Upload
others
View
18
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
T.C.
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI
Selim SELİMOĞLU
CEMALEDDİN SERVER REVNAKOĞLU’NUN HAYATI,
ESERLERİ VE FOLKLOR ÇALIŞMALARI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
TEZ YÖNETİCİSİ
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Özgür GÜVENÇ
ERZURUM - 2015
I
ÖZET……………………………………………………………………………….... V I
ABSTRACT……………………………………………………………………….. V I I
ÖNSÖZ…………………………………………………………………………….V I I I
GİRİŞ……………………………………………………………………………………1
BİRİNCİ BÖLÜM
HAYATI
1.1. AİLESİ, ÇOCUKLUĞU, EĞİTİMİ………………...…..……..………..……….5
1.2. ÇALIŞTIĞI KURUM VE DERGİLER……….…………....………...………….8
1 3. ERZURUM YILLARI ……………..…………………………….....…………..10
1.4. TARİKATLARLA BAĞI…………………………………..……………...........13
1.5. VEFATI………………………………………………………..…………....……14
İKİNCİ BÖLÜM
KİŞİLİĞİNİN ÖNEMLİ YÖNLERİ
2. 1. DİL HASSASİYETİ……...……...…………………………….………………...18
2.2. FOLKLORCU YÖNÜ…..……………….……………………..……...………...26
2. 3. ARAŞTIRMACILIĞI…….………………….…………………..…..………….30
2. 4. TİYATROCULUĞU……………………………………………..……..…….....34
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ESERLERİ
3. 1. KİTAPLARI…………………………………………………………...………...36
3. 1. 1. Marifetname…………………………………..……..……….…….….36
3. 1. 1. 1. Eserin İçeriği………………………………………………..36
3. 1. 1. 2. Zamanın Basınında Marifetname…………………...….....52
3. 1. 2. Yemen İllerinde Veysel Kareni……...……………….........………....55
3. 1. 3. Türk İslam Âleminde Tarikatlar Tarihi Mecmuası…..….…………62
3. 1. 3. 1. Birinci Cilt…………………………………………………..63
3. 1. 3. 2. İkinci Cilt……………………………....……………………66
3. 1. 4. Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve Tarikat Kültürü…...……….67
3. 2. YAZI VE MAKALELERİ…….…………………………………………...……70
3. 3. ARŞİVİ……………….…………………...……………………...………..……..78
II
3. 4. YAYIMLANAMAYAN ESERLERİ….…….……………………………...…..90
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
BELİRLİ KONULARDAKİ GÖRÜŞ VE DÜŞÜNCELERİ
4. 1. TARİKATLAR HAKKINDAKİ DÜŞÜNCELERİ………,…….……….…….93
4. 1. 1. Tarikat ve Folklor İlişkisi………………………..………………......93
4. 1. 2. Tarikatların Tarihi Misyonu...………………...……………………95
4. 1. 3. Tekke – Medrese Mukayesesi…………………..…………….…..…96
4. 1. 4. Tarikatların Bozulma Sebepleri………………..…………………...97
4. 2. BEKTAŞİLİĞİN GERÇEK HÜVİYETİ………………………………………99
4. 3. MİRACİYE VE MEVLİT..……………,…………………………...……......100
BEŞİNCİ BÖLÜM
TARİKAT KÜLTÜRÜNE DAİR DERLEMELERİNİ İÇEREN MAKALELERİ
5 .1. TARİKATLARDA GİYİM KUŞAM…………….…………………..…….....104
5. 2. TARİKATLARDA YEMEK KÜLTÜRÜ……..….………………………….107
5. 2. 1. Erbain Helvası………………………………..……..………………..107
5. 2. 2. Köfteli Çorba…………………………………..……………………..108
5. 3.AYİNLERDE YUNUS EMRE İLAHİLERİNİN OKUNMA YERLERİ…....109
5. 4. TARİKATLARDA MİZAH………………………….…….…………….……116
5. 5. TARİKATLARDA CENAZE TÖRENLERİ………………………………...120
5. 5. 1. Şeyhin Gasledilmesi…………………………………………….……123
5. 5. 2. Cenazenin Tabuta Yerleştirilmesi…………………………….…….124
5. 5. 3. Naaşın Kabre İndirilmesi………………………………………....…125
5. 6. TARİKATLARDA NEVBE GELENEĞİ………………………………........127
5. 7. TARİKATLARDA MUHARREM GELENEKLERİ…………………….…130
ALTINCI BÖLÜM
FOLKLOR DERLEMELERİ
6. 1. TAHTACILAR AYİN VE ADETLERİ…………….………………….…….131
6. 2. OKÇULUK VE OKÇULAR TEPESİ………...……....………………..…….133
6. 3. RAMAZAN ADETLERİ…………………………………………………..…..137
6. 4. NİKAH VE DÜĞÜN GELENEKLERİ……...…….…...………………….....139
III
6. 5. BAHAR KUTLAMALARI…………………...……………………………….141
6. 6. TEMCİD OKUMA GELENEĞİ…………...…………...………….…………142
YEDİNCİ BÖLÜM
YAZILARINDA DİKKAT ÇEKTİĞİ FOLKLORA DAİR DİĞER HUSUSLAR
7. 1. ERZURUM FOLKLORUNA AİT HUSUSLAR…………………………….144
7. 1. 1. Bahar Kutlamaları…………………………………………………...145
7. 1. 2. Folklorda Veba ve Taun……………………………………………..145
7. 1. 3. Efe Unvanının Anlamı……………………………………………….146
7. 1. 4. Mehdi Efendi Camii’ne Sığırcık Camii Denmesinin Nedeni….…..146
7. 1. 5. Yatsılık……….……………………….………………………………147
7. 2. TARİKAT KÜLTÜRÜNE DAİR HUSUSLAR………………………...….…147
7. 2. 1. Merkezi Büyük Ayinler……………………………………………...147
7. 2. 2. Tekke Eşiği…………………………………………………………...148
7. 2. 3. Kaşıkların Niyaz Hali…………………………………………….….149
7. 2. 4. Erbain Uygulamaları………………………………………………...149
7. 3. DİĞER FARKLI HUSUSLAR…………………………………….………….150
7. 3. 1. Çocuğun Cinsiyetinin Tayini………………………………………..150
7. 3. 2. Tefe’ül Açma…………………………………………………………150
7. 3. 3. Kış Gecesi Eğlenceleri……………………………………………….151
7. 3. 4. Çingeneler Hakkında………….….…………………………...…….152
SEKİZİNCİ BÖLÜM
FOLKLORİK KİMLİĞE SAHİP KİŞİLERİ TANITTIĞI YAZILAR
8.1.ERZURUMLULARI TANITTIĞI YAZILAR…………………….…………..153
8. 1. 1. Tanıştığı Erzurumlular……………………………………….……..154
8. 1. 1. 1. Tivnikli Faruk Hoca……………………………………….154
8. 1. 1. 2. Süreyya Raif Şarman…………………………………...…155
8. 1. 1. 3. Kındığılı Vehbi Hoca……………………………………...155
8. 1. 1. 4. Solakzade Hacı Sadık Efendi……………………………..155
8. 1. 1. 5. Pire Mehmet …………………………………...………….156
8. 1. 1. 6. Hafız Şakir Efendi……………...…………………………157
8. 1. 1. 7. Tortumlu Asım Hoca……………………………………...157
IV
8. 1. 1. 8. Abdurrahim Siminli……………………………...…….….158
8. 1. 1. 9. Tazegüllü Ahmet Fevzi Alpagut………………………….158
8. 1. 1. 10. Celal Feyyaz Gürsel…………………………...…………159
8. 1. 1. 11. Ömer Nasuhi Bilmen…………………………………….159
8. 1. 1. 12. Yeşil İmamoğlu Salih………………………………….…159
8. 1. 2. KayıtlardanTanıdığı Erzurumlular…………………………….…..160
8. 1. 2. 1. Habib Baba…………………………………………….…..160
8. 1. 2. 2. Hoca Nazım Efendi…………………………………….….161
8. 1. 2. 3. Şeyhülislam Seyyid Feyzullah Efendi………………….…162
8. 1. 2. 4. Tortumlu Musa Kâzım Efendi……………………………162
8. 1. 2. 5. Cimilli Yetim Hoca………………………………………...163
8. 1. 2. 6. Ketencizade Hafız Mehmet Rüştü Efendi………………..164
8. 1. 2. 7. Hacı Şevket Efendi………………………………………...164
8. 1. 2. 8. Tahtacızade Mustafa Fehim Efendi……………………...165
8. 1. 2. 9. Edirne Müdafii Şükrü Paşa………………………………165
8. 2. ERZURUMLU OLMAYAN İSİMLER………………………………………166
8. 2. 1. Yaşar Baba…………………………………………………………...166
8. 2. 2. Fethi İsfandiyaroğlu………………………………………………....166
8. 2. 3. Nalıncızade Hacı Mustafa Halim…………..………………..……..167
DOKUZUNCU BÖLÜM
BASIN VE YAYIN DÜNYASINDA REVNAKOĞLU
9. 1. REVNAKOĞLU’ NDAN YARARLANAN ÇALIŞMALAR………….……168
9. 1. 1. Diyanet İslam Ansiklopedisi………………………………………...168
9. 1. 2. Yazılarına Atıf Yapan Kaynaklar………………………………….169
9. 1. 3. Yazılarını Tamamen Kullanan Kaynaklar……..………………....170
9. 2. REVNAKOĞLU’YLA İLGİLİ KALEME ALINAN YAZILAR…………..171
9. 2. 1. Revnakoğlu’yla Bir Konuşma...…………………………………….172
9. 2. 2. Erzurumiyatçı Merhum Cemalettin Server………………………..174
9. 2. 3. Cemal'i Anarken……………………………………………………..175
9. 2. 4. Cemaleddin Server’in Birinci Vefat Yılında……………………….176
9. 2. 5. Dostum Cemaleddin ……...………………………………………....178
V
9. 2. 6. Roman Kahramanı Olarak Revnakoğlu…………………………....178
9. 2. 7. Gölpınarlı’ya Göre Revnakoğlu…………………………………….179
ONUNCU BÖLÜM
YAZILARINDAN SEÇMELER
10. 1. ERZURUM MATBUATI…………………………………………………….181
10. 1. 1. Envar-ı-Şarkiye……………………………………………………..182
10. 1. 2. Hadika-tül-Ahrar………….…………….………………………….184
10. 1. 3. Bingöl- Necat…....…………………………………………………..185
10. 1. 4. Farık……….………………………………………………...………185
10. 1. 5. Sada -yi Şarki……………………………………………………….187
10. 1. 6. Muallimler Birliği…………………………………………….…….188
10. 1. 7. Özdilek……………………………………………..………………..190
10. 2. BERAT GECESİNE DAİR…..……………………………………………….193
10. 3. RAMAZAN GELDİ GİDİYOR……………………………………………...195
10. 4. NİKÂHLAR VE DÜĞÜNLER…………………..…………………………...198
10. 5. İSLAMİYET’TE YILBAŞI VE MUSİKİ……………………………………203
10. 6. EVİMİZDE BİR TEMSİL HADİSESİ……………………………….……...207
SONUÇ………………………………………………………………………..……...213
KAYNAKÇA……………………………………………………………...……….…216
ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………………….226
VI
ÖZET
YÜKSEK LİSANS TEZİ
CEMALEDDİN SERVER REVNAKOĞLU, HAYATI, ESERLERİ VE FOLKLOR ÇALIŞMALARI
Selim SELİMOĞLU
Danışman. Yrd. Doç. Dr. Ahmet Özgür GÜVENÇ 2015, 228 sayfa
Jüri: Prof. Dr. Dilaver DÜZGÜN Doç. Dr. Yusuf Ziya SÜMBÜLLÜ
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Özgür GÜVENÇ
Cemaleddin Server Revnakoğlu, Cumhuriyet döneminde yetişmiş önemli bir kültür araştırmacısı ve yazardır. Ömrünün büyük bir kısmını araştırmalara adamış, eski eser uzmanı olarak arşivler, eski eserler, mezar kitabeleri gibi önemli malzemeleri inceleyerek elde ettiği sonuçları makaleleriyle paylaşmıştır. Buna rağmen günümüz insanı tarafından hakkıyla bilinmemektedir.
