra, nc l vo cho y ri cho thm t l ti m ng bo dn tc gi kn, khng ni l l g. Sau dng rm, tr65n bn bt cht ming gh li, thm 7 ngy na l thnh ru Cn. H dng cy lng bong rt rut, ung cong li mt u cm su vo trong v, mt u vo ming m ht. Chum ru ty tnh cht bui gp mt c th l 1, 2, hay 3 chum, c th to hoc nh, ung ru cn nh rng hay tng gia nh. Chum ru thng c buc gia nh, c cc tre lm tr cho vng, mi chum cm bn, nm hoc su cn c cong va tm ngi ngi ht ru. Bn cnh chum li c chu nc thm nc vo chum ru cho y cho n khi ru nht th thay chum mi.



Ru chun b xong, bao gi ch nh cng nhm trc mt cht chng t ru tt ri. Ch nhn mi ngi ph n ln tui nht trong on khch ung tun u. Trc h s4 lm l mi Ging v cng chung vui. Ngi phc v ru, mc y mt khu nc, tc mt sng tru y nc, sng tru ny c mt l nh bng ht ng, ngi phc v ru dng mt ngn tay kho lo iu chnh nc chy xung chum ru dn dn sao cho ht sng nc. Nm ngi ung ru phi ht 5 sng nc, th nhng mun ht 5 sng, th c 5 ngi phi hp sc th mi ht ni. Sng nc khng cn, chng t c 5 ngi, khng ai ung m ch ngm ming vo cn ru. Tc ung ru cn cn th hin mt trit l bnh ng, mi ngi cng ung chung trn mt chic cn ru, khng phn bit giu ngho sang hn, gi tr. Bui vui l vui chung ca c cng ng, d l l hi ca lng, hay ngy vui ca c gia nh. + Ru Bu L loi ru c sc ca c tnh Bnh nh. Ru ny c ngun gc t ngun nc mch ngm trong Bu thuc x Nhn Lc, huyn An Nhn tnh Bnh nh. y l ngun nc chnh sn xut nn loi ru c mi hng c bit ny, nu dng loi nc khc, khng phi nc trong Bu th s khng to nn sn phm c o ny. Chnh v ngun nc chnh trong Bu , nn ru mi c tn l ru Bu . Ru ny c sn xut theo phng php th cng chng ct, lc theo truyn thng a phng. Ru Bu l sn phm ru nguyn cht c ch bin t go, men v ngun nc c ly t Bu c mi hng c bit. Ngi ta nu ru xong s ng trong cc lu snh, nh vy s gi c mi v thm ngon ca ru. Nu ng trong nhng can bng nha th ru s khng ngon v mi nha s lm bin mt i mi ru c trng. Loi ru Bu , ng trong cc lu snh cng lu cng tt, t bit nhng lu snh ny c chn cht di lng t, trn ming lu snh, ngi ta dng np y tht k hi ru v mi hng khng bay ra ngoi. Thng thng th chn di t khong 6 thng l c th dng c, nu cng lu th cng qi. Ru nguyn cht khi dng s c cm gic thoi mi, d chu, ung nhiu khng thy chong vng, khng gy au u. ng thi thnh phn ru c kt hp c tc dng tr bnh au long, nhc mi, d tiu ho. T nhiu th k trc cho n nay, ngi ta ch dng ngun nc trong Bu huyn An Nhn sn xut ra loi ru ny, y l loi ru thng dng trng cc bui Yn tic ca cc vua cha thi nh Nguyn.



+ Ru G en L loi ru c bit vng G en, thuc huyn Bn Lc tnh Long An. Thi Php thuc, chng khai thc bc lt mi sn vt, ti nguyn v nhn lc trn lnh th Vit Nam. Chng ra lnh nghim cm vic chng ct ru truyn thng ca ngi Vit Nam cc loi ru ngoi nhp ca Php d lu hnh trong lnh th Vit Nam. Ngi dn x G en ny nhiu i c lu truyn ngh chng ct ru truyn thng nn gi cho ngh khng b tht truyn, ngi dn vng G en, ban m ln em men ru sn ra nhng cnh ng nu ru, v s nu trong nh, nhiu k gian rnh rp bo cho bn thc dn Php bit, v v mun gi b quyt ngh truyn thng khng b mai mt, v th mi c tn l Ru . Loi ru ny sn xut vng G en, nn dn gian hay gi l ru G en. Nhng cnh ng ngy xa vng ny rt nhiu, theo c Vng Hng Sn trong tc phm T V Ting Ni Min Nam th cy thn m, c nhiu hoa nh li ti ging nh cy lau sy. Dc quc l 1, khi i ngang qua khu vc G en ca huyn Bn Lc tnh Long An, du khch d dng thy c hai bn ng c by bn rt nhiu can nha, pha trc c ghi l ru G en. Nguyn liu nu ru ch yu l go, y c rt nhiu l nu ru, vic pha ch, men ty theo b quyt ca mi gia nh, ngoi ra cn c ru neap, ru ma, ru thuc (c ngm thm nhiu v thuc Bc, rn, tc k, t ong) + Ru Minh Mng Cng nh cc triu i qun ch khc trong lch s Vit Nam, triu i Nh Nguyn (1802 1945) lp ra mt c quan ti kinh chuyn trch v y t, gi l Thi Y Vin, chm lo sc kho cho hong gia v iu hnh cng vic cha bnh cho mi ngi trong nc. Nguyn tc chung ca thit ch b my hnh chnh nh nc l nh th, nhng xem ra trn thc t, nhim v ch yu ca c quan y t trung ng ny l trng coi, phc v sc kho cho vua v hong gia, cho nn chng ta khng l g khi thy s sch ca nh Nguyn cn gi Thi Y Vin l Ng Y Vin v vin ny ng ngay trong T Cm Thnh l ni dnh ring cho nh vua v gia nh n sinh hot hng ngy. Thi Y Vin c thit lp t thi Gia Long (1802 -1819) v tn ti mi cho n thi Bo i (1926 1945), nhng trong s 13 vua nh Nguyn th c 2 ng vua t ra quan tm nhiu nht v hiu qa , t chc v hot ng ca c quan ny, l vua Minh Mng (1820 1840) v vua T c (1848 1883). Hai v vua ny c 2 l do khc nhau.



Vua T c th v th cht yu ui bm sinh hay au m, b bnh u ma bin chng tr thnh bt lc, khng sanh c, rt mun c con truyn ngi. Nhng s i tht oi m trong khi 3 ng vua triu Nguyn li c con n chu ng: + Vua Gia Long sinh c 31 ngi con (13 hong t, 18 hong n) + Vua Minh Mng sinh c 142 ngi con (78 hong t, 64 hong n) + Vua Thiu Tr sinh c 64 ngi con (29 hong t, 35 hong n) Vua T c l v vua th t, khng sinh c mt mn con no tha k ngai vng, mc d khi vua bng h, vn cn n 103 cung n sng trong T Cm Thnh. Trng hp vua Minh Mng th khc hn, nhn vo nhng o qun m ng vua ny mc lc sinh thi v hin nay vin Bo tng Hu ang gn gi v trng by, chng ta thy r vua Minh Mng l ngi to bo, vm v v th cht chc hn l rr kho mnh. cng trng v sung sc nh vy ri th cn dng thm thuc b lm g na?. Ngi ta thng tr li rng vua cn tng lc tha mn th vui xc tht vi hng trm b v trong hong cung. Vua Minh Mng c bao nhiu b v, hin nay khng ai bit c con s y mt cch chnh xc, v s sch khng ghi r. B sch Minh Mnh chnh yu ca Quc s qun triu Nguyn ch tit l cho bit rng vo thng ging nm Minh Mng th 6 (tc thng 2 nm 1825), trong kinh k t ma, nh vua ly hn lm lo, ch d cho quan Thng Bo Khanh l ng Hong Qunh rng: hai ba nm tr li y, hn hn lin tip, trm ngh xem v u m n th, nhng cha tm ra nguyn nhn, c l trong thm cung, cung n nhiu nn m kh ut tc m thnh nh vy ?. Nay bout i cho ra 100 ngi, vy s b trong cung cn li chc hn vi trm tr ln. Am thnh nh th th nh vua qu cn thuc b cng dng. Nhng theo tng truyn th cha phi l l do u tin cc v ng y trong triu dng ln cho vua Minh Mng thang thuc b m chng ta ang ni n. Ngay t khi cn l hong t, mt thi gian trc khi ln ngi vo nm 1820, gia lc 29 tui. Ong rt yu v ng sinh dc, cho nn sau khi ng quang, vua ra lnh cho cc v ng y phi c gng gip vua ly li sc kho, do cc ng y i chng lp phng lm ra mt thang thuc b vua dng hng ngy v thang thuc rt hiu nghim. Ci hiu nghim u tin rt c th v mt sinh l, trong i mnh nh vua sinh h c 78 ngi con trai v 64 ngi con gi. V sau vua Thiu Tr, con trai trng rt t ho v kh nng to ln ca vua cha. Ci hiu nghim th hai l v mt tinh thn tr tu. Lch s cho thy ngt 20 nm tr v, vua Minh Mng lm vic rt nhiu v em li nhiu thnh qu tt p cho t nc v nhiu phng din: hnh chnh, kinh t, vn ha, x hic th ni thi Minh Mng l nh cao ca triu Nguyn. Lm thnh cng c nhiu nh th l nh tm tr sng sut. C l phng



thuc m vua Minh Mng dng hng ngy ng gp khng nhiu th t vo hot ng tm tr, cc t duy chnh tr thng nht ca nh Vua. Theo nguyn tc ca triu Nguyn th toa thuc b y ch dng ring cho vua Minh Mng m thi, khng ai c php bt chc s dng, nhng v cng hiu r rng v kt qa tt p ca n, cc quan ln trong triu phm thng mt cch b mt bng cch sao chp em v dng nh ri sau lan truyn dn ra trong dn gian. Ngay t thi vua Minh Mng, toa thuc c t tn l Nht d ng giao, gi tt t mt cu th tng truyn l ni v hot ng sinh l ca vua Minh Mng:

- Nht d ng giao sinh t t - Nht d ng giao sinh lc t - Nht d lc giao sinh ng t

B. Trn th gii

1. Trung Quc Nu ru c coi nh mt th o Tu o, mt tn gio, th i vi ngi Vit Nam, Trung Quc v cc nc ng vn khc t lu tn Lu Linh lm ng t ca ru. Lu Linh tn ch l B Lun (210 270), sng vo cui i nh Ngy ca To Tho, To Phi v u i Tn ca T M , T M Vim. Ong khng mng chuyn i, mc du hc rng ti cao, ng thng ngi trn mt chic xe hu, ko i vi v ru ln, ung trin min, sai ngi vc cuc theo sau bo cht u chn nay. Ru Trung Quc c nh hnh trn 4000 nm. Ti Bnh Sn H Bc, o thy c nhng h ru, bt, chn, tc ung ru ca thi Xun Thu Chin Quc. Mi a phng ch ru theo iu kin trng trt, kh hu, a l, truyn thngca mnh. Nhn chung ru c chia thnh 5 loi: Hong tu (ru vng), Bch tu (ru trng), ru hoa qa, ru hoa qa phi hp vi ng cc v ru vang. Hong tu l loi ru c th coi nh c xa nht th gii, trn 4000 nm, ngi Trung Quc c ru ny. Ru Thiu Hng ni ting trong lch s xut s t vng Thiu Hng tnh Trit Giang. Ru c ch bin bng loi ru np mi thu hoch vi nc khong Thin H v men c bit. Ru Thiu Hng trong sut, thm ngon, c coi nh mt dng thuc b. Ru Thiu Hng cn gip cho vic tiu ha d dng, lm b mu v loi tr c s mt nhc. Do vy c s dng rng ri trong ton dn. Chai, v, h ng ru c trnh by theo con mt m thut dn gian, nhiu mu sc, c hnh cc con vt, hoa l, phong cnh, hnh v v cc chuyn dn gian ph bin. Bi vy ru Thiu Hng cn c gi l ru trang tr, c c th gii bit n.



