cemil-sena-allah-fikrinin-tekamülü.pdf

7/27/2019 cemil-sena-allah-fikrinin-tekaml.pdf

1/296


2/296


3/296

Allah FikrninTekmlTa a ssu p D m a n la r ve L ik li k Ka h r a m a n la r

C E M L S E N Astanbul Erkek ve Kuleli Asker LiseleriFelsefe ve timaiyat Muallimi

S E M H L T F s u h u l e t K U t p a n e s i


4/296

S E M H LO T^ FS ^ M A T B A A S I


5/296

lk szHrriyete, taassupsuzlu-a, liklie dayanan bir asrda, hrriyeti ykan,taassubu ga ye edinen, Ruhan bir mevzuu tetk ik etmenin ho bir ey ol-madn d necek olanlar vard r. Ha lbu ki, bu eserin mak sad, ne Sam kavimlerin semadan ge tirdikle ri farzolunan kitab dinlerine hizmet etm ek vene de her hangi bir kavmin allahn ke fe yardm etm ektir. B ir ok sene -ler, slm ve Hristiyan kara kuvvetlerinin elinde, insanlarn en tabi tema-yllerini, dnce ve duyg ularn zenc irleme ye va sta olara k kullanlmolan Al lah mefhumuna, hangi noktadan temas edilirse edilsin, ok de-fa akln ermedii bir takm efsan elere, m ucize lere, bid 'atler e ve bunlarabal bulunan sim siyah bir zihniyete ve man ta tesad f edilir. Ya lnz ipti-dailer de deil, fak at daha m tekmillerde M savai ve saadet in bulemde imknszln gren insan, bak a bir lemde bunun tahakku k edece -ini zannetmi ve bu mit iie bin bir yin, m erasim ve din ak ide lere saplan -m tr. Btn bu akide ler ise: Dah a ilk unsu rlarile, ilk iptida itikatlar ilemutlak adaletin baka bir lemde de mevcut olamyacam gsterirler. Zi-ra, Allah namna ha reke t eden her kuvv etin ilk yap t i, evv el insan-

lar imanl ve imansz olarak ikiye ayrmak ve bunlara adaleti baka ba-ka ekillerde tatbik etm ektir. So nra vAllahm hizmeth lerile mminlerarasnda da ayr bir merteb eler silsilsi kabul eden bu itikatla r, hi bir za-man demok ratik bir zihniyetin yara tt makul bir msa vata, cidd ve likbir ahlka yk selem eldiler; ve hele be er iye ti, gay eleri olan sulh ve saa-dete hi bir gn ulatram adlar. Hem en de nebilir ki, tarihin bir ok kanlhdiseleri, adalet namna yaplm olan cinay etlerin bir o u, Allah ken-di kudret ve nfuzlarnn bir alet ve va stas yapan insanlarn bilg isiz, a ve mteassp kafalarnn mahsuldr.Biz bu eserde, ne bu menf zihniyetin noktai nazarn tenkit edecek vene de ona ait fikir hareketlerini tahlil edeceiz. Belki sadece ulhiyet n-mna sylenen akl ve kitab dnler arasnda bir gezin ti yap aca z.'Maksadmz, insanlarn hakik fikir hrriyetine kavumak iin yapt etinsava anlatm aktr. B u ma ksatladr ki: Eserim izde A llah nlevzuu . etrafnd abalayan serbest dncelere, liklik mcadelelerine ve allahsz terbiye sis-temlerine ait uram alara geni bir yer verdik ve iUma yat no ktai na- 'zan dierlerine tercih ettik.


6/296

4H i phe yok ki , burada, Allah hakknda sz syleyen btn mte-fek kirle ri bir ara ya toplam ya imkn olamazd . M aamafih, ihmal edilenler,an cak ikin ci snf limlerdir. Es er , bir felsefe tarihi ve yahut Allah fikri-

nini tarihi olmad iin zaman zaman kronolojik silsileyi kaybetmek zaru-reti hasl oldu . V e baz mabih vey a muadil fikirler arasnda g-rd-mz m na sebe tler dolay sle, herh ang i bir m illete ait feylesoflarn arasnadier milletlerinki.. kartrld.Es erin dir noksan lar iinde bu neviden bir tasnif eks iklii de olma-m alyd. Fa ka t bizim en byk gayem iz, fikir hayatm zda ilk defa yaz l-m olan bu neviden bir ese rde , her eyden evvel kendi zevk ve temayl-mz, bu etin mevzuun iinde kaybetmem ek ve binlerce noktai naz an atakip ettii istikampti gsterebilmektir.' " ' i ' ** *Umumiyetle Allah hakknda Kitab Dinlerin verdii malmatla dintarihlerinin ve itimaiyat'm verdii malmat, birbirini tutmyacak kad arayr net iceler vermektedir . Felsefe tarih'ler ise : Bu mevzuu bsbtnbaka bir noktadan tetkik ederler.Kitab Dinler, i lk insann beeriyete din talkin edecek kadar i lh ha-kikatleri idrak etmi bir zekye malik olduunu iddia ederler; bunlara g-re : zaten Allahn i jk arkada insandr. V e Alla h, insan vastasile kendinileme tantabilmitir . Dinlerin tarihi ise, muh telif me ktep ve cereyan lar-^na gre baka bajca ekiller almasna ramen: dini,, ya ; ftr veya arzbir hakikat gibi kabul ederler; ve Allah fikrini az ok, zihnin bir zaruretigibi g sterirle r: Ya ni btn milletlerin bir mabuda vey a buna benziyenmteal bir varla it ikatlarna dikkat ed erek Allah Kll tasvip - C on-sentiment niversel deli li le isbata alrlar.Feylesof \ardsi akl deli l lerle bazan tasdik , bazan inkr ed erler. F ak atbunlar, umumiyetle kitab dinlerin itikatlar haricinde kalrlar. Tasdik eden-ler iin Allah fikri, akln bir zaru retidir. V e sanki bu, lliyet ve Gaiyetprensiplerinin bir neticesidir, inkr edenler, umumiyetle lakayt kalanlardrki, daha ziyade i lme daya nrlar. Bunlar tekml tetkik ed erler. Ta bia tkanunlarile Allah mefhumu arasnda bir mnasebet bulamazlar.itimaiyat, dinlerin tarihine, E tno ra fya ya .. . V e sa ir ilim ve tetkik lerenazaran: Allah fikrinin kaynaklarndan ie balar; ve netice olarak bu fik-rin, insan bir eser olduuna inanr.Biz bu eserde mnhasran hi bir noktai nazar mdafaa etmedik. Da-ha ziyade ve az ok tarih s ey ri ile feyleso flarn dndklerini btn di-erlerinin fikirlerile yanyana ve anladmz ekilde izah ettik. Bu itibarlaeser ne bir Theologie ne de bir Theodicee^dr. Te kra r edelim ki m aksad-mz, hi kimsenin it ikadna tecav z, veya it ikatlarn kuvv etlendirmeye


7/296

al m ak ta deildir. Bilhassa bu ikincisi hi deildir. Biz , herkesin vic-dannda ayr bir kymete malik olan bu yksek mevzuun,- sadece , fikir ce-reyanlar iindeki bitaraf mnasn tes bit e altk. Bu seb eple zaman zarman dinlerin leh ve aleyhinde sy lenen fikirle rde ahs temaylmz ih-sas etmi olsak bile, onlar bizim deil bir vaka olarak hdkikat'in. iiadersinden baka birey deildirler. Zira: Allah ve din meseleleri de ob j e k t i folarak tet ki k olunabilir ve olunmak i'ktiza ed ef . a y e t ahs temaylm -z hissettiren baz noktalar istenirse, onu eserin heyeti mecmuasndan -kan manada ve kitabmzn sonunda bulunan A^e^/ce'de aramak iktiza eder;.imdiye kadar yurdumuzda bu mevzua dair neredilmi olan eserlerde,m elliflerin kendi ahs his ve tema yllerinden hi bir feda krlk yafjma-diklan grlr. Bu eserlerin hemen hepsi /sZm/r^z mdafaa gayretile ya-zlm ve hatta hepsinde kullanlan lisan, mmin lmyanlara kar taarruzeden siyah bir taassup heyecanile doludur. Halbuki, ilim hududuna girenher mesele, bizim deil hakikatin meselesidir. Kfr ve gnh korkusebu mevzulara yaklamaktansa, tamamile skt etmek daha hayrldr. Biz,bu noktai nazarladr ki, burada Allah fikrinin sad ece bir topo grafy asnyaptk. Bu sebep tendir ki, ese r, baz yerlerind e fazla terkip edilmi vebaz. yerlerinde de hatta yekdierine benziyen ve fakat aralarnda pek iri-ce farklar bulunan m eslekle riVe fikirler tek rar edilmitir. Bu suretle sis-

temlerin kadrosundan tardmz'bu eserde, Allah vesilesile felsefe^ veilmin pek yksek mevzularna dair hi olmazsa Ansiklopedik ma\ma.i ve-rilmitir. Bu itibarla felsefe sevgisini tayanlar, biro k meselelerin anaizgilerini ve ok geni ve ehemm iyetli bir kitabiyat da bulmak suretilekendilerine cidd bir rehber kazanm olacak lardr. Es ere ilve ettiimizresimler, hi olmazsa ekl bir cazibe yaratmak ve isimlerini mtemadiyeniittiimiz byk fikir dehalarn tanmaya yardm etmek iindir.Kitabn heyeti mecmuasnda, Tasaou/f bir noktai nazara kaplmaktanda byk bir itina ile ekindik. Bununla bera be r b mevzula u rarken,iimizde byk Trk airi Mevlna Celledtf ini Rum 'nin u genitaassupsuzluu yayordu:

j -^j j j J[ 1 ] . . . ! ; . l ; JJCZ

[ 1] K t ' a n n t e r c m e s i u d u r : T e k r a r t e k r a r g e l ! H e r n e o l u r s a n o l y i n e g e l !J s l. - r k fi r, i s t e r r i n t v e i s t e r p u t p e r e s t o l .. '. - F a k a t y i n e g e l ! Z i r a , b i z i m d e r g h - m i t si z li k d e r g h r d e il d ir ,. T v b e n i y z d e f a d a d e b o z m u o l s a n y i n e g e l ! . .I D Z . ^^ ^ ^* ^ ' *


8/296

6A z o k E kle kt ik bir mahiyet arz eden bu Etdn m e'hazler i , h aiyeler-de ve Bibliyografya da g-steri lmit ir. Bunun la be rab er , bizzat temasnaimkn bulam admz ese rler in melliflerine ait fikirleri , H. Hoffdi l ig,E . B re h i er , Vor iander^ La ng e , A . Fo u i l le i P . Janet^ V . C ou -S n . . . Ve sairenin fe lsefe tar ihler inden ve baz mtefekkir ler i tetkik vetahl i l eden dier eser lerden ikt ibas et t ik. Ve birok mel l i f ler in f ikir ler ini -de eser ler inin birer Konf RandU sn yapmak suret i le anlatmak istedik.Bu sebepten Allaha taallk eden fikirlerin mhim bir kisminde felyesofun umu-m sistemile bu fikir arasndaki mnasebeti g-stermee de lzum grmedik.Pe k ok dedikoduyu davet ed ebi len byle tehl ikel i bir mevzu zerindene i in al t k? Hereyde^ evvel , ar t k bu mevzuun bir tehl ikesi kalma-dn sy liyeb il ir iz. San iye n, bizza t kendini renm ek iin; ve nihay et,

lik b ir cm huriy etin olduu kad ar da yirminci asrn ahlki Toleransai s t inat etmektedir . Bundan ist i fade etmek ve buna hizmet etmek i in . . .Zira, inklbn yeni i lm ve yeni tarih, insanlar efsan elerd en, kendi ken-dilerini mahkm eden fikir ve it ikat esaretinden kurtarmak azmindedir. Bi-naena leyh, bu azme itirak etm ek ve yardm etm ek iin de bu mevzuufaydal bulduk.Esere mmkn olan vuzuhu verebilmek iin, imkn nispetinde oralduFakat bu, o nevi mevzulardandr ki , en basit ekli bile, ancak felsefeyle,fikir ileri le m egul olanlara hitap ed er . ii re ve san 'ata olan mec lubiy e-tim, i lm ve felsef mevzular kendilerine mahsus olan ciddi ve etin ifa-de ekl ini az ok de it irm eye hizmet et t i . Fa ka t , f ikir ler i tahri f e tmekkorku su, bu ite fazla i leri gitm ek ten bizi m enetm i olduunu da it iraf ede -bi l i r iz . Bununla berab er , btn dier eser ler imizde olduu gibi bunda dahr olarak ve kendi zevkimize ve usulmze g re al lmt r . Es erd eherhangi bir noktai nazara gre grlecek olan rabta ve insicam eksikle-r ini bu zevke balamak lzmdr .

Ki tabmzda eski Trklerin Allah telk kisi iin bir husus fasl ayra-m adk. B u o kadar geni v e ayri;^bir tete bb ua iht iya gster iyor ki ahsankendimizi bu ie hazr bulm adk. Bund an dolay karilerimizin bizi mazurgreceklferini mit ediyoruz. ** *Eser/hakk nda son sy liyece im iz s z, bir taraftan H a k i m S e n a F n i nsz olacakt r :

{ 1 ] ^ j T ! 4 d l ^ V [ 1] , M a n a s : A l l a h n h u z u r u n a Ic ti rl e i m a n A l l a h a o r t a k o l a c a k b a k a b i rA l l a h y o k t u r ! d i y e r e k g i d e r l e r .


9/296

7Die r taraftan a phecilik-scepticisme ^ayveile olmamak ar t i le t PazI lHafzn:

[ 1 ] . J ' i j * >L l j - i JtoJuJu y ^sz olacak tr . 1-1-9 34Cemil Sena

[1] M a n a s : Y e t m i ik i m i l l e t i n m c a d e l e s i n i m a z u r g r ; h i b i r i s i h a k i k a t i g r -m e d i i i in e f s a n e k a p s n a l p d u r m u l a r d r .