Elinizdeki çalışmada Revnakoğlu’nun hayatı ve çalışmaları verilerek tanınması ve folklor ilmine katkılarının anlaşılması hedeflenmiştir. On bölümden oluşan tezin başlarında hayat hikâyesi ve kişiliğinin farklı yönlerine yer verilmiştir. İlerleyen bölümlerde Revnakoğlu’nun İbrahim Hakkı’nın Marifetname’ si üzerine yaptığı önemli çalışması, Yemen İllerinde Veysel Karani ve Türk-İslam Âleminde Tarikatlar Tarihi kitapları incelenmiştir. Yine özellikle tarikat folklorunu ilgilendiren çok önemli derlemeleri ve tarikatlar konusundaki yorum ve değerlendirmeleri, sosyal hayatın önemli adet ve uygulamalarına dair makaleleri, Erzurum hakkındaki incelemelerinin kısa bir özeti de elinizdeki çalışmanın içinde mevcuttur.
Anahtar Kelimeler: Cemaleddin Server Revnakoğlu, folklor, kültür, tarikat
VII
ABSTRACT
MASTER THESIS
CEMALEDDIN SERVER REVKANOĞLU, HIS LIFE, HIS WORKS AND STUDIES ON FOLKLORE
Selim SELİMOĞLU
Adviser: Assist. Prof. Dr. Ahmet Özgür GÜVENÇ
2015, 228 pages
Jury: Prof. Dr. Dilaver DÜZGÜN Assoc. Prof. Dr. Yusuf Ziya SÜMBÜLLÜ Assist. Prof. Dr. Ahmet Özgür GÜVENÇ
Cemaleddin Server Revkanoğlu was an important cultural researcher and writer who was educated during the Turkey’s Republican Period. He has dedicated most of his life to make researches and as a specialist of relics, he shared his knowledge about ancient goods and important staffs like epitaph by the help of articles he wrote according to his analysis. Though, today’s society is not well aware of him.
Given the life of Revkanoğlu and his works, we aim to make him recognizable by the society and make everybody to understand his contributions to folk dancing. At the beginning of this article which is consist of ten chapters, his life and the different sides of his characteristics are showed. In the upcoming chapters, his important work on the book “Marifetname” written by İbrahim Hakkı, and the two other books “Yemen İllerinde Veysel Karani” and “Türk-İslam Âleminde Tarikatlar Tarihi” are analyzed. Also, this work contains his compilation of cult of folklore, interpretations and considerations of cults, the articles about the important customs and traditions of society and a short summary of his researches about Erzurum.
Key Words: Cemaleddin Server Revkanoğlu, folklore, culture, dervish order
VIII
ÖNSÖZ
Cemaleddin Server Revnakoğlu, Cumhuriyet döneminin önemli kültür
araştırmacılarındandır. Ömrünün büyük bir kısmını, arşivler, eski eserler, yazmalar ve
"açık hava arşivi" dediği mezarlıklarda geçirmiş; binlerce sayfalık bir arşiv çalışması ve
iki yüze yaklaşan yazı ve makalesiyle büyük bir kültür mirası bırakmıştır. Fakat bu
önemli aydınımız ne yazık ki kendisi hakkında yapılan çalışmaların yetersizliği
nedeniyle kendisinden sonraki kuşaklar tarafından tanınamamıştır. Bu nedenle
çalışmamızda onun folklor sahasıyla ilgili önemli derlemelerinin yanında farklı konuları
kapsayan derleme ve tespitleri de yer alacaktır.
Revnakoğlu'nun çok tanınmaması ve hakkında herhangi bir yayın bulunmaması
nedeniyle çalışmamızın başlarında ciddi zorluklar söz konusuydu. Hangi dergi veya
gazetede hangi yazılarının olduğunu bilen bir kaynak bulunmuyordu. Yazıları ve
hakkında yazılanları bulmak adına dönemim otuza yakın dergisi ve gazetesi sayfa sayfa
tarandı. Neticede yaklaşık 180 makalesine ulaşılarak onu anlatan az sayıdaki yazının da
yardımıyla tez, son halini aldı.
Elinizdeki çalışma on bölümden oluşmaktadır.
Birinci bölümde, Revnakoğlu'nun hayatı, değişik kaynakların yardımıyla etraflı
bir şekilde verilmeye çalışıldı. Çocukluğundan gençliğine, eğitiminden çalışma hayatına
kadar çok önemli bilgiler, kaynakların yardımıyla aktarıldı.
İkinci bölümde, hem edebi özelliklerine hem de farklı ve renkli kişisel
hususiyetlerine değinildi. Dil hassasiyeti, çalışma üslubu, azim ve gayreti, renkli kişiliği
ve daha birçok yönüyle Revnakoğlu hakkında derinlemesine bilgi verildi.
Üçüncü bölümde, kitapları başta olmak üzere yazı ve makalelerine yer verildi.
Kitapları incelenirken, makaleleri, yayımlandığı mecmuaya göre tarih sırası gözetilerek
sıralandı. Onun taslak halinde olduğu düşünülen, çeşitli yerlerde tanıtımı yapılan fakat
yayımlanamayan eserlerine yer verildi. Yine arşiv çalışmalarının meyvesi olan
Süleymaniye Devlet Kütüphanesi'ndeki oldukça zengin arşivi dikkatlere sunuldu.
Dördüncü bölümde özellikle tarikat ve folklorla alakalı görüşleri özetlenmeye
çalışıldı. Bölümde Revnakoğlu'nun hem tarikatların toplum adına önemini hem de
folklorla münasebet noktalarını içeren önemli tespitleri verildi.
Beşinci bölümde asıl çalışma sahası olan tarikat folkloru araştırmalarına yer
verildi. Bu bölümde tarikatlarla alakalı oldukça renkli ve zengin bir malumat söz
IX
konusudur. Tarikat erbabının giyim kuşamından günlük ve muayyen zamanlardaki
kültürel uygulamalarına dair önemli derlemeler görülecektir.
Altıncı bölümde tarikat folkloru dışındaki folklor çalışmaları aktarıldı. Osmanlı
toplumunun Ramazan gelenekleri, nikâh ve düğün adetleri, bahar kutlamaları gibi
dikkat çekici derlemeler sunuldu.
Yedinci bölümde Revnakoğlu'nun herhangi bir başlık altında anlatmadığı; fakat
yazılarında özellikle dipnotlarında yer verdiği farklı folklorik malumat verildi.
Sekizinci bölüm, Revnakoğlu'nun birer halk kahramanı olarak gördüğü kişileri
tanıttığı yazılara ayırıldı. Burada onun birer halk kahramanı olarak gördüğü ve kültürü
en iyi şekilde temsil ettiğine inandığı kişileri tanıttığı yazılar özetlendi.
Dokuzuncu bölümde Revnakoğlu'ndan yararlanan akademik kaynaklar,
ansiklopediler, kitap çalışmaları yer aldı. Böylece onun akademik anlamda nasıl önemli
bir kaynak olduğu gösterilmeye çalışıldı. Yine onun hakkında yazılan anma yazılarına,
diğer bazı farklı kaynaklardaki referans noktalarına değinildi.
Onuncu bölümde ise onun farklı konulardan seçilen çeşitli yazılarına yer veridi.
Böylece Revnakoğlu'nun duygu, düşünce ve üslup dünyası tanıtılmaya çalışıldı.
Tezimizin bu hale gelmesinde emeği geçen herkese teşekkürü bir borç bilirim.
Özellikle Erzurum hakkındaki çalışmalarıyla tanınan Naci ELMALI’ya minnettarım.
Yıllar öncesinden başlayan Revnakoğlu çalışmalarını benimle hiç tereddüt etmeden
paylaşmasını asla unutmayacağım. Hiçbir kütüphaneden bulamadığım Erzurum Halkevi
(Yayla) dergisini vermeseydi tezimin Erzurum ayağı eksik olacaktı. Yine beni İş ve
Düşünce dergisine yönlendiren ve böylece çok önemli bilgilere ulaşmamı sağlayan
Murat ERTAŞ’a da teşekkür ediyorum.
Bütün çalışmalarım boyunca bilgi ve tecrübelerini fedakârca paylaşan, her
müracaat ettiğimde samimiyetiyle sorunlarımı çözen ve beni cesaretlendiren, özellikle
dağınık ve savruk ifadelerimi sabırla düzeltip akademik üslup adına bilgilerimi
temellendiren değerli danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Ahmet Özgür GÜVENÇ’e,
derslerde ve ileriki süreçlerde tavsiyeleriyle çalışmalarımı yönlendiren Doç. Dr. Gülhan
ATNUR ve Prof. Dr. Dilaver DÜZGÜN hocalarıma çok teşekkür ediyorum.
Ve son olarak çalışmam süresince kendilerinden çaldığım vakti önemsemeden
beni sabırla idare eden eşim Zühal Hanım; çocuklarım Osman Yüksel ve Salih Buğra'ya
X
da çok teşekkür etmeliyim. Osman Yüksel'in ara ara bir şeyler okuyarak tezime yaptığı
katkı en değerlisiydi.
Erzurum 2015 Selim SELİMOĞLU
1
GİRİŞ
Cemaleddin Server Revnakoğlu, Cumhuriyet döneminde yetişmiş, çok önemli bir
kültür ve folklor araştırmacısıdır. Folklorun dolayısıyla kültür öğelerinin bir toplum için
ne manaya geldiğini çok iyi kavramış; hayatını bu değerleri derleme, toplama ve
korumaya adamıştır. Bu uğurda yaptığı uzun çalışmalarının bir kısmını ise yazıya
dökerek gelecek kuşaklara aktarmıştır.
O, öncelikle önemli bir folklorcudur. Eserleri incelendiğinde onun folklora verdiği
önem, açıkça görülecektir. Millet olarak bir buhran döneminde yaşandığını fark etmiş,
buna karşı milli kültürün temel taşlarından olan folklora eğilmiş, sosyal dokunun
renklerini oluşturan unsurları korumaya, gelecek kuşaklara aktarmaya gayret etmiştir.
