Chrześcijaństwo a judaizm rabiniczny_fragment

Tytu oryginau:Christianity and Rabbinic Judaism:

A Parallel History of Their Origins and Early Development, Second Edition Edited by Hershel Shanks

Redakcja jzykowa i korekta:Hanna Stompor

Redakcja techniczna i amanie:PanDawer

Projekt okadki:Joanna Zonkiewicz

Zdjcie na okadce:Fotolia

Copyright 2013 Biblical Archaeology Society, Washington, DC, USA This translation of the second edition of Christianity and Rabbinic Judaism: A Parallel History of Their Origins and Early

Development, originally published in English in 2011, is published by arrangement with the Biblical Archaeology Society

Copyright for the Polish edition 2013 by Oficyna Wydawnicza VocatioAll rights to the Polish edition reserved

Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeoneKsika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana ani w jakikolwiek

inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w rodkach

publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

W sprawie zezwole naley zwraca si do Oficyny Wydawniczej Vocatio02-798 Warszawa, ul. Polnej Ry 1

e-mail: [email protected]

Redakcja: tel. (22) 648 54 50Dzia handlowy: fax (22) 648 03 79, tel. (22) 648 03 78


Ksigarnia Wysykowa02-798 Warszawa 78, skr. poczt. 41, tel. (603) 861 952


ISBN 978-83-7492-042-1

Spis treci

Wstp do wydania polskiego (Waldemar Chrostowski) . . . . . . 7

Wstp do wydania oryginalnego (Hershel Shanks) . . . . . . . . . 11

Wprowadzenie. Prezentacja rwnolegej historii

chrzecijastwa i judaizmu rabinicznego

(Geza Vermes). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

I. Judaizm palestyski i diaspory w I wieku

(Louis H. Feldman) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

II. ycie Jezusa

(Ed P. Sanders) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

III. Ekspansja chrzecijastwa od Jerozolimy do Rzymu

(lata30-70)

(James D.G. Dunn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

IV. Judaizm od zburzenia Jerozolimy do upadku drugiego

powstania ydowskiego (lata 70-135)

(Lee I.A. Levine) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

6 SPIS TRECI

V. Chrzecijastwo od zburzenia Jerozolimy do cesarza

Konstantyna (lata 70-312)

(Harold W. Attridge) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

VI. Judaizm do czasu opracowania Miszny (lata 135-220)

(Shaye J. D. Cohen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

VII. wiat Talmudu. Od Miszny do podboju arabskiego

(Isaiah M. Gafni) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355

VIII. Religia imperium. Chrzecijastwo od Konstantyna

dopodboju arabskiego

(Dennis E. Groh) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425

IX. Chrzecijanie i ydzi w pierwszych szeciu wiekach

(James H. Charlesworth) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499

Nota o autorach i tumaczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533

Wstpdo wydania polskiego

Na gruncie dziejw oraz wiary, pobonoci i kultu staroytnego Izraela wyrosy iokrzepy dwie religie: chrzecijastwo i judaizm rabiniczny. Paradoks polega na tym, e s cakowicie autonomiczne, azarazem nierozerwalnie ze sob zczone rozlicznymi wiziami. Innym paradoksem jest to, e przez prawie dwa tysice lat, ktre upyny od narodzin chrzecijastwa i judaizmu rabinicznego, wyznawcy obu religii skutecznie wspdziaali... we wzajemnym oddalaniu si od siebie. Dlatego, zwaszcza wobec nasilajcej si laicyzacji i sekularyzacji wspczesnego wiata, trzeba cierpliwie wydobywa iprzypomina to, co nas czy, azarazem uwiadomi sobie, jak wiele wykopano gbokich i dzielcych nas przepaci. Proces separacji zosta zapocztkowany jeszcze za ycia Jezusa iw pocztkach istnienia Kocioa apostolskiego, a nastpnie by ustawicznie pogbiany. Wanie tej zapalnej problematyki dotycz rozwaania zamieszczone w niniejszej ksice. Stanowi ona w duym stopniu kontynuacj poprzedniej, opatrzonej tytuem Staroytny Izrael. Od Abrahama do zburzenia wityni jerozolimskiej przez Rzymian, ktra podaje syntetyczny wykad historii staroytnego Izraela. Na jej podou, oczym przesdziy dwie odmienne odpo-wiedzi na mesjaskie roszczenia itosamo Jezusa, dokonao si rozejcie drg Kocioa iSynagogi.

We wstpie do pierwszego wydania oryginalnego, ktre uka-zao si w1992 r., Hershel Shanks podkrela, e przygotowanie iwydanie tej ksiki byo przedsiwziciem bardzo trudnym, do ktrego przymierza si szeciokrotnie. To samo dotyczy prze-kadu iwydania jej w jzyku polskim. Mwic prawd, przekad by gotowy kilkanacie lat temu, wahaem si jednak, czy powi-nien zosta opublikowany. Niemao uj, ktre znalazy wyraz

8 WALDEMAR CHROSTOWSKI

szczeglnie w III i IV rozdziale pierwszego wydania, odzwier-ciedlao specyficznie ydowsk perspektyw postrzegania oraz przedstawiania pocztkowej historii chrzecijastwa i judaizmu rabinicznego. Czasami byo to jaskrawo widoczne, kiedy indziej mniej, ale nie zmieniao to oglnego obrazu iwraenia. Zamiar wydania ksiki po polsku by wic kilkakrotnie odkadany.

Dopiero gdy w2011 r. ukazao si drugie wydanie, przejrzane, poprawione iwwielu miejscach zmienione, zapada decyzja, aby jak najszybciej uprzystpni je wjzyku polskim. Wmojej ocenie tre rozdziau IV nadal wymaga wanych uzupenie czy dopo-wiedze. Przykadowo, omawiajc spraw wszechstronnej przebu-dowy ycia ydowskiego, dokonanej pod koniec Iw. przez rabinw okresu Yavne, nie mwi si wcale, czy iw jakim stopniu bya to odpowied nie tylko na zburzenie Jerozolimy i wityni, ktre pooyo kres najwaniejszym instytucjom iobrzdom biblijnego Izraela, lecz rwnie na wyonienie si iokrzepnicie chrzecija-stwa. To samo dotyczy uwarunkowa iokolicznoci ydowskich powsta zbrojnych wdiasporze, ktre wybuchy wdrugiej deka-dzie II w. na Cyprze iwEgipcie. Czy bya to wycznie reakcja na ssiadw pogaskich, czy raczej mamy rwnie do czynienia zgwatownym ikrwawym wybuchem resentymentw antychrze-cijaskich? Klarowna i uzasadniona odpowied na te pytania, oraz wiele innych, jest niezbdna do penego nawietlenia kon-tekstu zaciekych polemik chrzecijasko-ydowskich, trwajcych wgruncie rzeczy przez ca pierwsz poow Itysiclecia. Wtym miejscu trzeba nadmieni, e iten aspekt nie doczeka si naley-tego rozwinicia, co po czci mona tumaczy faktem, i chodzi or w n o l e g prezentacj pocztkw oraz wczesnego rozwoju chrzecijastwa ijudaizmu rabinicznego.

Uwani czytelnicy, ktry dobrze znaj najwczeniejsz histori Kocioa iSynagogi oraz zawie dzieje ich obustronnych relacji, szybko wychwyc pewne niedomwienia i aspekty polemiczne; inni, dotd niewiadomi rnorakich uwika ikontekstw, dowie-dz si oproblemach iwyzwaniach badawczych znanych jedynie wskim krgom specjalistw. Jedni idrudzy otrzymuj moliwo zaznajomienia si z rozmaitymi podejciami i zapatrywaniami, a zatem rwnie wyrobienia wasnego zdania w draliwych i kontrowersyjnych tematach. Zanim niniejsza ksika ukazuje si drukiem, jej zawarto staa si przedmiotem wykadw dla studentw na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardynaa

WSTP DO WYDANIA POLSKIEGO 9

Stefana Wyszyskiego w Warszawie. Szczeglnie ceni udzia iwkad suchaczy Podyplomowego Studium Biblijno-Pastoralnego kapanw, sistr zakonnych izakonnikw oraz osb wieckich ktrych zaangaowanie iwsppraca utwierdziy mnie wprzeko-naniu, e polskie wydanie tej ksiki jest potrzebne.

Poniewa wprezentacji rwnolegej historii pocztkw chrze-cijastwa i judaizmu rabinicznego dochodz do gosu rozmaite spojrzenia i zrnicowane perspektywy, w niektrych przypad-kach konkurujce, anawet sprzeczne ze sob, redaktor naczelny bardzo susznie postanowi opatrzy cao wprowadzeniem, napisanym z perspektywy ydowskiej, oraz zakoczeniem opra-cowanym w perspektywie chrzecijaskiej. Moim zdaniem, pro-fesor Geza Vermes doskonale wywiza si ze swego zadania we wprowadzeniu, ktre precyzyjnie zapowiada tre ksiki, bilan-sujc kady z jej poszczeglnych rozdziaw. Natomiast prof. James H.Charlesworth nie tyle odnis si do treci wyoonych wkolejnych omiu rozdziaach, ile przedstawi wasne syntetyczne spojrzenie na opisywane okresy historyczne, wktrym wprawdzie dochodzi do gosu wraliwo chrzecijaska, lecz pod ktem spe-cyficznie amerykaskiego sposobu rozumienia i przedstawiania omawianych zagadnie i problemw. Redaktor wydania orygi-nalnego, Hershel Shanks, waciwie rozpozna charakter tekstu J.W.Charleswortha ipotraktowa go jako rozdzia dziewity.

Pragnieniem tumacza i redaktora polskiego wydania tej ksiki jest, by spotgowaa ona zainteresowanie problematyk historycznych i religijnych relacji chrzecijastwa i judaizmu rabinicznego w najstarszych okresach ich wspnych, azarazem tak bardzo odmiennych dziejw, oraz prawidowo ukierunkowaa rozeznanie na trudne ipowszechnie sabo znane tematy. Celem nie jest rozstrzygnicie wszystkich kwestii spornych ani zamkni-cie dyskusji, lecz przeciwnie, ich stymulowanie i pogbianie. Niemao zagadnie omwionych w poszczeglnych rozdziaach zostao przedstawionych z do specyficznej perspektywy, co polscy czytelnicy na pewno zauwa i wydobd. Dobrze jest jednak poznawa rwnie odmienne stanowiska, aby jeszcze lepiej wiedzie, jak w ich kontekcie przedstawi iwzmocni tosamo chrzecijask.

Wpolskim pimiennictwie historycznym i teologicznym nie byo dotd takiej ksiki. Do niedawna jej brak mg by mniej odczuwany, ale wostatnich latach sytuacja bardzo si zmienia.


Rosnca wiadomo chrzecijan o swoich pocztkach, a take kontekst dialogu chrzecijasko-ydowskiego, potrzebuj skutecz-nej pomocy wpostaci rzetelnego naukowego opracowania, na tyle przystpnego, e moe zniego korzysta bardzo szerokie grono odbiorcw. Mam nadziej, e ta ksika wychodzi naprzeciw tym potrzebom ipotrafi im sprosta oraz, e zachci do pogbiania iupowszechniania zoonej, lecz niezwykle wanej, problematyki narodzin iokrzepnicia dwch w pewien sposb siostrzanych reli-gii chrzecijastwa ijudaizmu rabinicznego.

Ks. prof. Waldemar ChrostowskiUniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego

Przewodniczcy Stowarzyszenia Biblistw Polskich

Warszawa, 17 stycznia 2013 r.

Wstp do wydania oryginalnego

Ta ksika stanowi zaproszenie do zgbiania niezwykle wanych tematw historii. Jest to nieustajce zadanie. Jest to drugie wyda-nie powszechnie uywanej ksiki, ktre ukazuje si prawie dwie dekady po opublikowaniu wydania pierwszego. Sdz, e po nastpnych dwch dekadach, aby moe nawet wczeniej, bdzie wymagao kolejnej aktualizacji.

aden uczony nie mg sam jeden napisa tej ksiki. Nikt bowiem nie jest wstanie sam zapanowa nad obszernymi icz-sto zagadkowymi rdami dotyczcymi poruszanych tematw. Zazwyczaj historia ydw ichrzecijan jest nauczana przez r-nych nauczycieli; czsto te jedna idruga historia s traktowane jako osobne dyscypliny. Jak zaznacza w swoim wprowadzeniu oksfordzki mistrz Geza Vermes, ta ksika jest unikatowa. Jest to paralelna historia wczesnego chrzecijastwa ijudaizmu rabinicz-nego, prba rwnolegego przedstawienia ich dziejw. To skania nas do przemylenia szerszej problematyki.

Paradoksalnie, te dwie historie maj wsplne rdo, wyrosy bowiem na tej samej glebie judaizmie okresu Drugiej wityni. Mimo to historia chrzecijastwa ijudaizmu rabinicznego bardzo si rni. adna posta wjudaizmie rabinicznym nie jest tak cen-tralna jak Jezus wchrzecijastwie. Dlatego wksice cay rozdzia (rozdz. II) zosta powicony yciu Jezusa. Nie ma analogicznego rozdziau na temat jakiej postaci wjudaizmie rabinicznym.

Whistorii, ktr przedstawiamy, judaizm zaczyna jako nard. Dwukrotnie zbuntowa si przeciwko panowaniu Rzymian idwu-krotnie zosta pokonany. Pierwsze pokolenia chrzecijan od czasu do czasu cierpiay przeladowania, ale whistorii chrzecijastwa nie ma porwnywalnego nurtu.


Chrzecijastwo zaczo si jako troch osobliwe ugrupowanie ydowskie ipodbio Zachd. Judaizm, od bycia narodem, sta si niewielk mniejszoci pord wielkich, czsto wrogich, kultur.