Ru Phc Kin cng c ch bin t loi la np thm, nhng dng loi men phi hp c nhiu v thuc, rt c li cho sc kho. Li cn ru K, ru i Mch, ru Cao Lng, ru hn hp vi loi ng cc, ru h th c tch tr trong nhiu nm. Ru mnh, ru trng c ch t i nh Tng (960 1279). Ru mnh Trung Quc ni ting v trong, thun, thm d chu, ct t ng cc, c khong 40% cn. Cn nhiu loi ru mnh vi cng c ch bin, cch s dng men v k thut khc nhau: Mao i, Ng Lng, ng Tu, C Tnh, Mai Qu L, L Chu, Khng Ph Gia Tu. Ru Mao i coi nh l thng hng. Th trn Mao i cao hn mt nc bin 400 mt, kh hu m p, c ngun nc tuyt vi. Ru Mao i c nhng thnh phn ch bin hp l v c nhng iu kin l tng cho vic ct ru.. Thim Ty c loi ru mnh gi l Bt T Tu, ni y c ging tin, c nc chy t trn ni xung. Ngy xa ti Cnh Dng, nc ting ru Cnh Dng thuc thnh Dng Cc huyn Dng Cc, ni y cho ra i loi ru qy Thu Bnh Hng. Thy H truyn miu t chi tit y l: V Tng trc qun ru Tam quyn bt qu cng ung lin mt lc 18 chn ru lm cho tinh thn sn khoi, tng thm sc mnh h. Sch c ca Trung Hoa ni v ru c nhiu thuyt, phn ln l do truyn tng trong dn gian. S sch lu li ch chng mt na, ngi ta cho rng, ng t ca ngh nu ru l Khang, dn gian quen gi l Thn Tu. T i nh Thng, cch nu ru bng ng cc kh ph bin. Vn vit trn mai ra, khc trn ng h u ghi li, ngi nh Thng ly ru lm t t tin. Sang i Tn, Hn, k thut nu ru cng pht trin vi tc nhanh. Ton nc Trung Hoa u bit ct ru vi nhiu loi ng cc khc nhau. Ru go l cch nu ru c trng ca ngi Trung Hoa. Thi Trung c, cc danh s i Ngy Tn, cc nh th i ng, cc Ho Hn, cc chnh khch lng danh, u ly ru lm mt nghi thc vn ho khi giao tip v rt coi trng nhng pht gp g trong cuc ru. Ru l th vn ho gn b vi i sng nn nhng b ru cng v cng phong ph, tin nhn bit nu ru cng l lc bit lm gm. Sch Thanh kh thc m loi ch c ghi li rng, vua Cn Long d cho mt s quan i kho st cc lung nc, ging, sui nc ri nh gi xem ngun nc no tt nht cho vic ct ru. Cui cng kt lun: nc sui Ngc Tuyn kinh s l tt nht. Cung nh nh Thanh dng nc sui Ngc Tuyn nu ru, nht l vo ma xun, ma thu, Bc Kinh t nc ma. Nc t nhin sui phun ln tht trong sut v ti mt. Cung nh nh Thanh, doing ln mt cha nu ru trong thnh Ty An, xy doing mt Tu Cc (cc lo v ru) gm 24 gian, do 6 s ph nu ru. y dng nc Ngc tuyn nu ru, nguyn liu phi ch men c gi b mt v khc vi nhng loi



khc. Vua Cn Long thng dng ru Ngc Tuyn, ngi ta phi mang ru theo vua khi ng vi hnh. Ru cn dng Hong thng cho cc sng thn, thi gim, cung tn m n. L ru trong cung nh cn ch ra loi ru ung tr ma qu gi l ru T, ung vo cui nm. Ru Hng Hang v ru ngm rn ung vo tit oan Ng, ma thu ung ru Hong Hoa. T Hy Thi Hu cho trng mt vn cy san dip v sen qy ri sai thi gim ly nh sen v thuc Bc nu ru, gi l ru Sen. 2. Chu u c gi l ru, thc ung phi cha khong 14 % cn tr ln (trn 150), nhng vi nng ny, ru cng ch l loi ru vang, d l mang nhn hiu Champaghe, Mdera, Port Ru mnh gm mt s loi thng dng trn th gii c nhiu ngi bit n qua cc tn Whisky, Cognac, Rum, Vodka, Gin torng Whisky, Cognac c sn xut nhiu hn c. Whisky l sn phm chng ct t ht lc i mch, luau mch en, bp v cc loi ng cc c ht nh khc. Trc nm 1820 tt c cc loi Whisky u c lm ra t mch nha ca la i mch, c 4 dng Whisky chnh trn th gii l: Scotch (T Cch Lan), Irish (i Nh Lan), M v Canada. Trong dng Scotch l lu i nht khong 1.100 nm v cng ni ting nht. c mang tn Whisky Scotch theo lut php nc Anh, ru phi c nguyn liu l la mch, c trong cc thng g Si vi thi gian t nht l 2 nm. Johnnie Walker (Red Label) nhn c pha ch t 40 loi Whisky Scotch c trn 3 nm. Loi Black Label (nhn en) cng c pha ch t hn 40 loi Whisky Scotch ngon nht nhng tt c phi trng thnh lu hn 12 nm cho chn mi. Whisky M cn c tn l Whisky Bourbon, dng nguyn liu chnh l bp. Theo qui nh ca chnh ph M, y l loi Whisky c chng ct t mch nha ca cc loi ht vi trn 51% l bp, cn khng c vt qa 80 v phi c torng thi gian ti thiu l 2 nm, mc du hu ht Whisky Bourbon u c t 4 nm tr ln. Whisky M c coi l ngon nht c cn t 63 n 70 , khi chng ct v qua thi gian ch cn trn di 35 . Whisky Canada ch dng la mch en v bp lm nguyn liu chnh, cng vi cc loi ht nh khc, phi ti thiu 4 nm trc khi bn. Do dng nguyn liu chnh l la mch en nn Whisky Canada cn c tn l Rye Whisky ngha l Whisky la mch en v co mu t nu m n en.



Cognac c chng ct t nho, cht lng ca n khng ch ph thuc vo tin trnh chng ct m cn l s tng hp ca th nhng, kh hu v cc iu kin khc cho ra i tri nho. Nho sau khi hi, p ly nc ct, ln men, ri mi a vo ni chng ct. Ru mi c ct khng c mu cha khong 70% cn v cn mi v tri cy, thm ch c mi ng (ca ni ct ru). Ru c vo thng g Si, dn dn chuyn thnh mu h phch v c hng v nho du dng. K tip l pha ch cc loi Cognac sao cho ru c v ngon nht trc khi v chai, dn nhn. Thng cc ch k hiu c ghi vo nhn nh r cht lng ru: V.O (Very Old); V.S.O.P (Very Superior Old Pal): rt lu i, vt mc

O.X (Extra Old), Napoleon Grand De Serve Cordon Bleu, Liquer Cognac l nhng k hiu dng ch nhng loi Cognac c rt lu, trn 50 nm hay lu hn na. c im ca Cognac l khi trn tay, hi m t lng bn tay lm ta mi thm rt mnh. Cc loi Cognac thng dng nht th trng Vit Nam l Hennessy, Martell, Remi Martin

Rum c mt lch s rt rc r, bt ngun t chu , theo chn con ngi trong cuc hnh trnh v phng Ty. Cy ma c Columbus mang n chu M, Cuba v Rum xut hin u tin ti vng ny. Rum ngy nay hin din nhng ni c trng ma. Theo nh ngha Rum l ru chng ct t nc coat ma hay sn phm ca cy ma. N c chng ct n khong 95 cn v thng gi li phn ln mi v t nhin ca sn phm gc. Rum ch yu dng pha ch Cocktail nhng cng c th ung vi nc ct tri cy. Ru Sm banh (Champagne) l loi ru trng si tm tinh t, c bit ca Php, khc vi tt c cc loi ru khc, ngi Php tn th v thn thoi ho Smbanh. Hu heat cc loi ru vang ch ln men mt ln, ring Smbanh phi ln men 2 ln. Hu heat cc loi ru vang ngon u t ho rng: C ngun gc t mt vn nho v c mt nm. Cn mt trai Smbanh hng trung bnh c th cha hn hp ru vang ca khong 40 vn nho v vi nm. Mu Smbanh l mu vng rt nht mc d c ch bin ch yu t nho en Loi nho c ch bin Smbanh mc mt vng nh thuc tnh Champagne lc trc ca nc Php, nay thuc tnh Marn, cch Paris 145 km v pha ng Bc. T Smbanh (Champagne) trong ting Php chnh l bt ngun t danh t ring Champagne. gi cht lng cho Smbanh Php, lut php ca nc Php c qui nh r nho c dng lm Smbanh c trng u? Trng nhng loi nho no ch yu l 2 ging nho en, mt ging nho trng v phi ct ta cy nho ra sao?



Chuyn :

S TH PHNG & CCH BI TR CC TNG TRONG CHA

Cch thc bi tr cc tng ch Pht, ch B tt, cng cc v Thn thnh trong cha tuy vn c qui thc v ngha r rng, nhng v t lu khng c sch v no ghi chp cho tinh tng thnh ra ngi vo cha khng phn bit c pho tng no th v no. Do vy mun bit r th trc ht phi phn bit tng th ch Pht v tng th ch B tt.

I. Tng th ch Pht:

Tc theo nhng tng l ni trong kinh, nht l nhng tng biu l ra bn ngoi nh: trn nh u c nhc k tc g tht ni cao ln nh bi tc, mt trn, pha di trn, ch 2 lng my giao vi nhau c ci nt tht gi l Bch ngc ho, 2 tai dy v di, ngc c ch Vn, mnh vng sv hong kim. Tng thng ngi trong t th Kit gi xp bng trn to sen. l nhng biu tng trang nghim, quang minh ca ch Pht, thng gi l tam thp nh tng v bt thp chng ho (32 tng tt v 80 v p). C th bit thm l ch Pht c tc xon nh con c, c ho quang (ch Pht c u quang v thn quang, ch B tt ch c u quang). Mt s tng Pht khun mt c ru xon c, th nhng tng ny nh hng bi vn ho Pht gio i ng, v tng Pht i ng u c ru, th hin tng i trng phu

T th v c ch cng nh hng n vn ha ca mi quc gia khi o Pht du nhp vo. Tng Pht i l dng tng him hoi, nh hng ca Thailand, Min in. Vit Nam, tng v tranh v Pht s sinh ng trn ta sen c th tm gi thuc t th tng i. Tng Pht nm ph bin nhiu ni v dnh ring cho vic th hin Pht Nhp Nit Bn. T th ng v ngi c vai tr quan trng hn. T th ngi c 2 kiu thc l kiu ngi N v kiu ngi CHU U.