Bu amaçla eski sosyal hayatın önemli adet ve geleneklerinden birçok uygulamayı tespit
etmiş, en ince ayrıntısına kadar renkli bir üslupla yazıya dökmüştür. Nişan ve düğün
adetlerinden Ramazan geleneklerine, bir çeşit fal bakma olan tefeül uygulamasından
çocuğun cinsiyetini tahmin adına yapılan farklı uygulamalara kadar oldukça renkli
derleme ve tespitler, yazılarında geleceğe taşınan önemli kültür ürünleridir.
Revnakoğlu’nun özellikle yoğunlaştığı alan, tarikat ve tasavvuf folkloru olmuştur.
Özellikle onun bu yönü dikkate değer bir özelliktir. Zira tarikatlar gibi sadece inanç
yönleriyle akla gelen müesseselerin folklorik yönünü çok erken bir dönemde fark etmiş
ve bu konuda hayli zengin malumat vermiştir. Onun bu konudaki önemli çalışmaları
daha sonraki çalışmalara dayanak olmuş, birçok eser, Revnakoğlu’nu referans olarak
göstermiştir.
Onun tarikatlarla ilgisi, çocukluğundan başlamıştır. O, bu müesseselerin resmen
yasaklanmadan önceki dönemine şahitlik etmiş, ayinlere bizzat katılmış, ayinler
dışındaki diğer hayat tecrübelerini yakından görmüştür. Dolayısıyla tarikatların toplum
için ne manaya geldiği hususuna yeterince vakıftır. Tarikatlar resmen kapatıldıktan
sonra ise bu müesseselerin kültür ve folklora bakan yönleriyle yaşatılması gerektiğine
inanmış ve hayatı boyunca bu uğurda çalışmıştır.
Tarikatlar, tarihte çok önemli görev üstlenmiş müesseseler olarak özellikle dini
düşünce ve yaşayışın toplumun her kesiminde devam etmesine zemin hazırlamışlardır.
Tarikatlar, İslamiyet’in ilk dönemlerinde mevcut değilken kısa bir zaman sonra bütün
Müslüman toplumlarda İran, Hint ve Yunan düşüncelerinin etkisiyle hızla yayılmıştır
(Köprülü, 2014: 63). Bu etkileşimden Türklerin uzak kalması düşünülemezdi. Türkler,
2
dervişlere ozan nazarıyla bakmış, bu insanları, dolayısıyla tasavvuf anlayışını kolayca
kabullenmişlerdir. Böylece, tasavvuf düşüncesi Türkler arasında da hızla yayılmış,
tekkeler, siyasi çevreler tarafından kabul edilmiş, birçok devlet adamı, şeyhlere intisap
etmekle manevi bir nüfuz sahibi olmuştur (Köprülü, 2014: 66-67).
Tarikatların, özellikle Osmanlı toplumu üzerindeki etkisi ise oldukça derindir.
Osmanlı toplumunda tarikat ve tasavvuf tarihi demek, Osmanlı halkının tarihi demektir;
zira bu oluşumlar yediden yetmişe toplumun her kesimini etkilemiş, Osmanlıda
toplumsal bilincin oluşmasında etkin rol oynamış, hemen her işinde belirleyici olmuştur
(Ocak, 2005: 22). Öyle ki Türk toplumunda tekkenin rolü, medreseden daha baskın
olmuş; hatta İslamiyet’i kabulden itibaren sosyal ve kültürel hayatı düzenleyen bir
merkez haline gelmiştir (Artun, 2002: 44).
Kurulduğu andan son döneme kadar Osmanlı devlet yönetimine göz atıldığında
hemen hemen her dönemde devlet adamının yanında bir tarikat büyüğünün yer
aldığıgörülür. Tarihte mühim işler başarmış, önemli roller üstlenmiş Şeyh Edebalı, Emir
Sultan, Hacı Bayram Veli, Aziz Mahmut Hüdai, Akşemseddin, Şeyh Galib gibi isimler,
bunun en iyi örnekleridir. Yine devletin en önemli unsurlarından olan asker ocaklarının
Bektaşiliğe emaneti de önemli bir göstergedir. Devletin üst kademelerinde bunlar
olurken halk tabanında da bunun etkisi ister istemez daha fazla olacaktır. Bununla
birlikte tarikatların sadece toplumu değil edebiyatını da etkilediği bir gerçektir. Hatta
Köprülü, İslamiyet’ten sonraki edebiyatın milli ruh ve zevkini tam anlayabilmek için,
tarikatlar temelinde şekillenen tasavvuf edebiyatının hakkıyla incelenmesi gerektiğini
ifade eder (Köprülü, 2014: 47).
Toplumun her kademesinde etkin olan bir oluşum, elbet de folklorun içinde
önemli bir malzeme kaynağı olacaktır. Bu gerçeği gören folklor ilimi, tarikatları ve
çevresinde gelişen adet ve uygulamaları folklorun çalışma alanı içinde göstermiştir
(Çobanoğlu, 2002: 52). Tarikatlar, toplumu etkileyerek folkloru şekillendirmişler ve
folklordan da etkilenmişlerdir. Bu bağlamda kendi içlerinde “âdâb u erkân” diye tabir
ettikleri bir yığın folklorik uygulamaya imza atmışlardır. Giyim kuşamdan günlük
hayata kadar çok farklı ve zengin bir dünyaya sahip tarikatlar, bu yönleriyle folklor
adına incelenmeye değerdir.
3
İşte Revnakoğlu, bu gerçeği çok erken fark eden bir araştırmacıdır. Bizzat bu
çevre içinde büyüyen ve yetişen Revnakoğlu, tarikatların toplum bünyesindeki mühim
yerini şöyle ifade etmiştir:
“Kendi devrinde, pek sabırlı, samimi çalışmalarıyla folklörüyle, musikisiyle, dini
ve bedii ayinleriyle, yetiştirdiği bir kısım değerli insanlariyle, hatta halkın hafızasında
yer etmiş edebi, ahlaki hikâyeleri, nükteli örnek fıkraları, kitaplara geçmiş menkabeleri
ile ve bilhassa Tarikat muaşereti bilinen adab ve erkaniyle kendi zamanı içinde müsbet,
menfi birçok şeyler yapmış ve geçmişe bırakmışlardı”. (Revnakoğlu, 1966d: 7).
Çalışmalarında daha çok tarikat folkloru üzerine yoğunlaşan Revnakoğlu, bu
malumatın çok önemli olduğunun farkındadır. Yüzyıllar öncesinden günümüze kadar
sadece halk teveccühüyle yaşayıp oldukça canlı bir şekilde hayatiyetlerini sürdürmüş
olan bu müesseselerin ilim ehli kişilerce araştırılıp incelenmesi gerektiğini ise yıllar
öncesinden şu sözlerle dile getirmiştir:
“Bu itibarla Klasik İslam edebiyatına, eski halk kültürüne, folklörümüze, bundan
dolayı da bir kısım anane hayatımıza ve adetlerimize parça parça karışmış olduğu
görülen Tasavvuf- fikir gelişmesini, ondan kopmuş Tarikat teşekküllerini, kültürel
bakımdan ele alıp incelemek, üzerinde gerekdiği şekilde çalışıp özünü ve iç yüzünü
mümkin mertebe belirtmek, geçmişin peşinde bir tarihcinin ve araştırıcının zaten tabii
ve belli vazifelerindendir. Bu vazife, doğru dürüst yerine getirilirse tarih ve insanlığa
elbet de yerinde bir hizmet olur.” (Revnakoğlu, 1966d: 8)
Revnakoğlu, sadece bu gerçekleri görüp tespit etmekle kalmamış, bu konuda
önemli çalışmalar yapmıştır. Yetişme tarzının büyük etkisiyle tarihe, kültür ve
geleneklere merak salmış, bunların bir toplumun “millet” olabilmesindeki etkisini
görmüş ve çalışmalarını bu doğrultuda yapmıştır. Giyim kuşamdan, yeme içmeye,
günlük işlerinden önemli ritüellerine kadar pek çok konuyu ele aldığı önemli yazılar
kaleme almıştır. Özellikle Türk İslam Âleminde Tarikatlar Mecmuası adlı çalışması bu
konuda oldukça önemlidir. Sadece iki fasikül halinde çıkarabildiği bu çalışmanın
devamının gelmemesi, tarikat folkloru adına büyük bir kayıp olmuştur. Onun diğer
önemli bir çalışması ise Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Marifetname’si üzerine yaptığı
çalışmadır. Marifetname’nin değerini fark edip, yeni harflere aktararak dikkatleri bu
eser üzerine çekmiştir. İki cilt halinde düşündüğü ve maalesef ikinci cildini
4
yayımlayamadığı bu eserin özellikle dipnotları, folklor açısından oldukça zengin
bilgilerle doludur.
Revnakoğlu, eski eser uzmanı olarak özellikle tarihi kitabe ve mezar taşlarını
okuma konusunda devrinin önemli isimleri arasındadır. Türk Tarih Kurumu ve İstanbul
Belediyesi, onun bu uzmanlığından hayli istifade etmiş, önemli bazı şahsiyetlerin
mezarları onun sayesinde gün yüzüne çıkmıştır. Fatih devrinin önemli bazı devlet
adamları, Erzurumlu şair Ketencizade, Erzurum’un gönül insanlarından Yetim Hoca,
Revnakoğlu tarafından mezarı bulunup gün yüzüne çıkarılan tarihi şahsiyetlerdendir.
Revnakoğlu’nun diğer bir önemli yönü ise durmak bilmeyen araştırmacılığının
neticesinde meydana getirdiği zengin arşividir. Özellikle tarikatlar adına oldukça zengin
malumatın yer aldığı arşivinde edebiyat tarihi açısından da önemli belgeler vardır.
Büyük kısmı zamanın basın yayın organlarından derlenmiş, bazıları elyazması
defterlerden oluşan bu arşiv, onun Türk kültürüne bıraktığı değerler arasındadır. Şu
anda bir kısmı Süleymaniye Devlet Kütüphanesi’nde bilgisayar ortamında
araştırmacılara sunulan bu arşivin tamamı incelendiğinde Revnakoğlu’nun değeri daha
iyi anlaşılacaktır.
Bütün bu gayret ve çalışmalarına rağmen Revnakoğlu, hak etiği gibi tanınmış biri
değildir. Vefatından sonra bir iki yazı yayımlanmış, bir yıl sonra İş ve Düşünce
dergisinde dört anma yazısıyla hatırlanmış, on yıl sonra ise Hayat Tarih Mecmuası’nda
onu etraflıca anlatan Erdem Yücel imzalı bir yazı kaleme alınmıştır. Bu yazıdan sonra
Revnakoğlu, tamamen unutulmuştur. Zira Revnakoğlu, evlenmediği için adını geleceğe
taşıyan bir evladı olmadığı gibi çalışma ve hassasiyetini taşıyacak bir talebesi de
bulunmamıştır. Yine çalışmalarının tarih, edebiyat veya ilahiyat gibi çeşitli ilim
sahalarını doğrudan ilgilendirmemesi; devrin konjöktörüne bağlı olarak tarikatlar
hakkındaki olumsuz görüşlerin yaygınlığı nedeniyle folklor âleminin tarikat folkloru
çalışmalarına bigâne kalması da sahipsizliğinin nedenleri arasında gösterilebilir. Bütün
bunlar bir kenara Revnakoğlu; çalışmaları, fikirleri ve eserleriyle tanınmayı çoktan hak
etmiş bir değerdir.