Dla chrzecijastwa wyzwaniem staa si doktryna i instytu-cjonalizacja; dla judaizmu zapewnienie przetrwania jako ludu bez wasnej ziemi. Nic dziwnego, e ich dzieje oraz ich historie s tak bardzo rne. Nic dziwnego rwnie, e poszy wasnymi drogami.

Nawet rda s odmienne. Judaizm rabiniczny nie dyspo-nuje czym paralelnym do Ewangelii czy listw Pawa. Miszna i Talmudy nie tylko rni si od najstarszych dokumentw chrzecijaskich, lecz take zostay opracowane duo pniej. Z metodologicznego punktu widzenia s tak tajemnicze, e potrzeba lat mudnych studiw, by je kompetentnie zgbia tylko nieliczni badacze historii chrzecijastwa sprostali temu wyzwaniu. Patrystyczne pimiennictwo chrzecijaskie te jest unikatowe tylko nieliczni badacze historii ydowskiej opanowali ogromn literatur, ktra, ju nawet zracji swej obfitoci, wydaje si nas przerasta.

To wszystko nie uatwia zadania, lecz nakazuje nam zatrzyma si i zastanowi, jak osign zrozumienie kluczowych pierw-szych stuleci judaizmu rabinicznego ichrzecijastwa. Ta ksika rwnolege historie jest nie tylko zwyczajnym kompendium podsumowa i uoglnie. Czytelnik znajdzie w niej mnstwo szczegw, podstawowe wiadectwa, natomiast studenci, ktrzy pragn pogbi okrelony temat, znajd rwnie wskazwki bibliograficzne icytaty.

Gdy powtrnie czytaem, rozdzia po rozdziale, kady znowych rozdziaw, zawierajcych nowy materia i opracowa-nych dla potrzeb tego drugiego wydania, wzrastao moje uznanie dla ich autorw. Kady rozdzia jest maym klejnotem, ksik sam w sobie, zwizym, lecz szczegowym oraz wiarygodnym wykadem podjtej problematyki. Wci na nowo podziwiaem erudycj i umiejtno szacownych uczonych w przegldaniu wszystkich szczegw oraz powizaniu wszystkich nici wspjn cao.

Pracowalimy bardzo ciko, by te czasami zawie zagadnienia uczyni zrozumiaymi i czytelnymi najbardziej, jak to moliwe. Dlatego musz wyrazi wdziczno autorom za ich dugi inie-kiedy samotny wysiek, atake za ich cierpliwo iwyrozumiao,

12 HERSHEL SHANKS

WSTP DO WYDANIA ORYGINALNEGO 13

gdy nadal prosiem owyjanienia oraz, czasami, ouproszczenie. Mam nadziej, e autorzy oraz, co waniejsze, czytelnicy zgo-dz si, i rezultat okaza si godny tego nakadu pracy.

Hershel Shanks

Waszyngton, lipiec 2011 r.

WPROWADZENIE

Prezentacja rwnolegej historii chrzecijastwa i judaizmu

rabinicznego

Geza Vermes

To zbiorowe przedsiwzicie, rwnolega historia judaizmu ichrzecijastwa obejmujca okres ponad szeciu stuleci, kluczowy dla rozwoju obu religii jest wannaach nauki bezprecedensowa. Istnieje wiele opracowa historii ydw oraz wczesnego chrzecijastwa, przygotowanych na kadym pozio-mie, od podstawowego po wysoko specjalistyczne, ale, jak dotych-czas, nikt nie podj si przedstawienia, obok siebie, dwch auto-nomicznych spojrze. Zostay napisane przez czoowych ekspertw dla poytku wszystkich nauczajcych inauczanych. Mam wielki zaszczyt dokona prezentacji i zapowiedzie osiem rozdziaw, ktre skadaj si na t ksik. Sam, jako badacz judaizmu, przedstawi omawiane zagadnienia przede wszystkim z ydow-skiej perspektywy historycznej; dla rwnowagi na kocu ksiki zosta zamieszczony analogiczny przegld, dokonany zperspek-tywy chrzecijaskiej (rozdzia IX).

Naley zauway, e podczas dziesicioleci, ktre otwieraj opisywany okres, powiedzmy do poowy I w., nie ma potrzeby pisania paralelnej historii, gdy dopiero od tego czasu chrzecija-stwo zaczo si wyania jako odmienne od judaizmu, szczeglnie zpowodu przyjcia wielkiej liczby dawnych pogan. Byo tak jesz-cze dugo po mierci Jezusa, ktry zosta ukrzyowany ok. 30 r.

16 GEZA VERMES

Judaizm, albo, co obecnie mona bardziej zasadnie okreli jako judaizmy, pierwszych siedemdziesiciu lat ery chrzecijaskiej problematyka, ktr por. Louis H. Feldman podj w rozdziale I by (albo byy) odmienny od tego, ktry opiera si na Misznie i Talmudzie, poniewa dominowa wtedy wielopostaciowy sys-tem religijny. Wydaje si, e faryzeusze, saduceusze, esseczycy itd., yjcy w Iw., koegzystowali wduchu tolerancyjnej niechci, w jaskrawym kontracie do ustawicznie standaryzowanej orto-doksji pniejszych wiekw. Ponadto, jeeli czsto przyjmowany pogld, e przed zburzeniem w70 r. witynia jerozolimska sta-nowia centralny orodek religii ydowskiej jest prawdziwy (dla wikszoci ydw zamieszkujcych zdala od Miasta witego wi-tynia stanowia bardziej idea ni namacaln rzeczywisto), pozba-wiony sanktuarium judaizm zokresu po zburzeniu Jerozolimy, czyli czas rabinizmu, musi by traktowany jako co odmiennego.

Jezus z Nazaretu nalea do judaizmu preortodoksyjnego, a nie do chrzecijastwa. W moim przekonaniu rozdzia II, ktry napisa prof. Ed P. Sanders, podajcy zarys ycia iordzia Jezusa, jest zarwno wywaony, jak ipouczajcy, aczkolwiek nie spodziewam si, by konserwatywni chrzecijanie zgodzili si z okrelaniem Jezusa jako ydowskiego charyzmatycznego pro-roka, uzdrowiciela inauczyciela, mimo e w opis jest bardzo bli-ski temu, ktrego dokona ydowski historyk zIw. Jzef Flawiusz, opisujc Jezusa jako czowieka mdrego, ktry czyni rzeczy niezwyke (Dawne dzieje Izraela, XVIII,63). Podobnie jak wielu nowotestamentalistw, Sanders twierdzi, e wEwangeliach mona odnale mnstwo materiau na temat historycznego Jezusa, o ile zadowoli nas oglniejszy zarys, a mianowicie, e Jezus mia zwizki z Janem Chrzcicielem, towarzyszyli mu uczniowie, oczekiwa krlestwa [Boego], uda si zGalilei do Jerozolimy, grozi zburzeniem wityni, za wkrtce potem zosta osdzony iukrzyowany. Profesor Sanders objania epizod wywracania sto-w wymieniajcych pienidze ihandlarzy jako czynny atak na wityni, ale moga to by rwnie instynktowna reakcja zapal-czywego galilejskiego witego wieniaka na to, co widzia isysza wite przedsionki bardziej przypominay wschodni bazar ni sanktuarium. Innymi sowy, jeeli to Jezus jest odpowiedzialny za awantur na dziedzicach wityni jerozolimskiej, by prawdopo-dobnie natchniony, kierujc si nie wrogoci, ale szacunkiem dla domu Boego.

WPROWADZENIE 17

Rozprzestrzenianie si chrzecijastwa od Jerozolimy do Rzymu wlatach 30-70 znakomicie naszkicowa James D.G. Dunn w rozdziale III. Ten rozdzia zawiera krytyczne przedstawienie informacji pochodzcych z Dziejw Apostolskich, listw Pawa oraz Listu Jakuba. Dunn opisuje najpierw wyonienie si rodz-cej wsplnoty kocielnej skupionej w Jerozolimie, ktra nadal wykazuje wszystkie ydowskie cechy w postpowaniu i kulcie charakterystyczne dla tego okresu, wczajc uczestnictwo wkul-cie witynnym. Wsplnej religijnoci ydowskiej towarzyszyy specyficzne instytucje ruchu Jezusa: inicjacyjny ryt chrztu, Uczta Dzikczynna oraz nadzorowane przez apostow ycie wsplno-towe, niezbyt odlege od motywowanej religijnie wsplnoty prak-tykowanej przez esseczykw.

Trzon rozdziau zosta powicony rozpowszechnianiu si chrzecijastwa wZiemi witej, zwaszcza wrd ydw, zoka-zjonalnym przyjmowaniem take pogan. Jednak gdy do wsplnoty chrzecijaskiej doczy Pawe, nowa religia rozpowszechniaa si wrd nie-ydw wAntiochii Syryjskiej, po czym Pawe podj dziaalno misyjn wmiastach Azji Mniejszej iGrecji. Profesor Dunn daje wyraz zadziwiajco krytycznemu ujciu nauczania Pawa, ktre zbudowao fundamenty Kocioa wywodzcego si z pogan daleko poza granicami Judei i Galilei, zabezpieczajc jego przetrwanie nawet po mierci Pawa i zburzeniu wityni jerozolimskiej, stanowicej centralny symbol judaizmu. Lata 70. Iwieku wyznaczaj schyek Kocioa judeochrzecijaskiego iroli Jerozolimy jako macierzystej wsplnoty nowego ruchu. Pniej, jak zauwaa James Dunn, ydowsko chrzecijastwa zostaa wduej mierze zatracona.

Historia ydowska od zburzenia Jerozolimy do klski powsta-nia Bar Kochby (lata 70-135) zostaa omwiona wrozdzialeIV, ktrego autorem jest prof. Lee I.A. Levine. Susznie zauwaa on, e przegrana wojna zRzymem nadszarpna, ale nie prze-rwaa judaizmu, oraz analizuje pisma nierabiniczne datowane na drug poow Ilub pocztek IIw., takie jak Apokalipsa Barucha, Czwarta Ksiga Ezdrasza oraz Ksiga staroytnoci ydowskich Pseudo-Filona, po czym zajmuje si dziaalnoci Jochanana ben Zakkaja i zgromadzenia mdrcw w Jawne, ktre skutkowao gwatown i pomyln restrukturyzacj ydowskiego ycia reli-gijnego w zgodzie znowymi okolicznociami wywoanymi zbu-rzeniem wityni przez Rzymian. Tak skuteczn reorganizacj

18 GEZA VERMES

byoby trudno zrozumie, gdyby kult sprawowany wJerozolimie dalej odgrywa wan rol jako rzeczywista cz ycia ydw, jak zakada to wielu uczonych.

Historia Kocioa od zburzenia Jerozolimy w70r. do nawr-cenia Konstantyna na chrzecijastwo (312) jest przedmiotem dobrze udokumentowanej prezentacji, ktrej wrozdziale V doko-na prof. Harold W. Attridge. Wychodzc od tekstw Nowego Testamentu, ktre nie wyszy spod pira Pawa, i kontynuujc refleksj nad polemicznymi dzieami autorw z II w. (Pseudo-Barnaba, Justyn Mczennik i biskup Meliton z Sardes), prof. Attridge wyjania, e jeden znajbardziej fundamentalnych celw chrzecijastwa stanowio samookrelenie si wzgldem judaizmu. Utrzymywano nie tylko, e Koci odziedziczy wszystkie Boe obietnice iprzywileje, ktre poprzednio naleay do Izraela, ale rwnie, e ydowska odmowa zostaa przewidziana i zapo-wiedziana przez biblijnych prorokw. W cigu IIw., doszo te do konfrontacji z herezj gnostycyzmu, ktra zostaa wygrana, w rezultacie czego w II i III w. wielcy aleksandryjscy Ojcowie Kocioa Klemens i Orygenes oparli nauczanie Ewangelii na fundamentach filozoficznych, ktre pomogy wypracowa cakowicie zhellenizowan teologi chrzecijask. Zanim nast-pi triumf nad pogaskim Rzymem, chrzecijanie mieli udzia w dowiadczeniach przeladowa religijnych i mczestwa, jak byy one udziaem ydw wokresie Machabeuszy w latach 60. IIw. przed Chr. oraz za czasw Hadriana wtrakcie ipo upadku powstania Bar Kochby wlatach 30. IIw. po Chr. Jednak cierpie-nia, ktre spaday na Koci za panowania ostatnich rzymskich cesarzy przeladowcw Decjusza, Dioklecjana i Galeriusza, wdrugiej poowie III ina samym pocztku IVw. rycho poszy w cie, zastpione moc i chwa imperium chrzecijaskiego, ktre zainaugurowa Konstantyn Wielki.

Okres midzy upadkiem powstania Bar Kochby (135) amier-ci Rabbiego Judy Patriarchy (ok. 220) by czasem reorganizacji ycia ydowskiego, ktra dokonaa si wGalilei. Obecno ydw w Judei, ktrej nazw zmieniono na Syro-Palestyna, nie bya duej moliwa, za Jerozolima zostaa przeksztacona przez zwy-ciskiego cesarza Hadriana wmiasto pogaskie, nazwane Aelia Capitolina. Ten okres by czasem nie tylko wzmocnienia instytucji patriarchatu, by przewodzi wsplnocie rabinw ireprezentowa ydostwo wobec wadz imperium, lecz take kompilacji Miszny

WPROWADZENIE 19

wsze porzdkw, bd rozdziaw, oraz 63 traktaty. Og tych zagadnie wnikliwie iprzekonujco omawia wrozdziale VI prof. Shaye J.D. Cohen. Prbuje osign rwnowag midzy konflik-towymi teoriami dotyczcymi natury Miszny. Odchodzc od jej tradycyjnej, lecz powierzchownej definicji jako kodeksu prawnego, oraz nowej teorii, e jest ona zasadniczo wyrazem wiatopogldu filozoficznego, Cohen upatruje wMisznie radykalnie nowatorskie osignicie, czyli ksig prawa zawierajc przeciwstawne pogldy przypisywane znanym z imienia mdrcom, ale bez, z zasady, nawiza do Biblii, skaniajc si tym samym wyranie ku uzna-niu autonomii ludzkiego rozumu. Gwny problem, ktry nasuwa ta teza, jak zauwaa rwnie prof. Cohen, polega na tym, e ci sami misznaiccy rabini, gdy komentuj Tor albo s cytowani wTalmudzie, wydaj si zni nie zgadza.