Kiu ngi n gm kiu Kit gi (2 chn lng cho vo nhau v 2 bn chn nga ln r rng) v kiu Bn Kit gi (chn tri gp ln chn phi)

Kiu ngi Chu u: l ni mt cch khi qut ngi bung thng 2 chn xung di kiu ngi gh hay ngi trn ngai. Trong thc t, kiu ngi ny c th l kiu ngi t 2 bn chn ngay ngn, song song nhau v c th 2 bn chn cho nhau gi l giao cc.



Vic phi hp mt nhm c ch nht nh, t nhiu c qui nh vi cc t th th

hin phn ln cc ti c ngun gc t cuc i ca c Pht: t vic b kinh thnh ra i, n vic c o v nhp Nit bn. iu ny ch ra vai tr quan yu ca cc c ch, cc th n, n php. Nm c ngha biu th ca chng s gip cho vic chim ngng tng Pht t c s hiu bit cao su.

Bn cnh , i ta bn di cc tng Pht cng nh hng rt nhiu n ngha, thm qua mi hnh tng ch Pht, B tt. Ph bin nht l Lin hoa ta tc l i ta hoa sen. S d ch Pht v B tt u t trn i ta hoa sen v y l loi hoa c ngha c th ca Pht gio. Trong lch s to hnh Pht tng, lin hoa to cng bin i theo tng thi i.

Thi c i th a phn l hnh vung tc gi l T phng ta, v sau mi xut hin i ta su cnh (gi l lc gic ta), c hoa vn trang tr iu khc phc tp. Bn cnh cn c i ta Hoa sen tm l (Bt dip lin), sen nghn l (Thin dip lin) li c hnh dng khc l, cu k, phong ph mun ngn dng v.

Ngoi ra cn c Kim Cang ta, S t ta, Tu Di ta, Thin y ta, Bn thch ta, H dip ta, C du ta (thm dt bng lng th), iu th ta, tng ta, m ta, khng tc ta, ngu ta, dng ta, lc ta, sinh linh ta

II. B tt tng

B tt gi tt t ch B tt a (Bodhisattva) vn l danh hiu gi c Pht khi cha thnh Pht, do vy hnh tng B tt u cn c theo hnh tng thi t Tt t a. Y phc a dng, nhng lun c thin y, u i bo quan, tai eo vng, c eo chui anh lc, bp tay, c tay, c chn eo vng xuyn, c eo nhiu trang sc. B tt tc l qu v sp thnh Pht nn c mt s qy tng.

B tt l lp th nguyn cu Pht o, ha chng sanh, li tri qua mt trnh tu luyn nht nh mi t c qa v ny. Trch nhim ca B tt l hong dng chnh Php, gio ha chng sanh. Trong Pht gio a v ca Pht l cc cao, l i biu ca chn l, ha thn ca lng tin, khng ch no khng c, khng c u g khng lm c. Nhng i lc khin ngi ta cm thy cnh gii ca Pht c th hy vng m khng th n, c th tip cn, thn b mthiu cm gic gn gi. Nhng i vi B tt th Ta khng vo a ngc th ai vo, B tt gn gi vi nhn gian v ngi ngho kh hn.

B tt nhn gian ph chng sinh, dng mun vn ha thn n vi chng sinh mi ni, gii cu kh nn cho chng sinh, do khin cho chng sanh c cm gic



thn thit hn. Sau khi o Pht truyn vo Trung th th loi tn ngng B Tt ny rt ph hp vi tm l dn gian

Cc tng B tt hoc ngi, hoc ng trn ta sen, c khi ci trn lng th, tay cm Php bo hay bt n l hiu ring ca tng v. Nh ngi a Tng B tt, ngi trn lng con Thnh, tay tri cm tch trng, tay phi cm qa minh chu. Hoc nh B Tt Vn Th ngi trn lng con s t xanh dng mnh, biu th cho tr tu dng mnh ca B tt, tay tri cm hoa sen xanh, tay phi cm bo kim, bo kim tng trng cho tr tu c th chm dt mi phin no v minh. i vi tng Ph Hin B tt ngi trn con voi trng su ng, tay phi cm chy Kim Cang, tay tri cm Kim Cang Lnh, tng trng cho hnh nguyn ca ch B tt.

Trn y l vi nhn bit c bn cc tng Pht, B tt. bit cch bi tr cc tng trong

cha nh th no l ng qui thc th nn chia nh cha ra lm 4 lp nh sau: in th Pht, Nh bi ng trc in th Pht, nh hnh lang hai bn cha, Tng ng hay T ng. y ch l cch phn b mang tnh tng qut, v quy hoch tng th th cn ty thuc vo c im ca tng cha. Tuy nhin 4 lp nu trn c tnh c bn trong hu ht s b tr cc cha.

A. in th Pht

Trc khi vo cha n Pht in, thng thng ngi n cha thng i qua

cng Tam Quan, c lm rng ri, cch thit k cng Tam quan ty theo tng cha c cch kin trc ring. C nhiu cha xy dng Tam quan c c lu chung, lu trng v gian th Vi H Php nh Tam quan cha Thin M (Hu) hoc cha Bt Thp (H Ni). Tuy vy cng c nhiu cha Tam quan rt n gin, xy dng mt cng chnh, c 3 li i vo, bn trn lp mi m dng hoc xy dng theo kiu trng dim, to nhiu b mi chng ln nhau nh Tam quan cha Kim Lin qun Ty H H Ni. y l dng cng Tam quan c nht v nh hin cn nc ta. Ch c mt dn hng ngang 4 ct, m ra 3 li i c cch ng m bn trn l h thng con sn 2 tng chng u cc con rng. Khu ca cc con rng ny thu nh dn ti nc. B v ko c ni vi nhau bng cc hng x trn v x di to nn 3 gian (3 li vo) trong ca gia nh cao hn ln vi bn mi xo rng cng vi cc u ao un cong bay ln pha trn. Hai cng hai bn thp v hp hn, c mi nh chui st di mi cng v ta ra 3 pha ngoi. Trong o Pht Tam quan c ngha l: ba ci li vo, bao gm:

Khng quan: ngha l qun xt mi s vt khng c tht tnh v tht tng, tc mi vt trong th gian u khng tht, nh trong Bt Nh Tm Kinh c ni: Sc tc th khng, khng tc th sc, th, tng, hnh, thc, dit, phc, nh th. Mi th trn



th gian ny u khng tht tn ti, tt c cc u y khng hin hu mt cch vnh vin v khng c tht.

Gi quan: ngha l qun xt mi s vt u bin ho v thng, tt c u l gi

to, cuc sng khng bn chc, ch l tm b, l thuc v b chi phi bi nh lut thnh tr hoi dit

Trung quan: c ngha l nhn s vt ch khng phi l khng c, v cng khng

phi l gi tm. Ci t c l bit trung ha gia ci khng v ci gi tm, hiu c u tc hiu o.

V th tt c cc cha u lm ci cng Tam quan biu th cho chn l y, tt c ngi giu sang, ngho hn, thng minh, di kh u i chung mt cng nh vy, tc khng c s phn bit m ch i theo ng con ng chn tht y th s t o. Ch c cha th mi gi l Tam quan, i vo n trong Pht in, ni y ch c mt ngha l th Pht m thi.

Ch Pht c Tam thn: Php thn, Bo thn, v ng thn, do vy cch bi tr cc tng Pht chnh in l theo ng ngha nh th. Do tng trn cng ca Pht in th Php thn Pht, k n tng th hai l Bo thn Pht, v cui cng l ng thn Pht.

a. B tng Tam Th: L lp tng trn cao nht, tc l lp tng Thng tr Tam th diu php

thn, ngi ta thng gi tt l tng Tam th, ngha l th Pht thng tr trong thi gian Qa kh, hin ti, v tng lai. V Pht trong qu kh chnh l c Pht A Di , v Pht trong hin ti l Trung thin iu Ng Thch Ca Mu Ni, v Pht trong tng lai l ng lai h sanh Di Lc Tn Pht. B tng ny cng c th gi l Tam Tn. Thng thng b 3 tng ny c tc trong t th Kit gi thin nh, cc v Pht ny quyt nh n ( l th n th hin trong t th thin ta, hai bn tay nga t ln nhau, gia lng i, 2 u ngn ci chm vo nhau. V ngha, nh tn gi ca n, n ny biu th cho s Thin nh, ch qun)

b. Ty Phng Tam Thnh (hoc Di Tam tn) Lp th hai trong Pht in c 3 pho tng ln. Pho tng ngi gia l c

Pht A Di , pho tng bn t l B Tt Qun Th m, bn hu l B tt i Th Ch. c Pht Di cng 2 v B tt ny ci Ty Phng Cc lc lun tip dn nhng chng sanh trong ci nhn gian sau khi cht mun c sanh v th gii ca ngi. nhn bit cc v Pht, B tt trong b 3 ny cn lu :

Pht A Di : thng th th c 2 tng : tng ngi trn ta sen, tay kit nh n, tng t Pht Thch Ca trong b Tam Th. Tuy vy trong b Ty Phng Tam Thnh th tng c Pht Di ng trn Hoa sen l lng trong h khng, mt ngi nhn xung, tay mt a ln ngang vai, tay tri dui xung nh sn sng ch i tip cu nhng ngi ang tm mch ni



bin kh. Tng ny gi l tng Di phng quang. Hoc tng ng trn ta sen, mt nhn xung, tay tri cm Kim lin (hoa sen vng), tay phi dui thng xung, lng bn tay nga ra cng l Pht A Di trong t th tip

Tng c Quan Th m: thng ng bn tri c Pht A Di , tng hnh ngi n ng trn hoa sen, tay mt cm cnh dng liu, tay tri cm bnh tnh thy c cha nc cam l

Tng c i Th Ch: thng ng bn phi c Pht A Di , hnh dng ging c s (Pht t), c eo chui anh lc, tay cm hoa sen xanh.

c. Hoa Nghim Tam thnh Lp th ba c 3 pho tng ln, pho tng ngi gia l tng c Bn S

Thch Ca Mu Ni, tc ng thn, n sanh xung trn gian ha chng sanh. Tng ny tc trong t th ngi trn ta sen, hai tay bt n Tam mui, i mt khp li 3 phn 4. Bn phi tng Thch Ca l tng ca B tt Vn Th, tay phi cm kim sc bn, tay tri cm hoa sen xanh. Mnh ngi trn lng s t xanh. Bn tri tng Thch Ca l tng B tt Ph Hin, ngi trn con voi trng 6 ng, hnh thc ging nh v c s, hai tay chp li. Thng thng b 3 tng ny th hin tinh thn su sc ca Pht gio i t bi, i tr tu, tinh thn nhp th cu i. Th hin tnh nhn vn ca dn tc, t bi phi c tr tu..