Bu çalışmanın, onu ve eserlerini ilim dünyasına hatırlatmaya vesile olması en
büyük temennimizdir.
5
BİRİNCİ BÖLÜM
HAYATI
Cemaleddin Server Revnakoğlu’nun hayatıyla ilgili ilk yazı Murat Uraz
tarafından kaleme alınmıştır. Revnakoğlu’nun Marifetname çalışmasının giriş
yazılarından biri olan bu yazıda onun ailesinden, çocukluğundan ve Erzurum için
yaptıklarından bahsedilmiştir. 1961 tarihli bu yazı, Revnakoğlu hayattayken yazılmış
olması bakımından önemlidir. Çünkü bu yazıda hayatı hakkında edinilen bilgilerin
kaynağı Revnakoğlu’nun kendisidir. Revnakoğlu’nun hayatıyla ilgili yapılan sonraki
çalışmalara da bu yazı kaynaklık etmiştir.
Aynı konuda hazırlanmış derli toplu önemli ve geniş bir kaynak ise onun yakın
çalışma arkadaşlarından Erdem Yücel’e aittir. Söz konusu yazı, 1978’de
Revnakoğlu’nun vefatından on yıl sonra yayımlanmıştır. Bununla birlikte İslam
Ansiklopedisi’nde yer alan Cemalettin Server Revnakoğlu maddesini de Yücel
yazmıştır. Kapsam olarak birbirlerine yakın bu yazılar Revnakoğlu’nun hayatıyla ilgili
en önemli kaynaklardır.
Bunların dışında Revnakoğlu’nun vefatını takip eden günlerde iki yazı
yayımlanmıştır. Asım Sönmez ve Nezih Uzel’e ait bu yazılar daha çok onun farklı
özelliklerinde değinen, kısa anma yazılarıdır. Dolayısıyla Revnakoğlu’nun hayat
hikâyesi mevzubahis yazılar ve onun kendi yazılarında temas ettiği bilgilerden hareketle
oluşturulmuştur.
1. 1. AİLESİ, ÇOCUKLUĞU, EĞİTİMİ
Cemalettin Server Revnakoğlu, İstanbul Rumelihisarı’nda doğmuştur. Doğum
tarihi hakkında üç farklı tarih söz konusudur. Murat Uraz, Revnakoğlu’nun
Marifetname adlı çalışmasındaki tanıtım yazısında 1912 (Uraz, 1961: XI), Erdem Yücel
27 Mart 1909 (Yücel, 78: 77-78), Asım Sönmez ise 1908 olarak verir (Sönmez, 1968:
21). Bu konuda kesin bir bilgi vermek zordur. Revnakoğlu’nun yazılarıyla alakalı ilk
kitap çalışmasını yapan İsmail Dervişoğlu, Revnakoğlu’nun nüfus bilgilerine
ulaşılamadığını belirtir (Dervişoğlu, Selvi, 2011: 7). Bu durumda Uraz’ın verdiği tarihin
6
doğru bir tarih olduğu düşünülebilir. Zira Uraz’ın yazısı Revnakoğlu’nun bilgi ve
görüşleri doğrultusunda kaleme alınmıştır. Bu nedenle Murat Uraz’ın verdiği doğum
tarihi (1912) esas alınacaktır.
Babası İstanbul Merkezi Posta Dairesi eski müdürü Server Emin Üstünbaş’tır.
Dedesi, zenginlik ve cömertliğiyle tanınmış ticaret adamlarından ve eski telgrafçılardan
Şeyh Mustafa Cemalettin Efendi’dir. Server Emin Bey, İstanbul’un eski ve uzun süreli
hizmet yapan muhtarlarındandır. Bu nedenle kendisine “şeyhül muhtaran” denildiği gibi
ailenin adı da “İbnü’i- muhtar” dır. Yine Server Emin Bey, İttihat ve Terakki’nin
şubelerinden Hukuk Cemiyeti’nin ileri gelen bir üyesidir. Kendisine daima “beybaba”
denildiği rivayet edilir. Server Bey, emekli olduktan sonra İstanbul Fethiye Mahallesi
muhtarlığını 1942’deki vefatına kadar sürdürmüştür (Uraz, 1961: XI). Annesi ise Şerife
Revnak Hanım’dır. Aslen Çerkez olan annesi farklı ve renkli bir kişiliğe sahiptir.
Osmanlı sarayında II. Abdülhamit’in kardeşi Şehzade Kemalettin Efendi’nin kızı
Münire Sultan’la beraber büyür. Bazı asabi davranışları renkli kişiliğiyle birleşince
“Deli Saraylı” lakabıyla tanınmıştır. Bu asabi yapısından dolayı ailenin yaşadığı bir olay
şöyle cereyan eder: 1937’de Server Emin Bey’e piyangodan büyük bir ikramiye çıkar.
Bu yüklü parayı evine getiren Server Bey’in sevinci uzun sürmez. Dini hassasiyeti had
safhada olan Şerife Revnak Hanım, bu haksız kazançtan hiç hoşlanmadığı için Sever
Bey’in olmadığı bir zamanda evdeki bütün parayı makasla bir bir keser. Bu ilginç olay o
zamanın İstanbul basınında yer alırken Revnak Hanım’ın fotoğrafları sayfa sayfa
neşredilir. Şerife Hanım’ın ölüm tarihi ise 1947’dir (Uraz, 1961: XI; Yücel, 68: 77-78).
Ayaklarına “halhal” takarak gezmesi de garip davranışlarından biri olarak kabul edilir.
(Dervişoğlu, Selvi, 2011: 8). Zira ayaklara halka takma zamanın bir âdeti olsa da
sıradan bir kadın için normal olan bu uygulama, saray terbiyesi almış birinde garip
karşılanacaktır.
Şerife Revnak Hanım eski gözdelerden, güngörmüş, sarayda tahsil görmüş bir
hanımdır. Ud ve piyano çalmayı çok iyi bilen bir musikişinastır. Öyle ki mızrap elinde
konuşuyor diye bilinir. Yüzlerce şarkıyı içeren ve bestekârları hakkında kısa bilgiler
veren Mızrabıma Gelenler adı bir defterinin, bir gezi sırasında kaybolduğu rivayet
edilir. Bir özelliği de çok iyi yazı yazması, özellikle rik’a türü yazıda mahir olmasıdır
7
(Uraz, 1961: XI). Görüleceği üzere yazarımız yazarlık soyadı olan Revnakoğlu’nu
annesinin isminden almıştır.
Revnakoğlu, temel eğitimini anne ve babasından almıştır. Saray’da özel eğitim
alan annesinden tarih, lügat ve İslami ilimler öğrenmiştir. Osmanlıca ve Fransızca
öğrendiği babasının da kültür ve karakteri üzerinde etkisi çoktur (Uraz, 1961: XI; Yücel,
68: 77-78). Aynı zamanda tarikat kültürlüyle onu tanıştıran da babasıdır. Revnakoğlu,
tarikatların dünyasına daha çocukluğunda girmiştir. Kendi ifadesine göre çocukluğu
İstanbul Çemberlitaş’ta bulunan Kara Baba-yı Veli dergâhında geçmiştir (Revnakoğlu,
1951: 5). Bu tanışıklık ömür boyu devam edecektir. Anne ve babasından aldığı bu temel
eğitiminin ne kadar etkili olduğu, yazarın hemen bütün yazılarında görülmektedir.
Revnakoğlu’nun dil, kültür ve inanç hassasiyeti bu temel eğitimin bir neticesidir. Bu, o
kadar etkili olmuştur ki yazma konusundaki hareket tarzının en büyük sebebini “ailevi
saikler” olarak açıklayacaktır (Ö. Emin, 1954: 6,7).
Revnakoğlu, 1924’te İstanbul Çandarlı Kara Halil Paşa Numune Mektebi’ni
bitirdikten sonra Galatasaray Sultanisi’ne kaydolur. Buradan mezun olduktan sonra ise
Güzel Sanatlar Akademisi’ne başlar. Bir müddet ders aldıktan sonra bilinmeyen bir
nedenden dolayı akademi eğitimini tamamlayamaz (Uraz, 1961: XI; Yücel, 68: 77-78).
Revnakoğlu’nun yetiştiği muhit, tesadüf ettiği insanlar, onunu için büyük bir
fırsat olmuştur. İstanbul’un ilim ve irfan bakımından hayli değerli muhitlerinde
bulunarak bu ortamdan falasıyla yararlanmış, kendisini yetiştirmiştir. Bazıları
Galatasaray’da ve Akademi’de bazıları ise farklı ortamlarda olmak üzere
Revnakoğlu’nun istifade ettiği isimler şöyle sıralanabilir: Eski Ayan Reisi Nasuhizade
Mustafa Asım Efendi, Muallim Naci, Şeyh Vasfi, Halit Fahri Ozansoy, Hasan Ali
Yücel, Fazıl Ahmet Aykaç, İsmail Habib Sevük, İsmail Saib Sencer, İsmail Fenni
Ertuğrul, Elmalılı Hamdi Yazır, Ömer Nasuhi Bilmen, Mehmet Şerafettin Yaltkaya,
Ahmet Remzi Akyürek, Tahirü’l-Mevlevi, Hamamizade İhsan Bey, İsmail Fethi
İsfendiyaroğlu, Hakkı Tarık Us, Rıfkı Melul Meriç, Abdulbaki Gölpınarlı (Uraz, 1961:
XI; Yücel, 68: 77-78).
8
1.2. ÇALIŞTIĞI KURUM VE DERGİLER
Revnakoğlu, farklı kurumlarda araştırmacı olarak görev yapmıştır. Özellikle eski
eser, kitabe ve mezar taşlarını okuma konusunda aranan bir ihtisas sahibidir. Bu nedenle
İstanbul Valiliği ve Belediye Başkanlığı’nın kurduğu komisyonların çoğunda yer
almıştır. 1942’de Türk Tarih Kurumu adına İstanbul tekkelerinin hazirelerini
(mezarlarını) incelemeye başlamış, bu görevi ifa adına Erzurum’a da seyahatler
yapmıştır. 1952’de İstanbul Vilayeti Merkadlar Komisyonu üyeliğine seçilmiş, İstanbul
Belediyesi Mezarlılar Müdürlüğü’nde eski eserler, tarihi arşiv ve kitabeler uzmanı
olarak çalışmıştır. Bu resmi görevlerinin yanında İstanbul’da Fethiye Spor Birliği,
Gençler Mahfili derneklerinin başkanlığını yapmış, 1953’ten itibaren İstanbul Fetih
Derneği azalığında bulunmuştur. Yine Halk Evi bünyesinde İstanbul ve Erzurum’da
özel olarak farklı dersler vermiş, halkevlerinde sergilenen oyunların rejisörlüğünü
yapmıştır (Uraz, 1961: XI; Yücel, 68: 77-78 ).