10/296

GiriG er ek itima iyatn ve ge rek meden tarihin hatt din tarihlerinin ver-dii malumattan pek atk ola rak anlyoruz ki, nsan ftreten ikicilik - Du a-lisme den holan yor, Bu ikiciliin mevzuu: Ken dim izle, kendimizi ku a-tan eya ve hadise lem idir. kili dn, tabiatin ilham olduu kadar-da dinlerin zihinlerimiz ve hare ketlerim iz zerindek i tesirinden ve her

dnenin kendi fikirlerine , halk itirak ettirm ek suretile talimi -Didactigue bir ekil alan ifadelerindeki Timsalcilik - Symbolisme den venihayet, insann, Antrepomorfik temayllerinden neet etmektedir. Fil-ha kika dinler, he r eyden evv el bir hlik ve bir mahluk kabul etm eklecezr bir ikilie yol verd ikleri gibi , btn hareketlerimizi ve fiillerimizi -Actios, helal ve haram, yani sevap ve gnahla neticelendirmek suretiledeikici grnrler. Bylece hareket ve dncede zarur grnen ve en azndanikici olan bir okuluk - Pluraraisme balar; her din vazeden iin, bu tarzda her ey i, ge rek kym et ve ge rek ma hiyet itiba rile, zdd ve aksi ile, se-bep v e ne tice sile dnmek b ir za rur ettir. Bunun iindir ki btn dinlerinesasnda yekdierine irca edilebilen ve daha ok derin ve iptida bir dev-renin itikatlarnda sakl bulunan unsurlar devam edip durmaktadr.Bir kere byle dnmee ahan ve byle dnenlerin mirasna konanher dinci m tefekkir, halletmek istedii meseleler karsnda yalnz kendihr m fekkiresinin ilhamlarna m racaat ed ece i yerd e, ananenin ve her-kese yaylm bulunan msbet ve menfi fikirlerin dar erevesidden haricekama ma ktadr. Bu enberden kurtulanlar da h i olmazsa herk esi peindensr kley ebilm ek iin, lemin sev iyes ine uygun gelen husus bir slupleeskiyi yeniye kart rmya mecbur olmaktadrlar .Tim sal ifade tarznm ak ve drst ifadelerden daha cazip oluu,umum seviyenin vuzuhtan holanmadn, daha dorusu mcerret fikirleriteh is iin byle dolambal bir yola muhta bulunulduunu gs terir. G a-liba, insaniyetin bu hayatta kazanabildii yegne mkfat ve yegne haki-k zevk, fikir ve em ellerine bakalarnn itirakini grm ekten ibaret ola-caktr ki , her mtefekkir dndn yaymak ve herkesi kendi gibi d-ndrmek iin gnderildini zanneden bir peygamber mahiyetinde kahyor.Ha lbuki d nlenler, sye neb ilenlerden daima daha ok daha derin


11/296

ve ok g-enitir. Fikirler, kelimelerin ksnde, arz zerinde mansap arayannehirlere benzerler. Bunlar bazan, cereyanlarna msait bir zemin bulsalarbile, ok defa kurak sahalarda bsbn kurumaa ve yahut ok arzal mev-kilerde istikam etlerini aran seller halinde dalmya mah km durlar. Zira ;Be r g so n un da grd g ibi, fikirlerin derinliine ka r lisan, ne k ada rgeni olursa olsun ok aciz ve ok basit bir tebli vastas oluyor. Ay nimaksatla S u l i y P r u d h o m m e (18 39-1 907 ): Parmaklarmzda kalan ey,Kelebe in kanatlarndan bulaan bir iki renk zer resid ir. H albuki hak ikKelebek btn renklerile ve cazibelerile uup gitmitir , demiti .

Lisann bu ksrl eskidenberi hissedilmi ve ikyet olunmutur. Hermtefekkir dndnden bir parasn feda etmekle hakikatin bir parasdaha geride kaly or. Bilha.ssa m uhtelif zihn iyetteki m eslekd alar arasnda da,halk arasnda olduu gibi asl fikirlerin, yerlerini, izah ve tefsir iin istimal edi-len timsallere, stlahlara terk ed iyo r. Bu suretle tema di eden eksiklik ve hata ,felsefeyi, ilm vahdet aryorum derken bir keseret leminde yzdryor; halbuki hakikat, yalnz bir akidenin taraftarlar arasnda paylalacak her hangi birhazine deildir. Asrlarden beri beeriyetin bilgisizlik ve taassubu iindesyliye ceklerin i, halli mkl muamm alar e klind e anlatmya alan larnyolunu takip etmek doru de ildir; phe yo ktu rki, fikirlerinin kurban olanlar oktur. Fakat hakikat imdiye kadar snmemi olan mealesini ebedi-yete kadar snm iyecek unsurlarla kuvetlendirm itir. Esas en yanan, yaka nve aydnlatan da kendisi olduu gib i; hay kran, anlatan ve re ten dehakikatin bizzat kendisidir.

Bunun en vazh delilini bilhassa luhiyet meselesinde grrz; zira buhususta hemen herke s ayni ey i dnm, fakat ba ka ba ka fadelerlehaykrmtr .Dinlerin tam bir vah dan iyet esasn kabul etti i zaman lar henz pekyakn olduu halde, bu ilk s ebe p addedilen Byk birlii, hi olmazsamelek ve eytanlarla dolu, grnmeyen bir cem iyetin reisi adde tmektenkurtulmak imkn hasl olmad, insaniyetin ilk dnd Allah, korkununve aln ilham etti i bir ku vv ettir. Bu, yalnzlndan usanm , ku vvetliolduu kadar da aciz bulunan b ir insandan ba ka bir ey de ildir. Bu ha l,mabudun aczinden ziyade iptida insann acizliin e ve ba sitliin e delleteder .

* *Eski Hint edebiyatnda yle bir manzume vardr:

(c Hayat veren kendisi, kuvveti veren kendisidir. Btn ilhlar onunemirlerine boyun bkm tr. Glgesi lyemutiliktir. Glgesi lmdr. Kendisine kurbanlarla tazimatmz arzettiimiz bu Allah kimdir?


12/296

10 Z emini ne ile tesbit ve semalar ne ile tesis etti? Ebat ve mesafe-leri esirle mesaha eden kendisidir. Kendisine kurban larla... Gz -leri btn kudretile sularm zerinde dolaan kendisi, Ikurban ateini do-uran ve bu atee iktidar veren kendisi, Allahlardan stn bir Allaholan gene kendisidir. Kendisine kurban larla.. [1 ]Hintlinin y eisle, teess rle sorduu bu muamma, insaniyetin ba lang cn-da nb eri, dn ebilen he r mahlukun ilk end iesi, ilk ihtiya c ve yeg n eilmi imi gib i; btn tefe kk r tarihini dolduru r. H i phe yo k ki insanAllah mefhumunu felsefe yapm ak iin dnm edi; ve Allah kendisini kul-larna tantmak iin insana bu fikri telkin etmedi. Allah bundan ne kadarm stani ise, insan da bu nevi felsefenin tazyikinden kurtulmaa ok ad arsus am tr. Zira, bu mefhum larda sevim li, munis ve ltfkr bir hass a m ev-cut olsayd, insaniyetin asi ve inat zihniyetinden oktan karlrd. nsan,sevilen eyle rden sev dii m dd ete zevk almak , usanrtca deitirmek,,unutmak ve inkr etmekten holanr. Hafzamz sevdiklerimize kar kapal,sevm ediimiz ey lere ka r da nefret ve ihtiraz i le a ktr . Allah, hl an-lalmaz gibi grnen hayat bilmecesinin yegne fail i ve lemlerin yegneprensibi , korkun hadiselerin yegne halik gibi hatrmzda sakland iin-dir ki ltfundan ziyade kahrndan emin olmak midile insann m fekk ire-sinde ekilden ekle gire rek yksek mevkiine yerlee bildi. nsan, sphanltuflarn hatr iin onu zikretmee lzum grmez. Netekim umum haya-tta fazla zengin ve maddeten bah tiyar olanlar, eks eriye tle btn insani-yeti , btn hayat ve mevcudat ve hatt Allah da unutabilirler. Allah dahaziyade sefi l , fakir ve a bir tabakann mahrum ruhunda bir tesell i ve kuvvetmenbadr. Bu yalnz acizliin bir tesell isi olmasayd, en fazla ciz zaman-larmzda dndmz bir hatra halinde kalmazd.

te, itikatlarn ve dini tecrbelerin kymeti esasen bu tesellide bu mit vekuvvet veren hassasnda sakl dr . ( W . J a m e s ) nsan bir karyatit gibi bumuazzam ve manev heylnn altnda ezilmi, tefekkrne salim bir mecra,hareketlerine makl bir serbesti verememitir. Dinlerin en fazla itaat edildiive Allah a en ok tapld zaman lar, din vazeden lerin bah ettii lktaassu buy le fikir - hrriyetii in tamamen kaldrld dev irlerdir. Btntarihin ve insaniyetin cina yetle ri , hak szlklar bu nam ile yaplmi ve bunam ile devam etm ekte iken, son asr bu cerey an durdurmaa mu-vaffak olmutur. Maamafih u muhakkaktr ki , mazinin en byk medeni-yet ve inkilplan, muhabbetten ziyade korku veren kuvvetlerle elde edil-mitir . nsaniyet, kendi haline, brakld mddete, hayvanilemee iptidai-lemie mahkmdur.

f l j ^ T g - v e d a s d a n . ( V e d a s , b i lg i d e m e k t i r ; R i g d e m e t h e t m e k d i n e k t ir ;u m u m i y e t l e d r t v e d a s v a r d r : R : g , y a d j o u r , S a m a , A t h a r v a )


13/296

1 1Mu kaddesat en fazla hak areti yine en ok kendine it ikat edenle rdenve binaenaleyh en iptia olanlardan grm tr. Ca hiller Alla ha , sevdik-leri iin deil korktuklar iin hrmet ed erler. Alim ler hilkatteki ahen-gin panitsma meftun olduklar iin ona hayran drlar; halbuki ortad a, ne

birinin korkusunu ve ne de dierinin hayretini celbedecek bir hakikat vezihnin temamile kavryamiyacag her hangi bir tlh mefhum mevcut deildir.nsaniyet izah mkl bir zihin inadna, ha tt bir fikri sa bite , birzilin ataletine mpteldr. Bize tMalum ve mehuh ayni kudretle musallatolmutur.Mehul olan eyler nnde hayretle dilsiz kalan ruhumuz, korkun ey-ler huzurunda eilen bamzdan daha lv, daha muhterem ve se rb es tir.B yle olma sayd, hi bir itim a nizama imkn bulunmaz v e korku verenamillere kar zorla hrmet etmiye mecbu r olmazd k. H asb ilie imkn bu-lunmyan bu lemde yegne hareket ettiren kuvvet acizlik t r . Ve hi birkayde ve balantya, hi bir kanun ve dstura smayan esrarl bir cere-yandr. nsan bu cereyan zerinde hakikat ndan gzleri kamam veboaz uzak bir hayale haykrmak tan yrtlm b ir Ku rba a halinde, n ere yegittii anlalmaz gibi grnen bir Bahrimuhite akp gitmektedir. Halbukigren ve anlyan mahluk iin, bu cerey an ve bu Bahrim uhit, ok adar biz deve kendimizdedir ki : Onu ha rite aramak zahmetine bile dem ez; biz ul-hiyet fikrine kar Bazan, zntl bir miskinlikle kendimizden geer; his vefikirlerimizi tahlil etmeden, ogrnmiyen mabudun kulu olmakla iktifa ederiz.Bazan onu da kendi dncelerimizin sahnesinde rol alan muhayyel bir kah-raman addetmekten ekinmeyiz. nsann byklk ve kklk arasndakibu ini kndan, beerin ulhiyetine intikal edenler nadir deildir.Her ne olursa olsun, biz ya suda kendi aksini grp atlan bir yrtckaplan gibi, kendi his, fikir ve mevcudiyetimizi kendimizden mstakil birlemin emaneti addederek karlatmz vehim umanna atl r , heder olu-ruz. Yahu'ut ta A yn ad a kend i ha yalile oyn ayan gafil bir kedi gibi , fikir-lerimizin arka tarafnda kend imize ben zettiim iz bir muh ayyel vcu t ileeleniriz. Bu ruh hale ti kar snd a Allah g ibi mteal bir mefhumun ezelhakikfatini tarif ve izah etm e e imkn var m dr? B el k i.. . Fa k at fels efeme sleklerinin hepisinde ayni su retle aranm olan bu ku dret, zihnin t e -kmlile mtenasip bir terakk ve inkiafa mazhar olac ak ye rde , asrlartemadi ettike, gne altnda eriyen bir buz gibi zekmzn harareti le b-tn kuvvet ve parlakln kaybediyor ve adeta kendisinden uzaklatka k-k, zayf bir hayal halinde dncelerimizin ufkuna dikilen ilhi g lge siyklp g idiyo r. Maam afih, luhiyet fikri mazide de haldekind inden dahavazih, daha kudretli ve mutlak deildi. Esatirin, semav kitaplarn hulsabtn itikat ve tasav vu rlarn y kse lttii byk halik, bugn olduu k a -