Mt s cha biu th c Thch Ca ngi cm hoa sen nh khi ngi thuyt php Linh Thu Sn, tng ny gi l Nim hoa vi tiu hai bn t hu cng c B tt Vn Th v B tt Ph Hin. Hu ht cc thi vin Vit Nam u c tn tr b tng ny duy nht Pht in. Chnh v vy khi vo thin vin th ch c th b tng ny hoc c mt s ni thay th 2 v B tt Vn Th v Ph Hin bng 2 v Tn gi l A Nan (khun mt tr) v Ca Dip (khun mt gi), y l 2 v t ca c Pht khi ngi cn ti th.

d. Tng Cu long Lp th 4 c pho tng Cu Long ng gia. Theo Pht tch, khi c Thch

Ca n sanh, c chn con rng xung phun nc cho ngi lm l mc dc (l tm). Tng Cu long c lm c chn con rng vy bc chung quanh v pha trn c nhng m my v cc v Pht, ch Thin. gia c mt pho tng ng t ng trn ta sen, mt tay ch tri, mt tay ch t Thin thng thin h, duy ng c tn

e. Tng T Thin Vng Mt s cha c din tch rng ri th Pht in cn b tr thm vi lp tng

na, ngoi tng Cu Long, cn c 4 pho tng Thin Vng na, mc o vng phc, bi tr theo 2 dy i xng nhau. Bn v Thin Vng l Tr Quc Thin Vng, Qung Mc Thin Vng, T Sa Mn Thin Vng, i Phm Thin Vng

f. Tng T B tt



y l tng 4 v B tt c tc theo dng thin thn gi l: i B tt, tay cm mi tn Sch B tt tay cm ci cy Ng B tt tay cm ci li hi Quyn B tt tay nm li vo trong lng ngc.

g. Tng Bt b Kim Cang y l 8 v Kim Cang, h l nhng Thin tng trn tri, lun ng h Pht php v gip nhng ngi lng thin, trng pht nhng k bt thin. Tm v y l:

Thanh Tr Tai Kim Cang Tch c Thn Kim Cang Bch Tnh Thy Kim Cang Xch Thanh Ha Kim Cang nh Tr Tai Kim Cang i Thn Lc Kim Cang T Hin Kim Cang

B. Nh Bi ng Nh bi ng l ni dnh cho b tnh thp phng, pht t cng du khch t tu chnh trang li y phc trang nghim, l vt tm tt trc khi vo Pht in l Pht. Thng thng nh Bi ng l nh ngang lin vi chnh in th Pht. Mt s cha do din tch Pht in khng c rng ri, cho nn khi hnh l ti chnh in ch c ch tng ng bn trong y, Pht t v b tnh thp phng ng bn ngoi nh Bi ng hnh l hoc ngi tng kinh, nim Pht. Trong nh Bi ng thng c 2 pho tng t i xng nhau 2 bn t hu ca nh bi ng. Hai pho tng ny mc o gip, i mo tr, tay cm binh kh, hnh dng ging nh hai ngi v s trng rt d tn. y l 2 v H Php ca nh Pht m hu ht tt c cc cha u c th. Bn t l v Khuyn Thin, bn hu l v Trng c. Hu ht hin nay cc cha u t tng ca Vi Thin Tng v Tiu Din i S lm 2 v H Php nh Bi ng. i vi tng Vi H Php, thng mang dng v tng oai hng, mnh mc gip tr, tay cm chy Kim Cang hoc 2 tay chp li, chy ngang ngc gia 2 ci tay, th cch uy v dng mnh. V phn tng Tiu Din i S, thc ra y l tng ca c Quan Th m hin thn, v tun li ch bo ca c Pht m B tt hin thn Tiu Din i S thng lnh 36 loi c hn trong tam gii, ng thi cng bo v cho nh cha khng b nhng c hn, ng qy i kht quay ph. Tng ny c tc trong t th ang cm c lnh iu khin m hn. Nhn khun mt ca tng ny trng rt d tn. Trn u tng ny i 3 qa ni Tu Di lm cho tri t rung ng, trong ming, mt khi nhn v khi ni phun ra la lm cho qy thn iu kinh s. Mt s cha trong nh Bi ng cn c bn th Th a, Long Thn. Th Th a thn tc v coi gi t ai cho cha, pho tng ny tc mt trng rt uy nghim, bn cnh c th Long Thn che tr cho Pht php v bo v cho cc v s, tng trong cha.



ng thi trc gian bi ng, nhiu cha c tn tr tng c Pht Di Lc nh cha Thin M (Hu), cha Vin Gic (Tn Bnh TPHCM) Pht t v b tnh chim bi cu mong s hoan h hnh phc trong cuc i, lc no cng gp nhng iu vui v an lnh.

C. Nh hnh lang hai bn cha Thng hai dy hnh lang ny l ni t b tng Thp in Dim Vng hay Thp Bt La Hn. Nh hnh lang l 2 dy nh di lm 2 bn cha, i thng vo nh Hu ng. gip tng nh hnh lang, thng c mi bn chn pho tng ca cc v A La Hn, nh vy 2 bn l 18 v gi l Thp Bt La Hn. cc cha bn Ty Tng, Trung Hoa v Vit Nam thng lm 18 v La Hn, nhng trong cc ti liu ch ni c 16 v m thi, mi su v ny vng sc lnh ca Pht li Th gian hong dng v h tr chnh php. Mi su v La Hn l:

1. Tn La Bt Ra Na Xa (Pindola Bharadvaja) 2. Ca Nc Ca Pht Xa (Kanakavatsa) 3. Ca Nc Ca Ba L Na Xa (Kanaka Bharadvaja) 4. T Tn (Suivinda) 5. Nc C La (Nakula) 6. Bt (Bhadra) 7. Ca Ri Ca (Karika) 8. Pht Xa La Pht a La (Vajravutra) 9. Th Bc Ca (Syaka) 10. Bn Thc Ca (Panthaka) 11. Ra H La (Rhula) 12. Na Ca T Na (Nagasna) 13. Nhn Kit (Ingata) 14. Pht Na B T (Vanavsin) 15. A Th a (Ajita) 16. Ch Bn Thc Ca (Cudapanthaka) 17. Hng Long 18. Phc H

V sau thm 2 v Hng Long, Phc H thnh ra 18 v La Hn. i vi Thp in Dim Vng, th 2 dy hnh lang, mi dy nh t 5 bn th , mi bn th c th mt v vua Dim La cai qun 1 in ci m ty. Mi v Dim Vng y l:

1. Tn Qung Vng 2. S Giang Vng 3. Tng Vng 4. Ng Quan Vng



5. Dim La Vng 6. Bin Thnh Vng 7. Thi Sn Vng 8. Bnh ng Vng 9. Th Vng 10. Chuyn Lun Vng

D. T ng (hay Tng ng) Thng thng cc T ng hay Tng ng c thit k theo kiu Tin Pht Hu T) tc l pha trc l chnh in th Pht, th pha sau la ni th T. NhT tc l ni th cc v su T mt. Cc v T ny l ngi khai sng ra cha hoc tng tr tr, trng tu, chn hng Pht gio cha. Trn bn th cc v t T ng thng c mt pho tng tc dung mo ngi Ty Trc (n ), mi cao tc qun, ru quai nn rm, chnh l T S B t Ma. Ong l v t th 28 ca Thin Tng n v l v t th nht ca Thin Tng Trung Hoa. Bn di l di nh ca cc v t s cha vin tch, ng tthi c Long v (ghi php hy, th danh, php danh, thy hiu, dng truyn tha) Xung quanh T ng cn c bn th Hng linh tr t tc bn th vong linh ca ngi qu c gi vo cha. Nhng vong linh ny l thn nhn ca cc Pht t cha hoc l thn quyn ca cc v s tu hc, tr tr cha.

TI LIU THAM KHO

Trn Trng Kim PHT LC NXB Tn Gio H Ni nm 2002 Vin nghin cu vn ho ngh thut Vit Nam S TAY HNH HNG T

PHNG NAM NXB TP.HCM nm 2002 HT Thch Thanh T THM QUA HNH TNG PHT & B TT NXB TPHCM

nm 1997 Nghip L Hoa, Trng c Bo, T Hu V TRUNG QUC PHT GIO

TNG GING THUYT NXB TP.HCM nm 2001. V Vn Tng, Thch Bo Nghim H NI DANH LAM C T NXB Vn ha

Thng tin nm 2003



Chuyn

S LC PHT GIO VIT NAM MT S NGI CHA NI TING TRN TUYN DU

LCH TP.HCM HU

A. S LC PHT GIO VIT NAM Pht gio truyn n Vit Nam vo khong u Ty Lch. Trn ng pht trin, o Pht chia thnh nhiu tng phi khc nhau. Trong , 2 tng phi ln l Bc Tng v Nam Tng, nh hng ca Pht gio n i sng vn ho tn ngng v tm linh ca ngi Vit rt su rng. Tinh thn T Bi Tr Tu ca o Pht cng l trit l sng ca i a s ngi Vit Nam. S pht trin ca Pht gio qua nhiu giai on cng l s hng thnh, thng trm ca t nc Vit Nam. Giai on 1: Pht gio thi i du nhp v Bc thuc Pht gio truyn vo Vit Nam khong u TK III SCN, cc thin s n theo cc thuyn bun n Giao Chu (tc Vit Nam thi by gi). Giao Chu l mt trong nhng a im m cc thng nhn hng hi n n min vin ng mua cc th gia v, hng liu, g, trm hngnhng ni th t c to lp tha mn yu cu tn ngng ca h, cc thin s N bt u truyn o v o Pht t lc y len li vo trong cng ng ngi Vit. Trung tm Pht gio Luy Lu (Bc Ninh ngy nay) xut hin. Nhng ngi cha ni ting thi by gi l: cha Du, cha u, cha Dn, cha Tng. Trong thi k ny c 2 thin phi du nhp vo nc ta:

Thin phi T-ni-a-lu-chi (580 SCN) Pht Thch Ca nhp Nit bn truyn y bt cho T Ca Dip (s t Thin Tng n ).Ca Dip tip tc truyn xung n B t Ma (v t th 28 ca thin tng n ). B t Ma theo thuyn bun n Trung Quc vo khong nm 520 i Lng V . T y B t Ma tr thnh v s t ca thin tng Trung Hoa. B t Ma Trung Quc tip tc truyn xung Hu Kh (t th 2), Tng Xn (t th 3), o Tn (t th 4), Hong Nhn (t th 5), v lc t Hu Nng (v t th 6). Thin s T-NI-A-LU-CHI l bn cng tu vi t t o Tn. Ngi T-ni-a-lu-chi n Giao Chu vo nm 580, tr tr cha Du Luy Lu (Bc Ninh). M ra phi thin th Nht ti Vit Nam. Dng thin ny



truyn c 19 i, n TK XIII (c 28 thin s c php, khi u t ngy Php Hin, kt thc l ngi Y Sn, khng truyn vo Phng Nam)

Thin phi V Ngn Thng (826 SCN) Ngi l ngi Trung Hoa, ngi l t ca t Bch Trng. Nguyn t v t th 6 ca thin tng Trung Hoa l Hu Nng, khi truyn xung li c 2 ngi l Nam Nhc v Thanh Nguyn. Ngi Nam Nhc c v t xut sc l ngi M T. Ngi M T truyn xung cho v t xut chng l ngi Bch Trng (Hoi Hi). Ngi Bch Trng c 2 t kit xut l V Ngn Thng v Qui Sn. Ngi V Ngn Thng n Vit Nam tr tr cha Kin S, truyn o vo khong nm 826. Phi thin ny truyn o song song vi dng thin T-ni-a-lu-chi. Phi thin V Ngn Thng truyn c 15 i , c 40 v c php, phi thin ny truyn n nin hiu Khai Hu, nh Trn (1337). Qua nhiu i n ngi Thng Thin, Thng Thin truyn xung cho ngi Hin Quang (y l v t khai sn Yn T 1221)