Hayatını anlatan kaynaklar ilk yazısının 1928’de Milliyet gazetesinde
yayımlandığından bahseder. Bu yazıda, Shakespare’nin Othello oyununu Türk
sahnesinde ilk defa oynayan Otello lakaplı Kâmil Rıza’nın sanatından söz edilmiştir
(Uraz, 1961: XI; Yücel, 68: 77-78). Kendisi ise Servetifünun’un 1935 döneminde yazı
hayatına başladığını ifade eder (Ö. Emin, 1954: 6-7). Fakat asıl yazarlığına Erzurum
hayatından sonra başlamıştır. Zira kendisi de Erzurum’a gidene kadar İstanbul
matbuatının en aciz bir mensubu olduğunu itiraf etmektedir (Revnakoğlu, 1961e: 16).
Erzurum’a geldikten sonra buradaki araştırmalarını yerel basında yazarak yazarlık
konusunda ilk önemli tecrübesini kazanmış, bir nevi stajını tamamlamıştır. Özellikle
Sıtkı Dursunoğlu, onu bu konuda yetiştirmiş, üzerinde oldukça etkili olmuştur.
Erzurum’a gelmeden önce adı bilinmez bir yazar iken Erzurum’da Sıtkı Dursunoğlu’yla
tanıştıktan sonra meşhur bir yazar olduğunu Erzurum’un önemli düşünce adamlarından
Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu da ifade etmektedir (Fındıkoğlu, 1969: 27). Erzurum
Matbuatı yazı dizisinin başına ithaf yazısı olarak “Canan-ı irfanım Sıtkı
Dursunoğlu’na” ibaresinin eklenmesi bu konudaki görüşleri doğrular niteliktedir.
Gerçekten de Sıtkı Dursunoğlu, etkili bir isimdir. Dursunoğlu’nun civardaki
entelektüeller üzerinde ciddi etkisi olduğu, dönemin dergi yazılarından pek çoğunun
kendisine ithafen yazıldığından anlaşılmaktadır.
9
Erzurum’da yaptığı araştırmalardan elde ettiği farklı bilgileri ve halk kahramanı
diye tabir edebileceğimiz meşhur insanların hayat hikâyelerini yazıya geçmiş, dönemin
dergi ve gazetelerinde yayımlamıştır. Bu dergi ve gazeteler ise şunlardır: Erzurum
Halkevi (Yayla) dergisi, Tarih Yolunda Erzurum dergisi, 12 Mart dergisi, Cennet
Çeşmesi dergisi; Hür-Söz, Milletin Sesi gazeteleri.
Erzurum’da yaklaşık beş yıl kaldıktan sonra İstanbul’a dönen Revnakoğlu,
burada gazete yazarlığına devam eder. İstanbul’da onu bu alanda yetiştiren kişi ise
Hakkı Tarık Us’tur. Dönemin Vakit gazetesinde söz sahibi olan Us, onun yazılarını
okur, değerlendirir, yanlışlarını düzeltir ve gazetede yayımlanmasına yardım eder
(Revnakoğlu, 1957: 99-100). Bundan sonradır ki yazarlık hayatına başlamış; bu
dönemden sonra birçok dergi ve gazetede yazılar yayımlamıştır. Uyanış (Servet-i
Fünun), Yenigün, Yeni Sabah, Vakit, (Haber, Kurun, Son Dakika) Son Telgraf, Zaman,
Ramazan, Aylık Ansiklopedi, Tarih Dünyası, Tarih Konuşuyor, Yeni Tarih Dünyası,
Coğrafya Dünyası, İslam Mecmuası, Türk Yurdu, İş ve Düşünce, gibi gazete ve
dergilerde muhtelif yazıları yayımlamıştır (Uraz, 1961: XI; Yücel, 68: 77-78 ). Bununla
birlikte özellikle Tarih Dünyası, Yeni Tarih Dünyası, İslam Mecmuası ve Tarih
Konuşuyor dergilerindeki seri yazıları oldukça ses getirmiştir.
Revnakoğlu, yazarlık hayatı boyunca çeşitli takma isimler kullanmıştır. Erzurum
Halkevi (Yayla), dergisinde yayımlanan ilk yazılarında, Cemaleddin Server
Üstünbaşoğlu ismini tercih etiği görülür. Bununla birlikte C.S.Ü., Ce. Ser. Üs. gibi
imzaları da söz konusudur. İstanbul’a döndükten sonra ise yazılarını Cemaleddin Server
Revnakoğlu adıyla yazmaya başlar. Bununla birlikte yazılarında kullandığı diğer isimler
de şunlardır: Cemaleddin Server, C. Server Revnakoğlu, Revnakoğlu, Server
Revnakoğlu, , Revnakzade Serveri. Bu gibi birbirine yakın değişik imzaları daha çok
Tarih Yolunda Erzurum dergisinde kullanmıştır. Derginin bazı sayılarında birden fazla
yazısının olması nedeniyle böyle bir tercihte bulunduğu söylenebilir. Ayrıca Şeyh
Cemalullah, Erzurumiyatçı isimleriyle de eserler vermiştir.
10
1.3. ERZURUM YILLARI
Erzurum’un Revnakoğlu için çok önemli bir yeri vardır. Kendisinin ifadesi ile o,
“bu yerlerde olup bitenleri yazıp çizen ve inceleyen…” (Revnakoğlu, 1961b: 11) biridir.
Bu belde onun aklındaki ve gönlündeki birikimi sağlamlaştıran, zenginleştiren bir dünya
olmuştur. Yine şu satırlar da ona aittir: Güzel bir kader beni bu mübarek şehrin hak-i
pakine yüz sürmek bahtiyarlığına erişdirmişdi. Bu sebeble öz vatanım İstanbul’dan
ayrılıyor iç vatanım Erzurum’a kavuşuyordum. (Revnakoğlu, 1961c: 15). Öyle ki
yazılarına “Erzurumiyatçı” imzası atacak kadar kendisini Erzurum konusunda ihtisas
sahibi hissetmiş, benimsemiştir. Bu imza, onun gerçekten bir Erzurumlu olduğu
intibaını uyandırmış; vefatını, İstanbul’da çıkan Bugün gazetesi şöyle haberleştirmiştir:
“Şehrimize bir ziyaret için gelmiş bulunan Erzurumlu âlim Cemalettin Server
Revnakoğlu vefat etmiştir.” (Bugün, 25 Eylül 1968). Bu düşünce o kadar yaygındır ki
Mehmet Niyazi, hatıralarını romanlaştırdığı Dahiler ve Deliler romanında Cemaleddin
Server’i Erzurumlu olarak tanıttığı görülür (Niyazı, 2007: 46).
Fındıkoğlu, bu konuda şunu söyler: “…kıymetli tarihçi Abdurrahman Şerif’ı
felek, elimizden aldı. Yeni işçiler beklerken talih karşımıza Erzurum çevresinde
Erzurum’un haki-pakine âşık diye tanınan ve sevilen bir ilim fedaisini çıkarttı:
Revnakoğlu. Daha sonra onu destekleyen bir teşekkül vücuda geldi. Erzurum Tarihini
Araştırma ve Tanıtma Derneği.” (Fındıkoğlu, 1961: III-VI). Gerçekten de bu derneğin
çıkardığı Tarih Yolunda Erzurum dergisinde yazıları en çok yayımlanan yazar
Revnakoğlu’dur. Öyle ki bazı sayıların neredeyse yarısı onun farklı adlarla kaleme
aldığı yazılardan oluşmaktadır. Diğer taraftan Revnakoğlu, söz konusu derneğin hem
İstanbul temsilcisi hem de teknik ve ilmi müşaviridir. Hatta o kadar gönülden bağlıdır ki
bu dergi neşriyatına ara verince Revnakoğlu, Erzurum araştırmalarını yazacak yer
bulamamanın yasını tutacak kadar üzülür. Bunun üzerine Fahri Fındıkoğlu’nun, İş ve
Düşünce dergisinde onun yazılarına yer vererek bu hüznü azaltmaya çalıştığı
anlaşılmaktadır.
Galatasaray Lisesi’nden hocası ve daha sonraki yıllarda dostu Fethi
İsfandiyaroğlu ise onun Erzurum için yaptıklarına daha geniş bir şekilde değinerek
şunları söyler:
11
“…Erzurum’a ve Erzurumlulara ve Erzurumluluğa münhasır eşsiz denilecek
derecede geniş bilgi hazinesine sahip bulunuyor. Bu hazine, sadece sohbetlerinden
istifade ettiğimiz hafızasında da kalmamış; yılmaz, yorulmaz bir azmin ve ilmi aşkına
olanca olanca kudretini sarf ederek birkaç yıl ikamet ettiği Erzurum’a ait yazma, basma
bir hayli derlemeler yapmıştır. Derlediği malumat, mevzu itibariyle çok çeşitlidir. Tarih
ve edebiyat, folklora, musikiye, lehçe ve şive özelliklerine, içtimai bünye ve adetlerine,
hülasa bütün manevi kıymet ve hatta aslen Erzurumlu olmayıp da resmi vazife ile bu
vilayete hizmet etmiş yüzlerce kişiye varıncaya kadar çok şümüllü ve canlı bilgi
kaynağıdır” (İsfandiyaroğlu, 1961: XV).
Revnakoğlu’nun Erzurum’la tanışması askerlik vesilesi ve sonrasında Tarih
Kurumu Eski Eserler Uzmanı görevi nedeniyledir. İstanbul Fatih Askerlik Şubesi
Başkanı Erzurumlu Albay Yaşar Sokullu, onun vatani görev için Erzurum’a gitmesini
sağlar (Revnakoğlu, 61a: XXI). 1942’deki askerlik vazifesiyle beraber Türk Tarih
Kurumu Eski Eserler uzmanı olarak 1946 yılının sonun kadar kaldığı Erzurum’a daha
sonra değişik vesilelerle gelmiş, bu gelişlerde yaptığı araştırma neticelerini yerel
basında yayımlamıştır.
Revnakoğlu’nun Erzurum sevdası ömrü boyunca sürmüştür. O, Erzurum’un
kültürü ve meşhurları hakkında çok etkili yazılar kaleme almıştır. Daha açık bir ifadeyle
Erzurum’un bilinen-bilinmeyen çeşitli yönlerini Erzurumlulara anlatmıştır. En önemli
çalışmasını da Erzurumlu bir âlim olan İbrahim Hakkı üzerine yapmış, onu ve eserini
Cumhuriyet nesliyle tanıştıran kişi olmuştur. Bunun yanı sıra Ketencizade gibi
Erzurum’un manevi iklimini ve şehir hayatını şiirleriyle ölümsüzleştiren önemli bir
kişiliğin adını duyurmuş ve hatta bir yol çalışması sırasında ortadan kalkmak üzere olan
mezarının şehir mezarlığına taşınmasına vesile olmuştur.