14/296

12dar da dn gln, m tenaks vasf ve vaz ifelerle mahmul bir tahayylg-aribesiydi. insaniye t onu eks eriy a ihtiyarlad iin hrmete ayan ad-de de ce i ye rde , bunam bir dede, yalnz karnmz doyurduuiin hatr saylan bir byk bab a addetm ektedir [1]. Bu sebepten dir ki ,bug-n ibadet, Allaha kar bir dalkavukluk, bir kurtulu sadakas telkkiolunacak kadar basitlemi, dilemitir. Halbuki mahlkatin hatrna gelenhereyd en uzak ve mnezzeh olan cen abha k, byle bir sadaka huzurundairadesi de ie cek kadar zayf olmad gibi , sefi l bir mahlkile uraa-cak kadar da kinli olmadna, gene dinlerin emrile inanyoruz. Zaten byletasavvu r edilemiyen bir mabu t, ancak karan lkta parlyan ve akln nurualtnda her zaman snm ee mahkm ve mecbu r olan bir fosforlu bc ek -ten baka bir ey olamaz.Maamafih Hintlinin sorduu gibi, beeriyet daima bu Manev muammayhal le al acak ve soracaktr . Al lah ned i r? u sual ve u ifade lerlehi bir kimsenin din ve imandan mahrum add edileceini zannetmiyoruz.En byk dinin 7b/eras olduuna inandmz cihetle, kendi it ikatlar-mz bir tarafa brakarak yalnz ilmin ve felsefenin bu husustaki dnce-leri zerinde bir gezin ti yapm ak istiyoruz . Bin aen aley h ahs iman ile,msbet bir surette cere ya n edege len fikir hareketlerinin netice lerine dairsylene n d nce leri kartrmam ak lzmd r. Es asen bu asrda din,ba ka ruhan bir lemin esr arl hik y eleri halinde kalm, ahlk ve si-yas et hnsusunda re hbe r olab ilece k kudret ve m eyyidelerden uzaklamtr.Kalpleri hl din bir hisle dolgun olanlar, ya ahiretin yaklatn grenihtiyarlar, veyahut fikri basitl ikleri dolayisile hudanm varlna ancak dinsahasnda inanm olanlard r. V e onlar da pek iyi bil irler ki , insan, haya-tnda ve hayatn muhtelif galeyanl devirlerinde bizzat halikile, dinile ta-ban tabana zt hareketlere ve fikirlere tutulur. nsan, i lh hakikat kar-snda batarken iman eden bir Firavun mesabesindedir . Alemde grd-mz ey ler, bir takm haller ve hadiselerden bak a bir ey de ildir. H i

|1] H o t a n t o l a r , m u a y y e n b i r b a y r a m l a r n d a su r e t le t e r e n n m ' v e . r a k s c d c r - c r d i : E y T s u i - g o a ! S fc n b f i b a l a r m b a ba s - s n , se n h e r e y i n d c d e s i s i n ; . . S e n b i z i mb a b a m z s n . M s a a d e e t , N a o b - t al b i r A l l a h v e y a m e l e k - y a m u r l a r y a d r s n ,s r l e r i m i z i y a a t m t k , b i z i y a a t m a k s e n i m e m n u n e d e r . B e n h a k i k a t t e s u u z t ca m ! T a r l a l a r n m e y v a l a n n t y i y e y i m . S e n b i z i m b a b a m z d e i l m i s i n ? E y b a b a l a -r n b a b a s ! . . E y . s e n T u i - g o a ! S a n a h r m e t l e h a m d s e n a e d e r i z . ' S e n i h r m e t l et a k d i s e d e r i z . E y b a b a l a r n b a b a s l E y e f e n d i m i z ! E y T s i - g o a ! . . . . J o u r n a l d e s s a v a n t : 1 8 8 5 - , 8 6 :M a x M l l e r ' i n te m i n i n e n a z a r a n Z o u l o u k a b i l e l e r i n d e b y k A l l a h n a d Q u n -

k o u l o u - K o u l o u i m i ; y a n i h t i y a r l a r n i h t i y a r . E s k i n i n e s k i s i i m i . | N e u v e i t e se t n d e p d e m y t h l o g i e ] s k e n d e r i y e m e k t e b i n d e v e h r i st i y a n f e l s e f e " v e d i n i d e d em e c a z o l s a d a A l l a h , n i h a y e t b i r [ E p - b a b a ] d r. . ' \


15/296

13bir ey grnd ve olduu gibi de ildir. Bun unla be rab er, her ey debir sr tasavvur etmek hastalktr . Herkes kendi uurunu mrakabe ederse,vehimelerimizden ok yksek ve ok vazh bir hakika t meherine maliki-yetimizi tasdikte gecikm ez. Dinin leh ve aleyhinde pek ok eyle r sy-lendii iin onlar tekrara hacet germiyoruz.Bugn sylenmesi lzm gelen bir hakikat vardr ki : Allah mefhumunun,yalnz asrlarnn felsefesi olan din sahasnda deil; asrmzn din olanfelsefe sahasnda da tetkikine bir mani olmad ke yfiyetidir. V e ancak i limve felsefe bu husustaki hkmn verdikten sonradr ki imanmz aklleir.Mukallidin imanndan phe eden fak ihler, he rha lde kr kr ijne kabu ledilnji bir A llah a itaat ede nleri de, hu m uka llitler zm resine k artrmofSalar gerektir.


16/296

Birinci KsmI l k A l l a h f i k i r l e r i

Allah mefhumu, daima tekvin - Cosm ogonie meselesi le bir arada cereya nder. lk i l leti aramak, hdkatin ne suretle yaratddn da birl ikte dn-'meyi icap ettirmitir . lemle Allah yekdierinin bir lzmesi gibi grn-mektedir. En eski beeriyetin tekvin felsefesine ait eserlerine dikkat eder-sek, sebeplerin sebebini, lemi mnhrsran yalnzlktan skld ve usandiin yaratan meharetsiz bir ahsiyet gibi telkki ettiklerine hkmetmemekimknsz olur. Hint hurafatmda insann yaratl yle anlatlmtr : B alangta [Atman] vard; ve bir insana benziyordu. Etrafna ba-knd. Kendisinden baka kimse grem edi, ilk szlerini telffuz etti: B.e-nim. [Ben] kelimesi oradan geldi. Bu sebeptend ir ki bugiine kadr birdierile gren kimse (Ben) kelimesile gr r ve tad dier ismisylemez. Nihayet Atma n korktu. Zira yalnzlktan korku gelir. Dn -d: M ademki benden baka kimse yoktur, yle ise neden korkmal? Kor-ku bakasndan gelir. M emnun olmadn hissetti. Zira: Yalnzlktankimse mem nun olmaz, iki olmay arzu etti. Kendisinde yekdierinikucakhyan bir erkek ve bir kadn mahiyeti husule gelmiye bala-d. Bu suretle ken di m ahiyetinden ikiye ayrld. Ve bu iki, zev ve zev-ce oldu. Bu sebeptendir ki "'^Si^vna Va lkya , , : bizlerden her birimiz ya-rmz, dedi. Bylece erkeklm ahiyetindeki boluk kadnla doldu. Ve bunlarbirleince insanlar tevellt etti. [1 ]Burada kendi mevcudiyetinden bile gafil bir mabudun tpk [Dekar-tes] gibi kendisini idrak ettiini gryoruz. V e hi phe yok bu [Atma n ] yalnzlndan muztarip olan kendi zavall ve kimsesiz nefsimizdenbaka bir kimse deildir.M o r d v i n l i ler de lemi yle yaratlm farze derle r:Balangta hi birey yoktu, yalnz C h k a vard. Bununla berabero, hem vard, hem yoktu. Zira kendisini hi kimse grmemiti. Daimayalnz kalmasndan ztrab artt. B u ztrapla iini ekerek nefes ald.Bu teneffsten rzgr tevellt etti. Gz lerini krpt. D ilerini gcrdatt.

[ 1 ] B a h m a n a d o s ' t c n


17/296

15Bundan imek ve ydnm husule geldi. O, her yerde mevcut olduu iingezinemiyordu. nk o bizzat lemden kadim idi. Chka 'm ne balan-gc ve ne de sonu vardr, arz, sema , yldzlar, ... K. insanlar, hayvan-lar ve hatta cinler ve eytanlar onun emrile yaar ve ona itaat ederler.O grnm iyen lemlerin de yaratcsdr. [1],hsan, Allahma mutlak bir Birl ik izafe edemedi. M o r d v in ' l i l er in utasavvurunda ne kada r be er bir eza var dr. A rzn oyu klarnd a, arzn iri-ilmez ahikalar karsnd a yalnz ve ciz kalan bir insan, anc ak by lemtehassis ve mteessir o!ur. Anlal yor ki eski ve iptida insanlar, canlyve cansz bir i skntsn, bir yalnzhg- kaldrm ak iin ya ratld zanne-diyorlar. Ve nihayet byk birlii, kendileri gibi dnen ve btn kuv-vetlerine ramen evham iinde vakit geiren bir hkmdar farzediyorlar,Ma* MUl ier ' in Rig-Vedas 'dan tercme edip [Kadim Sanskrit TarihiEdebiyatn] a zikrettii u fikirler de ehemmiyetlidir :

(f Varlk, ve henz var olmyan ulv lemler daha mevcut deilkenmevcudatn zarf ne idi ? Sularn topland yer neresiydi 7 Ve havannnfuzuna imkn bulunmyan derinlii nerdeydi ? Kat'iyyen lm ve ebe-diyen lmemek, gndz n ve gecenin me'aleleri yoktu. F akat yalnz ken-disi, kendine hs olan fikrinin iddetile nefes almaks zn teneffs ediyorve mutlak surette kendisinden baka bir ey tanmyordu. Evvel, zul-metler, zulm etlerle ihata edilmiti. Boluk, aaaszd. Yalnz V arlk-l'etre kendini tayan bolukta msterih .bulunuyordu. Nihayet kinat onunzeksndaki hararet kuvvetile husule geldi. Fakat bunu hakik olarak kimbiliyor? Bu varlklar nereden geldiler ? Bu hilkat nereden dodu ? O nlarAllahlar vcude getirdiler. Zira, Allahlar, bunlar vcude getirmey i pekarzu ediyorlard. Fakai her eyi bilmeye mu ktedir olann bizzat kendisinereden gelmiti? Bukadar muh telif lemlerin nereden zuhur ettiini kimbilebilir ? Ya bunlar mevcut olduu kadar da madum iseler ?.. Onu daancak semann en yksek noktalarnda: zleri, hkim olduu lemlerinstn de olan by k birlik bilir...Boch imans ' larda ayni suretle Aah, tekmil mevcudatn sahibi olupsemalarda oturan bir reis farze tti ler. V e onu gz lerle deil kalple gr-meye imkn olduunu kabu l ettile r. Es as en , umum iyetle tekm il dinler veitikatlarda Allah , basiret gzile g rlebilen mteal bir m evcu diyettir .Hintlilere nazaran Agni , kendi kendine zuhur etmez, onu Akll in-sanlar, kalplerinin besteledii dualarla zikrederek kefedebilirler., zira o,Allahlann da Allahdr. Allah nedir? sualine [Vedanta] nin verdii cevap, Allahn zat sfatlarile ispatna y aray an sfatlarn saym aktan iba re ttir.

[1 | M a \'. M l l c r - N a i v e l i c s c t d e s d c m y t h o l o g i c . 1 8 9 8


18/296

16Fakat netice olarak verdii hkm udur: Allah, ismi bir isim olan ve.bir isim almyan, ve isimsiz olan sema ve arzn menbadr.

** * H ulsa, insan ilk defa halik grn me yen bir vah det, iki olmakarzusile bunalm bir birl ik tasavvur ederken, bukadar byk lemlerin birtek varlk tarafndan yapldna akl erdirememi olacaklarki, kendilerinebenzettikleri mabudun evvel baz yardmclar halk etmek suretile kinatavcut cerdiini zannettiler. Ve bu dn asr hazr Vucudiye-Pa//A/sme sinekadar muhtelif ekil lerde kendisini gsterdi. Bu pek beer ve ahlk olandn u misal ne gzel teyit eder:Chkai^ sularn zerinde yalnz ku bak etraf szyordu. Dalga-

lara tkrd, ilh salyalar da halinde by^, ve bastonile bu dalaramrunca eytan zahir. oldu. eytan, ChkaiV' Beni kardein yap!. dedi.C h k a i : Kardeim ol, ve birlikte lemi yapalm ! dedi. Nihayet eytana,,denizlerin dibine dalp bir iki akl tanesi getirmes ini emretti. eytan isehiyanete balad. G etirdii akllardan birka tanesini aznda saklad vekalann verdi. C h k a i akllar suya att, arz oldu. Fakat eytann a-kllar, da abuk iti. Bunun zerine tkrmeye mecbur oldu. Vadiler,uurum lar ve tekmil topran arzalan bundan husule geldi.A yn i e fsan eye g re insan da varln A llahtan ziyade e yta n ' aborlu gibi grnyor:insan yaratmay en evvel dnen eytandr. Fakat eytan balk al-mak iin nereye mracaat etmise, karsna vah bir hayvan km,fakat nihayet elde edebildii bala ruh aram; bulamam. Bunu n ze-rine Chka , Akbabay, kendi el havlusunda yuva yapmak zre semala-ra yollam, Akbaaba bu ie teebbs ederken, havlu dm , ve eytanbu havluyu bala srnce Haktaal - Dieu SUprme suretinde bir

insan vcuda gelmi...Hindin Bhagavata Purana 'sma nazaran, tufan da Br a h ma ' n ngafletinden istifade eden H a ya g r i va isminde bir C in tarafndan rp-lak brakacak kadar soyulmasndan husule gelmitir.O u p a n i s h a d ' a nazaran i se : Br a h ma , varlklarn mabududur veyalnzdr. Fa ka t yalnzken hib ir kuvvete malik de ildir. Bu sebep ten,kuvve tlenmek ga ye sile ve kendisine yardm etsin ler diye sra i le kend i-simden a a olan ma butlar ya ratm tr. Um um iyetle Henotheisme siste-mindeki it ikatlar da tek Allahn by le zaman zaman bak a mabutlarnkuvvetini kendisinde toplad vey a kendi kuvvetini dierlerin e dattgrlr.