Giai on 2: Pht gio t thi Ng n thi Trn (TK X n TK XIV) y l giai on Pht gio pht trin rc r nht, c bit di 2 triu i nh L v nh Trn. Cc vua L u tn sng o Pht. Thi k ny c thin s Tho ng cha Khai Quc lp nn thin phi Tho ng. Cc v vua nh L Thnh Tng, L Cao Tng, L Anh Tng, thin s Khng L u thuc phi thin ny n thi nh Trn Pht gio pht trin cng rc r hn. Cc vua nh Trn cho lp nhiu cha, dn lm tng. Cc thin phi T-ni-a-lu-chi, V Ngn Thng, Tho ng, vn pht trin rc r cho n khi vua Trn Nhn Tng xut gia u Pht ti ni Yn T vo nm 1299, ng ly Php hiu l Trc Lm i S, lp ra thin phi Trc Lm Yn T, thng nht Pht gio trn ton ci i Vit. Vua Trn Nhn Tng truyn xung cho Thin s Php Loa, Php Loa tuyn xung cho ngi Huyn Quang. n thi vua Trn Anh Tng, Pht gio b pha ln o gio. n cui TK 14, thi nh H, H Qy Ly bt cc tng s di 40 tui phi hon tc ra trn. Cc cha trin xung cp, khng ngi tu sa, lng ngi hoang mang, tng, s phiu tn. Pht gio bc vo giai on suy yu Giai on 3: S truyn b ca dng thin Lm T v To ng (TK XV n TK XVIII) Pht gio thi k ny khng cn khi sc nh trc na, triu L s (1428 1527) c thit lp, cha trin b h hng nhiu sau cuc chin tranh v quc chng qun Minh xm lc. Cuc chin tranh L Mc n ra, tip theo l Trnh Nguyn phn tranh. Cc Cha Nguyn t ra ham m o Pht, vi t tng C Nho, m Thch.



Trong thi k ny, s du nhp ca phi Thin Lm T v To ng t Trung Quc sang Vit Nam. Pht gio pht trin mnh ti ng Trong t khi Cha Nguyn Hong vo trn th vng Thun Ho nm 1558. Trn 200 nm, cc Cha Nguyn ht lng m o Pht. Hai thin s ni ting ca phi thin Lm T l ngi Nguyn Thiu (1649 1729) v ngi Liu Qun (? 1792). Ngi Nguyn Thiu t Trung Quc sang, ng ngi ph Triu Chu, tnh Qung ng. Cn ngi Liu Qun l ngi Vit Nam ( tnh Ph Yn). Ngi Liu Qun l t ca thin phi Lm T i th 35, khai sn nn cha Thin Tn Hu. Thin s Nguyn Thiu n Vit Nam vo nm 1677, i cha Nguyn Phc Tn, ng lp cha Thp Thp Bnh nh. Sau vng mnh ca Cha v Trung Quc mi cc danh tng, cao tng sang Vit Nam truyn o. Ngi mi Thin s Thch i Sn (tc Thin s Thch Lim, thng gi l Thch u , ngi Trit Ty Trung Quc), ngi c Cha Nguyn mi lm tr tr cha Thin M. Nm 1696, trc khi ln ng v nc, ngi truyn B Tt Gii cho Cha Nguyn Phc Chu (Quc Cha), ban hiu l Thin Tng o Nhn, t ni php i th 30 ca To ng chnh Tng. Thin s Thch Lim l ngi c cng truyn b phi To ng ng Trong Giai on 4: T TK XIX n nm 1920 Nh Ty Sn, ph b nhiu cha trin, ly chung, php kh trong cha em nu chy lm v kh, nhiu cha b trit h lm ni t l tri t, hoc ni ct giu v kh, lng thc. Nh Nguyn ln ngi, vua Gia Long v cc v vua nh Nguyn cng khng m o nhiu nh cc v cha Nguyn, tuy nhin, do cc b Hong Hu, Thi Hu ca truyn Nguyn, mn m o Pht, cc v vua nh Nguyn ht lng hiu tho nn v m m b tin phng cng, trng tu tn to nhiu ngi cha. Trong thi gian ny cc vua nh Nguyn cng Sc T cho nhiu ngi cha trong c nc. Bn cnh , cc v vua nh Nguyn cn mi cc v Cao tng, danh tng vo trong cung ging php, lp n chay tnh cu xin Quc thi dn an. Cc nh th, nhn s, Nho s ng thi cng t nhiu nh hng bi gio l ca nh Pht trong cc tc phm ca mnh nh : Nguyn Du (Vn T Thp Loi Chng Sinh), Nguyn Gia Thiu (Cung On Ngm Khc), Nguyn Cng Tr (Vnh Pht), Chu Mnh Trinh Giai on 5 : T nm 1920 n nay Gio hi Pht gio Vit Nam thng nht Phong tro phn i s n p ca ch Ng nh Dim, phong tro chn hng Pht gio tri qua 50 nm (1920 1970) t c nhiu thnh tu nhiu mt. Bn cnh c nhiu tng phi ra i nh: Khut S, Thin Thai Gio Qun Tng



- Nm 1951 i hi Gio hi tng gi ton quc bu c quan i din gio hi t tr s ti cha Qun S (H Ni). y l GHPGVN thng nht ti min Bc - Nm 1963, i hi Pht gio t chc ti cha X Li (Si Gn), thnh lp GHPGVN thng nht ti min Nam - Thng 11 nm 1983, hi ngh gm 165 i biu ca 9 t chc gio hi, h phi Pht gio trong c nc hp ti cha Qan S (H Ni) nht tr thnh lp Gio hi Pht gio Vit Nam v bu ra hi ng tr s trung ng, ng u l Ha thng Php Ch. - T ngy 26/12 n ngy 27/12/2003 Hi ng tr s trung ng t chc ti thin vin Qung c (TP.HCM) cng b c nc c:

14.401 ngi t vin (trong c 12.036 ngi cha Bc Tng, 539 ngi cha Khmer v Nam Tng, 361 Tnh x Khut s, 467 tnh tht, 998 nim Pht ng).

38.866 tng ni (trong c 28.365 tng ni thuc Bc Tng, 512 thuc Nam

Tng, 7635 thuc Nam Tng Khmer, 2534 thuc Khut s).

03 Hc vin Pht gio Vit Nam ti H Ni, Hu, v TP.H Ch Minh.

05 lp Cao ng Pht hc v 30 trng trung cp Pht hc trong c nc.

500 ging s trong nc v 200 tng ni ang du hc nc ngoi.

B. MT S NGI CHA NI TING TRN TUYN TP.HCM HU

Pht gio du nhp vo Vit Nam t u cng nguyn, lch s truyn b o Pht v xy dng cha chin trn khp t nc, k c TP.HCM & Hu c rt nhiu sch bo ti liu ghi li. Nhng ngi cha ni ting trn tuyn du lch TP.HCM Hu nhm gii thiu s nt cc ngi cha Pht gio Bc Tng ni ting, v kin trc, iu khc, cnh quan trn ng b i t TP.HCM n Hu, khi bn v nhng ngi danh lam i t ny, chng ti xin c trnh by gc ngi lm du lch, v xem nh l nhng im du lch m du khch thch n tham quan chim bi, ng thi s trnh by theo dng lit k.

1. Cha Linh Sn Trng Th (Bnh Thun)

Tn t : Linh Sn Trng Th T



Tn dn gian: Cha ni T Ku a ch: X Tn Lp, huyn Hm Thun Nam, tnh Bnh Thun Tr tr: Thng ta Thch Chn Thnh Thi gian to lp: - Gia, TK 19, do t s Hu c

- Khi cng trng tu vo ngy 07/05/1993

c im: C tng Pht Thch Ca nhp nit bn di nht ng Nam , 49 thc, cao 11 thc, xy dng nm 1963, hin nay c h thng cp treo sn xut nm 2002, vi chiu di ton tuyn cp l 1600m, cao 505m c trang b t 25 n 35 cabin, c cng xut ch khch t 700 n 1000 khch/gi

2. Cha C Thch (Bnh Thun)

Tn t: C Thch T Tn dn gian: Cha C Thch, Cha Hang a ch: x Bnh Thnh, huyn Tuy Phong, tnh Bnh Thun Tr tr: Thi gian to lp: Gia TK 19, do thin s Bo Tng khai sn, sau ng H Cng

im t chc xy dng ngi cha khang trang v t tn l C Thch T, c trng tu t 1956 1964.

3. Cha Long Sn (Khnh Ha)

Tn t: Long Sn T Tn dn gian: Cha Pht trng a ch: s 22 ng 3 thng 2, phng Phng Sn, TP. Nha Trang, tnh Khnh Ha Tr tr: Thng ta Thch ch Tn Thi gian to lp: Xy dng nm 1886 do HT Ng Ch khai sn



c im: Nmtrn i Tri Thy, c tng kim thn Pht T do Thng ta Thch c Minh v iu khc gia Bu in thc hin 1964 1965, Pht i cao 24m, tng cao 14m

4. Cha T Quang (Ph Yn)

Tn t: T Quang T Tn dn gian: Cha trng, cha Bch Thch a ch: Thn Cn Lng, x An Dn, huyn Tuy An, tnh Ph Yn Tr tr: Thng ta Thch Thin Tu Thi gian to lp: Vo cui TK 18 do thin s Php Chuyn t Lc Truyn , hiu Diu

Nghim (Ngi Qung Nam). Nm 1992 c trng tu. c im: Cha nm gia mt vng ton trng, nn tc gi l cha trng. y l

qu hng ca T Liu Qun. Cha c sc t vo thi vua Thnh Thi. Hin cn gi c i hng chung i Duy Tn

5. Cha Thp Thp Di (Bnh nh):

Tn t: Sc t Thp thp Di T Tn dn gian: Cha thp trng, cha Thp thp a ch: Thn Vn Thun, x Nhn Thnh, huyn An Nhn, tnh Bnh nh Tr tr: Thng ta Thch Vin nh (1994 nay) Thi gian to lp: Cui YK 17, do thin s Nguyn Thiu t Qung ng TQ dng

nn, ng l i th 33 ca dng thin Lm T. c im: y l ngi t nh c bit quan trng ca khu vc min Trung. Ni y l

ni dng chn u tin ca Thin s Nguyn Thiu, v t s truyn dng Lm T u tin vo khu vc min Trung

Ti dy c ngi thp ca v Ha thng Thit Kin - Liu Trit, vi nhiu huyn thoi linh ng vi ngi cha v o hnh ca ngi. iu c bit ngi



cha c xy dng trn nn c ca mi ngi thp Chm c ca thnh Bn xa. Bn cnh cha Thp Thp cn c v quc s Phc Hu. ng l v cao tng ti c vn trn, c hong gia rt trng vng v nhiu ln c mi vo cung gio hun

6. Cha Thin n (Qung Ngi)

Tn t: Sc t Thin n t Tn dn gian: cha Thin n, cha ging a ch: Ta lc trn ni Thin n, x Tnh n, huyn Sn Tnh, tnh Qung Ngi,

name pha Bc sng Tr Khc, cch TX Qung Ngi 3km Tr Tr: Thi gian to lp: Vo cui th k 17, do Thin s Php Ho khai sn, ngi ngi

Phc Kin TQ, tr tr cha trong 60 nm c im: Nm trn ni cao 105 m, ni ny c nhiu son mi mc chm quyn

ch Nho. Ti cha c i hng chung ni ting linh thing. Lc u nh khng ku. Nm 1845 Thin s Bo n ch nguyn tham thin v sau thnh chung mi ku v vang xa khp ni. Cha c cha Nguyn Phc Chu sc t vo nm 1716. Cha hin nay c trng tu vo nm 1992 2001

7. Cha Linh ng & Cha Tam Thai:

Tn t: Linh ng T v Tam Thai T Tn dn gian: cha Non nc a ch: Ta lc ti ngn Thy Sn, phng Ha Hi, qun Ng Hnh Sn, cch trung tm TP. Nng 8 km v pha ng Nam. Tr Tr: HT Thch Tr Gic (Cha Tam Thai) TT Thch Thin Nguyn (Cha Linh ng) Thi gian to lp:



Cha Linh ng: Khai sn vo thi Cnh Hng(1740 1786) do HT Quang Chnh

Cha Tam Thai: khai sn vo thi Hu L do HT Thin s Hng Lin t TQ sang, nm 1695 HT Thch Lim c gh ving cha.

c im: Ng Hnh Sn l tn do vua Minh Mng t cho cm ni ny, cha Linh

ng do vua Minh Mng ng ch vo nm 1825. Nm 1997 xy dng Bo Thp X Li cao 30m.