Revnakoğlu’nun Erzurum sevgisi, üç sebebe bağlanabilir:
Birincisi, Erzurum’a gittiği andan itibaren şehrin ileri gelenleriyle sıkı
münasebetler kurması; çalışmalarıyla bu münasebetin büyük bir sevgi ve itibara
dönüşmesi; böylece şehir halkı tarafından sevilmesi ve kendisinin de bu sevgiye karşılık
vermesidir. Bu karşılıklı sevginin ifadesine yazılarında yer yer rastlanır. Tarih Yolunda
Erzurum dergisinde pek çok yazı ona ithafen yazılmıştır. Mesela Ömer Nasuhi Bilmen,
12
Tarih Yolunda Erzurum dergisindeki yazılarını ona ithafen yazan önemli simalardandır.
Diğer Erzurum büyüklerinin kendisine karşı takındıkları olumlu davranışlara
Revnakoğlu çeşitli yazılarında yer yer değinmiştir.
Celal Feyyaz Gürsel’i anlattığı yazısından bir paragraf: “Bir gün kendinse
uğramış, bulamamıştım. Haber almış, üzüntüden ne yapacağını şaşırmıştı. İhtiyar hali
ile belki de bulamam korkusuyla sabahın en erken saatinde yürüyerek eve gelmiş,
kapıdan utana utana, çekine çekine sesini duyurmaya çalışıyordu.” (Revnakoğlu,
1959d: 22).
Erzurum’da Bir Kubbe Çöktü, adlı yazısında kendisini daima Solakzade’nin
yanında gören şehir halkının: “İlmi, Müfti’ye karşılıhdı.” sözlerine karşılık dipnotta
şöyle der: Pek merdçe yapılan bu iltifatları hâşâ hak etmiş olduğumu bildirmek için
değil de, kadir bilir Erzurumluların teşvik ve takdirde ne kadar ileriye gitdiklerini,
biribirimizi nasıl takip ve teşhis etdiklerimizi anlatmak için yazıyorum. (Revnakoğlu,
1961c: 15).
Erzurum’un müftülerinden Tivnikli Faruk Hoca, onun köye gelmek istediğini
haber alınca şehre özel bir atlı araba ve refakatçi olması için oğlunu gönderir. Araba
köye yaklaştığında Müftü Efendi köy yoluna kadar çıkarak onu yolda karşılar
(Revnakoğlu, 1959b: 11).
İkinci sebep, Erzurum’un Doğu’nun kültür başkenti olması münasebetiyle
Revnakoğlu için zengin bir malzeme kaynağı olmasıdır. Revnakoğlu’nun merkeze bağlı
pek çok köye ziyaretler yaptığı, buralardan birçok vesika topladığı bilinmektedir. Öyle
ki Erzurum’dan ayrılırken çuvallar dolusu malzeme götürdüğünü kendisi Bilgi
Mecmuası’na verdiği mülakatta bizzat ifade etmiştir.
Üçüncü bir sebep ise, Erzurum insanının düşünce ve mizaç olarak
Revnakoğlu’na yakınlığıdır. Tarikat kültür ve hallerini çok iyi bilen ve kendisi de bir
tarikat yolcusu olan Revnakoğlu’nun, tarikat kültürünün hayli zengin olduğu Erzurum’u
ve insanını sevmesi gayet tabiidir. Devrin siyasi konjöktörüne rağmen hüküm süren
canlı tarikat havası, işleyen dergâhları, yaşayan derin hoca ve mollalarıyla Erzurum;
Revnakoğlu’na cazip gelmiştir. Erzurum’un bu yapısı nedeniyledir ki Revnakoğlu bu
toprakları anarken “Erzurum hak-i paki” diye başlar, “mübarek şehir” diye devam
13
eder. İstanbul’da da Erzurumlulardan ayrılmamış, onları yakından tanıdıktan sonra hem
sevmiş hem de Tarih Yolunda Erzurum, Erzurum Halk Evi, Hür Söz gibi mecmua ve
dergilerde tanıtmıştır. Hatta ulusal bir yayın kuruluşu olan Tarih Dünyası dergisinde
meşhur Erzurumlular adlı bir seri yazı başlatmış, serinin ilk yazısı olarak Erzurum’un
meşhur simalarından ve ilk milletvekillerinden Yeşilzade Salih Efendi’ye yer vermiştir.
Fakat bu yazıların devamı gelmemiştir.
1.4. TARİKATLARLA BAĞI
Revnakoğlu’nun hayatında tarikatların çok önemli bir yeri vardır.
Küçüklüğünden beri tarikatlarda bulunan ve kendisi de bir tarikat bağlısı olan
Revnakoğlu, aslında bu müesseselerin tarihte çok mühim vazifeler ifa ettiğini iyi
bilmektedir. Bu nedenle tarih ve kültürün bu mühim unsurunun kayıt altına alınması
gerektiğine inanır. Bu konuda kaleme alınan yazıların dışardan bakan insanlar eliyle
olduğunu ve bunun samimi olmayacağını dile getirerek kendi makalelerinin, bu işin
içinden birinin gözüyle yazıldığını ifade eder (Revnakoğlu, 1966d: 7). Kaleme aldığı
yazıların çoğu tarikat folkloruna dair yazılardır. Portrelerinde tanıttığı şahsiyetlerin
ekserisi bu muhitten insanlardır. Henüz işlenmemiş zengin arşivi, tekke ve tarikat
kültürüne ait belgelerle doludur. Yayımlamış olduğu iki kitap, bu muhitin önemli iki
siması üzerinedir. Yine tarikatların tarih ve kültürdeki yerinin daha iyi anlaşılması için
hazırladığı ve ancak iki sayısını çıkarabildiği özel mecmua da bu müesseselerin etraflıca
tanıtılmasına yöneliktir. Dolayısıyla Revnakoğlu, tarikatları yakından tanımış ve
sevmiş, bunların geçmişteki faaliyetlerini takdirle yâd etmiş, haklarında arşiv
belgelerine dayanan nitelikli araştırmalarla bilgiler sunmuştur. Bununla birlikte son
dönemdeki bozulma ve içten çürümeyi de anlatmaktan geri kalmamıştır.
Revnakoğlu’na göre kâmil ve mükemmel bir mürşide intisap etmek bir insan
için zarurettir. Bu nedenle hayatı bu çevre içinde geçmiştir. Tabir yerinde olursa
gözlerini bu müesseselerde açmış, bu müesseselerde kapamıştır. Çocukluğunda
derinlemesine başlayan bu alaka hayatı boyunca devam etmiştir (Revnakoğlu, 1951a:
5). Bununla birlikte onun hangi tarikata mensup bir “derviş” olduğu hakkında net bir
bilgi yoktur. Bektaşilikle alakalı Vakit gazetesinde yayımladığı makalesinde kendisinin
bir Bektaşi olmadığını söylese de dostu İbrahimhakkıoğlu, onun büyük bir ihtimalle
14
Bektaşi olduğunu, Mevleviliğe de büyük bir meylinin bulunduğunu belirtmektedir.
Hatta o, bir Şettari ayinini idare edebilecek kadar bu işin içindedir (İbrahimhakkıoğlu,
1969: 12). Diğer yandan vefat ettikten sonra Kadiri tarikatı usulünce defnedildiği de
bilinmektedir.
1.5. VEFATI
Revnakoğlu, 1968 Eylül’ünde rahatsız olmasına rağmen bir davet üzerine
Erzurum’a gider. Gerçekten uzun bir yolculuğu kaldıramayacak bir hastalığa rağmen
Erzurum sevgisi bu daveti karşılıksız bıraktırmaz. Erzurum’a gelmesinden birkaç gün
sonra hastalığı ilerler ve bir hastaneye yatmak durumunda kalır. Kendisi uzun zamandır
pankreas kanseriyle mücadele etmektedir. Erzurum’daki tedavisi başarılı olamayınca
helikopterle İstanbul’a götürülür. Buradaki tedavisinden de bir çare bulunamayınca 28
Eylül 1968’de vefat eder.
Revnakoğlu, vefatından bir gün sonra Fatih Camii’inde cenaze namazı kılınarak
Edirnekapı Mezarlığında toprağa verilir. Dostlarının mezarları başında irticalen yaptığı
konuşmalarla ünlenen Revnakoğlu’nun mezarı başında pek çok kişi bulunmasına
rağmen hiç kimse onu anlatan bir konuşma yapmaz. Yalnızca Hacı Muzaffer Özak,
Kadiri usulü bir dua okur. Mezarının kaybolmaması için dostları Şinasi Akbatu ile Asım
Sönmez bir mezar taşı diktirmek isterler. Bu mezar taşında şu ifadeler yer alacaktır:
“Hû Kaffa turuk-ı aliyyi erbâb-ı meclûbunden olup ömrünün 40 yılını İstanbul
mezarları ve tekâyasını araştırmakla geçirip neşredemediği İstanbul Tekkeleri
Tarihi’nin müellifi şair, edip, nâtuk, hatîp, nükteperdâz, rind, derbeder, muharrir,
münekkid, müverrih, aktör, Üstâd Cemâlüddin Server Revnakoğlu burada medfundur.
Rûh-ı şâd-ü handân ola.”(Yücel, 2001: 290).
Fakat vefatından hemen sonra yanı başında beliren vefasızlıklar buna müsaade
etmez. Yaşadığı müddetçe onun yanında olan bazı dernekler ve kişiler mezarının
yapılması gündeme gelince ortada görünmezler. Mezar taşında bu kitabeyi yazacak taşçı
ustası: “Taşınız küçüktür, hepsi sığmaz, yazılar toprak altında kalır.” diyerek kitabeyi
kısaltır ve kendi bildiği gibi yazar. Revnakoğlu’nun varisi olmadığından, ardında
bıraktığı birkaç parça eşya ve tüm yaşamında oluşturduğu arşivi mahkeme kararı ile
15
hazineye kalır. Evinde bir çömlek içinde, sonradan bulunan 30.000 TL civarındaki para
da hazineye gelir kaydedilir (Yücel, 1978: 81).
16
İKİNCİ BÖLÜM
KİŞİLİĞİNİN ÖNEMLİ YÖNLERİ
Revnakoğlu’nun kişiliğinin ipuçları, mezar taşına yazılması düşünülen metinde
kolayca görülecektir. Tasarlanan fakat dikilemeyen bu mezar taşında onun şu
hususiyetleri sıralanmıştır: “şair, edip, nâtuk, hatîp, nükteperdâz, rind, derbeder,
muharrir, münekkid, müverrih, aktör.” Görüldüğü gibi Revnakoğlu oldukça çalışkan ve
renkli bir kişilik sahibidir. Tarikat muhiti içerisinde yaşaması, Galatasaray gibi köklü bir
okuldan mezun olması, çevresine onun yetişmesine yardım eden değerli insanların
varlığı ve Erzurum hayatı onun karakterini belirleyen bu renkli ve farklı meziyetlerin
baş aktörleri olmuştur.