t- *


19/296

17Din hislerin ilk m enei, insanlarn fena lklardan , erle rde n korunmakhususundaki tem ay lleridir. Bu arzu ve tema yl ted en ber i dinin korku-dan tevellt ettii hususundaki na zar iyele ri tek it ed er. Bu itibarla mabu-dun, insan korktuu eylerden kurtaracak bir kuvvete malik olmas iktiza

etmektedir. Bunun iindir ki islm lk ta dahil olduu halde hemen herdinde, Allaha kar korku ile ric a [ ^ y ' j ---Ij^;] ve mit var dr.Allahlar kuvvetlerini, iptida dinlerde, hatt baz kitab itikatlarda, ks-kanlk ve fenalk yapmak hususundaki istidatlarile gsterirler:Mesel (Ahdi Atik) a g-re: Allah g-azap etti i insan lara ka r kini-ni drt batn devam ettir ir; gna hkrn oc uk lar ve btn ahfad bugazabn azabn ebediyen hiss ed ece klerd ir. Allahn gaza b ise, cem iyetinmtereken holanmad kymet ve tasavvurlara taarruz etmekle hareketegetirilmi olur. Allah inkr etmek , bu gazab tahrik ettii gibi , m esel:Cenub Am erika iptida lerinde olduu gibi alimi sem aya elini uzatmakYasak-Tabou olduundan, buna c r'e t edenlerin parmak larn Allah, kuru-tacak tr zann edilir. Allahn ksk an l bilha ssa branlerd e mhim b irmevki tutar. Nitekim Yal lOva: .Benim karmda baka mabutlann olm-yacaktr ve onlarn nnde kat'iyyen secde etmyeceksin! onlara kat'iyyeihizmet etm iyeceksin ! Zira ben ebed ve kskan bir mabudu m / der.Bu hususta hristiyanlk ta ayni itikat iindedir. Ve Westermapclc ' n dagrd vehile, islmlk, Allah ve pe yg am bere iman etmeyen hristiyanve mu sevilerlerin, umu miyetle mmin olm yan lann bile ilh ltuf ve t-fetten ebediyen mahrum kala ca n iddia etm ez. Islmiye tte gr len taas -sup, din zaruretlerden ziyade siyas zaruretlerin eseridir. Taassupsuzluk-To le r e n c e ancak bee r zflardan uzak bir mabut tasavvurund an so nrabalar. Boudisme'n taassupsuzluu da b yle ahs b ir Allaha inanmadn-dan dr [1]. o k eski Ar ap dinini tetkik etmi olan W e l i l i a u s e u rile Robertson Smit l l , islmiyetten evvel ok cinV-Polydemonisme biritikadn yaadn grmlerdir. Bu itikat, islmiyetteki ulhiyeti debahsettiimiz korkunluktan kurtarmam tr. Filhak ika : islmiyette Allahrahim ve efik olmakla be rab er, ark tipinde bir m stebittir . H er ey onaitaat etmekle m kelleftir . H erk es ve her ey temamen onun emri altnda-dr. Bu Allah , ne bak alarndan ne de kendinden sad r olan hi bir k aideve kanuna tbi olmakszn istedii gibi har eke t ede r. H i kimsenin nfu-zuna tbi olmaz, ve hi kimse onu tenkit edem ez, hi kimse Ce nab Hakkn ya pa ca her han gi bir ii, zuhurundan evvel kefed em ez. Allahinsan bir ayni h rriyetle ebed azap vey a saad ete du ar ede bilir. Btnruh, hikem ve manev kanunlar yaratan kendisidir. Halbuki insan cizdir.

|1] W e s ' r m a r c k - L ' o r i g i n e c t l e d e v e l o p p e m e n t d e s i d e e s m o r a l e s : T : 2' . r is - 1928 F : 2


20/296

18Zira, onun mukadderatn tayin eden Allahtr. Btn ark itikatlarnda g-rlen bu Kadercilik - Fatalisme, kendini nakze den tekmil d ier em irlereramen arkta, insan Allahtan pek fazla korkutmutur. Zira, bu mabudunmmin olmyanlar iin tayin ettii cez alar ok fe cidir. Uh revi m kfat,manev olduu kada r da cisman olduu halde, cehennem az ab da tama-men cismandir. Kfirler mthi atelere atlacak ve bunlar iinde kayn arsular fkran bir menbadan ie ce kle rd ir. A lk larn hib ir zaman g-idere-miyecek olan zokkum ve deve dikeninden baka bir g-da bulamyacaklardr.Ya hu t ta kfirler, ateten mamul elbiseler giy ecek ve balarndan k aynarsular dklecektir. Bunlar demir omaklarla dvlecek, derileri ve barsak-lar par alana cak ve cehennemden k am aya kalktklar vakit , zebanilerhepsini yakalayp yeniden cehenneme atacak ve fAte ikencesini tadnzladiye baracaklardr [1],Allah a kfr edenler ve svenler de Allah tarafndan cezalandrl r .Allah, kendisine itaat etmiyenlere kzar. Maamafih birok iptidalerde, ma-budun mutlaka ceza verd ii gr lmez. H att biro k itikatlarda, bilhassaH int iptidalerine ait olan itik at lar da : Allah ne bu dny ada ne de tekidnyada ada let tevzi eden bir hkim de ildir. V e dier baz mabu tlar dakendi men faatlerini alkad ar etmiyen mev zulara kar lka yttirler. Ha ttbunlarn mhim bir ksm da zc - ego iste dir. Hay r ve mkfattan zi-yad e insana zulmeden ahlksz bir kuv vettir. M esel M a o r s ' l e r i nAlla h, strap, sefalet ve lmden ba ka bir ey yapmaz, insann bylebir mabut karsndaki vazifesi, errinden korunmak iin yalvarmak, ibadetetmek ve takdimeler vermektir. Taht i ' ler in Allah , hatt kendi m-min ve hizm etkrlarna ka r bile mfik de ildir. An cak mtemadi tak-dimelerden sonradr ki gnl biraz yumu ar. Yo ks a bunun da esas vazi-fesi, ykmak ve eziyet etmektir. Fidjie ' l i ler de mabutlarn, kendi iradesile.hayr ve fazilet yapmyan hain ve kalpsiz bir kuvvet olarak tanrlar. YeniH e b r i d e iptidaleri ise mabutlarn, insanlar gibi zc, hain ve fenalktanbaka bir ey i lham edemez sanrlar. Santa ls ' Ia r, hibir hayrl Allahfikrine malik deildirler. Hatt ark Afrika iptidaleri, kendi gemi dedeve ninelerini m ahvettii iin Allah tan intikam almak isterler , ve bu mak-satla kendini grmeye alrlar. Ke ld a n ve A s u r mabutlarnn da zulmve erden nekadar holand malmdur. B o c h i m a n s ' l a r l a Hottentots-1ar da an cak alklarn teskin eden bir mabut tanm aktad rlar. Bilha ssaikinc iler, her ii sol elile yapa n bir fenalk ruhundan ba ka bir kuv vettanmazlar. Ekseriya Roi ia 'nn mabutlar da ayni suretle hummann, me-um servetlerin mabudu olurlar. V e bunlarla insann m nasebeti ekseriyasouk bir merasimden ibar ettir. B en i srailin mabudu da kendi kulunu

[ I ] I v r a n K er in v


21/296

19liimaye eden fakat daha ziyade sert, hain ve ko rku n bir m abuttur. Hris-tiyanhgm mabudu ise, her trl efkat ve merhametine ramen, mesel vaftizedilmemi ocuklar cehenneme atacak kadar adalet hissinden mahrumdur.Bir ok yerlerde Allahlar, kendilerine kar bir kabahat ileyenlerin lmnisterler. Ve yah ut ba k a bir insann ldrlmesine raz olur lar. Bu vazi-yette, umumiyetle fakirler kendilerini, zenginler ise esirlerini veya her hangibir mazlmu ldrerek mabuda takdim ed erle r. Bilh ass a ge n bir kznkurban edilmesi gnahtan kurtulmak iin daha messirdir. Umumiyetle birmabudun gaza b, kendisini kzdrann ve kzdranlarn lmile g e eb ilir.Yahutta herhan gi bir mcrimle, bu mcrime mensup akra ba ve taallkatmidamile hafifler. Ovide [M . E : 4 3 - M. S : 1 6 ] in verdii malmata gre:Eski Roma mabutlar da, buday hrszlarile iffetsizlikte bulunmu olan Ve s-taie ' lerin kendilerini diri diri takdiminden ho lan rlar. Bu se bep ten bun lar,canl olarak defnedilir veya aslrd. H arplerd e zafer temini iin mabuda birinsan kurban etmek iktiza ederdi. Bu maksatla C e s a r bile G a u l ' lere, mabut-larn, kendilerine yardm etmesini temin iin, insan kurban etmelerini teblietmiti. Allahlar da insanlar gibi hiddetlenirler ve intikam hissile arp nrla r.Bunlarn hatt kasten olmayan birtakm din kab aha tleri iddetle cezalan -drmak istedikleri ve Allahlar iin, crm iliyenin ocuk, hasta veya deliolmas da kurtulmalarna bir sebe p tekil ede m iyece i zannolunu r. Bu se-bebeptendir ki branilerde Allaha ka r yaplan crm leri, kim hab er alrsamcrimi cez aland racaktr. Bu fikir, hristiyanla da girmi, ve ilh ga zab teskin iin, mcrimlere vahiyane cezalar verilmiti [1]. Bu mabutlar ekse-riya eklen de me'um ve irk in add olun urlar. Hindin frtn a m abuduRudra, bir vahi hayvan kada r korku ntu r. Nitekim ilk zaman dinlerineait abidelerd e her mabu t, kendi ahlk sfatlarn temsil eden bir tiptegsterilmitir.Maamafih m abutlarn ha yr ve fazilet iliyen , munis ve mfik added encemiyetler de eksik deildir. He r cemiyet kendi ahlk kara kter ine uygunbir Allah fikrine maliktir [2].ptida cemiyetlerde ve umumiyetle ilk zaman medeniyetine ait itikat-larda beer sfatlarla sslenen mabut, bazan beer ihtiraslarn hududu ha-ricine kamyacak kadar hislerine malp veya ciz bir kuvvettir. Bununiindir ki mesel Allah, bu cem iyetlerde insanlar gibi sihirbazlarn takipve tesirine maruzdurlar. Dalar ve teganni, Allahn hassasiyeti ve iradesizerinde, bu seb epte n, sihr bir tesir yap ar. M esela, eski M srda mabutRa, ana ve babasnn ken disine verdii ismi, dodu u gn den beri vcu-dunda saklam diye itikat edilir. Bunun sebebi, sihirbazlar bu hakik ism

|11 r i l . K o i ) i n s o n - I n l r o d u c t i o f r l ' h i s t o i r e d o s r c l i g i o s . l ' a r i s 1 9 29[2| L c r o n c a u - L ' c v o h l i o n d e la m o r a l e , l ' a r i s 1 9 10


22/296

20renirlerse mabudu, kendi arzularna bir let yaparak ilh kuvveti israfetmi olacaklardr [1],ptida i t ikatlarda Allah, insana karl ksz ve hasb olarak hi bireyvermez. Bu hasis ruhlu mabutlara sadece dua etmek, onlarn merhametinihare kete getirem ez. Bina ena leyh , bu mabutlara m temadi dualar iindeilh nazar, ce lbe de ce k hed iyeler vermek iktiza ed er. N ezir, vaat, takdi-me ve kurban, Allahla bir nevi pazarlktr , Allaha muayyen maksatlarlaverilen bir nevi rivettir . Hatta Eflatun bile, Allahn insan, cin ay etler esevk ettiini ve mabudun errinden korunmak iin kurban larla kendisininsatn alnmas lz p geldiini mdafaa ed er. M esel, Siberya iptidailerin-den bazlar, kurbanlarn takdim ederken ; Yarabbi, bak seni yesin diye sana ne getirdik; hi olmazsa dntesen de bize ocuklar, srler, ve uzun bir hayat ver ! diye yalvarrlar.Baz E s k i m o ' la rd a balk avna ka rke n, havaya biraz ttn atarlar ve


23/296

21

-

Nezrin ve duann slmiyetteki mevkii de az ok farkla bundan bakabirey deildir. Yalnz ok defa kitab dinlerde insan, dorudan doruyaAllahtan istemiye ces are t edem iyerek, bu pazarl bir evliya i le bir mu-kaddes makam ile yapar!Zerdt [M. E . 70 0] mezhebinde, kendisine takdimeler verilmiyen birmabut, en byk mabuda yle hitap eder: Benim iin ne felket^ey Ahu-ra Mazda! insanlar beni, kendi ismim ledavet edecekleri bir kurban la bana ibadetetmiyorlar, insanlar baka mabutlara yap-tklar gibi bana, kendi ism imle davetedecekleri bir kurban keserek ibadet eder-lerse on at kuvvetine, on deve kuvvetine,

on boa kuvvetine, on da kuvvetine, onehir kuvvetine temessl edeceim !.. nsanla Allahn mnasebeti umumiyetlemtekabil bir menfaate istinat ediyor gi-bidir. Bunu n iindir ki m stevli bir has-taln defi veya bir ktl a nihayet vermekiin, takdimeler ve hatta insandan kurban-lar verilir ve: Allahm! sana bu kurbanveriyoruz, sen de bize iyi mahsul ver!diye dua edilir. Bu cem iyetlerd e yaplaniyilikler, takdimeler, hep bilmukabele Al-lahtan daha fazlasna nail olmak iin dir .Kendi iradesinin, mes'ut olmaya kfi gel-mediini anlyan insan, anca k bu suretletabiat fevkndeki bir iradeyi, arzu ve ih-tirasna let yapmak iin fedakrla raz olarak tehayyl etmi ve yarat-mtr.