Proces literackiego opracowywania ydowskiego prawa inaucza-nia, ktry zosta zapocztkowany ok. 200 r. wraz z kompilacj Miszny, trwa nadal wnastpnych czterech wiekach wPalestynie iBabilonii, skutkujc powstaniem Talmudu Jerozolimskiego bd Palestyskiego (ok. 400), oraz Talmudu Babiloskiego (VI w.), atake najstarszymi komentarzami do Biblii, datowanymi wprzy-blieniu na ten sam okres. Zostao to omwione wrozdziale VII, ktry napisa prof. Isaiah M. Gafni, wkontekcie tego, co obecnie znamy jako histori ydw w okresie talmudycznym. W tym okresie chrzecijanie stali si bardzo znaczcy demograficznie, za wVIw. stanowili wikszo ludnoci Ziemi Izraela. rda ydow-skie tylko sporadycznie wzmiankuj polemiki, ktre mogy by kierowane przeciwko nauczaniu chrzecijaskiemu. Rabbi Abbahu zCezarei jest postrzegany jako ten, ktry wczy antychrzeci-jaskie aluzje do swojej interpretacji Biblii. Lecz gwny temat tego rozdziau stanowi studium prawodawstwa antyydowskiego w chrzecijaskim imperium rzymskim, zakazujcego maestw mieszanych, uczestnictwa chrzecijan w kulcie synagogalnym, wznoszenia i naprawiania synagog oraz naciskw autorytetw ydowskich na konwertytw na chrzecijastwo. Wraz z poli-tycznymi przeobraeniami wiata rzymsko-bizantyjskiego odyy ydowskie nadzieje mesjaskie, podczas gdy ydzi wMezopotamii byli zadowoleni zrzdw Persw izaakceptowali wieckie prawo krlestwa. Wyglda na to, e od czasu do czasu udawao si im pozyska chrzecijan do przyjcia judaizmu, natomiast do nawraca-nia wdrug stron przykadano niewielk wag.

20 GEZA VERMES

Okres od Konstantyna do podboju arabskiego (312-640), ktry w rozdziale VIII rzeczowo omwi prof. Dennis E. Groh, by wKociele wiadkiem caej serii wielkich konfliktw doktry-nalnych wok wytyczenia perspektyw teologicznych dotyczcych natury bstwa Chrystusa. Twrcy herezji, Ariusz i Nestoriusz, byli zwalczani przez dostojnikw kocielnych, Atanazego iCyryla Aleksandryjskiego, na soborach w Nicei (325) i Chalcedonie (451). Kwit chrzecijaski monastycym, za wielcy teologowie, wrd nich Augustyn zHippony, wpnocnej Afryce, iHieronim, tumacz Biblii na acin po tym, gdy nauczy si hebrajskiego od rabina wLyddzie (Lod) oraz czoowi greccy Ojcowie Kocioa, wznieli monumentalny gmach teologii. Jan Chryzostom wyst-powa przeciwko ydom w Antiochii i Konstantynopolu, ale wPalestynie, mimo wrogiego prawodawstwa cesarskiego i anty-ydowskiego nauczania biskupw, nadal powstaway okazae synagogi z piknymi mozaikowymi posadzkami. Na Zachodzie potga Rzymu upadaa pod ciosami barbarzycw, natomiast na Wschodzie wojska islamu kurczyy potg Bizancjum.

Wanie pod koniec tego okresu paralelna historia si koczy; chrzecijastwo i judaizm stay si dwoma definitywnie odmien-nymi iodlegymi od siebie religiami.

Rzut oka na ponad szeset lat historii ydowskiej ichrzeci-jaskiej, skupiony najpierw i przede wszystkim na wzajemnych kontaktach iobustronnym nastawieniu, nie moe pomin oso-bliwych lecz znaczcych zjawisk.

Po pierwsze, relacja midzy judaizmem achrzecijastwem nie jest cakowicie symetryczna. Mona to atwo uzasadni: judaizm jest wpeni zrozumiay sam wsobie, podczas gdy chrzecijastwo, pierwotnie jedno zydowskich ugrupowa religijnych, zkoniecz-noci musi si okrela p r ze c iw oraz dystansowa od judaizmu.

Po drugie, fundamentalna asymetria jest widoczna wrnych okresach opisywanych wtej ksice. Wczeniejsze pokady litera-tury rabinicznej, w tym mit o specyficznie antychrzecijaskich intencjach datowanego na koniec I w. przeklestwa heretykw (minim) wmodlitwie synagogalnej (Amidah), odkrywaj to, czym naprawd s, nie zawierajc stwierdze przeciwko, a najwyej aluzje do chrzecijastwa. Chrzecijastwo, szczeglnie w jego formie osadzonej wskadnikach przejtych od pogan, wydaje si uraa wiadomo ydowsk dopiero od III, azwaszcza od IVw. ipniej, gdy stao si oficjaln religi imperium rzymskiego. Na

WPROWADZENIE 21

otwarty iprzemylany konflikt doktrynalny po stronie ydowskiej trzeba byo czeka a do wiekw rednich, czy to wpostaci bru-talnej i szeroko rozpowszechnionej karykatury Ewangelii w roz-maitych wersjach Toledot Jeszu (ycie Jezusa), czy wteologicznych ifilozoficznych polemikach na wyszym poziomie.

Po trzecie, zostawiajc na boku teologicznie nonsensowne pytania, jak to, pod jakim krzewem siedzia Jonasz tykwa czy bluszcz (Jo 4,6) ktry to problem stanowi temat pytania, jakie biskup Oka, yjcy na pocztku Vw. wLibii, konsultowa zmiej-scowym ydem, oczym opowiada list Hieronima do Augustyna, cywilizowany ipokojowy dialog jest zjawiskiem, ktre zaistniao po Holokaucie. Wsplne przedsiwzicie, takie jak ta paralelna historia, byoby nie do pojcia jeszcze nawet p wieku temu. Jest to wic godna uznania inicjatywa.

By zakoczy nieco lej: anegdota zapisana w Talmudzie Babiloskim (Menachot, 29b) opowiada, e Mojesz chcia uzy-ska pozwolenie od Boga na duchowe uczestnictwo wwykadzie, ktry prowadzi rabbi Akiba. Uzyska zgod, by pojawi si szkole i niepostrzeenie usi w ostatnim rzdzie. Mojesz sucha uwanie wykadu oraz oywionych pyta i odpowiedzi, ale nie mia absolutnie pojcia, o czym nauczyciel i uczniowie rozma-wiaj, pki Akiba nie powiedzia, e wykada halach (nauczanie prawne) przyniesione przez Mojesza zgry Synaj.

Mona zapyta, czy Jezus zNazaretu nie oniemiaby, gdyby przey podobn szans pojawienia si incognito podczas obrad soboru w Nicei, na ktrych przedmiotem gorcej debaty bya kwestia Jego natury.

Morze rdziemne

Adriatyk

Ren

Rodan

Dunaj

Rzym Tessalo

KoryntKartagina

Elvira

Lyon MediolanRavenna

BRYTANIA

HISZPANIA

GALIA

ITALIA

SYCYLIA

GR

AFRYKA PNOCNA

OCEANATLANTYCKI

0 500 mi

Morze KaspijskieM

orze Czerwone

Dunaj

Tygrys

Eufrat

Nil

Jerozolima

Edessa

Apamea

Damaszek

AntiochiaTars

Dura Europos Babilon

Aleksandria

Oxyrhynchus

Nag Hammadi

Cyrena

KretaCypr

Bizancjum/Konstantynopol

Rodos

AphrodisiasEfez

NiceaChalcedon

Ateny

niki

ARMENIA

AZJA MNIEJSZA

BITYNIA

RECJA

SYRIA

JUDEA

SYNAJ

ARABIA

EGIPT

PARTOWIE

Morze Czarne

WIAT RZYMSKI

IJUDAIZM PALESTYSKI IDIASPORYWIWIEKU

Louis H. Feldman

Chyba adne stulecie w caej historii judaizmu nie byo wiadkiem zmian bardziej rewolucyjnych ni te, ktre zaszy wIw. po Chr. Wtym stosunkowo krtkim okresie rozwiny si dwie wielkie religie judaizm rabiniczny oraz chrze-cijastwo. Wtym czasie y izosta ukrzyowany czowiek, kt-rego chrzecijanie wyznaj jako Syna Boego. Wtym te okresie Jego uczniowie napisali listy do borykajcych si zlicznymi trud-nociami modych Kociow. Wtedy te zostaa zburzona wity-nia jerozolimska, a z chwil jej zburzenia w zasadniczy sposb ulega zmianie rola kapanw. Wtym okresie apokaliptyka, proze-lityzm iwielopostaciowo, bujnie rozwijajce si przed zburze-niem wityni, przeyy gwatowny upadek. Ten okres wyda rwnie dwch najwybitniejszych ydowskich pisarzy helleni-stycznych filozofa Filona Aleksandryjskiego ihistoryka Jzefa Flawiusza. Wreszcie, to wanie ten okres pooy podwaliny pod ydowskie akademie, w ktrych rozwaano Prawo, co w kocu doprowadzio do jego kodyfikacji wnajwaniejszym, od czasw utrwalenia na pimie Biblii, dziele ydowskim, czyli wTalmudzie.

Wniniejszym rozdziale zajmiemy si czynnikami natury poli-tycznej, ekonomicznej, spoecznej, religijnej ikulturowej, ktre stay za tymi przemianami, jak rwnie za wydarzeniami, ktre je poprzedziy zarwno wPalestynie, jak iwdiasporze.

26 CHRZECIJASTWO A JUDAIZM RABINICZNY

SAMARIA

JUDEA

GALILEA

DEKAPOL

PEREA

NABATEA

IDUMEA

GAULANITIS

Gra Garizim

Jezioro Galilejskie

MorzeMartwe

Betlejem

Emmaus

Herodium

QumranJerozolima

Samaria

Hebron

Masada

Macheront

Philadelphia

Dora

DamaszekSydon

Tyr

Jaffa

Cezarea

Nazaret

Seforis Tyberiada

MagdalaKafarnaum

Cezarea Filipowa

BetsaidaGamla

Hippos

Gadara

Pella

Aszdod

Yavne Jerycho

Gaza

Scytopolis/Beth-Szean

Geraza

PALESTYNA RZYMSKA

Morze rdziemne

0 40 mi

JUDAIZM PALESTYSKI IDIASPORYWIWIEKU 27

RODOWISKO PALESTYSKIE

Po stuleciu prawie nieprzerwanej wojny domowej Rzymowi udao si osign to, co historycy okrelaj mianem Pax Augusta albo Pax Romana. Pod rzdami cesarza Augusta (nazywa siebie princeps, czyli pierwszy wrd senatorw), ktry rzdzi od 31r. przed Chr. do 14r. po Chr., cesarstwo (zwyjtkiem ydw) yo we wzgld-nym spokoju, trwajcym przez dwa stulecia1. August przypomina Napoleona po rewolucji francuskiej. Jego wspczeni uwaali go za dobroczyc, wybawc, zbawiciela, nieomal za mesjasza.2

Judea bya wwczas znacznie mniejsza ni wspczesne pa-stwo Izrael. Herod, ktrego ojciec, Antypater, by Idumejczykiem, amatka zapewne Nabatejk, sprawujcy dugie rzdy od 37 do 4r. przed Chr., zapewni niewielkiemu ksistwu wzgldny spokj ipomylno. Turyci odwiedzajcy obecnie Izrael ogldaj liczne przykady aktywnoci budowlanej Heroda: wJerycho, na Masa-dzie iwCezarei Nadmorskiej, aprzede wszystkim wJerozolimie, gdzie Herod rozwiza problem bezrobocia, zakadajc instytucj odpowiadajc obecnemu urzdowi porednictwa pracy, dajc zatrudnienie tysicom robotnikw, ktrzy gruntownie przebudo-wali wityni. Na ironi zakrawa fakt, e to wanie krl niey-dowskiego pochodzenia j odbudowa. Wedug yjcego wIVw. Epifaniusza, Ojca Kocioa, Herod by uznawany przez cz ydw za mesjasza. Jego popularno wyrosa wpewnej mierze zpodjcia zdecydowanych krokw wzwalczaniu rzezimieszkw wasajcych si po ulicach miast ipoza nimi, co byo powodem znacznych napi spoecznych. Dziki Herodowi szacowni oby-watele mogli bez obaw przechadza si ulicami swoich miast rw-nie po zmroku.

Jest pewne, e osobiste kopoty Heroda wymagayby caego zastpu psychiatrw. Zjego rozkazu zabito on Mariamne, jej brata Arystobula ijej matk Aleksandr oraz dwch synw zma-estwa Heroda zMariamne Aleksandra iArystobula. Herod stawi te czoo atakom synnej Kleopatry.3 Mimo to zdoa pozy-

1 Zob. zwaszcza Eneida Wergiliusza, szczeg. 8. 678-681 i 714-728 oraz 4ekloga Wergiliusza: Horacy, Ody, 1.2.

2 Na temat Heroda jako mesjasza, zob. Epifaniusz, Panarion, 1,1; 20,1; na temat potgi ipopularnoci Heroda zob. Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, I, 204-205; tene, Dawne dzieje Izraela, XIV, 159-160.