Erdem Yücel, serbest ve rahat bir kişiliğinin olduğundan bahsetmiştir. Ona göre
evlilik mesuliyetiyle bağlanmaması ve baba tarafının zenginliği, bu rahat ve serbest
kişiliğinin sebepleridir. Buna, tarikat kültürünün dünya hayatını değersiz görme düsturu
da eklenince Revnakoğlu düzensiz bir hayat sürmüştür. Yine Erdem Yücel’in
anlattığına göre Cemâleddin Server, bayramların ikinci günü toplantılar düzenlermiş.
Her bayramın ikinci günü evinden dışarı çıkmaz, misafirlerini beklermiş. Pek çok ünlü
simanın da katıldığı bu kalabalık toplantılarda, Fethiye’deki evinin sokağa bakan
odasında misafirlerini kabule der, post üzerinde oturarak eski dervişânı, zâkirleri, son
şeyhleri, şairleri, edipleri, eski eser meraklılarını kabul edermiş. Bu toplantılarda
Revnakoğlu’nun bir de farklı uygulaması vardır: Bazen derviş elbiseleri giyer, esprili
koyu Osmanlıca konuşmaları ile herkesin nabzına göre şerbet verirmiş. Dâvudî sesi,
meşhur kahkahalarıyla yalnızca küçük, âdeta tarikatlar müzesini andıran evini değil,
bütün mahalleyi çınlatırmış. Bu toplantılar o kadar rağbet görür ki gruplar halinde
ziyaretçiler gelir ve gidermiş. Revnakoğlu bu toplantılarda renkli kişiliğinin tezahürü
olarak farklı tarikat kostümleri giyer, gün içerisinde elbiselerini farklı tarikatlara göre
değiştirirmiş (Yücel, 2000: 288).
Fethi İsfandiyaroğlu, onun hakiki bir ilim adamı olduğunu belirtip Müslüman
terbiye ve ahlakına pek yakışan bir tevazusundan bahseder. Yine efendiliği, derviş
mizacı, mistik ve olgun ruhuyla çok takdir edilen bir insan olduğunu ilave eder
(İsfendiyaroğlu, 1961: XV).
17
Vefatı üzerine yazılan ilk yazıda dönemin Hür Söz gazetesi yazarı R.
Bilirdönmez Revnakoğlu’nun kişiliğiyle alakalı şu hususlara dikkati çekmiştir:
“Bu satırları yazarken dahi kendisini tam tarif edebilme kudretine sahip
olamayacağım için de üzgünüm. Çünkü onu tam manasıyla tarif dahi noksandır. Onu
tarif, ancak kendi kalemiyle mümkündür. Merhum, ilim ve irfan sahibi olması yanında
kemale ermiş, mütedeyyin, mütevazı, şuh sohbet, cana yakın bir muhteremdi. Onu
tanıyanlar bilhassa fesih bir Osmanlı şivesiyle konuşmasına hayran
kalırlardı.”(R.Bilirdönmez, 1968:1).
Erzurumlu dostu Saadettin Pasinler’in onunla ilgili düşünceleri şöyledir:
“Gönül adamı idi, âşıktı, dervişti. Radyodaki muhtelif konulardaki konuşmaları
kendisinin derinliğine bilgisinin vesikaları idi. Daima güler, kahkahaları ile bulunduğu
topluluğa can verirdi.” (Pasinler, 1969: 8,9).
Günümüz yazarlarından Mehmet Niyazı ise gençlik hatıralarını romanlaştırdığı
Dâhiler ve Deliler adlı eserinde bir roman kahramanı olarak kullandığı Revnakoğlu’nu
şöyle tasvir eder:
“Emeklilik hakkını çoktan elde etmesine rağmen mezarlıklar müdürlüğünde
çalışır, eski kitabeleri okur, yan yatmış mezar taşlarını düzeltir, kendinden sonra bu işi
kimsenin yapmayacağını düşünür, sorumluluğunun şuurunda olan bir öğrenci
yetiştirmediğine hayıflanırdı. Maziyi aksettiren bir eserden bir parça kopsa acısını
yüreğinde duyar, günlerce etkisinde kalırdı. Dergilerde makaleler yazar, ecdad
sevgisinin lüzumunu, tarihteki devamlılığın millet hayatındaki önemini bıkmadan,
usanmadan işlerdi. Orta boylu, soluk benizli, ince yüzlü, dağınık saçlı, son derece kibar
bir insandı. Şirretliğin, hırsın, tamahın, ukalalığın bulunmadığı bir gezegenden gelmiş
gibiydi. Hiç evlenmemişti; yalnız yaşardı. Konuşmalarında kesinlikle yeni kelimeler
kullanmaz, aynı anlamı taşıyan veya bir birine yakın kelimeleri peş peşe sıralardı.
Milletin meselelerinin kültür ve medeniyette düğümlendiğine inanır, bunun da
anahtarının dil olduğunu savunurdu. Kullanmadığımız her kavramın hayatımızdan çok
şey alıp götürmesinin elemini duyardı.” (Niyazı, 2007: 46-47).
Bu renkli kişiliğinin yanında şahsiyetinin oluşturan diğer farklı yönleri şunlardır:
18
2.1. DİL HASSASİYETİ
Refi Cevad Ulunay Revnakoğlu için İstanbul’da Osmanlıcayı en güzel konuşan
kişi nitelemesinde bulunur (Ulunay, 1961: 4). Gerçekten de yazıları okunduğunda dili
nasıl ustalıkla kullandığı görülecektir. O, Türkçenin değerini bilen ve güzelliğini hemen
her yazısında yansıtmaya çalışan usta bir yazardır. Konuşmalarında ağdalı bir
Osmanlıca tercih eden Revnakoğlu, yazılarında bu Osmanlıcayı nispeten yumuşatmış;
Refik Halit Karayların, Ahmet Hamdi Tanpınarların, Ahmet Haşimlerin ulaştığı dil ve
üslup güzelliğine ulaşmıştır. Kendisinin şu cümlesi dil konusundaki tutumunu çok iyi
yansıtmaktadır: “ Bu çevirmeler kaabil olabildiği kadar halk ağzında yaşayan günün
sade dili ile yapılacaktır. Fekat tabii ifade tarzından uzakda kalmış ruhsuz, yakışıksız
değiştirmeler alınmayacaktır. Bu itibarla asırlık özel isimlerin “âlem” olmuş eski
tabirlerin aslına ve telaffuz şekline dokunulmayacaktır.”(Revnakoğlu, 1966d: 17).
Görüldüğü gibi Genç Kalemler ’de Ömer Seyfettin’in temellendirdiği Milli Lisan
görüşüne uygun bir dil anlayışını benimsemiş ve uygulamıştır.
O, özellikle Türkçe konusundaki hassasiyetini çeşitli şekillerde göstermiştir.
Marifetname’yi överken dilinin sade Türkçe olmasını takdirle yâd etmiş, özellikle
Marifetname çalışmasının tanıtım bölümünün son sayfalarını bu konuya ayırmıştır.
İbrahim Hakkı’nın en takdire şayan özelliğini, dil konusundaki tutumu olarak dikkatlere
sunmuş, dönemin ulemasının hep Arpça tercih etmesine rağmen İbrahim Hakkı’nın halk
dilini tercihini önemsemiş ve dolayısıyla onun Türkçü ve Türkçeci tarafına dikkat
çekmiştir (Revnakoğlu, 1961a: 58-61).
Revnakoğlu’na göre Marifetname; içinde sayısız yerli tabirler, teşbihler,
unutulmuş kelimeler, kitaplarda kalmış nice sözler ve sözcükler barındıran bir hazine
kaynağıdır. Bu konu hakkındaki şu tespiti önemlidir:
“İbrahim Hakkı, güzel Türk dilini ve onun “hars” dediğimiz manevi varlığını,
hatta doğub büyüdüğü Orta Anadolu lehçe ve şivesini, candan benimsemiş, buna
gerçekten önem vermişdir. Onu, kendi asaletiyle yaymak, başka dillerden hiç de geri
kalmayan üstünlüğünü var kuvvetiyle dünyaya tanıtmak için – Nevai’nin yapdığı gibi –
elinde eşsiz büyülü kalemi, koltuğunda ölümsüz kıymetdar eserleri belki de tek başına
seferber oldu.” (Revnakoğlu, 1961a: 61).
19
Bu genel değerlendirmeden sonra onun dil ve üslup özellikleri şöyle
sıralanabilir:
1. Öncelikle o, günümüz Türkçesinin önemli yazım kurallarından olan sessiz
uyumuna dikkat etmemiştir. Son yıllardaki yazılarında ender olarak bazı kelimeleri
buna uygun yazsa da çoğunlukla bu kurala uymadan yazması, önemli bir üslup
özelliğidir:
“Dersde ve sohbetlerinde etrafında toplananlara daima iyilik, insanlık öğretir,
doğru yolu gösterirdi.” (Revnakoğlu, 1960: 22).
“Başda mütefekkir kardeşi ve muhterem Fındıkoğlu, bu Fakir olmak üzere onun
bu aşırı insafsızlığını görüb de kendisine yakışdıran ve şikayetci olmayan
yok.”(Cemaleddin Server, 1961a: 7).
“…hırka-ı Şerife dairesi yapılıncaya kadar her Remezan şevkle, şerefle devam
etmiş ve oğuldan oğla geçerek günümüze kadar devam etmişdir.”(Revnakoğlu, 1960a:
56).
2. Yazılarında üsluba çok dikkat eden Revnakoğlu, Osmanlı Türkçesini
kullanmayı ihmal etmemekle birlikte bazı kelimelerin yanına ayraç içinde sözcük
terimse açıklamasını, Osmanlıca ise günlük dilde karşılığını vermiştir. Böylece dil
konusunda taviz vermezken metnin okuyucu tarafından anlaşılmasına da imkân
tanımıştır.
“Bu cihetle Berat Gecesi muhterem Kamil Miras merhumun da söyledikleri gibi
günahlardan kurtuluş menşurunun ( vesika-belge) yazılıp mümin olan kişilere verildiği
gece demek oluyor.” (Revnakoğlu, 1963: 2)
“Dergâha dönünceye kadar Keşkülde biriken nezir ve zuhurat (para ve
hediyeler) neden ibaret ise onları olduğu gibi yoksul gariplere devreder.” (Revnakoğlu,
1959g: 11).
“…bu musikiyi ayakta tutan ve yürüten belli başlı simalardan usta “Zakir”ler
“zakirbaşı”lar, bunların peyrevleri (yardımcı)…” (Revnakoğlu, 1966d: 4).
3. Ağdalı konuşmayı seven Revnakoğlu bunu bazı kelimelerin yazımında da
göstermiştir. Konusuyla alakalı pek çok klasik kaynağı incelediği için bu kaynakların
dilinden etkilenmiş, özellikle dini içerikli yazılarında bazı kelimeleri günlük
kullanımının dışında farklı bir biçimde yazmayı tercih etmiştir.
20
“Koca Yunüs bu vak’ayı ne de güzel hülasa etmişdir.” (Şeyh Cemalullah,
1960a: 17).