Allahlara isnat edilen bu be e r sfatlara, bir de on larn fanilii hakk n-daki tasavvurlar ilve etmek lzmd r: Filhak ika Eski Msr l lar^ m a-butlar sadece insanlardan daha fazla yaar zannederler. V e d a s 'daki . Al -lahlar da fanid irler. A n ca k bu Allah'lar Soma denilen hayat suyundan i-tikten sonra veya baz merasim ve tekva ilerine devam suretile ve niha-yet Agni 'nin yardmile ebedleebi l ir ler[ l ] . Yonan ve skandinavya mabut-lar da bylece, mahiyeten ebed deildirler. Btn bu mabutlar, genlikleri-ni ve ebed liklerini muhafaza iin baz husus me yvalarda n yem iye vebaz merasim yapmya m ecbu rdurlar [2] . AH ahlar fan olma kla be ra be r, .U1 J ^u b o is M o e u r s , in s t i t u t io n s o t c c r c m o n i s d e,s n c u n le - - d .- l ' n d t -Po j d i c h i r y . 1 8 9 9 ^[ 2 | I ' , F ( ) i - a r t D es a s s o c ia t io n r l ig k u s c s c h c z I c s g r ec s , l ' a r i s 1 ,8 7 3

- -Bouddha


24/296

22insanlar tarafndan ldrlemezler . Ancak 7 o^em nevinden olan bir mabutldrlebi l i r . Daha dorusu totem, muzr bir hayvan ise ldrlebi l i r . Butakd irde de ldren adamn bu ii yapm adan evv el, mu zr hayvan dan aftalep ett i&i g-rlr. Ve niin kendisini ldrdn, bu husustaki maze-ret ler ini uzun uzadya arzeder . Nihayet hayvann akraba ve taal lukat ndankendisine fenal k yapmamalar m da r ica eder . Fra z e P , baz merasim iinmabut hayvanlarn kurban edildiini , bilhassa mabut insanlarla, kral mabut-larn - ki bun lar tenas uh a or am allahlardr - it ima bir takm m enfaatzaruret ler i le ldrldne dair yzlerce misal ver ir .

Maamafih bazar , insanlar n Allahlar cezalandrd da vakidir . Yani eerA llahlar, ken dilerin e sadk olanlarn arzularn is 'af etm ez lers e, ce za g-riir-1er. Bu ceza, insanlara verilenlerin aynidir . A m a z o u l u s larda ayet g-kg-rleyecek olurca, rahip e linde bir bas tonla k ar v e idd etle se m ay tek direder ve imekler in bu suret le hafi f leyeceini zanneder . Zencilerde ufeticheler ini , kendi ler ine i taat et t i rmek i in merhametsizce derler . S a m o y e d e1er ise, i lerind e muvaffak o!am adklar takd irde putlarn kam larlar. Ve y auzaklara atarlar. Marguises adalar ndaki T y p i e s l i lerde putlarn, ayni su-re t le der ler . Hudson grfez indeki E s k m o 1ar, kendilerini himayeeden ruhlara istediklerini yapmam akta inat et t ii takdirde yiy ece kvermezler ve e lbi :e ler ini kararak plak brakr lar .ptida insanlarn mabutlar, bizzat iptidailer gibi zek ve irade it ibarilede basit ve muzlim bir ruha m aliktir . Bu se bep ten dir ki , bazi iptida ce -miyet lerde h erhang i bir crm i ley ece k olan adam, evv el put vey a feticheinin yzn , bu crm grm esin diye , r ter ; ond an so nra istedii gibi ha-rek et ede r . Ya pt crmn kefaret ini verm ek suret i le , bunun azabndankurtulmak ta mmkndr. [1]Bu mabutlar yemek, imek ve ayni zamanda oalmak iht iyacndadr iar .Bi lhassa c ins hey eca nlar a fazla meclp turlar . Bu sebep ten insanlar d i imabutlar la mnasebette bulunmamakla beraber , mabutlarda, kadn ve kz lar int ihap edebi l i r ler ve onlar la c isman mnasebette bulunabi l i r ler i gulmpe-rest l ik ve sevic i l ik nevinden anormki c ins m nase bet lere baz ye r lerd e,bi lhassa din bir zaruret le msaade edi lmit ir . Mesel , P e P O U iptidaleri ,bayram gnler inde, mabet ler inde bir takm gen olanlar rahip kyafet inesokarlar ve mabudn bunlar la mna sebette bulun acam i zann ede rler . Mek-sika'da. l ivataya - ho grlmemekle beraber - ayni i t ikat la msaade edi l i r ,z ira eski Meksikal lar , bunu Allahlannda icra et t iine inanr lard . Z e r d t

mezhebinde de bu neviden tabi o lmayan eyler i , fenal klar E h r i m e n inf l j L . M a r i l l i e r . L a s u r v i v e n c e d e F o m c e t l ' u i e d e ju s t i i ' e (- h e z t e s i ) e u ; ) l c s

n o n - c i v i l i s c s , P a r i s 1 8 9 4


25/296

23husus bir kudreti olan An g r a M a in yu halketmitir. Incii, kocasna iha-net eden kadn, bilhassa (Rab) bin kskandn syler; Meryem^ ayniitikatlarn bir bak iyesi olara k, mabut tarafndan seilm i bir fan ba kireolarak gsterilir.

Vatican n mahrem mzesinde, eski Yonan mabetlerinin ne kadar behi-m hislerine malup olduklarn gsteren dikkate ayan san'at eserleri mev-cuttur. Mabutlarn ve mabudelerin birbirlerile olan kane rekabet ve m-nasebetleri ise btn ilk zaman esatirini doldurur.Mabutlarn di er bir ihtiyalar da, insan lar gibi yey ip im ek tir. Fa ka tbilhassa bir ok ye rle rd e m abutlar, insan et ve kannd an holanan bire rvah yam yam dr: Bu seb ep tend ir ki, bir ok iptida ler, hatt yar med e-nler, m crimleri vey a masum lar, Allah a kurban etm ek sure tile onlarnmemnun olacan zannederler. Fid j ie lilerin A llah, insan kannd an doy adoya imek ister ve bir Hint kavminde rahip, insan kurban ed ere k,mabuda : Bugn sana takdim ettiim kurban yemelisin ! diye bar r .Vasat Amerika iptidaleri de insan kalp ve kannn, allahlar pek mes'utedeceini zann ederler. Ha tt M eksikann byk rahibi, kurban ed .lecek in-sann gsn yarar, henz arban kalbini gnee u zatr, sonra hey kelinyanna atar. V e nihayet ya kar. So nr a da bir altn ka kla bu kanl paray mabudun azna kor! [1]Baz yerlerde mabuda sa de ce gda deil hizmetkr da lzmdr. Bucemiyetlerde ldrlecek erk ek veya kadn idam edilmed en evvel, rahipbir nutuk irat ede r. V e kend ilerine: syler .Normal vaziyetler dahilinde ise, insanlar Allahlarna hakaret yle dur-

sun, bilkis ibadet ederler. Ayni zamanda Allahlarn mevcudiyetlerini mu-hafaza iin muhta olduklar eyleri tedarik eder ve verirler. Zira, iptida-|1] A l b e r t R c v i l l c : L c . s r c l i g i o n s d c s p e p l c s . o n - R i v i l i s e s 2 V o l s , P a r i s 1 8 8 3


26/296

24lere g-re, evvelce de sylediimiz gibi, Allahlar da insanlar gibi maietderd inde dirler. V e onlar ma ietlerini bazan bizzat kazanmak m ecbu riye-tinde kalrlar. Mesel Ye n i Ze la n d ' d a k i M a o r s ' l e r gk te, mavi birzemin zerinde beyaz bulutlar topland vakit , Allahm patateslerini veyadier gdalarn ekm ekte olduunu zan ned erler. Nitekim Fid j ie ' ler , ma-butlarn pek obur addederler. V e d a s mabutlar ise, elbise giyerler. Aynizamanda ay ya trlar. V e tatmin ine imkn bulunmyan bir alkta n muzta-riptirler [1], Eski Msrllar da evi bulunmyan bir mabut tasavvur etmez-ler; mabutlar bu evi temizlemek ve hizm etilerinin yardm ile tv aletleriniyapmak m ecbu riyetind edirler. Rah ipler, mabutlarna hizmet etm eye vehergn sofrasna, yiye cek , iece k nev' inden takdimeler vaz ' na mecbur-durlar [2]. ite bir taraftanda mabutlarn bu be er ihtiyalardr k i , kend i-lerine kurbanlar takdimini icap ettirmitir .Btn lk zaman medeniyetlerindeki mabutlar, muhtelif san'atlarn,ilerin ve faaliyetlerin piri mesabesindedirler. Onlar da bizzat kendi lem-lerinde bu ilerle megul olurlar ve bizzat insanlar da bu husustaki hner-lerini m abutlarn ltfuna bor ludu rlar. V e btn insan lar, bilhassa krallar,kuvvetlerini bu mabutlarn cesaret ve basiretinden aldklar iin, emirlerinekr krne itaat zarureti vardr [3].

Umumiyetle Ruhuluk - Animisme ve ok cincik - Polydemonisme'incari olduu bu devirler ve bu dinlerde, Allahlar ve manev kuvvetler ev-lenir ve lrler; hemen tekmil Akd eniz me deniyetinde m tereken buevlenme ve lme hdisesinin timsal merasimi yaplr . Animisme de vhavaruhlar, yer ve lm ruhlarv> gibi ferd bir ahsiye ti olmyan mukaddes veilh kudretler vardr, bunlar da bu be er ihtiyalardan v ares te deildirler.Bu nlar bazan insanlara musallat olurlar veya sevdikleri insanlarn em irlerineamade bulunurlar. Btn sihr fenalklarda Allah malp eden bir sihirbazniradesi nnde, bir nevi hizmeti veya mutavasst vazifesini yapan da bunlar-dr. slm sihirbazlar hnrAar [Huddam] olarak kullandklarn zannederler.Siyas isti llarn tesiri le teekkl eden ok Allahclk - Polytheisme'de ,tnsana &enzzi/en-Antropomorphique mabutlar, insana ve hayvana henzyen-Antropozoomorphiques mabutlar, husus bir ekil al rlar. Bu hayvan mabutlar,tabi muhitte yaayan en kuvvetli hayvanlardan intihap edilmilerdir. SadeceHayvanclk-AnmaVsTae sistemine mahsus olmamakle beraber, beer i lh-lar yannda yaayan bu hayvan ilhlarn As ur, M sr, Fin ike ., sair saha-lardaki ekilleri malmdur. Mesel Hint'te mabut S i v a ile refikas Pr-[ 1 ] A . B a r t h L e s r e l i g i o n s d e l ' n d e , P a r i s 1 8 8 0[ 2 ] P . P i e r r e t . L e L i v r e d e s m o r t s , P a r i s 1 9 07[ 3 ] Y . G . i ' ' r a z e r . L e s o r i g i n e s m a g i q n e d e l a r o y o t e , P a r i s 1 Q 2 6


27/296

25vat 'nin ocuu olan Ganesha^ bir fi l mabuttur. Asurda ve Orta Asya-da boa ve arslan mabutlar da bulunurlar.

Verdiimiz izahattan da anlalyor ki, Polytheisme' in bulunduu ye r-lerde mabutlara merbut ayr bir takm mabut ve mabude zm releri var dr.Ve erkek mabutlar kuv vetlerini dii mab utlara tatb ik etm ek sure tile lemzerinde messir olurlar. Bu sebep ten her erk ek mabuda merbut vey aakraba olan bir harem, bir mabeyin mevcuttur. . . Hkik bir kymete malikolmyan bu mabu tlar, ayr bire r ah siy ettir. V e aralarn da bir ulhiyet sil-silei meratibi m evcuttur. nsanlarn bunlara yap t m erasim de e ref vehaysiyetlerile mtenasiptir. Bir Allahl-monotheiste dinler, btn dier al-lahlar inkr ederler; bunlarda da iyilie memur meleklerle fenala memurcinler ve eytan lar gib i manev ve tabia tten stn bir takm ku vv etle reinanrlar, Allah la insan arasnd a m iyan ecilik yapan bu ku vv etler, allahtanziyade insana daha yakn tasavvur edilir.

Eks eriya Hint dininde ve Sam itikatlarda da ok a//aA/r-Polytheistedinlerde mabu tlar, bazan intihap ettik leri in sanlara ben zer, vey a hakikekillerile her hangi bir insan eklind e gr nrler. Ay ni zamanda, budinler, setikleri insan allah haline getirebildikleri gibi, insanlar zerindeilh bir nfuz sahibi de ya pa bilirler. Bu m abutlar insanlarla konu ur. M o-notheiste bir din olan slm, Hristiyan ve Mu sa dinlerinde A llah , vah-yeder. Husus bir kitap ve edeb iyatla insanlara emir verir. Sa de ce Hintdininde mabut ve ma bud eler em irlerini yaz ile telkin etm ez ler. Bu nlaraisnat edilmi olan em irler, Hint felsefesinin ilhiletirilmi ek illerind enbaka bir ey de ild irler, esasen hi bir dini, kendi devirlerinin ve mu-hitlerinin felsefesinden mstakil olarak tetkik etmekte doru deildir.