3 Tame, XV, 96-103.

To polityczne: wiek augustiaski


ska zaufanie takich znakomitoci, jak Juliusz Cezar, Marek Anto-niusz, rzymski genera Agryppa oraz sam cesarz August. Majc na wzgldzie powstania, ktre wybuchy wPalestynie po mierci Heroda, moemy susznie stwierdzi, e jego represyjna polityka przyczynia si do ocalenia tysicy istnie ludzkich iuchronia przez stulecie pastwo ydowskie przed zagad.

Po mierci Heroda krlestwo zostao podzielone midzy jego trzech synw. Najwiksz cz, skadajc si zJudei, Samarii iIdumei, otrzyma Archelaus syn Heroda zmaestwa zSama-rytank.4 Archelaus zrazi do siebie zarwno ydowskich, jak isamarytaskich poddanych, tak e udali si na skarg do cesarza rzymskiego. Wkonsekwencji zoono go zurzdu, Judea za staa si prowincj rzymsk iprzesza pod wadz prokuratora (6r. po Chr.), ktry zkolei pozostawa pod jurysdykcj zarzdcy Syrii.5

Syria bya kluczow prowincj rzymsk na Wschodzie, odpo-wiedzialn za obron granic przed najwikszym iprzez wiele stuleci najbardziej zagorzaym rywalem Rzymu Partami (Per-sj). Zarzdca Syrii by niejednokrotnie uwaany za najbardziej wyrniajcego si wrd administratorw rzymskiego imperium. Mieszkacy jego prowincji mogli liczy na uwane i rzetelne potraktowanie swoich skarg przez czowieka, ktry mia wpywy nawet wcesarskich paacach wRzymie.

Natomiast prokuratorzy Judei nie byli ani tak uczciwi, ani tak zdolni. Jeden znich, Tyberiusz Juliusz Aleksander (ur. 14/16r. po Chr.), by ydowskim apostat6, co nie zjednao mu sympatii ydowskich poddanych. Midzy 6r., gdy Judea staa si prowincj rzymsk, a66r., kiedy wybucho pierwsze powstanie ydowskie przeciw Rzymianom, wadz sprawowao czternastu prokurato-rw, zktrych kady rzdzi przecitnie zaledwie cztery lata. Cz-sto brakowao im dowiadczenia, lecz jakby tego nie byo do,

4 Tene, Wojna ydowska, II, 1-3; tene, Dawne dzieje Izraela, XVII, 188.5 Tene, Wojna ydowska, II, 111-117; Dawne dzieje Izraela, XVII, 342-355.6 Poniewa wstaroytnoci nie istniaa separacja pastwa od religii, Tyberiusz

Juliusz Aleksander, jako zarzdca Egiptu w latach 66-69 (Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, II, 309) uczestniczy wpogaskich obrzdach religijnych, oczym wiad-czy np. jedna z inskrypcji (Wilhelmus Dittenberger, Orientis Graeci Inscriptiones Selectae, New York: G. Olms, 1986, s. 663). Znaczce, e, jak wskaza John M.G.Barclay (Jews in the Mediterranean Diaspora, Ediburgh: T & T Clark, 1996, s.106), historycy rzymscy nigdzie nie wzmiankuj ojego ydowskich korzeniach, zatem oddali si od nich bardzo daleko.


wczasie swoich krtkich kadencji starali si szybko wzbogaci, przyjmujc apwki.

Najsynniejszy zprokuratorw, Poncjusz Piat, utrzyma si na swym urzdzie dziesi lat (lata 26-36) bd to dziki swej niezwykej sprawnoci, bd wrezultacie prowadzonej przez Tybe-riusza polityki niewymieniania zarzdcw, aby nowi nie osabili ekonomicznych zasobw prowincji7. Ostatni zprokuratorw, Gesjusz Florus (lata 64-66), sprzyja najbardziej zhellenizowa-nym nie-ydom, zamieszkujcym miasta, majc wnieasce ydw zamieszkujcych tereny rolnicze imae osady Judei. Rzymski historyk Tacyt, nie darzcy ydw sympati, stwierdzi, e ich cierpliwo wyczerpaa si zchwil objcia urzdu prokuratora wanie przez Gesjusza Florusa.8 To jego rzdy doprowadziy do wybuchu powstania.

Rzdy prokuratorw zostay na krtko przerwane wlatach 41-44 kiedy wadz nad Jude obj wnuk Heroda, AgryppaI, ktry pomg Klaudiuszowi zosta cesarzem.9 Zuwagi na swoje rzymskie powizania Agryppa by uznawany za czoowego len-nego krla na Wschodzie. Jednak gdy usiowa powoa izebra rozmaitych pomniejszych wadcw wTyberiadzie, wtedy rzymski gubernator Syrii, Marsus, szybko uniemoliwi to spotkanie,10 przypuszczalnie zpowodu podejrze, e si zbuntuj albo po-cz znajwikszym wrogiem Rzymu na Wschodzie Partami11. Wkrtce potem Agryppa zmar. Istniej przypuszczenia, e zosta otruty przez Rzymian arszenikiem powszechn wwczas

7 Fakt, e Poncjusz Piat sprawowa urzd prokuratora przez tak dugi czas moe wskazywa, e cieszy si zaufaniem cesarza Rzymu. Dlatego trudno przy-j, e uleg naciskom ydowskiego arcykapana wwydaniu na Jezusa wyroku skazujcego.

8 Tacyt, Historia, V,10,1. 9 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XIX, 236-247.10 Tame, XIX, 341.11 Zob. Josef Meyshan, The Coinage of Agrippa the First, Israel Exploration

Journal 4/1954, s.187 przypis 2; Wolf Wirgin, Herod Agrippa I. King of the Jews, Leeds, UK: Leeds University Oriental Society, 1968, sugeruje, e Agryppa uwaa siebie za mesjasza; wydaje si to jednak mao prawdopodobne, poniewa, gdyby tak byo, Jzef Flawiusz na pewno by go nie wychwala, poniewa jako mesjasz musiaby, zdefinicji, wystpowa przeciwko sprawujcemu wadz Rzymowi; na temat Agryppy zob. Daniel B. Schwarz, Agrippa I: The Last King of Judea, Tbingen: Mohr Siebeck, 1990. Schwarz przekonujco dowodzi (s. 138-139), e mao praw-dopodobne, i Agryppa wczy si wantyrzymskie knowania, bo nie prbowa ukrywa przed Marsusem, rzymskim zarzdc Syrii, odwiedzin tych wadcw. Raczej naley przypuszcza, e Marsus czu zazdro wobec Agryppy.


trucizn. Prawdopodobnie nie podobaa si im wielka popular-no Agrypy wrd rabinw12 oraz wrd ludu. Agryppa by nie tylko wspaniaomylny dla poddanych, lecz take skrupulatnie przestrzega zasad judaizmu.13 Jednym ze rde napi midzy ydami aRzymianami byy czste starania ydw oograniczon autonomi, rwn tej, jak cieszyli si nie-ydzi. Ten problem wystpowa zarwno wCezarei, na palestyskim wybrzeu Morza rdziemnego, jak iwAleksandrii wEgipcie. Nie-ydzi kon-sekwentnie sprzeciwiali si tym staraniom; to wanie konflikty wtej sprawie midzy ydami anie-ydami wCezarei Nadmor-skiej stay si bezporedni przyczyn wybuchu w66r. wielkiego powstania ydw przeciw Rzymianom. Dodatkowym czynnikiem wywoujcym gniew ydowskich powstacw byo stopniowe przejmowanie wpyww politycznych wRzymie przez antyydow-skich wyzwolecw pochodzenia greckiego. To oni wspomagali nie-ydw wwalce zydami wtakich miastach, jak Cezarea.14

Od czasw Juliusza Cezara (100-44r. przed Chr.) ydzi cieszyli si szczeglnymi przywilejami: zwolnienie zobowizku kwate-rowania onierzy, zwolnienie od suby wojskowej, zwolnienie zobowizku czczenia cesarza oraz pozwolenie na swobodne gro-madzenie si iobnienie podatkw. Mona by si wic dziwi, dlaczego ydzi palestyscy wystpili przeciw Rzymianom. Jzef Flawiusz win za wywoanie powstania obarcza gwnie Czwart Filozofi15, ugrupowanie powstae w6r. po Chr. wodpowiedzi na wprowadzony przez Kwiryniusza, rzymskiego gubernatora Syrii, podatek od wasnoci wJudei. Zwolennicy Czwartej Filozofii go-sili, e nie uznaj innej wadzy oprcz wadzy Boga.

12 Miszna, Sotah 7,8. Miszna wzmiankuje krla Agrypp bez rozrniania midzy Agrypp Ioraz Agrypp II. Po wnikliwym rozwaeniu wszystkich argu-mentw D. B. Schwarz (Agrippa I: The Last King of Judaea, s.157-171) znajduje niewielkie poparcie dla szeroko rozpowszechnionego pogldu, e wizerunek Agryppy, zarwno Agryppy I, jak iAgryppy II, by wpimiennictwie rabinicznym pozytywny.

13 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XIX, 330-331.14 Zob. Uriel Rappaport, The Relations between Jews and Non-Jews and the Great

War against Rome, Tarbiz 47/1977-1978, s.1-14 (hebr.).15 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 6.

To ekonomiczne ydowskiego

powstania przeciw

Rzymianom


Moneta z okresu pierwszego powstania ydowskiego. Wybita przez ydw, ktrzy w 66 r. zbuntowali si przeciw Rzymianom; przedstawia kie-lich i ma podan warto p sykla. Nad kielichem widniej litery szin i bet. Szin odnosi si do szenat, czyli roku, za bet jest drug liter alfabetu hebrajskiego o wartoci numerycznej dwa. Monet datuje si na drugi rok powstania ydowskiego, czyli rok 68. Druga strona monety pokazuje odyk z trzema owocami granatu otoczon napisem wita Jerozolima wykonanym archaicznym pismem hebrajskim.

Pewn rol odegray rwnie inne czynniki ekonomiczne.16 Wwityni jerozolimskiej zgromadzono ogromne sumy pienidzy od ydw zcaego wiata. By to prawdziwy bank wspierajcy wielkie przedsiwzicia idajcy zatrudnienie tysicom obywa-teli. Zchwil ukoczenia przebudowy wityni (zapocztkowa-nej przez Heroda Wielkiego), co miao miejsce w64r., wszyscy pracujcy przy przebudowie stracili zajcie. Wywoao to rycho niepokoje spoeczne. Co gorsza, wysugujcy si Rzymianom arcy-kapani wysali niewolnikw, by zbierali dziesicin, anawet oka-dali kijami tych, ktrzy nie byli wstanie zapaci.17

16 Zob. Shimon Applebaum, Josephus and the Economic Causes of Jewish War, s.237-264 oraz Heinz Kreissig, AMarxist View of Josephus Account of the Jewish War, s.265-277, atake komentarz do tych tekstw, ktry napisa Louis H. Feldman, Introduction, s.37-41 cao w: Josephus, the Bible, and History, red. Louis H. Feld-man, Gohei Hata, Detroit: Wayne State University, 1989. Krytyczny przegld bibliografii na temat Jzefa Flawiusza jako historyka wojny ydowskiej zob. tame, s.385-393.

17 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XX, 181.


Do wybuchu powstania przyczyniy si te jeszcze inne czynniki ekonomiczne. Na skutek rozrzutnoci Agryppy I(41-44r. po Chr.) wzrosy ju itak ogromne obcienia podatkowe. Zaczy si rodzi konflikty midzy wacicielami wielkich majtkw apozbawionymi ziemi biedakami. Biedniejsi ydzi nienawidzili bogatszych, ktrzy przyjanili si zRzymianami, aszczeglnie obszarnikw, wyzy-skujcych galilejskich maorolnych chopw. Jednym zpierwszych aktw, wydanych przez powstacw po wybuchu powstania, byo zarzdzenie spalenia rejestrw zaduonych. 18 Szerzca si bieda bya potgowana przez stae zmniejszanie si powierzchni przecit-nego gospodarstwa chopskiego, co byo spowodowane znacznym wzrostem populacji. Coraz silniejsza stawaa si walka oziemi uprawn. Jzef Flawiusz podaje, e wGalilei istniay 204 miasta iosady,19 zktrych najmniejsze liczyo 15tys. mieszkacw,20 co wskazuje, e cznie mieszkao wnich przeszo 3mln ludzi. Fla-wiusz podaje rwnie, e wpowstaniu zgino 1100tys. ydw.21 Chocia te liczby mog by bardzo przesadzone, to jednak daj wyobraenie oogromnym wzrocie populacji od czasu powrotu ydw zwygnania babiloskiego wVIw. przed Chr.

18 Peter A. Brunt, Josephus on Social Conflicts in Roman Judaea, Klio 59/1977, s. 149-153 twierdzi, e powstanie byo skierowane zarwno przeciw rodzimym wacicielom ziemskim ilichwiarzom jak iRzymianom. Martin Goodman, The First Jewish Rewolt: Social Conflict and the Problem of Debt, Journal of Jewish Studies 33/1982, s.417-427, utrzymuje, e gwnym powodem wybuchu powstania byo zepsucie stosunkw spoecznych wJudei na skutek braku rwnowagi wynikajcego z niewspmiernie wielkiego nagromadzenia bogactw wmiastach w okresie Pax Romana. Wrezultacie zarwno drobni rolnicy, jak irzemielnicy oraz plebs miejski Jerozolimy popadli wstraszne dugi izeszli na drog rozboju. Richard A. Horsley, Josephus and the Bandits, Journal for the Study of Judaism 10/1979, s.37-63, oraz Ancient Jewish Banditry and the Rewolt against Rome, A.D. 66-70, Catholic Biblical Quarterly 43/1981, s.409-432 podkrela zjawisko bandytyzmu spoecznego jako gwn przyczyn wybuchu powstania.