Cha Tam Thai do vua Minh Mng ng ch vo nm 1825. 8. Cha Tnh Quang (Qung Tr)

Tn T: T nh sc t Tnh Quang Tn dn gian: cha T Tnh Quang a im: x i T, huyn Triu Phong, tnh Qung Tr Tr tr: Thng ta Thch Phc Chu Thi gian to lp: 1739 do HT Tnh Tu t l Ch Kh thi cha Nguyn Phc Khot

khai sn. c im: Nh nghin cu Pht gio L Mnh Tht cho bit, nu khng ra i trc

1558 th n khi Nguyn Hong vo trn nhm vng i T chc chn ngi cha ny xut hin ri, n khong nhng nm 1600 1650 chc hn c nhiu v thin s ni ting n y tr tr. c bit l 2 thin s Lc H Vin Cnh v i Thm Vin Quang. i cha Nguyn Phc Khot, ch thn cha thn hnh ng bt vit 5 ch: Sc t Tnh Quang ban tng cho cha



Chuyn :

HON QUAN

Dn gian vn cn lu truyn cu tc ng Vui nh lng c ng B. Ong B l ngi con trai bn nam, bn n, gia nh no may mn c ng B th pho bo ngay vi lng cc c quan hu trch cp trn bm bo vi b L, b L s cho nui nng a tr theo nghi l trong cung. Khi khn ln a v ni lm Thi gim phc v cng vic thng ngy trong cung cm, lng no ng B s c triu nh min thu trong 3 nm, v th dn lng rt vui mng khi bit a phng mnh va c ng B.

Nhng ngi mi sinh ra bn nam, bn n th gi l Gim sanh (mi sanh ra

gim). Nhiu ngi n ng, v sinh k, t nguyn ct b tinh hon c tuyn vo cung lm thi gim th gi l Gim Lt. Tt c nhng ngi lm thi gim torng cung gi l Hon Quan. Hon y l lm ti t, nhng do ci tn hon quan lm ngi ta hiu t Hon l Thin.

Trong cung cm ch c mt ngi n ng l ng kim hong , cn li l ton b cc

b phi tn, n quan, th nT vic sai vt, hu h vua, cc b Thi hu, cc b phi cho n cc vic nng nhc khc ca i sng trong cung u giao cho Thi gim. Cng vic c bit nht v nng n nht ca cc Thi gim l xp t cho vua gp g cc b phi tn. Ban m sau gi vua lm vic, c sch, lm th hoc xem ht Bi, thi gim ln vua mt ci khay ng cc phin thch, ghi tn cc b phi tn ca vua, vua c v chn phin thch ghi tn ngi vua mun gp. Thi gim c bn phn em phin thch c chn treo trc ca phng ca ngi c chn. Ngi c chn mng r i n ma mc, lin i tm ra sch s v xc 1 loi nc hoa c bit do cc b t to. Tm ra trang im xong, cc b chong ln mnh mt tm vi ln v ngi ch Thi gim n vc mnh ln in Cn Thnh l ni vua ng. Thi gim ghi chp tn tui cc b phi v ngy gi vua gp cc b phi v bo cho Quc S Qun ghi vo s theo di vic khai hoa n nhy v sau.

Vic chn la ngi no l do vua quyt nh. Nhng cc Thi gim cng c nhiu mnh

khe c th gii thiu vi nh vua nn chn b no. Do nhiu Thi gim c cc b nut lout c vua sng i nhiu ln. C nhiu b khinh thng Thi gim nn cha bao gi gp mt vua. Tuy tt c u l ti t, nhng i ng Thi gim cng c phn chia (k t thi Minh Mng) lm 5 bc (ng ng). Mi bc u c lnh tin v go khc nhau (v d: hng nht Th ng vi chc v l Qung v v in s th c cp s tin & go hng thng l 6 quan v 4 phng go).

V trang phc ca Thi gim cng ging nh cc quan khc u c l phc v thng

phc. L phc ca Thi gim bng la mu lc dnh cho nhng v c ng cp cao v mu xanh da tri dnh cho cc ng cp thp. Trc ngc o ca Thi gim c thu 1 bng hoa mu lc



trn nn phn bit vi cc quan vn thu hnh chim v quan v thu hnh con th 4 chn. M ca Hon quan khng c cnh chun. Thng phc ca thi gim l o di en, qun trng, u bt khn n mu en.

Thi gim l nhng ngi thn cn nht ca nh vua v bit r i t ca vua. trnh

s lng quyn ca cc Hon quan, nh Nguyn dng Thi gim sai vt ch khng cho d vo chnh s. Nh Nguyn c bi hc rt ra t cn thn Thi gim L Vn Duyt. Nm Minh Mng thou 17 (1836), vua Minh Mng cho doing ti Vn Thnh Hu mt tm bia khc r vic ch trng dng Thi gim sai khin truyn lnh trong chn ni nh m thi, khng c d mt cht no vo vic triu chnh bn ngoi. Ai phm phi iu ny u b trng tr nng khng cht tha th.

Thi gim l ngi c cu to khng bnh thng v mt tm sinh l, nn nt mt nht

nht, vc dng mnh mai, ging ni eo o, b iu rt r, tnh tnh nht nht khc vi ngi bnh thng. Trong thi gian ti chc, cc Thi gim ngy m sng trong cung phc v vua v cc b v ca vua hoc sng cc lng phc v cho cc b ga ca vua qu c. Nhng khi au yu hoc v gi, cc Thi gim phi ra name cha bnh hoc sng tip qung i cn li ca mnh ti Cung Gim Vin ngay pha ng Bc bn ngoi Hang Thnh. Cc Thi gim khng c cheat trong Ni hoc cc lng. Nhng ni thing ling ch dnh cho vua v cc phi tn ca h. Trng hp trong khi phc v m gp chuyn chng lnh cht bt c k t th thi hi ca cc Thi gim khng c em ra bng ca chnh trong cung, m phi qung ra khi kinh thnh. V khng th lp gia nh c con ni di, nhiu Thi gim kt vi nhau lm bn trm nm, tm s, chuyn tr, an i nhau hu lm ngui ngoai ni c qunh ca i mnh v h xin con nui c ngi th phng, nhang khi sau ny.

u th k 19, ti vng ni x Dng Xun c tho am mang tn An Dng Am, phong

cnh ht sc nn th, do Ha thng Nht nh khai sn to lp. n thi vua Thiu Tr (1843), Thi gim Chu Phc Nng, ng ra vn ng cc Thi gim triu Gia Long, Minh Mng v dn chng, ng gp xy dng Tho am An Dng thnh mt ngi cha khang trang, v sau vua T c sc phong vi bin ngch Sc T T Hiu T. n triu Thnh Thi, nhiu Thi gim khc li quyn gp tin bc tu b thm mt ln na. H hin ht cho cha T Hiu s rung Gim in m trc nay nh vua cp cho h gn Qan Linh Hu thuc phng Ty Linh. T rung Gim in tr thnh rung Hiu in, do cc Thi gi trng tu v hin rung t nn cha T Hiu c xem nh cha ca Thi Gim. V Thi gim c th trn trng nht l T Qun L Vn Duyt, trong khun vin cha hin nay cn thy c 20 ngi m ca cc Thi gim c cng vi cha. Ngi m no cng c dng bia, ghi r h tn, chc tc ca ngi qu c.



Sau khi triu Nguyn kt thc (30/08/1945) th ch cn li 3 ng Thi gim, l Gim , Gim ng, Gim Tun. Nm 1997, v Thi gim cui cng ca ch phong kin Vit Nam v ca nh Nguyn t trn ti Hu chnh l c Gim ng



NG BNG SNG CU LONG

Chuyn

GII THIU TNG QUT V IU KIN T NHIN BSCL

- BSCL c din tch gn 40.000 km2 . Dn s : 18 triu ngi . - Gm 12 tnh : Long An, Tin Giang, Bn Tre, ng Thp, Vnh Long, Tr Vinh, An

Giang, Hu Giang, Sc Trng, Kin Giang, Bc Liu, C Mau. - 1 TP trc thuc trung ng : Tp Cn Th. 1. iu kin t nhin :

V tr a l : - Bc gip vng ng Nam b. - Ty gip CPC v Vnh Thi lan . - ng v Nam gip bin ng .

a hnh. - Bng phng, b chia ct nh bi nhiu h thng sng, rch v kinh o . - C nhng vng trng ln : vng trng ng thp mi, v T gic Long xuyn thng b

ngp nc vo ma ma, gi l ma nc ni. Kh hu.

- Cn xch o gi ma. - C hai ma : kh [thng 11 4], ma [thng 4 11] - Kh hu n nh, t b thin tai, bo lt. t ai. - Ch yu l t ph sa mi (t en, mn) do ph sa sng M Kng bi p - Chia lm 3 loi t :

t ph sa ngt: phn b dc sng Tin v sng Hu, l nhng ging t cao,thch hp lp cc vn cy n tri, chnh ni nay to nn nt sinh hot vn ho vt cht, tinh thn cao nht ca BSCL, Gi l Vn minh mit vn. t phn: Thng nm trong vng trng ng thp mi v vng T gic Long Xuyn, y l vng ngp nc vo ma ma, xa gi l ma nc ni, nay do nh hng rng cy u ngun, nhng p thu in Trung Quc, Lo, Thi thng x nc vo ma ma, nn vo ma ny thng sinh l ln. t ph sa mn : nhng vng thp ven bin : C mau, Sc trng, Kin giang, Tr vinh, Bn tre, Tin giang. Chu nh hng trc tip ca nc bin. Sng ngi.

- ng bng Nam B chnh l con ca sng M Kng .



- Sng M kong di 4.200 km, bt ngun t Ty Tng (Trung quc), chy qua 6 nc : Trung Quc, Myanma, Lo, CPC, Vit nam.