Mabudun se tii insanlar, bazen hi bir seb ep olmakszin ilh iradeve hrriyetin keyfin e tabid ir. Ba zen de insanlar bizzat bu iradeyi kendilehlerine davet ed erle r. B y lec e tasavvufa, zht ve takvaya ve nihayettarikatlara yol aan husus bir imkn hazrlanm olur.Lubbock, Amerika hindularnda rahip veya sihirbazlarn kef ve ke-ramete nail olabilm ek iin , yani Allah n istikba le ait srlar k end ilerine if-a etmesini temin iin or u tuttuklarn, sinirleri ha rek ete getire n ve yauyuturan bir takm mnebbihlere mracaat ederek yoktan hissetmelere - Hal-lusination, tutulduklarn grmtr. E. Veranda. [1] insandan stn ve il-h kuvvetleri elde etmek iin Ke e b e t lerin, bir nehir kenarna gide rekgnlerce a kaldklarn ve tpk mu asr sofurlar gibi, ruhlarn tem izlem e ealtk larn ve b yle ce istikbali kef ed ece k bir kabiliyet kazanmaa al-tklarn syler . B ir ok iptidailerde, pe yga m berc e ryalar grm ek iin ayni

[ I ] E . V c r o n H i s t o i r N a t u r e l l e d e s r e l i g i o n s , P a r i s 1 Q20


28/296

26riyazatlara dikkat ederler. Bu hususta en ok mracaat edilen vasta alk veuykusuzluktur. Yonan da Delphes mabedinin khin kadn da ayni sur etleriyazat yapar. hti llar ve yoktan hissetmeler iinde i lh kudretleri eldeetmiye cab alar. Hindu lerde allahn alar grm ekten holand ve biim-ka be l alara g-rnd zann edilir. N etek im , Hint kiral Vasavada i tave refika s, g n a k almlar ve ke nd ilerine bir takm cisman strap-lar tatbik etmiler, bylece de uykularnda mabut S h i v a y grme- muvaf-fak olmulardr. !! Baghavata purana, aylarca hava i le taayy edecekkadar oruca riayet edenlerin allah kucaklyabileceklerini iddia eder. Aynihal sami dinlerde de mevcuttur. M esel .Musa da krk g-n oru tuttuk-tan sonra allh g rm ee muvaffak olmu tur. slm iyette ise Hazre t iM u h a mme t , bazan C e b r a i l vastas ile ve bazen de bizzat, uzunmurakabe ve inziva hayatndan sonra Allahm sevgilisi olabilmitir. Hlsaumum iyetle riyazat, iptidailerden balayara k son asra kadar Allah grme kve ona hkim olmak iin bir vasta olmutur. Ha lbuki bugn Maraz ru-hiyat, bize al n , uykusu zluun, bir takm yoktan hisse tm eleri ve ni-ha ye t bir takm din hez eya nlarla m terafik asab halleri vcu de getirdi-ini ispat etmektedir. [1] Filhakika allahm riyazat yapanlardan holandnzannederek kendi nefislerini okadar feci mahrumiyetlere ve straplara d-ar ed en ler vard r ki, bunlarn normal bir dimaa malik olmalarndan he rzaman phe ed ilir. [2] mutasavvifane ihtiraslarn idd eti, mtemadi bir nef-se telkin yapmakla temin edilme ktedir. nziva ve skt bu telkin iinarttr . [3]slm sofu larnd aki: [fi-V^,- c-lf] ya ni, az ye m ek , azuyumak, insanlarla mnasebette bulunmamak prensipi, yine bu Ailahg rm ek ve onun kud siyeti dahilinde bir nevi allahlamak ihtirasnnm racaata mecbu r ettii riyazat ne vilerid ir. A llah hususundaki itikatlar ,beer muamelt ve ef'ale tesir etmesi i t ibarile, byk bir ehemmiyeti haizdir.Y ok sa bu it ikatlarn esasnda, tasavvur edilen Allah mefhumu, haiz olduutekmil sfatlarile beer ihtiraslarn vsul imknsz gibi grnen bir sem-bolundan bak a bir e y olmad aikrd r. Tasavvu fun muh telif nevilerininefsinde tec r be etmi olanlar da . esase n bu hususta kend ilerine tece ll ieden kudretin hakik mahiyetini izahtan acizdirler. Daha i leri giderek hattkuvvetli bir iman sahibi olan rahipler Y. R iber t [4 ] Cinlerin-Demon daimaAllaha rakip olduklarm, hatt bir ok ahvalde, Allahla cilnleri birbirinden

[ I J D r C h a r b o n n i e r M a l a d i e d e s M y s t i q n e s - P a r i s 1 9 00( 2 ) P i e r r e J e a n e t D c ; i / e x t a c e a l ' e n g - o i s e . . P a r i s 1 9 2 7(3) D r . H . T h u l ie T. ; ,\yst iq e d iv inc , d ia bo l ic ju c ot natur(>Uc do 'l h


29/296

27ayrdetmenin imknsz bulunduunu iddia eder . Hlsa bu hal ler in tetkikimevzuumuzdan hari olm akla be ra be r dine bil ir ki , hav arilerin H aya lt dadahil olduu halde btn bu te ce ll i l er , ksm en ten asl ie atmalarn-refoulements husule get irdii ryalardan baka bir ey dei ldir ler . [1] vebtn bu teebbsler, yeni ve meden dindarlarn mracaat ett ii bu yinve merasim ile Allah hakk ndaki fikirler, iptida lerde ke han et maks adile ya-plan amal ve m erasim in devam ndan ba k a bir ey de ild ir . [ 2 ] Um um iyetleher din kendi a l lahn m ethed er . V e her m il let kendi A l lahi le nr.Methedilen bir A llahtan , ne istenil irse elde edil ir diy e kabu l ed il ir . D in-lerde gr len inhisarcl k bu hislerin mah suldr. Bi z m teakip fa sl lard amuasr noktai nazar en sona brak arak , Allah fikrinin az ok fel sef e v ei l im sahasnda geirdii is t ihaleler i tetkik edeceiz .

** *

Btn bu efsane lerin kym et ve hak ikati ne su retle tadil ed il irse ed il-sin, zaten had iseler de ve tabi ey ada bize baze n birbirine zt ve bazen m-masil ve m abih y le vasflar g s ter irle r ki , insan ihtiyar szca he re ye birikil ik isnadndan kendisini alamaz. Um um iyetle g ne e tapmak tan iba retolan Msr dininde HamefS v e y a Kine f ' in ruhla maddeyi temsi l edenO z i r i s i le zis suret inde tecel l is ie K e l d a n v e A s u r ' u n l e m l e r i nra b b i olmaktan ziyade kendilerine tahsis ett ikleri zalim ve intikamc Al-lah, beer k klk ler le sslendii gibi inlilerin by i ik zek - G r a n dComble, addett ikler i T a o ' su da mspet le menfi , malmla mehul , gibi yek-dierinin aksi olan iki kuvvetten oalr .

Esasen C o n f u c i u s (M.E.551) daha z iyade amel ah lak ve s iyase t le me-gul oldu undan {Sek te Allahtan ba hse tm ed i. Fa ka t L a o - T s e ( M . E - 6 0 4 ) b i rte k A l l a h a i n a n d . V e bunu tekmil kuv vet ler in ve fazi let ler in bir le t i -i bir cev her add ede rek ahlkn ebed prensibi yapt . H er iki fe lyesof tanet icede bir let ikler i halde, mukaddemede birbir inden ayrdr lar .

F i lhakika , C o n f U C U S Sadece an 'aneden ge len i t ika t lar o lduu gib ikabul etmi yalnz halkn ykselmesi iin Ahlk v e Terbiyeyi usul o larakvazetmit ir. A l lah nazarnd a en makbul o lan adam, ona g re ller vedir i lere kar i tima m kel lef iyet ler ini hakk i le i fa ede bi lend ir . Kanun veer iata uygun ya aya nlar m es 'ut o lurlar . L a o - t s e ( By k feyleso f de-mektir ) fazla olar ak , T a o nun prensipler ine ve i lhi emir lere i taat i i s ter .

1 1] M l f r e d M a i r g l . e s o m e i l t la r g v c s ; ( h 'r e u t d c a y n i f i k i r d e d i r . )[ 2 ] T v l o r l > a ( ' i v i l i s a t i o n p r i m i t i v e


30/296

28T a o nun pren sipleri , ancak fazilet iinde yaa yan lara zahir olabilen ki-natn amel kanunlar dr. Lao-tse bir kargann vcudn beyaza bo-yamakla gercin yapamazsnz! der. O, bu dsturla, tabiatn ezel mu-kad deriyetine inanm grn r. Bu feylesofun fikirlerinde de vazih vasf-larile bir Allah yoktur. Sadece u ahlk dsturlar onun inlilerce bir ding-ibi tele kk edilen fik irlerinin ruhunu bize an latab ilir: Geride kalnz;ne geeceksiniz! darda kalanlar, ieriye kabul edileceklerdir. Kuvetliadam kendine sahip olandr, zayflklarn idrak edenler kendini kuvvetlibilenlerdir. M emnun adam, tatmin edilmitir. yi adam karsnda bendeiyi olurum. Ve fena adam karsnda da onu iyi yapacak kadar iyi olu-rum . Size kar hatal hareket edenlere kar licenap olunuz!

te Lao-tse nin ahlk ve dini budur. Kendi talebelerinden Tchouang-t s e ^ b ilhasa ine mahsus olan u dikkate de e r vec izeleri mdafaa etti :Ordularn kuman danl cesaretin en aa eklidir. M kfat ve mcazatterbiyenin en aa eklidir. M erasim ve kanunlar, hkm etin en aaeklidir. M usik ve gzel elbiseler, saadetin en aa eklidir. A laypszlamak ve karalar giymek, elemin en aa eklidir. Bu be makuleninifade ettii hisler, kalbin hareketlerini takip etmelidir! [1]inin bu it ikatlarnda ruhan bir kymet mevcut ise de dayandprensipler Laikt ir .Z e r d t dininde byk mabut, Zirwanakern^ mutlak olan birliineramen H r m z v e E h r i m e n gibi ve birbirine dman olan iki mabutlakud ret ve birliini ikmal ed er. D i er semav kitaplarda tamam en leminharicinde Kalan-Ex-machina, mabut Y a h o v a 'da birok insan sfatlara ma-liktir. slm ve H ristiyan dinlerinde ise , mabut, btn kem aline ramenmeleklerile, mabeyincilnriyle tamamlanan bir hkmdar gibidir.H i phe yok ki , din vaze den ler, fikirlerini halka kabul ettirebilme kiin birtakm remz ifade ler k ullanm lar; ve garip birtakm kar klklar a dasebep olmulardr. G nein ortasnda k, n ortasnda hakikat, vehakikatin ortasnda da hi deimiyen varlk m evcutfur. diyen Ve d a s ' l a r d ada ayni kark la r astlan lr. M ese l bir zaman Bu d d h a [M.E.571] , tavanolm u; h ayvan lar arasnd a vaaz ve nasiha tle m egul im i; bir bay ramgn lyk olana sadaka verm elerini tenbih etmi; buna hayvanlar razolmular ; fakat : Elinde hibireyi olmayandan sadaka istiyen olursa neyapmal? em\\er. Bouddha: kendisini vermeli . . . Ve istiyen bo gitme-sin! demi. Bu szleri B r a h m a iitmi, Bouddha'y tecrbe iin bir

fakir halinde gelmi ve sadaka istemi. O da kendisini kebap edip ver e-bileceini sylemi; Bo u d d h a bu sure tle toplanan ate e, bir sou k suya( 1 ) D c H e r b e - i t H . G o w e n H is fc o ir e d c l ' A s i c , P a r i s 1 9 2 9


31/296

29 'atlr gibi at lm ! .. . [1] Boudisme'm muhteem bir nmunesi olan umisalde, Bouddha 'mn tavanlamad muhakkaktr. Onun vaaz ve nasihatettii hayvanlarda, zamannn insanlarndan baka birey deildir.Hulasa, -Allah, a srlarn silsilesi iind e birtakm de iik lere urayandinlerle n^temadiyen ekil ve mahiyetini deitirdi. Ebed asl daima bakikalmak ve fakat hi bir cidd hakika ta tutunmamak ze re insaniyetinzihnini igfal etti.

Halbuki asl deiikliklere orayan, tekml geiren zihnimizdi. phesizk, ta devrim yayan bir pey gam berle yirminci asrda it ik l% yapan birfelyesofun Allah ayni de ildir. Ya lnz he r ikisindeki ihtiras ve ruh hali deaymdr Zra, insan, pek ak olarak yar atc ve yara tlan, nefis veey sebep ve ne tice . . . gibi deimez bir ikilik karsndadr ve i lk d-nenden son dnene kadar bu mteakip maklelere, fikri balamaktan bakaare yoktur. Ya lnz birinin ha reke t noktas, gayesini bulamam; sonuncuise, ona yaklamak mit ve kuvvetini her gn biraz daha his etmitir.