19 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, II, 427; zob. Louis H. Feldman, Conversion to Judaism in Classical Antiquity, Hebrew University Union College 74/2003, s.138, ktry sugeruje, e okrga liczba 15000 jest zawyona, natomiast liczba 204 miast iosad jest do przyjcia. Idzie on za szacunkami, ktre przedstawi Julius Beloch (Die Bevlkerung der Griechisch-Rmischen Welt, Leipzig: Duncker und Humbolt, 1886, s.242-243), sugerujc, e by moe kade z204 miast liczyo ok. 2tys.miesz-kacw, co pozwala ustali cakowit liczb wszystkich mieszkacw Galilei na ok. 400tys. osb.

20 Jzef Flawiusz, Autobiografia, 235; por. Magen Broshi, The Population of Western Palestine in the Roman-Byzantine Period, Bulletin for American School of Oriental Research 236/1979, s.1.

21 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, III,43.


Ale niezadowolenie zrzdw Rzymian objo nie tylko war-stwy najubosze. Znalazo to wyraz wfakcie, e arystokratyczni przywdcy ydowscy odmwili wskazania winnych obrazy proku-ratora Gesjusza Florusa, ktrzy kwestowali zpuszkami, twierdzc, e zbieraj wjego imieniu datki,22 atake wfakcie, e Florus ze szczegln zaciekoci posya ipodburza swoich onierzy prze-ciwko warstwom bogatych.23

Moe si to wyda dziwne, ale istniej przesanki, by uzna, e wIw. po Chr. wJudei, zwaszcza wJerozolimie, sytuacja eko-nomiczna mieszkacw ulega znacznemu polepszeniu. Ju sam fakt, e tak wielu ydw wedug Jzefa Flawiusza wdniu wybu-chu powstania Jerozolima liczya 2556tys. mieszkacw24 przy-byo do Jerozolimy iwniej si na do dugo osiedlio, wiad-czy oogromnym przepywie ludnoci. Ponadto znaczcy sukces ydowskiego prozelityzmu oznacza, e do wityni wci napy-way wielkie sumy pienidzy na wszelkiego rodzaju remonty iulepszenia.

Wiemy oco najmniej dwch zdarzeniach wIw. po Chr., gdy Rzy-mianie obrazili uczucia religijne ydw przez prb wprowadze-nia do Jerozolimy podobizn cesarzy, umieszczonych na wojennych sztandarach: raz za prokuratora Poncjusza Piata (ok. 26r. po Chr.),25 drugi za rzdw Witeliusza, legata Syrii (37r. po Chr.).26 Wadze rzymskie usioway te (40r.) umieci wwityni posg cesarza Kaliguli.27 Wkadym ztych przypadkw gwatowne pro-testy ydw zmusiy wadze do odwoania rozkazw. Ale oburze-nie pozostao.

ydzi pozostawali te wstaym konflikcie zSamarytanami.28 Samarytanie nie tylko posiadali inny tekst Tory, lecz nie uzna-

22 Tame, II, 295; zob. doskonae opracowanie: Martin Goldman, The Ruling Class of Judaea: The Origins of the Jewish Revolt against Rome A.D. 66-70, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1987, s.170-172.

23 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, II, 305-308. 24 Tamze, VI, 425. 25 Tame, II, 169-174; tene, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 55-59.26 Tame, XVIII, 121-122.27 Tene,Wojna ydowska, II, 184-203; tene, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 261-309.28 Richard J. Coggins, The Samaritans in Josephus, w: Josephus, Judaism and

Christianity, red. Louis H. Feldman, Gohei Hata, Detroit: Wayne State University, 1987, s. 257-273, podkrela wrogo o niejednoznaczno postawy Flawiusza

To religijne powstania


wali take zbioru Prorokw ani trzeciej czci Biblii Hebrajskiej, znanej jako Pisma. Ponadto nie uznawali Tory ustnej (zbioru roz-strzygni, ktre zostay ostatecznie skodyfikowane wTalmudzie) oraz mieli odmienny kalendarz. Wreszcie Samarytanie uwaali za wit gr Garizim, anie Wzgrze witynne wJerozolimie29. Wzajemne stosunki midzy ydami iSamarytanami ulegy jesz-cze wikszemu zaognieniu, kiedy rzymski prokurator Kumanus (48-52r. po Chr.), przekupiony przez Samarytan, nie zareagowa, gdy grupa ydw, udajca si do Jerozolimy na wito religijne, zostaa przez Samarytan napadnita. Podobne incydenty, midzy tymi dwoma grupami spoecznymi, mona by mnoy.

Co wicej, arcykapani nie zapewniali ydom prawdziwego przywdztwa religijnego.30 Od VIw. przed Chr., gdy Persowie objli rzdy nad Palestyn, stanowisko arcykapana stao si wycznie synekur polityczn. Wokresie rzymskim urzd arcy-kapana by zdominowany przez kilka rodw ipozostawa pod ci-sym nadzorem Rzymian. Nie mogo te by mowy okontynuacji, poniewa arcykapani byli bez przerwy wymieniani. Utrzymyway si rwnie napicia midzy arcykapanami azwyczajnymi kapa-nami. Bardzo wymowny jest fakt, e jednym zpierwszych aktw, wydanych przez rewolucyjnych zelotw, okupujcych wityni podczas pierwszego powstania ydowskiego przeciw Rzymianom, byo wybranie arcykapanw drog losowania.31

W tym okresie Rzymian niepokoio rwnie nasilanie si mesjanizmu.32 Jak ju wspomniano, Herod by pierwszym czo-

wobec tego ugrupowania. Z drugiej strony Rita Egged, Josephus Flavius und die Samaritaner. Eine terminologische Untersuchung zur Identittsklrung der Samaritaner, Gttingen: Vandenhoeck and Ruprecht, 1986, twierdzi, i nie ma podstaw, by uwaa, e Flawiusz by antysamarytaski, lecz e bdnie dobra okrelenia doty-czce Samarytan isugeruje, e to jego wsppracownicy spowodowali to zamiesza-nie. Naley jednak zauway, e wikszo wzmianek oSamarytanach znajduje si wDawnych dziejach Izraela, natomiast, jak dowiadujemy si od samego Flawiusza (Przeciw Apionowi, I,50), to piszc Wojn ydowsk, mia wsppracownikw.

29 Zob. Yithak Magen, Bells, Pendants, Snakes & Stones: ASamaritan Temple to the Lord on Mt. Gerizim, Biblical Archaeology Review, November/December 2010.

30 Zob. Clemens Thoma, The High Priesthood in the Judgment of Josephus, w: Josephus, the Bible, and History, red. L. H. Feldman, G. Hata, s.196-215.

31 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, IV, 153-157.32 Krytyczn bibliografi dotyczc mesjaskiego ta wojny ydowskiej, zob.

Louis H. Feldman, Josephus and Modern Scholarship (1937-1980), Berlin: de Gruyter, 1984, s.489-491.


wiekiem, jakiego znamy, uwaanym za mesjasza. Swetoniusz,33 Tacyt,34 atake Jzef Flawiusz35 mwi oszeroko rozpowszech-nionym przekonaniu, e czowiek wywodzcy si zJudei, miaby rzdzi caym wiatem. Rzymianie szczeglnie obawiali si cha-ryzmatycznych przywdcw, ktrzy mogliby pocign za sob tumy. Fakt napywania do Jerozolimy ogromnych tumw pod-czas trzech wielkich pielgrzymek zokazji gwnych wit religij-nych (Pascha, wito Tygodni iwito Namiotw) stwarza chary-zmatycznym przywdcom doskona sposobno do podburzania przeciw Rzymianom (wedug Flawiusza, jak ju powiedziano, wchwili wybuchu powstania w Jerozolimie przebywao ponad 2,5mln osb, zczego wikszo stanowili pielgrzymi przybyli na wito Paschy).36 Flawiusz podaje, e ok. 44r. niejaki Teudas ogosi si prorokiem inakoni wielk rzesz ludzi do zabrania tego, co posiadali, ipjcia za nim nad Jordan,37 ktrego wody, jak twierdzi, potrafi rozdzieli. Rzymski prokurator Fadus zgadzi Teudasa iwielu jego zwolennikw.

Wydarzenia towarzyszce mierci Jezusa wydaj si podobne. Pierwsze pytanie zadane Jezusowi po zmartwychwstaniu, wedug Dz1,6, dotyczyo przywrcenia przez Niego krlestwa Izraela, tzn., czy utworzy pastwo niezalene od Rzymian.

Szerokie rozpowszechnienie judaizmu, dziki prozelityzmowi, rwnie mogo denerwowa Rzymian, ktrzy obawiali si, e ich prastara religia zostanie cakowicie wyparta przez religi ydow-sk. Zdaniem W. Barona, ktry opiera si na danych ze rde biblijnych iarcheologicznych, Jude wokresie przed zburzeniem Pierwszej wityni, czyli w586r. przed Chr., zamieszkiwao co najwyej 150 tys. ydw. Okoo poowy Iw. po Chr., wedug jego szacunkw, populacja ydowska na wiecie liczya ok. 8 mln, w tym ok. 2-3mln ydw stale mieszkajcych wPalestynie.38 Nawet jeli te liczby s przesadzone, wydaje si oczywiste, e tak

33 Swetoniusz, ycie Wespazjana, IV, 5.34 Tacyt, Historia, V, 13,2.35 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, VI, 312.36 Tame, VI, 423-425.37 Tene, Dawne dzieje Izraela, XX, 97-98; por. Dzieje Apostolskie 5,36.38 Salo W. Baron, Population, w: Encyclopaedia Judaica, t.13, kol. 869; tene,

ASocial and Religious History of the Jews, wyd. 2, New York: Columbia University Press, 1952, t.1, s.170, zwaszcza s.370-372, przypis 7.


wielki wzrost populacji ydowskiej na obszarze imperium rzym-skiego nie by wynikiem jedynie przyrostu naturalnego.

Przed zburzeniem Jerozolimy przez Rzymian w70r. po Chr. gw-nym orodkiem religii ydowskiej bya witynia.39 Stanowia nie tylko symbol religijny, ale rwnie silny orodek owielkim znacze-niu gospodarczym, co mona wywnioskowa zfaktu, e od czasu do czasu grabiono jej bogactwa. ydzi zcaego wiatarokrocz-nie przesyali ogromne sumy na rzecz wityni. Nic dziwnego, e rne grupy powstacze rywalizoway wczasie powstania przeciw Rzymianom okontrol nad ni.

Arcykapan, jako osoba, ktrej powierzono sprawy wityni, mia wielk wadz. Ze spoecznego iekonomicznego punktu widzenia cakowicie suszne jest twierdzenie Jzefa Flawiusza, e rzdy wJudei to teokracja40 (jest to termin, ktry on wymy-li). Jzef Flawiusz napisa, e po panowaniu Heroda iArchela-osa arcykapanom powierzono przywdztwo narodu.41 Jednake w59r. po Chr. wzajemna wrogo midzy arcykapanami zjed-nej strony azwykymi kapanami i ludem Jerozolimy zdrugiej doprowadzia do zapanowania okrutnej przemocy.42

Najwysz wadz polityczn, religijn isdownicz ydw wPalestynie by Sanhedryn (od greckiego synhedrion wsplne zasiadanie lub zgromadzenie).43 Wedug Miszny, zbioru docie-ka na temat ydowskiego prawa religijnego utrwalonego na pimie ok. 200r. po Chr., Sanhedryn (zob. wicej wprzypisie 29 na s.127) sprawowa jurysdykcj wsprawach plemiennych, wkwestiach faszywych prorokw ikapanw, atake wwielu innych sprawach;44 mg ogosi, e jaki uczony jest buntowni-kiem, mg wybiera krla lub arcykapana.45 Przedmiotem dys-kusji uczonych jest rozstrzygnicie, czy powyszy opis dotyczy

39 Bibliografi na temat pogldw Jzefa Flawiusza na wityni jerozolimsk zob. L. H. Feldman, Josephus and Modern Scholarship, s.438-448.

40 Jzef Flawiusz, Przeciw Apionowi, II, 165.41 Tene, Dawne dzieje Izraela, XX, 251.42 Tame, XX, 180-181.43 Zob. Hugo Mantel, Studies in the History of the Sanhedrin, Cambridge, MA:

Harvard University Press, 1961; por. L. H. Feldman, Josephus and Modern Scholarship, s.463-467.

44 Miszna, Sanhedryn, 1, 5.45 Tosefta, Sanhedryn, 3, 4.

Przemiany religijne

wPalestynie


idealnego Sanhedrynu, czy te Sanhedryn rzeczywicie sprawowa wszystkie te funkcje.46

Inna dyskusja uczonych dotyczy skadu Sanhedrynu. Wedug rde rabinicznych,47 skada si on zuczonych faryzeuszy, ktrym przewodzili dwaj najwaniejsi spord nich: nasi (przywdca admi-nistracyjny iustawodawczy) oraz aw bet din (przywdca sdowni-czy). WEwangeliach (Mt26,57nn.; Mk14,53nn., k22,53) jest mowa, e na czele Sanhedrynu sta arcykapan. Jednake midzy informacjami dotyczcymi Sanhedrynu pochodzcymi zEwange-lii irde rabinicznych istnieje sporo rozbienoci: wEwangeliach mwi si (Mk14,53; Mt26,57-58; k22,54; J18,13-24), e San-hedryn zebra si wdomu arcykapana; rda rabiniczne podaj (Miszna, Sanhedryn 11,2), e miejscem zebra bya Komnata Cio-sanych Kamieni. WEwangeliach mwi si, e Jezusa sdzono noc (Mk14,53-54; Mt26,57nn.; 27,1-2); rda rabiniczne podaj (Miszna, Sanhedryn 4,1), e Sanhedryn nie mg sdzi noc wsprawach kryminalnych. Wedug Ewangelii Marka (Mk14,64) owinie Jezusa rozstrzygnito tego samego dnia, wktrym posta-wiono zarzut; wedug Miszny (M., Sanhedryn4,1) rozstrzyganie owinie zagroonej mierci tego samego dnia byo niedozwolone. Wedug Ewangelii (Mt26,64-65; Mk14,62-63; k22,70-71) Jezus zosta osdzony na podstawie wasnych zezna; wedug rde rabi-nicznych (Tosefta, Sanhedryn11,1) nikogo nie wolno byo osdzi jedynie na podstawie jego zezna.