- n Vit nam sng chia lm 2 nhnh : S. Tin v S. Hu , ra bin 9 ca : ca Tiu, ca i, Ba lai, Hm lung, C chin, Cung hu, nh an, Tranh , Ba thc. Nn ngi Vit gi l cu long.

- y l con sng m, nui nng nhiu dn tc vng Nam b, t th h ny sang th h khc gn lin vi dng chy ca n, thch nghi vi mi bin c, mi tai ng, ho ng cng vi n, cng hng lc t dng sng ny.

2. ngha kinh t t iu kin t nhin BSCL: - L va la ln nht c nc, hng nm sn xut hn 16 triu tn la (1998), ngun xut

khu go chnh yu ca c nc. - Vng t tr ph vi cy tri 4 ma : Cam, Qut, Bi, Su ring, Chm chm, Nhn... - Vng sng nc hin ho, nn kinh t v sinh hot ca ngi dn gn lin vi vng sng

nc : Nh ni, ch ni, giao thng trn sng rch, nui tm, c, thu sn v nh bt v.v...

- Nhc im : Giao thng b hn ch, vng trng ngp vo ma ma. Sp ti nh nc c k hoch u t khc phc nhng im yu ca BSCL nhm a nn kinh t vng ny pht trin hn na .



Chuyn

LCH S NAM TIN CA DN TC VIT NAM

- Vng quc Ph Nam : T TK I VI. L.Mallaret (php) khai qut ln u nm 1944 chn ni Ba th, x Vng Th, huyn Thoi Sn, An Giang. Gi l vn ho Oc Eo. - Thu Chn Lp : T TK VII XVII. Cng cuc nam tin :

1. Giai on I : (1620 1714) - u TK XVII Thu Chn Lp thn phc cha Nguyn. - 1620 con Si vng l cng cha Ngc Vn ly Chaychetta II, ri em theo mt s dn min Trung vo sinh sng vng t Nam b. - 1623 Cha Nguyn lp 2 trm thu thu Gia nh, chng t c nhiu c dn Vit

nay. - u nm 1679 Cha Nguyn cho lp dinh iu khin, bo v quyn li ngi Vit. - Gia nm 1679 hai nhm ngi Hoa do Trn Thng Xuyn v Dng Ngn ch c

cha Hin cho vo khai khn vng Nam b (c lao ph v M tho). - 1698 Thng sut Nguyn Hu Cnh kinh lc min Nam, chnh thc sp nhp vo nn hnh chnh Vit nam. - 1690 Mc Cu n lp nghip vng H Tin (Mang Khm). - 1708 Mc Cu dng t H Tin, cha Nguyn Phc Chu cho gi chc Tng trn H Tin. - 1714 Mc Cu dng t Ph Quc.

2. Giai on 2 : (1753 1780) - Do vua Chn Lp ln hip ngi Cn Man (Chm), thng mu vi cha Trnh nh

cha Nguyn. Cha V vng sai Thin Chnh lm thng sut, Nguyn C Trinh lm tham mu em qun nh Chn Lp.

- T 1755 1759 Sau nhiu ln nh nhau vi cha Nguyn cng vi vic ni b Chn Lp tranh ginh vng v, dn dn vng t Nam b thuc v Vit Nam.

- Mc Thin T ni nghip cha nm 1736, mt 1780 Xim, t vng t ny cng thuc Vit Nam.

- Tip theo nhng bin ng khng ln v vng t pha Nam cng khng thay i my cho n ngy nay.



Chuyn

TRN NH RCH GM XOI MT - V tr nm cch trung tm tp M tho khong 10 km v pha thng ngun l rch Mt (hay

cn gi l rch Xoi ht), i ln ngun thm 7 km ng sng l sng Rch Gm. - Tn gi Rch Gm : Gt 1Ngy xa l vng rng rm, cp thng ra y gm mt xung

bt c. Gt 2 C ting gm ln trn con rch. Rch gm cn c tn ch l Sm Giang. - Rch Xoi Mt : xa trn vng t gn rch ny c nhiu cy xoi ht rt ln, tht t, gi l

xoi ht, mi ln n phi mt. 1. Tnh hnh qun Xim trc trn nh - Thng 7 1784 Nguyn nh b qun Ty Sn nh bi phi chy sang cu cu qun Xim,

nhn dp ny quc vng Chakri sai 2 chu l Chiu Tng v Chiu Sng em 50.000 qun (30.000 qun b + 20.000 qun thu + 300 thuyn chin), kt hp vi khong 4000 qun Nguyn tin nh nc ta, vi m mu bnh trng t ai.

- Thng 8 1784 qun Xim chia 3 ng tin nh nc ta qun thu : 2 tng Chiu Tng v Chiu Sng + 20.000 qun + 300 thuyn chin

chim vng Sc trng v sng Hu. Tht x a v Nguyn nh : chim Tr n Vnh Long. qun b : Sa Uyn + Chiu Thu Bin nh ng Khu (Sa c) - 50.000 qun Xim Nguyn tin qun chm chp do phi chng vi qun Ty Sn do ph

m Trng vn a ch huy. - Thng 12 1784 qun Xim Nguyn tp trung v T Lt, cng c lc lng chun b tin

nh Gia nh. 2. Tnh hnh Ty Sn v chin thut nh qun Xim Nguyn - Lc qun Xim tn cng vo Rch Gi, tng Trng vn a sai u ng vn Trn

cp bo v Quy Nhn. - Trc tnh hnh ng Ngoi c cha Trnh, ng Trong c qun Xim Nguyn, nu

khng gii quyt qun Xim nhanh chng s bt li. - Nguyn Hu ngh ra k sch d ch ri khi i bn doanh a vo trn a mai phc,

nh mt trn quyt nh.

2. Nhng yu t a n thng li

a hnh trn a mai phc : - Rch Gm n Xoi Mt l a hnh sng nc phc tp, di 7- 8km, rng 1 2km. - Cy ci rm rp 2 bn b, vi nhiu c th c th lm im quan st trn a t xa.



- Cch rch Gm 4km v pha thng lu l rch Rau Rm lm im quan st tin tiu. - Gia sng c c lao Thi Sn di 7-8km rng vi km, c th lm ni phc binh. Hnh qun : - Sau khi ln k hoch nh ch, c th Nguyn Hu v tng lnh v M tho trc

chn trn a mai phc. - Khi i qun ko vo, Nguyn Hu phn tn lc lng t ngoi bin vo trn a mai

phc, nhm trnh tai mt ch. - i qun tin thng v ng n ti M Tho. B tr trn a : - Mt i qun phc rch Gm kho ui. - Hai i qun phc hai bn b sng Tin (c n pho) - Mt i qun phc c lao Thi sn nh vo mn sn ch chia ct i hnh ch. - Mt i rch Mt nh thng vo qun ch. - Ngoi ra dng thuyn nh d p st chin thuyn ca ch trong trn a mai phc. n chnh tr : - Khi ng qun M tho, Nguyn Hu m nhiu trn nh lin tip vo qun Xim Tr

Tn. - nh mt vi trn ln quyt lit, gi thua, rt v phng th. - Tip theo xin ging ho v tng nhiu l vt cho Chiu Sng v tng s Xim. - Lm cho ch kiu cng, v khot su mu thun ni b Xim Nguyn. - T Nguyn Hu hi iu kin cho mt chin thng v i. 4. Din tin trn nh - Trn chin din ra vo rng sng ngy 19/ 01/ 1785 n tra ngy 20/ 01/ 1785. - Sau khi nhn nh qun Ty Sn khng mnh, ang ch ging ho, Chiu Sung hn

vi Nguyn nh m 18/ 01/ 1785 ko ton b lc lng, 20.000 qun Thu v 30.000 qun b tn cng vo i bn doanh ca Ty Sn M Tho.

- i qun tin tiu ca Ty Sn chn nh v d ch lt vo trn a mai phc ng thi dim.

- Rng sng ngy 19/ 01/ 1785, 20.000 qun Xim v 300 chin thuyn lt vo trn a mai phc ca Ty Sn.

Din tin trn nh . - i qun tin tiu quay li cng phi hp vi lc lng chnh nh chn u qun Xim-

Nguyn . - i qun rch Gm tin ra kho ui. - Pho 2 bn b S. Tin bn vo qun Xim-Nguyn. - i qun phc c lao Thi Sn nh chia ct i hnh v tiu dit ch. - Dng thuyn nh cht rm ci ang chy xui nc tri vo thuyn gic .



- Tra ngy 20/ 01/ 1785, 20.000 qun Xim v 300 thuyn chin b tiu dit gn nh hon ton.

Tm li Hn 200 nm tri qua nhng chin cng ca trn rch GmXoi mt vn m vang trong

lng ngi dn, thm mt chin cng hin hch ca anh hng o vi Ty Sn, gp phn quyt nh p tan xm lc ca qun Xim.



Chuyn

VN MINH MIT VN

1. Khi nim vn minh mit vn - Sng Cu long chy vo vng Nam b chia lm 2 nhnh S. Tin v S. Hu, trc khi ra

bin, dng chy quanh co lm cho vt liu ra tri lng li to thnh nhng c lao trong sng, ng thi dng chy chm ph sa bi p 2 b, tr thnh vng t thch hp trng cc loi cy n tri, l t mit vn"

- Mit : l vng t nh hn min. - Mit vn : l nhng vng t ging cao ro, t g ven sng thch hp trng cy n tri

. - Vn minh : l ch np sng vt cht (n, , mc, sinh k...) v tinh thn (gii tr, vui chi,

nt sinh hot vn ho, th cng, l nghi, ...) trong mt hon cnh lch s v a l nht nh.

2. Mit vn tiu biu cho hnh thc sinh hot vt cht v tinh thn cao nht BSCL - Khng phi ni no Nam b cng c ph sa, nc ngt trng cy n tri, mit vn

ch l mt khu vc nh trong ton th BSCL, ch c mt s vng trong cc tnh : Tin Giang, Vnh Long, Bn Tre, Cn Th, ng Thp.

- iu kin to lp vn cy: t cao ro, khng b ngp lt hng nm vo ma ma. t t phn, c ph sa mi. C nc ngt ti cy. Nc phi c lu thng t mng ra sng ci, phong thu gi l sng su nc chy, l iu kin ti cn gi v sinh vn cy ly nc lm sch. K thut tinh vi mit vn l o mng ln lip. Gia 2 mng l mt lip, mng cng su lip cng cao, nc ln mang ph sa lng vo y mng, ri c qung ln lip, bi b cho cy (khng tn phn bn). - So snh hoa li gia vn cy v trng la : Vn cy n tri thu li gp 5 10 ln so vi trng la . Ngi ch vn ch mt ln mn nhn cng lm c, mc mng, m thu li nhiu t (ht ma cam n ma xoi, chui...), Cn lm la ch thu c 1 ln, m cng sc li b ra nhiu hn. Ngi ch vn t tng bn, t chu kiu vay nng li hn nng dn. Lm rung d b mt ma hn, vn cy n nh hn. Lm vn t dm ma di nng. t vn gi cao hn. - Mit vn tiu biu cho hnh thc sinh hot vt cht v tinh thn cao nht BSCL.