Hulsa: ptida insan teknikte ne kadar muvaffak olmu ve meden bireser olarak ne yaratabilmise, manev hayat iin yaratt kuvvetlerde deo kadar muvaffak olmutur. Es erle rin in iptidalii ile m abutlarnmiptidailii arasnda sk bir mnasebet ve benzerlik vardr, insaniyet mede-niyet yolunda ileriledike, medeniyeti nispetinde byk bir mabut telkki-sine ykselmitir.Fakat maalesef bu yk seli, terakki nispetinde devam etm em ekted irptda ve orta zaman insanlar yaratclk sfatn yalnz Allaha vermilerdi.Muasr insan ise, bu sfat bizzat ken disine ver m ek ted ir. luh iyetle rek a-bete akm gibi, yaratclk ta harika lar g ster en insan, bugn artk yara-tan bir mabut telkkisin e ihtiya gsterm iyor gibidir. Es kile r, ken dilerinehizmet eden byk adamlardaki kuvvetlerin nereden geldiini ve tabiatta-ki harikalarn esrarm bilme dikleri iin , kinatn idare eden kanun ve ha-

diselerim kahramanlarile birlikte Allahlatrdlar. Ve bilhassa aradan asrlargetike, bu kuv vetler, bsbtn man vilemilerdir. Ye ni ler is e, byklerinihayatta ilahletirdiler; ve Pantheon'lara defnederek ebedlet irdi ler . [2]

( 1 ) O l d e n b e r g . - L c B o u d d h a , P a r i s , 1 9 0 3( 2 ) '1"H . R o b i n s o n . u t r o d u c t i o n a l ' h i s t o i r c d e s r e l i g i o n s , P a r i s 1 9 2 9


32/296

II Y on an airlerinin A llahEn eski Yonan air i H o m e r e ' i n Iliade v e Odyssee unvanl eser-lerind e hemen takmil a rk m illetlerindeki i t ikatlara ben ziyen bir Allahtelkk isini bulm ak mm kndr. nsan mu hayyilesinin y ksek birnmunesini tekil eden bu esatire nazaran J p i t e r tekmil diermabutlardan stndr; ayn zamanda maddeten ve manen kendisini her e-

ki lde g stere bi le n bir A l laht r . D i er Al lahlar da dahil o lduu halde herbiri arzn muhtelif yerlerini kendilerine mesken itt ihaz etmi olan bu gizlive mu ktedir kuv vet ler , daima bi rb i r ler i l e mcadele ve rekab et ede r ler .H o m e r e ' in tarif ve tavsif ett ii bu Allahlar, k u d re t i i o l d u k l a r k a d a rd a a c z i i n d e d i r i e r . Ya ni hepsi tenaku z ve tezatla rla dolu bir takme v s a f a r z e d e r l e r . M e s e l J u n O T I v e Neptun , yine kendileri gibi sphankuvvet ler le mcehhez o lan P a l l a s tarafndan z incir lendi ler . Bu Allahlarbir taraftan ebeddir ler . Kat iyen lmezler . Dier taraftan lm endiesinemalikt ir ler . Mesel M a r S , bu end ie i le m uztariptir . San iyen m abutlar,al maksz n , mes 'ut ve mreffeh yaarlar . Bu ikt idarlar na ramen, yaa-mak, ge inm ek, iht iyalar n tatmin etmek hususunda pek ok s knt e-ke r le r . Bunlar da tamamen cisman dir ; fakat a ldklar gdalar n hususiyet idolayisi le ayr ve mstesna bir bnyeye mal ikt ir ler . Odyssee'de bu bn-yenin bsb tn ltif ve rakik olduu iddia ed il ir . M ese l ThetU kendioluna dalgalar gibi veya buhar gibi tecel l eder ve M i n e r v e , kaplarkapal olan N a u s i a c a 'n n evinden bir rzgr ; bir nefes gibi geer .

Esk i Yo nan hlar , ahlk hususunda al lahlara benzem ek ister lerd i . Bu ah-lkn m eyy edesini , Al lah korkusu ve halkn hissiyat teki l ed erd i . Buitibarla allahlar da - H o m r e ' in tasavvur et t ii ahlk hususiyet ler unlar-d : A l lahlar her eyd en evve l int ikam c, m enfaatperest , her nevi zevkv e h a z z a h a r i s t i . M e s e l D i a n e ^ Etoli'lere kendi iddetini hissettirmi,N e p t n , Tro/'liar ve J u n o n , Ulisse'i bir ahs hak aret yzndenmerhametsizce takip etmit i . Ayn suret le A p o l i o n kendi rahibine skl-d i in , Yonanl lan cezalandrmt .Bu mab utlar ancak ken diler ine fazla takdim elerde bulunanlar , kurTban vere nler i ta l ti f ede rlerd i . Bazan bu takdim eler , i lh gaze b tes-kin ed er . V e ist ihkak kesbed i lmi o lan bir cezann affme sebep olurdu .


33/296

31Mamafih, bu her zaman mmkn dei ldi. M e P C U r e , birok takdimele-nnden dolaya A u t a l y C f l S ' i taltif etmek istedii zaman, ona soymak vealdatmak san atm retm ek le iktifa e tmiti! Bu m abutlar fan ilerin k zlarilezina etmekten holanr ve yekdierine kar bu husustaki rekabetin zafer-erm anlatmakla iftihar hissederlerdi. Th e tys oluna, kendisini bir sevgi-lnm nuvazlerine vakfetm esini tavs iye etm iti. H att M e r c u r e saf vem!hn ^ " '^ceresine saklan-

' s

^ .s-" - . . ZAm bir air olan Hom iros B i r t a b l o d a ninsan katletmekten nefret etmiyorlard. Yani in-san ldrmek, haddzatinda fena bir hareket deildi. Belki kendi emirleri

t ' ; T " '^ ^ '" iy f Bunlar bir taraftan da insanlarn ada-eh muhafaza edip edem ediklerini anlamak iin ye r yznde dola rlardh t j i r k f n r a j d r ' - ^ u t l a r mHlsa eski Yonan ilhlar aynile insanlarn havas ve hissiyatna, ihti-ya ve tahalarna m aliktiler Bu se bep ten onlar, fanilerin ken dilerine tak-dim edecekleri kokulara, gdalara, kurbanlara muhtatlar. B u n l a r m h i m tye ettikleri kahram anlar ve eh irler , mezbah ve mihraplarnda btn bumuhta olduk lar ey leri eks ik etm iyen lerdr. V e btn bu mab utlar insanlarn, ziyafetlerine itirak etmeyi bir tenezzl add etm ezler. N etice i t ibanle esatirin m abutlar, hasb olara k deil tamamen men faatle alkad arolmak zere, fanilerle mnasebette bulunurlard. [1]( 1 ) 1 '. G K ^ I T - r i ' . O e v r e s c o m p l c t e s d ' H o n o r c . l ' a r i s : 19 1 3


34/296

32B u Antropomorfik mabut te lkkisi , sadece halkm miyane i t ikat lar ndadeil , bu it ikatlardan mlhem olan dier i lk Yonan air ve mtefkkirlerin-de de mevcuttur . Mesel a ir H e s i o d e [ M . E : I X v e ya V I I I m c a s r ]eser inde [1 ] evve l M z ' l e r d en h imaye ta lep eder . On lara tabia t ve

A llahlar n ne su retle zuhur ett iklerin i sorar ve suallerine ald cev ap ,u tarzda bir Tekvine - Cosmogonie m ncer o lur : Ba lan gta Karmakarklk - Chaos vard . D era ka p her eyin en emin m esnedi o lanArz - e a i a vcude ge ldi ve arz n der in lik ler inde s is li Tartare'\wcdod u. N ihay et lyem ut A llah lar iin de , en gzel _olan ak E r o Steekkl e t t i . Karma karklktan da karanlklar - E r 6 b e v e g e c eyarat ld , ve ge ce de n, havay nesimi o lan E t h e r e , ve gndz -H m r a halkolundu. Btn bunlara karan-l kla gecenin ak sebep olmutur . Dier taraf-tan toprak - T e r r e kendisine msavi ve ken-j diini tamam en ihataya m ecbu r olan yldzlsemay - O u r a n u s dourdu . So nra da hertrl ak arzularndan harite olmak zere denizve dalar - P o n t o s husule geldi . Nihayetsema ile birlemesinden bahrmuhitin dal-ga lan teek k l et t i . Sem a i le arzn mahsul

ola n Zam an - C h r o n o s v e R h a ise Z e u sI . 1 ! un ak rab asd r .H e s i o d e ' u n u tasvir indende anla lyor ki ,; ' . . ; esatir sad ece lemin tek vinile de il , ayni za-manda Allahlarn tekvinile - Theog onie de me- " gul olmutur. V e bu zat adeta Allahlarn birnevi eceresini vcud e get irdi . N et ice i t ibar i leOlimp mabutlar tabiatten daha sonra teekkletmi olurlar . Bi lhare A P s t o t ' nun da iddia' e t t ii vehi le : Tabiat, kendisini idareye mem urkanun ve kudretlerden daha evvel yaratlm-tr. B ur a d a ge r e k HOt iere ' g e r e k HesO- e , henz madd kuv vet ler le manev kuv vet ler i tefr ik etmedikler i gibi ,bu iki kuvv eti de bun larn, ahslandrm aktan - Personification kurtula-mam o lduklar grlr [2] .Btn bu esat ir de . Hindin Rg - Veda sile Asur esen o lan Yarat-ln iri - Poem e de la creation ve Msr l lar n ller kitab - Lvredes morts Herm es; M anfestation des amesk la lumiere unvanl ktapla-

( 1 ) H E S I O D E . . e s t r a v e a u e t l e s j o u r s . ( 2 ) L e o n R o b n . L a p e n s e c G r e c q u e . P a r i s : 1 92 3


35/296

33nfl^biijr--4:esirleri va rdr . Bu nla r hep ayni iptida ve muzlim zihniyetinyaratt Allah, din ve hiret efsanelerile doludur.Bu fikirler daha sonra gelen yksek mtefekkirlerin eserlerine de tesiretmitir. Mesel Efltun bile zannetm itir ki [1] arz ile sem a O c e a nve Thtyse ' i tevlit etmek iin birleir. Bunlardan da bir ift olanChronos ve Rhea do ar. Bu nlar da ayni sure tle ZeuS HePa ilekardelerini yaratrlar ve b yl ec e die r madd v e manev lem temadieder gider.Aristot ve akirdi olan E u d e m e tarafndan da zikred ilen bu neviilh ve madd tekv in efsa ne leri, kadim yonanda uzun m ddet devam etmiolan Orphe dininin de itikatlarn tekil eder. Mesel devrin ilhiyatlarn-dan H e l l a n i c o s 'a gre: lk ikizi tekil eden su ile toprak, C h r o n o s veyaHerac les ' i dourm utur. Bu ise biri bo a dieri arslan ve teki de e j-derha olmak zre bal ve kanatl bir allahtr ki, Es ir, karan lklar vekarklklar iinde kinatn ilk rahmini tek il eden bir yu mu rtay yaratmakzere, A n a n g k e v eya Ad r a s t e i le birleir.

* *

Eudme 'de bu i lh ve madd tekvin efsan eleri , tedr icen ya n m cer-ret yar m ahhas b ir takm nizam ve kanun mefhum larna inklp e de r. [2 ]Btn bu hurafelerin dik kate ayan olan bir nok tas var dr ki o da, umumhayatm, mcerret olarak kullamlan ve zlenen baz ahlk ve hukukmefhumlarn, mahutlatrm olmasdr. Ve bu mabutlar, artk allahlklarnterkederek tedricen d ier feylesoflarn, bir taraftan Allah telk kisine , die rtaraftan siyaset, ahlak ve din gibi umum felsefelerine mevzu olmulardr.Yani bidayette sadece ilh bir kymette dnlen C h r o n o s v e P i n d o rartk Th e mis ' in kzlar olur. Bunlarda, Nizam^ adalet ve Sulhunmabududrler. Nihayet Eflatun 'un da tey it ettii ve hile [3] A k ilkmabuttur ve tekmil beer ve tabi faaliyetlerin anasdr.lk felsef iir kitabn yazm olan P a r m e n i d e [M.E:470] 'de de ar t kallahlarm muayyen idealleri remziletiren bir takm timasaller haline girdiigrlr. Bu zatn eserinde, bir din merasime kabul yini vardr. Burada air,GUne kz lar tarafndan ekilen bir araba zerinde in t ikamc ada-letin bekil ik yapt M a r k kaplarna kadar gid er. Re hb erlerin in ri-cas zerine adalet kendisine kaplarn aar, ieri girer; oradaki i lheden

( 1 ) P l a t n o - T i m e e( 2 ) C . B r e h i e r - H i s t o i r e d e l a p h i l o s o p h i e , T : 1 F : 1 - 1 9 2 6 -( 3) P l a t o n - B a n q u e t ( B u e s e r , a z i y e B e r r i n H a n m t a r a f n d a n Z i y a f e t u n v a -n ile ' i ' r k e y e t e r c m e e d i l m i t i r . ) F : 3


36/296

34h a k ik s z le r iitir ve hakikat i ren ir. V e bundan sonraki tekmilhayaller artk, adalet^ doruluk, musibet, lm, zaman gibi birtakm mefhumlar temsil eden mabutlar arasnda cerey an e de r. De m ek kiartk ahlk itibarile lhletrilen kym etler ka rsndayz-, tama-mile itikat edilen allahlar karsnda deil... Bunu nla ber ab er bu zat,biraz sonra greceimiz H e r a k l i t e 'e zt olara k umum ve ebe d sayru-reti - devenir reddeder. Ezel ve kll bir hakikatin mevcudiyetine inanr.O na g re lem, tamam ile ilh vasflar haiz ve m erkez den muhite doruher istikamette ayn arl muhafaza eden bir kreye ve bu krenin sk-letine benzer. u tebih ve izah i le P a r m e n i d e ' in ne dere cey e kadarasrnn ulhiyet fikrinden ayr bir noktai nazara sahip olduunu tefriketmek g deildir. Hlsa, grlyor ki , artk Yonan esatrnda ve iirin-de insanlar, yalnz akl lara hay ret veren bir kudrete meftun de ildirler.Belki beer mefkreleri , manev ve ahlk ihtiraslar, hi olmazsa metafizikkuv vetler ekline sokmak veya byle tahayyl edilmi olan mevcutlardatahakkuk ettirmek suretile bizzat kendi maneviyetlerini ve ahlkiyetleriniykseltmiye muvaffak olmulardr.