Jedno zmoliwych wyjanie tych rozbienoci to zakwestio-nowanie historycznoci narracji ewangelicznych; istotnie, wEwan-gelii Jana nie ma wzmianki ozebraniu Sanhedrynu oraz mwi si, e Sanhedryn nie mia kompetencji do skazywania kogokolwiek na mier (J 18,31). Jednak wedug Jzefa Flawiusza, Sanhedryn wyda w62r. rozkaz zabicia Jakuba, bliskiego krewnego Jezusa.48

Innym wytumaczeniem tych rozbienoci moe by fakt, e Miszna, najstarsze rdo rabiniczne, to dzieo faryzeuszy pocho-dzce zkoca IIw. po Chr. WIw. po Chr. cz arcykapanw wywodzia si przypuszczalnie zsaduceuszy;49 czonkami Sanhe-

46 Zob. Hugo Mantel, Sanhedrin, w: Encyclopaedia Judaica, t.14, kol. 837.47 Miszna, Hagigah, 2,2.48 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XX, 200.49 Jednak Jzef Flawiusz wzmiankuje tylko jednego saducejskiego arcykapana,

ktrym by Ananus Modszy, w zwizku ze skazaniem Jakuba, brata Jezusa; tame, XX, 199.


rda rabiniczne

Nie istniej adne pisemne rda rabiniczne pochodzce zIw. Najstarszy zachowany kodeks prawa ydowskiego stanowi Miszna, opracowana ok. 200r. przez rabina Jud Ksicia. Jest to kodeks zoony z63 traktatw zajmujcych si sprawami rolnictwa, prawem cywilnym iprawami wasnoci, procedur prawn irytuaem. Nie powinnimy zatem oczekiwa ifaktycznie, poza nielicznymi wyjtkami, nie znajdujemy wniej wzmianek owydarzeniach wspczesnych ani historycznych. To samo dotyczy Tosefty dodatkowego zbioru interpretacji Tory ustnej (ktrej trzon stanowi Miszna). Zgodnie ztradycj, Toseft opracowa rabbi Chiyya bar Abba, ucze Judy Ksicia, ale nigdy nie osigna ona statusu Miszny. Przewaajca wikszo rabinw czsto cytowanych zarwno wMisznie, jak iTosefcie pochodzi zII w.1

Tradycyjnie ydzi uwaaj Miszn za cz objawionego przez Boga Prawa ust-nego, stanowi ona skadnik acucha tradycji, ktrego punkt kulminacyjny stanowi dyskusje rabiniczne zwane Gemar. Jacob Neusner zakwestionowa przydatno Miszny jako rda historycznego do poznania jakiegokolwiek okresu sprzed daty jej ukoczenia, czyli ok. 200r.2 Jest on przekonany, e Miszn naley traktowa jako niezalene dzieo niewielkiej grupy ludzi, odzwierciedlajce obraz okresu, wjakim zostao opracowane, oraz e pogldy przypisywane rnym rabinom naley postrze-ga nie tyle jako ich pogldy, ale raczej redaktorw (wydawcw).

Dyskusje rabiniczne oparte na Misznie i znane jako Gemara wywodz si zarwno zPalestyny, jak iBabilonii. Gemara Palestyska zostaa ostatecznie opraco-wana ok. 400r. iwraz zMiszn tworzy Talmud Jerozolimski. Gemara Palestyska zachowaa wikszo, ale nie wszystkie, spord 63traktatw Miszny. Podobnie jest zGemar Babilosk, opracowan ok.500r., ktra wraz zMiszn tworzy Talmud Babiloski.3 Gemara wTalmudzie Babiloskim jest peniejsza ni wTalmudzie Jero-zolimskim, ale chocia jest wniej wicej dygresji, tylko nieliczne dotycz wydarze historycznych lub wspczesnych.

1 Zob. wykaz w: Emil Schrer, The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175B.C. A.D. 135), red. Geza Vermes, Fergus Millar, Edinburgh: T. and T. Clark, 1973, t.1, s.74-75.

2 Jacob Neusner, Judaism: The Evidence of the Mishnah, Chicago: University of Chicago Press, 1981.

3 Zob. Eliezer Berkovits, Talmud, Babylonian oraz Louis I. Rabinowitz, Talmud, Jerusalem, w: Encyclopedia Judaica, t. 15, kol. 755-768 oraz 772-779.

4 Zob. Moshe D. Herr, Midrash, w: tame, t. 11, kol. 1507-1514. 5 Zob. zwaszcza Bernard J. Bamberger (The Dating of Aggadic Materials, Journal of Biblical

Literature 68/1949, s. 115-123), ktry stwierdza np., e skoro yjcy w II w. Rabbi Meir (Megillah, 13a) powiada, podobnie jak Septuaginta (Est 2,7), i Mordechaj polubi Ester, to bardziej prawdopodobne, e tumacze znali dawn tradycj, anieli to, e Rabbi Meir konsul-towa Septuagint.

6 Na temat znajomoci przez Flawiusza tradycji zawartych wmidraszach zob. Salomo Rappaport, Aggada und Exegese bei Flavius Josephus, Vienna: Alexander Kohut Memorial Foundation, 1930 oraz Louis H. Feldman, liczne artykuy, a szczeglnie Josephus Version of Samson, Journal for the Study of Judaism 19/1988, s. 171-214.


Rabiniczna tradycja homiletyczna znana jako midra (l. mn. midraim) zawiera egzegez tekstw biblijnych. Zapowiedzi midraszu znajdujemy wkomentarzach odkry-tych wrd zwojw znad Morza Martwego. Zoty wiek midraszw rozpocz si wraz zGenesis Rabbah, opracowanym prawdopodobnie nie wczeniej ni wV w.(4) Wiele elementw midraszu rozpoznajemy wSeptuagincie5 iwDawnych dziejach Izraela Jzefa Flawiusza.6 Sporo midraim ocalili przed niechybnym zapomnieniem Ojcowie Kocioa, zwaszcza Orygenes iHieronim.7 Tylko jedno dzieo rabiniczne zgatunku midraszu, zawiera dane historyczne amianowicie Seder Olam, ktrego autorem miaby by Yose ben Chalafta, mdrzec yjcy wII w., ale iono te zawiera wiele pniejszych dodat-kw istanowi raczej zapis chronologiczny anieli histori.

Gdy chodzi owiarygodno rde rabinicznych do odtworzenia historii okresu zanim zostay one opracowane na pimie, Shaye Cohen twierdzi, e tradycje zawarte wdzieach Jzefa Flawiusza s starsze ibardziej oryginalne ni utrwalone przez rabi-nw, oraz e nie ma adnych przykadw wskazujcych, e byo przeciwnie, dlatego wic Flawiusz stanowi swego rodzaju kryterium studiowania tekstw rabinicz-nych.8 Jednak rabini maj nad nim co najmniej jedn przewag: odzwierciedlaj wiele rnych punktw widzenia ipodaj swoje komentarze na marginesie, bez forsowania jakichkolwiek zapatrywa historiograficznych.

Dwa szczegy wiadcz, e wstuleciach, ktre nastpiy po zburzeniu wityni jerozolimskiej przez Rzymian, rabini przynajmniej prbowali by historycznie dokadni: 1. Talmud mwi: Ktokolwiek wypowiada si wimieniu autora, przynosi wiatu wyzwolenie.9 2. Odnaleziony niedawno rkopis jednego ztraktatw talmu-dycznych (Avoda Zara 8b) wyranie wiadczy, e prawa dotyczce grzywien zostay zapisane przez mdrca zpocztku IIw.,10 mona zatem wnosi, e s znacznie wcze-niejsze ni data kompilacji Talmudu, do ktrego je wczono.

7 Jay Braverman (Jeromes Commentary on Daniel: A Study of Comparative Jewish and Christian Interpretations of the Hebrew Bible, Washington DC: Catholic Biblical Association, 1978), wylicza 16 ydowskich tradycji midraszyckich rozpoznanych w komentarzach Hieronima na temat Ksigi Daniela, zktrych tylko 4 maj swoje paralele wzachowanej lite-raturze rabinicznej.

8 Shaye J. D. Cohen, Parallel Historical Tradition in Josephus and Rabbinic Literature, w:Proceedings of Ninth World Congress of Jewish Studies, Jerusalem, August 4-12, 1985, Div. B., t. 1: The History of the Jewish People (From the Second Temple Period until the Middle Ages), Jerusalem: Word Union of Jewish Studies, 1986, s. 7-14. Biorc pod uwag brak zaufania J. D. Cohena do Flawiuszowej parafrazy Biblii (Josephus in Galilee and Rome: His Vita and Development as aHistorian, Leiden: Brill, 1979, s. 38-39), atake do jego opowiadania owojnie ydowskiej, zaskakuje fakt preferowania Flawiusza wprzypadku tych epizodw, ktre maj paralele wopowieciach rabi-nicznych.

9 TB, Megillah, 15a.10 Zob. Avodah Zarah, red. Shraga Abramson, New York: Jewish Theological Seminary,

1957, s. XIV-XV.


drynu byli wic zarwno faryzeusze, jak isaduceusze (przynaj-mniej wg Dz23,6). Zgodnie ztym pogldem, naley uzna, e proces Jezusa przeprowadzono wedug prawa saducejskiego anie faryzejskiego. Inni tumacz, e Sanhedryn, oktrym mowa wEwangeliach, usprawiedliwia pogwacenie prawa, odwoujc si do zasady wyszej koniecznoci. Jeszcze inni uwaaj, e istniay dwa Sanhedryny jeden polityczny, adrugi religijny.50 Albo e Sanhedryn, przed ktrym stan Jezus, mg dziaa po prostu jako ciao doradcze wadz rzymskich.51

Zapomina si niekiedy, e na dugo przed zburzeniem wityni wan instytucj religijn stanowia synagoga. Najwczeniejsze wzmianki osynagogach wPalestynie znajdujemy wNowym Testa-mencie (Mt13,54 wNazarecie; Mk1,21 wKafarnaum; Dz6,9 wJerozolimie) iuJzefa Flawiusza, ktry wspomina osynago-gach wCezarei, Dor iTyberiadzie.52 Talmud Jerozolimski podaje, e podczas zburzenia wityni istniao wJerozolimie 480syna-gog;53 Talmud Babiloski twierdzi, e byo ich 394.54 Liczby te nie musz by przesadzone: wiele zodkrytych synagog to niewielkie budynki, sporo innych to prawdopodobnie przystosowane do tego celu prywatne domy, dlatego nie pozosta po nich lad archeolo-giczny. Nawet przy wityni istniaa synagoga.55 Najstarsze syna-gogi, odkryte przez archeologw na Masadzie, wHerodium, Gamli, aniedawno wMagdali56, pochodz zIw. po Chr., aby moe s jeszcze starsze. Inskrypcja znaleziona w Jerozolimie informuje o synagodze, ktr zbudowano przed pocztkiem ery chrzeci-jaskiej.57 Dlatego po zburzeniu Drugiej wityni w70r. po Chr. duchowa pustka nie bya a tak wielka, jak po zburzeniu Pierwszej wityni w586r. przed Chr. przez Babiloczykw.

50 Zob. H. Mantel, Sanhedrin, kol. 838.51 Haim Cohn, The Trial and Death of Jesus, New York: Harper and Row, 1971.52 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, II, 285-289 wCezarei; tene, Dawne dzieje

Izraela, XIX, 305 wDor; tene, Autobiografia, 280 wTyberiadzie.53 TJ, Megillah, 3,1.54 TB, Ketubbot, 105a.55 Miszna, Sotah, 7,7-8; Yoma 7,1.56 Zob. Joey Corbett, New Synagogue Excavations in Israel and Beyond, Biblical

Archaeology Review, July/August 2011. 57 Inskrypcj Theodotusa datuje si przewanie na Iw. po Chr. Wzmiankuje

ona dawnego urzdnika synagogalnego, ktrym by dziadek Theodotusa; zob. Hershel Shanks, Judaism in Stone: The Archeology of Ancient Synagogue, New York: Harper and Row, 1979, s.18-20.


Kamie z synagogi w osadzie Magdala. Ten prawie metrowej wielkoci wyrzebiony kamie z wczesnym przedstawieniem siedmioramiennej menory oraz wymylnymi ozdobami kwiatowymi i wyobraeniem serca zosta odnaleziony w niedawno odkrytej synagodze w Magdala, na wybrzeu Jeziora Galilejskiego. Synagoga jest datowana na I w. po Chr., lub wczeniej, co czyni j jedn z najstarszych odnalezionych synagog czynnych w okresie, gdy jeszcze istniaa witynia jerozolimska. W jej pomieszczeniach mogli si zbiera zwolennicy Jezusa, wczajc Mari Magdalen. Dokadna funkcja tego kamienia jest nieznana; niektrzy twier-dz, e mg suy za st, na ktrym rozwijano i zwijano zwoje Tory.

Synagoga suya nie tylko za dom modlitwy, lecz take sta-nowia miejsce studiw, zebra oraz gospod.58 Wspomniana

58 Zob. Shmuel Safrai, The Synagogue and Its Worship, w: The World History of the Jewish People, t.8: Society and Religion in the Second Temple Period, First Series, red. Michael Avi-Yonah, Zvi Baras, Jerusalem: Masada, 1977, s.65-98; 338-345; autor dokonuje przegldu materiaw rdowych na nastpujce tematy: pocztki insty-tucji Synagogi i jej rozwj pod koniec okresu Drugiej wityni; nazwy synagog


ju inskrypcja synagogalna, znana jako inskrypcja Teodotusa,59 stwierdza wjzyku greckim e synagog zbudowano, by czyta wniej Tor inaucza przykaza oraz jako gospod dla pielgrzy-mw przybywajcych zdaleka na wielkie wita. To, e synagoga zostaa zbudowana przez jednego czowieka, wiadczy, i podob-nie jak wiele innych bya wrzeczywistoci czym wrodzaju pry-watnego klubu, czsto po prostu przerobionym zdomu mieszkal-nego. Takie synagogi nie miay swoich rabinw ani nie naleay do adnych organizacji osonowych.