Ngi dn mit vn c trnh cao hn ngi lm rung. Gi vn gii n cng gia chnh hn, xng i vi trai Gia nh :

Ghe ai mi xanh ln Phi ghe Gia nh xung vn thm em

Trai hai huyn, gi mit vn Trai Nhn i, gi Lonh xuyn

V phong tc cng nh, l hi, m ci, mtang... t ra bi bn hn, thun tu Vit nam hn. Cc phong tro c truyn cho nhau nghe, bnh th, ca nhc ti t cng pht trin cc mit vn, nhiu nh khoa bng ca min Nam cng xut thn t mit vn. Cc bc cha m mit rung mun g con gi mnh v mit vn c cuc sng tt hn.

M mong g thip v vng An bng b luc, da hng nu canh

C gi mit vn li s g i xa. M i ng g con xa

Chim ku vn h bit nh m u

3. Cc loi tri cy ni ting Nam b

- Xoi ct Ho Lc (Ci b, Tin giang) - Bi Nm roi (Cn th) - Su ring, Chm chm Ci Mn (Bn tre) - Cam, nhn (Ci b ) - Mn (Trung Lng) - Sri (G cng) 4. Du lch mit vn - Thuc loi hnh du lch sinh thi (du lch xanh). - Khu du lch vn rt hp dn, thu ht ng o khch ddu lch. - C lao Thi Sn (Tin giang), C lao An Bnh, Bnh Ho Phc (Vnh long), Vn cy M Khnh (Cn th), Vn cy Ci Mn (BnTre)...



Chuyn

VN HO C EO

1. Vng quc Ph Nam - Theo th tch c Trung quc, sau cng nguyn vng nam ng dng c vng quc

tn Ph Nam (phnom = vua ni). - Vng quc ny pht trin mnh h lu sng M Kng, c lc vng quc ny kim

sot v pha ng c vng nam Trung b(VN), Ty n thung lng sng M nam(Thi lan), pha nam n bc bn o Malaysia.

- V vua u tin ca Ph Nam c bit n trong lch s l Hn in, ngi ngoi quc, c l n t n .

Theo truyn thuyt : V vua ny rt tn sng cc v thn B la mn, nn thn cm ng, cho nm mng thy thn linh, trao cho cy cung thn v truyn lnh xut dng trn chic thuyn ln. Sng hm sau ngi ra n lm l, th thy mt cy cung di gc cy, bn dong thuyn ra bin, gi thn a thuyn n t Ph Nam. y c mt n vng tn l Liu Dip, cn tr, kho mnh, ni danh trong nhng cuc chinh pht cc nc lng ging. V n tng ny thy thuyn l lin xua qun ci thuyn nh cp, b Hn in bn mt mi tn thn xuyn thng mn thuyn n tn ch Liu Dip ng, trng mt tn qun, Liu Dip hong s xin hng phc. Sau Hn in ly Liu Dip, cai tr x s ny v lp nn vng quc Ph Nam.

2. S bin mt ca Vng quc Ph Nam - Vng quc Ph Nam tn ti t TK I TK VI, c nhiu nc ch hu nh Chn lp, Chmv.v... - u TK VI Chn Lp tch khi Ph Nam, nm 550 Chn Lp tn cng xm chim nc ny, n nm 627 Ph Nam hon ton tuyt tch. 3. Khai qut tm hiu vn ho Oc Eo khai qut Ba Th (An giang) - Di tch nm trn sn ni pha Bc, ng v ng Nam ni Ba Th, thuc x Vng Th,

huyn Thoi Sn,An Giang. - T nm 1879 n nm 1944 ti y ln lt pht hin 18 a im c du tch vn ho

Oc Eo v sau Oc Eo. Gm nhng di ch kin trc bng gch , tung v vt dng bng Vng, ng, gm...

- Nm 1944 l thi gian khai qut ca L.Mallaret, pht l nhiu di ch kin trc ti g Sali v khu sn ni pha ng.



- Trong im l cha Linh Sn sn pha ng ni Ba Th, c nhng di tch kin trc bng , gch v, tng c v vt tch tng gch c chy di t sn ni n chn ni, trong cha hin cn lu gi khong 10 phin c du gia cng, trang tr v c ch Phn c.

Khai qut Long An - Ti Long An cc nh kho c khai qut c nhiu di ch c ho, Vnh Hng v

xung quanh th x Long An, gn 100 di ch Oc Eo vi 1.200 hin vt. - c bit l cm di tch Bnh T : Gm khu vc G n, g Xoi, g 5 tc, cch th x

Tn An 40 km, thuc p Bnh T, x c Ho H, huyn c Ho, c phn b theo trc l c Vm c ng.

- Ngi n G xoi : su 1.7 1.9m c coi l a im hnh l ca ngi Ph nam, trong c 26 hin vt bng vng, c bn khc ch Phn c ln l bng vng ghi li cu kinh Pht v nhiu hin vt khc nh tng thn Siva, Vishnu, cc linh vt, Linga Yoni, gm mn, qu, sa thch...

- Nm trong tng th di ch kho c ng thp mi v vng ph sa c c Ha, di tch Bnh t ng vai tr trung tm chnh tr, vn ha ca nh nc Ph Nam v Chn Lp c.

- Qua hin vt gm pht hin Vnh Hng, cc nh kho c khng nh ngh th cng lm gm pht trin mnh trong thi k ny.

Khai qut ng Nai : - Ti ng Nai pht hin nhng kin trc xy dng bng gch, chng c dng nhng

ngi n hnh ch nht, c hnh lang bao bc 3 mt Ty, Nam, Bc. - Lonh Thnh khai qut nhng hin vt bng kim loi, cc trang sc bng , ht

chui, tinh th thch anh, gm mn, snh s, trng men.. .. - ng Nai, cc di ch c nin i mun hn ni khc. 4. c im ni bt trong nn vn ha Oc Eo Kin trc tn gio: - Qua nhng kin trc v hin vt c khai qut, cc nh kho c khng nh vng

quc ny chu nh hng ca 2 tn gio : B La Mn v Pht gio. - Bng chng l tng thn Siva, Vishnu, Brahma, Linga Yoni, cc tng Pht bng

ng, g... trang sc : - Ht chui v qu : nhng ht chui tm thy c nhiu loi : qu, mu, thy

tinh...Hnh dng phong ph : trn, lc lng, lc gic, hnh ng... - trang sc chm khc hoa vn tinh xo : vng eo tay, khuyn tai, nhn, lc lc...nhiu

cht liu khc nhau : , vng, ng... Tin t : - Tin t chim s lng rt t, vi cc cht liu nh : ng, Ch, Thit, Ch St... - ng knh khong 1cm 2cm, c c ni hnh ngi, ng vt, tho mc... - Chng t ngh luyn kim pht trin, c bit l h thng tin t thng nht, mua bn, trao

i, l ng lc gip nn kinh t pht trin nhanh hn.



Qua nhng vt dng thng thng, trang sc, ht chui...cho chng ta thy vng quc Ph Nam pht trin mnh qua cc mt kinh t, bit s dng ng tin trao i d dng. M rng thng cng giao lu vi cc nc. Ngh th cng rt tinh xo...Cho thy nn vn minh pht trin rc r ca vng quc ny.

4. Nhng vn b n ca Vn ha Oc Eo - V cuc sng v sinh hot ca ngi Ph Nam : Nh s c Trung Quc miu t cch ngi

thoi mi ca ngi Ph Nam : Vua ngi nghing, chn phi co ln, chn tri bung thng xung t..

- Tang l : S c Trung Quc ghi ngi chu tang phi co ru, tc, mai tng c 4 cch : Thy tng, Ha tng, a tng, iu tng.

- Nhng cn nhiu phong tc, tp qun, li sng, sinh hot, lng thc chnh ca ngi Ph Nam th vn cn nhiu iu cha r, v d nh ht c ph c pht hin khi khai qut...



Chuyn

VN MINH SNG NC 1. Nhng yu t hnh thnh VMSN Yu t t nhin : - Nam b l vng t nm trn vn trong lu vc 2 dng sng ng Nai v Cu Long, li

phn h lu ca 2 sng ny, gn ca sng. Tc l t ca sng gip bin - Ni n Nam b ngi ta ngh ngay n cnh ng tt tp tn chn tri, thin nhin khong

t v h thng knh rch chng cht. - Ngoi sng Tin v sng Hu, theo gio s L B Tho Nam b c ti 5700 km ng

sng. Nu tnh tng chiu di sng, knh, rch...BSCL ln n 20.000 km - H thng knh rch, knh o, v sng ln ni thng cc vng vi nhau, ta nh dng

lng chim, khp mt vng rng ln t TPHCM ti tn mi C Mau, c th di chuyn bng ng sng t ni ny n ni khc .

- Sng rch thng ra bin thun li cho vic hnh thnh cc hi cng. Yu t lch s : - Ngay t bui u i khai ph vng t phng nam, tn ti v pht trin, cuc sng ca

ngi dn phi thch nghi vi vng sng nc, nn gn lin vi vng sng nc knh rch.

- Du n lch s li l tn lng, tn xm gn lin vi sng (Tin giang, Hu giang, Kin giang), bn (bn Lc, bn Tre), rch (rch Gi, rch Si, rch Miu)

- Do nm trong vng sng nc nh vy, nn t xa con sng, bn nc gn lin vi cc hot ng kinh t, vn ha, tinh thn, tn ngng, l hi ca ngi dn, hnh thnh nt vn minh c o VMSN.

- BSH v cc ni khc khng c. 2. Nhng sinh hot trn vng sng nc Nh : - Nt c o nht l kin trc nh , th theo mng li sng rch (BSH tp trung

thnh cm dn c) - Nh lun quay mt ra sng mt tin sng. Knh rch cng chnh l ng ph, bnh d

th mng lng chi, bn nc. - Ngoi ra cn c nh trn sng, phn chm trong nc l lng nui c hoc thy sn khc,

gi chung l nh nui c lng hay nui c b. Ch ni : - H thng knh rch chng cht to nn thy giao l, t hnh thnh nhng ch ni, mt

nt sinh hot c o c trng ca ring vng sng nc Nam b. - Tnh trung bnh : 1 th trn ln c 1 ch ni ln 2 ch ni nh. - 4 ch ni quan trng ca BSCL: PHNG HIP, PHONG IN, CI B, CI RNG.



- Mi ch ni c nt c o ring : Phong in l ch bn l, nn nhn nhp bui sng thuyn b qua li trao i mua bn nh con thoi, ko di trn mt on sng di khang 2 km. ch ni Phung hip li c c im khc, nhm ch ni giao nhau ca 7 con sng (nn gi l ch ng by), s giao lu bun bn tp np khng thua g nhng ch ln trn b.

- Cch cho bn hng ha cng c o : hng mu treo trn cy so t xa c th nhn thy treo g bn ny, nhng treo tu da nc l bn... chic thuyn !!!

Giao thng : - a s c dn BSCL rt tho ngh sng nc, phng tin di chuyn chnh l thuyn b,

i li khp ni. - Thng thng mi nh uc bn tu pha trc, thuyn b c th cp vo. Sinh hot trn sng : - C dn vng sng nc c hot ng kinh t cng gn vi sng nc nh : nh bt c

(thy sn)cng nhiu cng c khc nhau : Li, ng, ng y v.v... - Nui c hng ha trn sng : lng c b, nh b...Ni ting nh Chu c, Tin Giang... Trn y l nhng nt chung ca vng sng nc mnh mng, knh mng chng cht, ca

Documents

Chuyên Đề Thuyết Minh Du Lịch