Bunu nla be rab er, insann yer yznde ne suretle tee kk l ettiine aklerdirem iyen ilk gaiy eti m tefekk irler, bize bu hususta u hikyeyi ver-mektedir ler :

W i

Kenophon, Kriton, Platon, Alcibiat, Eutyphron, SocrateV . O r f e l t a r a f n d a n E f la t u n v e m u a s r la r i sinik^ y a p la n b i r t a b lo


37/296

3 5Allah yerin amurlarndan bir ekil yapt; ona kendi ilhi ruhunu fle-di; ve onda lmez bir uur yarattktan sonra nsana kendim sureti-mizi verel im! diyerek eserini , kendisine benzetti .Bu zihniyete g-re, Allahn mevcudiyet, zat ve sfat hakknda fazla d-nmee lzum yoktur. Zira, mahlku olan insan, bizzat kendisine enze-dikten son ra, Alla h uzaklarda aramamak ve kendim izde yakalamak iktizaedecektir.Hem en btn esatiri ve semav kitaplara girmi olan bu efsa ne yi, mi-lttan takriben 15 asr evvel g-elmi olan J o b e da u dualar iletevsik etmektedir : cf Yarabb beni tekil eden senin ellerindir. Vcudu-mun muhtelif aksamn tanzim edende onlardr. Hal byle iken, beni biraniinde mahvedeceksin. Allahm, beni byle bir balk parasndan vcudegetiren yine kendin olduunu hatrlaman dilerim. Beni ilk defa kesilmibir st gibi, teka sf ve tesallp eden bir st gibi u hale ge tiren sen de-il misin? ! Sen bana et ve deri getirdin beni sinir ve kem iklerle sa-lamlatrdn. Bana hayat verdin ve ruhum u, kendi muaven etinin inktabulmasna imkn olmyan li cenapliyle doldurdun'- btn bunlarn, l-h kudretin tarafndan yapldn, btn hayat, mevcudat ve btn insanetlerini canland ran ruhlar ve nefesleri, ellerinde tutanm sen olduunukim inkr eder?! " .Takriben bin sene evvel yazlm olan Davud 'un [M. E : 1055-1 014 ]mezamiri'e bu manada anlalm bir insann ye Allahn methile, doludur.Tekmil kitab dinlerde, bu itikadn tesiri varbr^Maamafih bu devirlerdeki Allah telkkisi, halkn bu husustaki hissiyatn-dan ibarettir. Onlar ne kadar insanlatrm olularsa olsunlar, mesel airEur ip ide [M. E : 48 0- 40 6] g-ibi ayni zamanda derin dn celi ler, h ib irAllahn fena olm adn zaned iyorum. V e fenalk yapanlarn ise Alla h

olmyacan zanederim diye bil iyord.


38/296

ikinci KsmI ilk Yo na n Fey leso f la r nd a A l lah

Hen z dinin ve uluhiyetin esatiri telek kilerin den pek te kurtulma-m olan eski [ly on ia^ feylesoflar, felsefe sahasnda yle dnyorlard:Tab iatta en ok nazar dikkati celbede n ey , mebzuliyeti d olayisilesu [1], hava [2] ve sonra gen iliklerdir. H er eyin terkibind e bir rutubetzer resi m evcut olduu gibi, h ay atta hemen hava i le kaim ve btn mev cu-dat, bud m ce rret iinde birlem i bir hald edir. Saniyen umum bir de-iiklik vard r. D eiil ik, m cerr et bir mefhum deildir. Bu e'n i birkey fiyettir . Bina enaley h, he r deiiklik bir mevzu zerinde vaki olur. D e-mek deien bir ey vardr.Halbuki btn bu de iiklikler su, hava ve boluk ta vukua g elm ek te-dir. Bun lar ise, ekle n de iiklie oram aktadrlar. Bunlarn asl lar isehi de ime zler. te hilkatin asl ve esas, bu deimeyen cev her lerdir.Fak at bu unsurlar olsa olsa, hilkatin maddesini tekil ede rler . Bu unsur-larn kend ileri nerede n geld i? V e bu temadi ede gele n had iselerin nizamnasl husule gelmektedir? Bu mektebe nazaran, bunun cevab basittir . Sudamevcut olan Semav? akil , her yere sirayet kabiliyeti olan yaratc birkudrettir . Kinatn [ilk esasl unsuru-L'arche] olan havada ise, hava bir ce-vher, hava bir ruh birlemitir. Anaxi inanc ire [M.E:610-545] in Toapy-

( 1 ) T H A L E S ( M . E : 6 0 0 ? ) e n a z a r a n , s u h a r a k e t i l e r u h u , u h a l i l c d r t u n -s u r u v u c u d a g e t i r i r . G d a l a r v e g d a l a r n r e y m i r a t b d r . l f t a e n a l c y h h a y a t , r u -t u b e t le k a i m d i r . S u y u n h e r y e r e a k a b i l n e s i n d e n v e m e v c u d i y e t i h e r t a r a f a s a r i v em n t e i r b u l u n m a s m d a n i lk p r e n s i b i n s u o l d u u a n l a y o r . S u y u n b a l a n g v es o n u o l m a d n d a n , i l k p r e n s i b i n v e il k i l le t i n d e h u d u d u y o k t u r .( 2 ) A N A X I M E N f i ; ( M . E : 4 8 0 ? ) : H a v a n n m u a y y e n v e m n a s i p b i r n i s b e t t e t e -k a s f v e i n b i s a t n a k a n i d i r . O , b u i n b i s a t v e t e k a s f b i r n e v i i h t i z a z t e l k k i e t m i v e m u h t e l i f d e r e c e l e r i n d e n , m e v c u d a t n te n e v v u u n u h u s u l e g e t i r m i t i r . B u n a m t e -n a h i m e b d e ' d e n d o m u o la n m a d d c e v h e r l e r m t e n a h i d i r . K i n a t v u e u d a g e t i re nr u h , h a v a c e v h e r l e r d e n b a k a b i r e y d e i l d i r . B i n a e n a l e y h , d e i i k l ik z a h i r id i r ,, e k l e a i t t ir . C e v h e r i s e b a s i t t i r v e d e i m e z ; i te d e i t i i h a l d e m a h v o l m y a n e y , h i lk a t in a s h d r . H a s s e l e r i m i z e v a s l o l a n e y c e v h e r i n k e n d i s i d e i l , t e z a h u r at i di r v e h a y a t d e i m e t o h u m u n u n b i r h a r e k e t i n d e n i b a r e t t i r , d e m e k c e v h e r v eh a y a t a y n e y d i r .

A r i s t o t - M e t a ] ) h y s i q u c .


39/296

mron tesmiye ettii namtnahilie gelince: Zaten bunun kendisi lhutdir.Her ne kad ar bu zihn bir tasavvu r-Rerepsentation intellectuelle ise de,mevcudatn kendisinde teg-ayr kabul edip, bizzat kendisinin deimemesindende bunun ilhilii, asl ve ezel bir mebd'e olduu anlalmaktadr. Bununlaberaber A n a x i m a n d r e a nazaran Topyron, sadece namtenahi deilayni zamanda gayri muay yen dir. Bunun bizzat kendi bn yesi dahilindekiblnme, scak ve souu vcde getirdi. Bu vesile ile su ve nihayet ateinkre yaratld. Bu gay ri m uayyen varlk , hu dutsuz olduu kad ar da kadimve mdebbirdir. Ve bu sebepten i lhidir.

Kinatn mebdeini aramas itibarile ehem m iyetli olan bu d n celer deesatirden kurtulmu veya hi olmazsa eser ve messir halinde tecrit ve tef-rik edilmi bir mabut telekklsi yoktur[3].G rlyo r ki: saliklerin e P/ s/o/o^ denilen bu ilk felse fe m ekte bi, b ir birc i-lik-Monsme, bir tabiati vucudiye-Panthesme natural iste meslei-dir. Bu m eslek hilkatin esasm izah iin, az ok A llah feda etmi, veya huther eyd e ilh bir ruh grm ek suretile asl vah deti temine alm tr. Allahhakkndaki tetkika tna nihayet verm ede n zihin, m spet bir yola girem ez . Bizmcerret bir mefhumu nekadar kuvvetle tasavvur edebilirsek edelim, geneancak birtakm kyaslarla zihnimizi tatmin edebiliriz. Mutasavviflerin idrakedebildii m ce rret ve m tenaks ulhiyet tasavvuru, bu nevi tasavu rlar-dandr. Ve bir maluliyetin ve mnfailiyetin mahsuldr. Dimamz hibirvakit kinata intibak istidadnda de ild ir. Zihnini bu intibaka has retm iolanlar, bu hayatta daima mnfail kalm ve mehult iinde boulmutur.ntibak, ciz zeklarn iidir. nsan, tabiati amak ve tabiatin stne yk-selmek, tabiati kendi ga ye lerin e tatbik etmek iddiasnda olan bir kuv vet-tir . Bu kuvvet, hergn biraz daha ykselmekte ve cihazlarn artrdkamavera lemden alkasn o nispette kes ebilm ekted ir. Bunu pek iyiidrak etmi olan islmiyet: i> demek suretileihtiyatkr bir bilinemezciligi-AgnostCSme kabul etmiitir. Zira: Allahnknhn he rke s k endi sev iye v e seciy esin e g re anlar. AnatO deFrance ' [ 184 4 - 1 9 2 9 ] m bir nutkunda syledii gibi : '^^Saf adamlarntakdim eleri, saf ilhlar besler; cehalet ve kinin siyah kurban lar ise, vahiilhlar semirtir.>>

slm riflerinih Ce nab Hakk a ait fikirler hususunda, h erk es istidadn-dan falza bir ey e malik de ildir. Av am , hay van iyet derk esin de oldu-undan hereyi yalnz kabuktan ibaret grr; nsaniyet derkesinde bulunan(3 ) 1 ', ' i'a nM-y Po u rh is to ir de la . sc icnc e hel lc d e -T h a lt ' s ; ) lu p -docl/:P a r i s : 1 8 7 7 .


40/296

mhavas ise kabukla z bir l ikte gr r; A k ise, Rabb aniyet dere cesineykseldiinden, kabuktan syrl p yalnz z grr. )> tarzndaki noktai na-zarlar, bu fikrin arifane bir ifadesi olmakla beraber, nihayet bir mrit ve birdervi iin manidardr. B iz hibir eyde gaiy et grmed iimiz cihe tle, b e-erin anlay k abiliyeti nisbetinde deien bir ulhiyeti tasavvur bile etmekistem eyiz, insan ulhiyet gibi mudil Ve mteal bir mefhumu de il, en ba sit,hakikatlerin kymetini de khdi fikr seviyesine nazaran ler. Ruhlara itmi-nan ve zihne tam bir kanaa t verm iyen ve her dimada tekm il zaman vemeknda deiem eyen ve ayni olmyan hibir ey , mutlak hakikat dere-cesine ykselmi dei ldir .

' * ,* *lyonia mektebinin esasl fikirlerini ayni mektebin akirtlerinden An a xa -g o r e [ M . E : 5 0 0 - 4 2 8 ] v e Herac l i te tamamladlar. P c p i c l e s ' [ M . E :4 9 9 - 4 2 9 ] in refiki olup seleflerinin maddeci f ikir lerinden ayrlm gibinazar itibara alnan [1] Clasumen\ A a x a g o r e m ad ded en m stakil b irM u h a r r i k i e v v e l kabul etti . Ve ihtimalki kendisini Maddecil ik -Materia i i s m e ' t e n ihra eden mil de bu oldu. Bu zat [2] ha reke t noktasolarak Namtenahlii ve bu nam tenah lii dolduran saysz zer reler ikabul etti. Bu zata nazaran, nam tenahlik sakin olduu hald e, sonsuz

ve grlmez zer rele r m teharrikti . B u harek etten zerre lerin mtecanismnasebetleri ve ekilleri vcude gelmek suretile hilkat teekkl et-mitir . Fak at bu, kendi kendine teekk l etmi de ildir. H er tehalllve ter ek k b, ha rici bir ku vvetle husul bulur. Bu kuv vet btn kina-ta nizam ve ren ve tesad fi olmyan ve bir insan idare eden kuv vetekyas edilebilen l bir iradedir. A n a x a g o r e , b una 'M^?/-No S d i yor .Bu akl, her yerde hazr ve nazr btn mevat ve eyadan mutlak surette ( 1 ) A . F o u i l l e : H i s t o i r e c ic l a p h i l o s o p h i e F a r i s ' , 1 92 4( 2 ) A N A X A G O R ' a g e : H a e k e t b i r s e b e ] ) d e i l, b i r v a s l a v - i, t o p r a n m u h t e l if z e r r e l e r i n d e s a k h d r . A n a x a g o r : M e v c u t o la n , m e v c u t o h n u b u l u n a n , m e v c u t o l a c a k o l a n . a n c a k o d u r d e m e k l e A l l a h m a h l k a t i l e k a i m , m i -h a n ik i , b i r p r (^ s ip g ib i t e l k k i em n i o l u y o r .


41/296


42/296

II H eraclite'in A llahH a r a c l i t e [M. E: 576-480]: ok beli ve airana bir slupla leminbalangcn Atee i rca eder.Bu zata nazaran, hibirey olduu ek-ilde sabit ve istikrar iinde deildir. imdi

yerinde durur gibi olan, biraz sonra kaybo-lur. Ta biatte mev cut olan he rey akp gi-diyor. Alem birtakm hadise ve deiik-liklerin teakubudan ibarettir . Bu lemumuldeiiklik, olu, sayruret - devenir, lemu-mul bir cereyan ve hareketten vcudegelmitir. Her harekette ise hararet vardr.Demek, umum hareketi , sabit zannedilen,fakat eczas arasnda grlmez ihtiraslarbulunan bir Tutuma - Enbrasement teminediyor. [1] A te ^ halk ederken mahve-den ve imha ederken vcut veren bir kuv-ve ttir ki , maddedeki ek iller, ancak buatein tesir ve tecell i lerinden husule gelir .Herac l i te ' in bu atei akll bir kudret-tir. H ere yi vcude getirdii halde, ken-di grnmeyen ve yalnz eserlerile malm olan canl ve ilhi bir alevdir.

( 1 ) H e r a k l i t i n f e l s e f i d n c e s i , k s m e n v e a y n e n H in t f e l s e f e s i n d e d e m e v -c u t t u r : K s a s e n B O t i n D H A n n d n c e l e r i n i i z a h i i n t e m s i l e n k u l l a n d k e l i m e ,h e m e n a t e e m n h a s r d r . H e r a k l i ti n k c h m e l e r i l e N a h a v a g g a d a k i H a s s e l e r i nk z g n a l e v l e r i t e s m i y e e d il e n b i r p a r a d a n u s a t r l a r m u K a y e s e ( >d

Documents

cemil-sena-allah-fikrinin-tekamülü.pdf