Wznamiennej wypowiedzi Elias J. Bickermann stwierdzi, e burzc wityni iwefekcie kadc kres systemowi ofiarniczemu, rzymski genera Tytus sta si najwikszym whistorii reformatorem religijnym.60 Wikszo historykw uwaa, e okres rabiniczny roz-poczyna si w70r. po Chr., oraz e przejcie od judaizmu Drugiej wityni (przed zburzeniem wityni) do judaizmu rabinicznego stanowi zmian omonumentalnym znaczeniu. Nie ulega wtpliwo-ci, e judaizm nigdy nie przeyby tego traumatycznego dowiad-czenia, gdyby nie istniay ju takie alternatywne iwzajemnie uzu-peniajce si rzeczywistoci jako modlitwa, synagoga iakademia. Niestety, najdawniejsze zachowane do dzisiaj dzieo rabiniczne, Miszna, powstao ponad sto lat po zburzeniu wityni. Jzef Fla-wiusz, ktrego yciorys podzielono prawie rwno na okres przed ipo zburzeniu wityni, nie wspomnia, jaki wpyw miao jej zbu-

wPalestynie iwdiasporze; charakter synagog iformy sprawowanego wnich kultu; zgromadzenia szabatowe oraz wdni witeczne ipowszednie; modlitwa, czytanie Tory ikazania; funkcjonowanie synagogi itych, ktrzy wniej posuguj; lokalizacja i struktura synagogi; rozmaite funkcje synagogi; zob. take Bernadette Brooten, Women Leaders in the Ancien Synagogue, Chico, CA: Scholar Press, 1982. Heather A. McKay (Sabbath and Synagogue: The Question of Sabbath Worship in Ancient Judaism, Leiden: Brill, 1994) przekonuje, e synagoga by miejscem, gdzie groma-dzili si mczyni, ale nie ma dowodw, e zbierali si dla celw kultowych. Jednak fakt, e Jzef Flawiusz (Autobiografia, 277, 280) odnosi si do synagogi jako proseuche, dom modlitwy, wktrym ludzie gromadzili si na modlitw, stanowi wyran wskazwk, e by to dom modlitwy. Ponadto Agatharchyd wIIw. przed Chr. relacjonuje, e ydzi mieli zwyczaj powstrzymywania sie od pracy wkadym sidmym dniu tygodnia oraz przy tych okazjach modlili si zwycignitymi ramio-nami a do wieczora wswoich wityniach (hierosis). Skoro Agatharchyd wzmian-kuje witynie wliczbie mnogiej zatem nie ma na myli wityni jerozolimskiej, lecz inne miejsca wite.

59 Baruch Lifshitz, Donateurs et fondateurs dans les synagogues juives, Paris: Gabalda, 1967, s.70-71.

60 Elias J. Bickermann, The Jews in the Greek Age, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1988, s.139.


rzenie na rabinw iich metody studiw, ani owpywie jej utraty na judaizm woglnoci. By moe wynika to zfaktu, e zajmowa si przede wszystkim politycznymi imilitarnymi, anie religijnymi ikulturalnymi aspektami historii; tak czy inaczej, milczy na temat konsekwencji tego na pewno bardzo dramatycznego wydarzenia. Zpewnoci gdyby ten wpyw na rabinw iich akademie by bar-dzo dotkliwy, Jzef Flawiusz wjaki sposb by to zaznaczy.

Inskrypcja Theodotusa. Theodotus, syn Vettanusa () odbudowa t synagog w celu czytania Prawa i nauczania przykaza brzmi pocz-tek inskrypcji z I w. przed Chr., odkrytej w 1914 r. na poudnie od Wzgrza witynnego w Jerozolimie. Datowana na lata panowania krla Heroda (37-4 przed Chr.), zawiera inskrypcj w jzyku greckim wykonan na wapiennej pycie o wymiarach 62,5 oraz 42,5 cm. Aczkolwiek nie odnale-ziono dotd synagogi Thedotusa, ta inskrypcja powiadcza istnienie syna-gog w okresie, gdy istniaa witynia jerozolimska.

Uschyku Iw. przed Chr. wielcy mdrcy Hillel iSzammaj zao-yli instytucje, ktre byy wistocie rabinicznymi akademiami. Hil-lel sprawowa prawdopodobnie przez 40 lat, do ok. 10r. po Chr., urzd patriarchy (nasi).61 By nie tylko wielkim uczonym iwzorem cnt, lecz take zaoycielem szkoy myli prawno-religijnej (Bet Hillel). Ponadto zaoy dynasti przewodzc przez cztery stule-cia ydowskiemu yciu wPalestynie. Jego liberalny stosunek do sprawy przyjmowania prozelitw62 mia wielki wpyw na postaw

61 Sifrei Deuteronomium, 357.62 TB, Shabbat, 31a.


pniejszych rabinw. Zgodnie ztradycj talmudyczn, Jochanan Ben Zakkaj, uznawany powszechnie za kluczow posta wtrans-formacji judaizmu po zburzeniu wityni, by jednym zuczniw Hillela.63 Wnuk Hillela, Rabban Gamaliel Starszy, yjcy wpierw-szej poowie Iw. po Chr. jest przedstawiany jako nauczyciel w.Pawa (Dz22,3).

uk Tytusa. Wzniesiony w Rzy-mie w pobliu Koloseum upamit-nia zburzenie Jerozolimy w 70 r. przez Tytusa. Na jednym z wyrze-bionych paneli uku (zob. niej) przedstawiono triumfaln proce-sj, w ktrej onierze rzymscy nios zrabowane skarby wityni jerozolimskiej, wrd ktrych wida menor.

63 TB, Sukkah, 28a.


Powinnimy wspomnie ostatusie kobiet wydowskim yciu wPalestynie. Niestety, materiay rdowe s skpe. Wkadym razie Jzef Flawiusz by wobec nich mao przychylny, co wida np. wjego komentarzu na temat pewnej kobiety na Masadzie, oktrej powiedzia, e bystroci umysu iumiejtnociami przewyszaa wikszo kobiet tak jakby mona byo je chwali, wycznie porwnujc zinnymi kobietami.64 Objaniajc tekst Biblii, dodaje, e wiadectwo kobiet nie moe by przyjmowane przez prawo ydowskie zpowodu ich lekkomylnoci izuchwaoci.65 Nato-miast Pseudo-Filon, prawdopodobnie wspczesny Jzefa Flawiu-sza, mia dla kobiet znacznie wicej szacunku.66

Talmud Jerozolimski podaje, e wokresie zburzenia wityni67 ist-niay 24 heretyckie ugrupowania.68 Flawiusz opowiada otrzech szkoach mylowych (uywa greckiego sowa hairesis, od ktrego pochodzi herezja, aczkolwiek sowo to wtedy nie miao takich konotacji).69 Wspomniane trzy szkoy byy reprezentowane przez faryzeuszy, saduceuszy iesseczykw. Nieco pniej Flawiusz doda jeszcze jedn szko, tzw. Czwart Filozofi,70 dc do ustanowienia niezalenego teokratycznego pastwa ydowskiego. Filon opisa ponadto grup ascetycznych terapeutw,71 rozwijaj-cych dziaalno wpobliu Aleksandrii. WEwangeliach wymie-niani s herodianie (Mk3,6; 12,13; Mt22,16) partia polityczna, ktra po mierci Heroda prawdopodobnie uznawaa go za mesja-sza.72 Wkadym razie herodianie dyli do przywrcenia rzdw potomkw Heroda nad niepodleg Palestyn. Inne ugrupowania stanowili Samarytanie i, oczywicie, chrzecijanie (o ile mona chrzecijan poczy we wsplne ugrupowanie). Zapewne nalea-

64 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, VII, 399.65 Tene, Dawne dzieje Izraela, IV, 219.66 Zob. Cheryl Anne Brown, No Longer Be Silent: First Century Portraits of

Biblical Women. Studies in Pseudo-Philos Biblical Antiquities and Josephus Jewish Antiquities, Louisville, KY: Westminster/John Knox, 1992.

67 Bibliografi dotyczc ugrupowa ydowskich zob. L. H. Feldman, Josephus and Modern Scholarship, s.542-672.

68 TJ, Sanhedryn, 10, 6, 29c.69 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XIII, 171-173.70 Tame, XVIII, 23-25.71 Filon, Oyciu kontemplacyjnym, 8,64 11,90.72 Zob. take Epifaniusz, Panarion, 20,1.

Ugrupowania ydowskie


oby jeszcze doda ugrupowanie haverim,73 ktre separowao si od niewyksztaconej ludnoci wiejskiej, nazywanej am ha-arec (lud ziemi), przez drobiazgowe przestrzeganie praw czystoci idzie-siciny oraz nie- jadanie zni wsplnie.74

Pogldy faryzeuszy przetrway wliteraturze rabinicznej. Nie-stety, nie dysponujemy adnymi pismami saduceuszy iesseczy-kw (chyba e tych ostatnich, zgodnie zopini wikszoci uczo-nych, utosamimy ze wsplnot znad Morza Martwego). Zatem, jeli chodzi oinformacj otych ugrupowaniach, musimy polega na tym, co napisa Jzef Flawiusz. Dysponujemy take kilkoma dzieami Samarytan, ale pochodz one zpniejszego okresu.

Wszystkie stronnictwa dziaajce wIw. wPalestynie mona podzieli na dwie grupy: egalitarne, odwoujce si do mas (Sama-rytanie, faryzeusze, saduceusze iCzwarta Filozofia) oraz sepa-ratystyczne, monastyczne, utopijne, ascetyczne, ezoteryczne ipochonite sprawami etyki (esseczycy i/lub wsplnota znad Morza Martwego oraz terapeuci). Haverim maj niektre, lecz nie wszystkie, zwyej wymienionych cech. Chrzecijastwo zawiera elementy obu tych grup.

Wsplny mianownik Samarytan isaduceuszy stanowio odrzu-cenie Tory ustnej, wydatnie rozszerzajcej iinterpretujcej Prawo pisane. Mimo e odrzucenie Tory ustnej uatwio Samarytanom isaduceuszom zrozumienie ich religijnych powinnoci, bo Tora ustna jest znacznie bardziej skomplikowana ni Tora pisana, to jednak pozbawio ich pewnej elastycznoci, jak mieli faryzeusze dziki ich liberalnej interpretacji Tory spisanej.

Chocia wiele ztych ugrupowa powstao przed Iw. po Chr., peny rozkwit przeyy one wokresie bezporednio poprzedzaj-cym zburzenie wityni jerozolimskiej. Wszystkie te ugrupowania,

73 Miszna, Demai, 2,2-3.74 Ludno okrelana mianem am ha-arec nie pacia przepisanych dziesicin,

nie przestrzegaa praw czystoci oraz zaniedbywaa obowizek systematycznej modlitwy. Wrogo midzy ni a uczonymi faryzeuszami bya tak ogromna, e wpewnej anonimowej wypowiedzi ony am ha-arec zostay nazwane pasoytami, ado ich crek odniesiono tekst Pwt 27,21: Przeklty, kto obcuje cielenie zjakim-kolwiek zwierzciem (TB, Pesahim 49b). Rabbi Akiba (tame), wspominajc wpoowie Iw. po Chr. swoj modo, wzmiankuje owrogoci, jak am ha-arec ywili wobec uczonych: Kiedy byem jednym zam ha-arec, mwiem: Chciabym pojma uczonego iujarzmi go jak osa. Moliwe jednak, e wizerunek am-ha--arecw zostaa przesadnie przedstawiony, por. Miszna, Tevul Yom 4,5; Tohorot 8,5; Hagigah 3,4-5.


zwyjtkiem faryzeuszy ichrzecijan (oraz kilkuset Samarytan, ktrzy mieszkaj wokolicach Tel Awiwu iwNablus), po zburze-niu wityni przestay istnie.75 Wskazuje to, e wiele kontrowersji ogniskowao si wok wityni, jej rytuaw irozporzdze doty-czcych czystoci.

Saduceusze,76 chocia nieliczni,77 mieli, jak si wydaje, znaczne wpywy ze wzgldu na sw mocn pozycj wwityni jerozolim-skiej78 oraz dlatego, e naleay do nich osoby wysoko urodzo-ne.79 Poparcie saduceuszy na rzecz ydowskiego nacjonalizmu bez wtpienia przycigao do tego ugrupowania wielu wpywowych ydw. By wrd nich hasmonejski wadca Judei, Jan Hyrkan, ktry wIIw. przed Chr. przeszed od faryzeuszy do saduceuszy.

Dopki istniaa witynia, dopty nagromadzone wniej wiel-kie bogactwa zapewniay wszystkim posiadajcym nad ni kon-trol znaczn si polityczn, ekonomiczn ireligijn. Odpowiada-jc na pytanie, dlaczego tak krtkie byy kadencje arcykapanw, moemy si domyla, e Rzymianie nie tolerowali nacjonalizmu, ktry stanowi integraln cz orientacji saducejskiej. Faryzeusze natomiast uznawali zalety Pax Romana. Chanina Segan ha-Koha-nim, faryzejski mdrzec zIw. po Chr., zachca ydw do modli-twy opokj dla rzdzcych, albowiem ze strachu ludzie s gotowi

75 Pomaga to wyjani, dlaczego esseczycy, tak szeroko opisani przez Flawiusza wWojnie ydowskiej (II,120-161), doczekali si tak mao miejsca wopisie ugrupowa przedstawionym przez niego wDawnych dziejach Izraela. Wojna ydowska zostaa napisana midzy 79 a81r., czyli wkrtce po zburzeniu wityni jerozolim-skiej; natomiast ok. 93r., kiedy powstaway Dawne dzieje Izraela, pami oesse-czykach ju przygasa.

76 Zob. Gnter Baumbach, The Sadducees in Josephus, w: Josephus, the Bible, and History, red. L. H. Feldman, G.Hata, s.173-195.

77 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 17.78 Por. Dz 5,17: Wwczas powsta arcykapan i wszyscy jego zwolennicy,

nalecy do stronnictwa saduceuszw (). Wydaje si dziwne, e Jzef Flawiusz nie mwi wogle (zwyjtkiem jednego arcykapana, imieniem Ananus [Dawne dzieje Izraela, XX, 199], nalecego do saduceuszw) opowizaniach saduceuszy ze arcykapanem iwityni. Mona to wytumaczy zaenowaniem, jakie odczuwa, sam bdc kapanem, zpowodu dominacji kapanw wywodzcych si zugrupo-wania saduceuszw idlatego umniejszy rol tych zwizkw. Victor Eppstein, The Historicity of the Gospel Account of the Cleansing of the Temple, Zeitschrift fr Neutestamentliche Wissenschaft 55/1964, s. 42-58, podkrelajc fakt, i tylko jeden arcykapan zosta wymieniony zimienia przez Flawiusza, stwierdza, e wi-tynia nie bya gwn siedzib saduceuszy iw gruncie rzeczy nie stanowili oni czci warstwy kapaskiej. Jednak jest to do pewnego stopnia argument ex silentio, bo wszystkie wzmianki Flawiusza osaduceuszach s bardzo krtkie.

79 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 17.


ywcem si wzajemnie pozjada.80 Istotnie, w62r. po Chr. fary-zeusze wnieli formalnie oskarenie do rzymskiego prokuratora przeciwko saducejskiemu arcykapanowi Annaszowi, obwiniajc go owywieranie wpywu na Sanhedryn, by ten skaza na mier Jakuba, krewnego Jezusa;81 wrezultacie arcykapan zosta usunity zurzdu. Prawdopodobnie akceptacja rzdw rzymskich przez faryzeuszy doprowadzia do tego, e wich szeregach nastpi roz-am inarodzia si Czwarta Filozofia; jak zauwaa Jzef Flawiusz, Czwarta Filozofia zgadza si we wszystkim zpogldami faryze-uszy, oprcz uznania obcych rzdw.82

Skoro relacje midzy faryzeuszami asaduceuszami byy tak kiepskie obraz tego przedstawi Flawiusz ipniejsze pisma rabi-niczne dziwne wydaje si, dlaczego nie doszo do ekskomuniki saduceuszy, zwaszcza e odrzucali oni przyjcie Tory ustnej,83

80 Miszna, Avot, 3,2.81 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XX, 201-203.82 Tame, XVIII, 23.83 Moe si wydawa do dziwne, e Flawiusz tylko raz wspomina o tym

rozrnieniu (Dawne dzieje Izraela, XIII, 297-298), skoro dla rabinw stanowio ono istot rnicy midzy faryzeuszami asaduceuszami. Wytumaczeniem moe by fakt, e, po pierwsze, Flawiusz pisa przede wszystkim dla czytelnikw nie--ydowskich, co wynika ze wstpu do Dawnych dziejw Izraela (1,10), gdzie mwi, i poprzednikiem jego dziea byo tumaczenie Tory na jzyk grecki (Septuaginta) dokonane dla krla Ptolemeusza II Filadelfa, natomiast poganie doceniali rozr-nienie oparte na stosunku wobec przeznaczenia, gdy by to zasadniczy przedmiot sporu midzy dwiema wiodcymi wwczas szkoami filozoficznymi: epikurejczy-kami istoikami. Po drugie, nieuznawanie Tory ustnej nie jest by moe tak wane, poniewa saduceusze mieli wasne prawo ustne w postaci sefer gezerata (ksiga dekretw) (Megillah Taanith 4). Jezus, jak wiemy, potpia zarwno faryzeuszy, jak isaduceuszy (Mt16,6-12); wydaje si jednak, e Jezus zgadza si zsaduceuszami wsprawie niemycia rk przed posikami (k11,37nn.), co byo wymogiem zawar-tym wTorze ustnej. Kiedy Jezus zosta napomniany przez faryzeuszy, e nie skar-ci swoich uczniw za to, e jedli nieumytymi rkoma, odpowiedzia im: Obudnicy, uchylilicie przykazanie Boe, a trzymacie si ludzkiej tradycji (Mk7,9), co stanowi aluzj do Tory ustnej, przekazywanej wanie ustnie zpoko-lenia na pokolenie.

Oczywicie pytanie, dlaczego nigdy nie syszymy oekskomunice na saduce-uszy, zakada, e przed 70r. faryzeusze zajmowali autorytarn pozycj przewodni-kw spoecznoci ydowskiej. Aczkolwiek E. P. Sanders (Judaism: Practice and Belief 63 BCE 66 CE, London: SCM, 1992, szczeg. s.458-490) twierdzi, e faryzeusze nie sprawowali rzdw ani bezporednio, ani porednio, to, jak przekonujco wyka-za Steve Mason (Flavius Josephus on Pharisees: AComposition-Critical Study, Leiden: Brill 1991), istniej niepodwaalne wiadectwa wpismach Flawiusza, e faryze-usze cieszyli si niezmiennym iarliwym poparciem ludnoci. Jest to tym bardziej przekonujce, e sam Flawiusz wgruncie rzeczy odcina si od faryzeuszy. Chocia niektrzy uczeni podaj wwtpliwo pniejszy rabiniczny pogld, i faryzeusze


ktra bya tak wana dla faryzeuszy. Aprzecie, wbrew temu, faryzeusze i saduceusze potrafili wsplnie posugiwa w wi-tyni izasiada wSanhedrynie. Brak wzmianki osaduceuszach wmonumentalnych dzieach Filona Aleksandryjskiego (zob. Filon Aleksandryjski, s.60-61), wdeuterokanonicznych ksigach Starego Testamentu84 iwapokryfach (pseudoepigrafach)85 wyranie wska-zuje, e podziay midzy nimi afaryzeuszami nie byy tak ostre, jak wynikaoby to zpism Jzefa Flawiusza. Zreszt sam Flawiusz stwierdza, e rozdwik nie by a tak wielki, skoro zauwaa, i saduceusze podporzdkowali si prawu faryzejskiemu, gdy wprzeciwnym razie nie byliby tolerowani przez lud.86

Jeli chodzi o tzw. Czwart Filozofi, do wyrane s jej zwizki zideologi walecznych Machabeuszy zIIw. przed Chr. Jedni idrudzy walczyli przeciw przewaajcym siom (Machabe-usze zwalczali panujcych wwczas Syryjczykw) wcelu ustano-wienia niepodlegego pastwa.87 Rzeczywicie, wszystkie nieszcz-cia, jakie spady na ydw wPalestynie, Flawiusz przypisuje Czwartej Filozofii. Czonkowie tego ugrupowania odmawiali pa-cenia podatkw Rzymowi, nawoywali do buntu, goszc, e tylko

dominowali wkulcie sprawowanym w wityni jerozolimskiej, teksty ze zwojw znad Morza Martwego dowodz, e pogldy przypisywane faryzeuszom wwielu dysputach zachowanych wMisznie zgadzaj si dokadnie zpraktykami, ktre miay miejsce w kulcie witynnym; zob. Lawrance H. Schiffman, From Text to Tradition: AHistory of Second Temple and Rabbinic Judaism, Hoboken, NJ: Ktav, 1991, s.107; tene, New Light on the Pharisees Insights from the Dead Sea Scrolls, Bible Review, June 1992, s.30-35, 54.

84 Ksigi deuterokanoniczne, czyli wtrnokanoniczne, wczone do kanonu ksig witych Kocioa katolickiego, okrelane jako apokryficzne wprotestanckich wydaniach Biblii inie wchodzce wskad Biblii Hebrajskiej.

85 Zbir ydowskich tekstw religijnych napisanych midzy 200r. przed Chr. a200r. po Chr., niewaciwie przypisywanych osobom wzmiankowanym wBiblii lub autorom ksig biblijnych, podobne wcharakterze do ksig biblijnych, ale nie wczone do kanonu Biblii.

86 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII,17.87 Zob. William R. Farmer, Maccabees, Zealots and Josephus: Inquiry into Jewish

Nationalism in the Greco Roman Period, New York: Columbia Univ. Press, 1956. Farmer twierdzi, e Flawiusz celowo pomin spraw wzajemnych zwizkw, poniewa wywodzi si od Hasmoneuszy, czyli rodu Machabeuszy, ktrzy byli sprzymierzecami Rzymu, idlatego wychwala ich, w opozycji do powstacw. Oczywicie, midzy Machabejczykami azelotami istnieje zasadnicza rnica, ta mianowicie, e pierwsi wszczli powstanie, przynajmniej pocztkowo, wycznie zpowodu przeladowa religii ydowskiej, podczas gdy drudzy dyli do uzyska-nia wolnoci politycznej, ktr postrzegali wkategoriach religijnych jako warunek sine qua non przetrwania judaizmu.


Boga mog uzna za swego Pana. Niestety, Flawiusz, ktry jest naszym jedynym rdem informacji, nie mwi prawie nic ohisto-rii tego ruchu, poza tym, e powsta w6r. po Chr. jako wyraz sprzeciwu wobec spisu ludnoci dokonanego przez Kwiryniusza, rzymskiego legata Syrii. Podajc list piciu ugrupowa rewolu-cyjnych, Flawiusz nie wspomina oCzwartej Filozofii;88 by moe uwaa ten ruch za parasol ochronny wszystkich rewolucjonistw albo te utosamia go zsykaryjczykami, czyli inn wojownicz grup.89 Wydaje si, e do stosunkowo pnego okresu powsta-nia nie byo wrd powstacw oznak wewntrznych konfliktw, aczkolwiek moe to wiadczy, i wczeniejsze incydenty miay charakter spontaniczny inie byy kierowane przez adne zorgani-zowane ugrupowanie.90

Bez wtpienia bardzo wan rol wwybuchu powstania ode-gra mesjanizm. Moemy to wnosi na podstawie faktu, e Mena-chem, przywdca sykaryjczykw, na pocztku powstania pojawi si wJerozolimie jako prawdziwy krl,91 tzn. jako przywdca mesjaski. Zosta zamordowany wszatach krlewskich.92 Inny przywdca powstania, Szymon Bar Giora, schwytany po zburzeniu wityni, by ubrany wbia tunik ipurpurowy (to jest krlewski) paszcz;93 mwiono, e pojawi si tak wmiejscu, gdzie wczeniej

88 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, VII, 259-274.89 Bardzo dyskusyjna pozostaje kwestia wzajemnych relacji sykaryjczykw

izelotw. Wdosadnie napisanym artykule Morton Smith (Zealots and Sicarii: Their Origins and Relation, Harvard Theological Review 64 /1971, s.1-19) podkrela, i sykaryjczykw naley odrnia od zelotw ze wzgldu na ich datowanie ich pocztkw, lokalizacj, przywdztwo oraz filozofi. Mona jednak uzna, e fakt, i nazwa sykaryjczycy pochodzi zjzyka aciskiego, natomiast zeloci to sowo greckie, wskazuje, e owe okrelenia zostay nadane obu ugrupowaniom przez ich przeciwnikw. Ponadto fakt, e wDawnych dziejach Izraela nie pojawiaj si nazwy sykaryjczycy, ani zeloci, oraz e wWojnie ydowskiej nie spotykamy dziwnego okrelenia Czwarta Filozofia, nawet przy wyszczeglnianiu piciu grup rewolu-cyjnych (Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, VII, 259-274), moe wskazywa, i to ostatnie okrelenie oznacza organizacj, ktra obejmowaa rozmaite grupy rewolu-cyjne. Menahem Stern (Zealots, w: Encyclopedia Judaica Yearbook 1973, s.135-152) przekonujco stwierdza, e jedynie hipoteza czca Czwart Filozofi, sykaryjczy-kw izelotw moe wyjani znaczenie, jakie Flawiusz przywizuje do tego pierw-szego ugrupowania.

90 Zob. Valentin Nikiprowetzky, Josephus and the Revolutionary Parties, w: Josephus, the Bible and History, red. L.H.Feld man, G. Hata, s.216-236.

91 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, II, 434.92 Tame, II, 444.93 Tame, VII, 29.


staa witynia. Jednak Flawiusz zdaje si zwalcza mesjaskie ide-ay powstacw, prawdopodobnie, by unikn gniewu Rzymian, traktujcych wszelkie wierzenia wmesjaskiego przywdc jako zdrad stanu. Jedynie wostatnich ksigach Dawnych dziejw Izraela odnajdujemy co najmniej dziesi nazwisk przywdcw, uznawa-nych zapewne przez ich zwolennikw za mesjaszy, chocia sam Flawiusz (zwyjtkiem jednego ustpu, wktrym Jezusa nazywa mesjaszem94 co zreszt zostao prawdopodobnie dodane przez pniejszego redaktora95) unika tego okrelenia.

Znaczenie sowa mesjasz okazao si na tyle elastyczne, e pozwalao si dopasowa do rozmaitych yciorysw. Itak, cho-cia Flawiusz przedstawia Eleazara Ben Dinaja jako zwyczajnego powstaca,96 rabini zwracaj uwag na jego mesjaskie roszczenia.97 Zauwamy rwnie, e dwm pniejszym powstaniom przeciw Rzymowi zlat 115-117 pod wodz Lukasa-Andreasa wCyrenie, na pnocnym wybrzeu Afryki, oraz zlat 132-135, pod wodz Bar Kochby wPalestynie przewodzili pretendenci mesjasc

Documents

Chrześcijaństwo a judaizm rabiniczny_fragment