“…hırka-ı Şerife dairesi yapılıncaya kadar her Remezan şevkle, şerefle devam
etmiş ve oğuldan oğla geçerek günümüze kadar devam etmişdir.”( Şeyh Cemalullah,
1960a: 56).
“Her kusuru göstermez. Fekat esas değildir. San'atde asıl olan san'atkarlıktır.
İbda ve iycad yapmak kudretidir.”(Cemaleddin Server, 1946b: 28).
4. Yine yazım konusunda özellikle belirtmek istediği önemli cins isimlerin
bazılarını özel isim gibi büyük harfle başlattığı da önemli üslup özelliklerindendir.
“Mesela çeşitli yakıştırmalar arasında duyduğumuz; tamah domuzda, hased
maymunda; kibir, Fil’de, nifak, Yılan’da; kin, Deve’de, gazap, Köpek’de; inad Eşek’de
hile, yalan Tilki ve Şeytan’da bulunur sözleri hep aynı ilginin ve ilişiğin ifadesi olarak
tekrar edilir.”(Revnakoğlu, 1961a: 177).
“Kendilerinin “Bendegân-ı Mevleviye”den oldukları düşünülerek Üsküdar
Mevlevihanesinden gelen bir kısım Dedegan, Muhibban, nevbe saffının önünde ayrı
ayrı Tennüre açarak sema etmişlerdi.”(Revnakoğlu, 1968d: 3654).
5. Revnakoğlu’nun başka bir dil hususiyeti ise Erzurum ağzına ait bazı
kelimeleri nadir olarak kullanmasıdır:
“…Erzurum’da essahdan ve gerçekden benzeri bulunmayan bir irfan adamı
idi.” (Revnakoğlu, 1961e: 14)
“Çoğumuzun gözünde, gündelik eşya mesâbesindedir. İşi bitince atıveririz.
Yahud ‘Terek’ lere sereriz.”(Revnakoğlu, 1959a: 7).
6. Revnakoğlu’nun naklettiği tarihi bir olayı şahit olmuş gibi nakletmesi,
portresini çizdiği tarihi şahsiyetleri görmüş gibi anlatması, onun farklı bir üslup
hususiyetidir. Aşağıda bunu örnekleri görülecektir:
“Sultan Reşad’ın tahta cülusundan birkaç ay sonra bir cuma günü Üsküdar’a
geçtiği zaman “Cuma Selamlığı” dolayısıyle yapılan karşılama ve uğurlama törenine
Üsküdar meşayihi (şeyhleri) kafile halinde katılmışlar, padişahın huzurunda saflara
dizilerek pek azametli, heybetli bir şekilde Nevbe vurmuşlardı. Kendilerinin “Bendegân-
ı Mevleviye”den oldukları düşünülerek Üsküdar Mevlevihanesinden gelen bir kısım
Dedegan, Muhibban, nevbe saffının önünde ayrı ayrı Tennüre açarak sema etmişlerdi.
21
Bu münasebetle gözleri dolan Zat-ı Şahane’yi fevkalade memnun ve mahzun
eylemişlerdi.” (Revnakoğlu, 1968d: 3654).
Görüldüğü gibi Sultan Reşat zamanındaki bir olayı bizzat görmüş ve yaşamış
gibi anlatmaktadır.
Kendisinden yaklaşık bir asır önce yaşamış Yetim Hoca’yı anlatırken kullandığı
ifadeleri ise aşağıdadır:
“Kış gelende, yünden geniş kollu kahve rengi bir maşlah veya harmaniye
giyerdi. Gelişi güzel dolanmış küçük, beyaz sarığının sadelik ve düzgünlüğü içinde
ihtişamın zerrece izine rastlanamazdı. Süt gibi bembeyaz ve tertemiz sarığı – tarikat
mensupları gibi – kulak memelerine kadar bastırmayı da unutmazdı. Bu meyanda
bıyıklarını kıpırdatmaz, tabi halinde bırakırdı.” (Erzurumiyatçı, 1962: 12).
7. Revnakoğlu’nun başka bir üslup yönü de yazarken tam bir düzen takip
etmemesidir. Yazılarında bir fikri veya bir olayı metnin değişik yerlerinde tekrar
ettiğini, metnin akışında yeri gelmişken daha önce anlattığı bir başlığı tekrar anlattığını
görmekteyiz. İşlediği konu hakkındaki fazla malumatı ve insanları konunun her noktası
hakkında bilgilendirme gayreti de eklenince, yazılarında serbest ve dağınık akış kendini
hemen belli etmektedir. Fakat bu durum, ciddi bir düzensizlik ve anlam karmaşasına yol
açacak derecede değildir.
8. Onun bir diğer yönü ise yazılarında ayrıntıya aşırı derecede yer vermesidir.
Öyle dipnotlarla desteklenmeyen yazısı yok gibidir. Yazarken konuya her yönüyle
açıklık getirmeye çalışmış, bir cümlede geçen herhangi bir yer, kişi, terim hakkında
dipnotlar vererek okuyucuyu bilgilendirme amacı gütmüştür. Portre yazılarında,
makalede adı geçen diğer kişiler hakkında detaylı bilgiler vermekten kaçınmamıştır.
Veya farklı bir konuda konuyla alakalı yer, madde, terimlerle alakalı yine birçok
dipnotla okuyucuyu doyurmaya gayret etmiştir. Bu konuda Marifetname çalışması iyi
bir örnektir. 190 sayfalık bu çalışmada toplam 160 adet dipnot kullanmıştır. Hatta bazı
sayfalarda dipnotun yarıya yaklaştığı, bazılarında normal sayfayı geçtiği görülecektir.
Mesela İbrahim Hakkı’nın oğlu Fehim Efendi’nin çeng çaldığından bahsederken
ayrıntıya girerek çeng ve Çingeneler hakkında hacimli bir bilgi vermiştir (Revnakoğlu,
1961a: 132). İbrahim Hakkı’nın vebaya yakalanması bahsinde ise detaylı bir şekilde
vebadan bahsetmiştir (Revnakoğlu, 1961a: 25). Sultan I. Mahmut’un İbrahim Hakkı’nın
İstanbul’da kalması için yaptığı ısrara İbrahim Hakkı’nın “itizar ettiği”ni belirtmesinden
22
sonra özür-itizar kelimeleri üzerinde durmuştur (Revnakoğlu, 1961a: 42). Onun bu
tutumu, bazen bütünlüğün dağılmasına yol açsa da işlediği konuyla alakalı olması
bakımından dikkate değerdir.
9. Önemli bir ayrıntı olarak ilave edilmelidir ki ilk yazılarındaki bazı imla
yanlışlarını sonraki yıllarda düzeltmeye gayret etmiştir. Özellikle özel isimlerin yazımı
konusunda sergilediği nispeten dağınık tutumu, sonraki yıllarda telafi etmeye
çalışmıştır. Aynı yazıların farklı yıllardaki basımlarında bu tutum gözlemlenebilir.
Örneğin Erzurum Matbuatı adlı çalışmasının 1959 tarihli Tarih Yolunda Erzurum
dergisi nüshası ile 1962 Hür Söz gazetesi nüshasındaki düzeltmeleri, farkları şöyledir:
“Bir memleketin fikir hayatında, Mahalli Matbutâtın (Yerli basının) mühim bir
yeri vardır. Tarih, onsuz pek tamam olmuyor. Fikir hayatı, neşir hayatı ile birleşemez
ise, onu insanlığa mâl edemiyoruz. Fikir ve neşir, iki yapışık kardeş gibi.. biri birinden
ayrılamıyorlar. Kan damarı aynı yerden… yazı, Basın’a, Basın yayın’a dâima muhtaç..
yıllar boyu hep böyle geldi..” (Revnakoğlu, 1959a: 7).
“Bir memleketin fikir hayatında, mahalli matbutâtın mühim bir yeri vardır.
Tarih, onsuz pek tamam olmuyor. Fikir hayatı, neşir hayatı ile birleşemez ise, onu
insanlığa mâl edemiyoruz. Fikir ve neşir, iki yapışık kardeş gibi..biri birinden
ayrılamıyorlar. Kan damarı aynı yerden… yazı, basın’a, basın yayın’a dâima muhtaç..
yıllar boyu hep böyle geldi....” (Revnakoğlu, 1962c: 2).
Görüldüğü gibi Revnakoğlu, anlatıma son derece önem vermiş, üslubuna dikkat
etmiş, özen göstermiştir. Erzurum Halkevi dergisi olan Yayla dergisinde nispeten
dağınık bir üslubu söz konusu olsa da İstanbul’a gittikten sonra ciddi bir iyileşme
görülmüştür. Hatta ilk yazılarında kullandığı asıl ismini bırakmış, İstanbul’a döndükten
sonra devamlı kullanacağı Cemaleddin Server Revnakoğlu, imzasını kullanmaya
başlamıştır. Bunda Sıtkı Dursunoğlu’nun önemli etkisi vardır. Onu İstanbul’da fark
eden, askerlik için Erzurum’a gelmesine vesile olan Sıtkı Dursunoğlu, bu süreçte onunla
ilgilenmiş, onu yetiştirmiştir. (Fındıkoğlu, 1969: 27). İstanbul’a döndükten sonra da
Vakit gazetesinde ona imkân tanıyan ve yazılarını değerlendirip yanlışlarını düzelten
Hakki Tarık Us’un da üslubu üzerinde önemli tesiri olmuştur. (Revnakoğlu, 99-100:
1957). Yine Revnakoğlu’nun yerleşik imla kurallarına uymayan bazı tercihleri söz
konusudur. Sessiz uyumuna dikkat etmemesi, özel isimlerin yazımı konusunda farklı
23
tercihleri bu tür kullanımlardır. Bunun sebebi ise dil konusunda dönem itibariyle eski-
yeni anlayışın geçiş noktasında yer almaış olmasıdır. Osmanlıcanın hüküm sürdüğü
dönemlerde yetişen ve zamanını eski eserleri inceleyerek geçiren bir araştırmacı olarak,
dil devriminin getirdiği yenilikleri kabul edip buna ayak uydurmakta zorlanmış olduğu
görülmektedir. Bunula birlikte dil konusunda tam bir yalınlık ve yeniliğe karşı olduğunu
da bizzat kendisi ifade etmiştir .” (Revnakoğlu, 1966d: 17).
Revnakoğlu’nun irticalen konuşmaları da oldukça meşhurdur. Özellikle yakın
dostlarının vefatında onların mezarları başında yaptığı konuşmaların çok etkili olduğu
söylenir. Hatta bazı konuşmaları o kadar etkilidir ki aradan nice zaman geçtikten sonra
da konuşulmaya, bahsedilmeye devam edilir. Bu konuşmalarından birinden sonra
dönemin Müze Müdürü Orhan Durusoy, bizzat onun işyerine gelerek tebrik etmiştir
(Yücel, 2000: 286).
Onun günlük konuşması sıradan bir konuşma değil, Osmanlı Türkçesinin
kelimeleriyle oluşmuş ağdalı bir konuşmadır. Kendisi eski eser uzmanı olması
nedeniyle daima meşgul olduğu eski dilin etkisinde kalmış ve bunu günlük
konuşmasında daima kullanmıştır. Revnakoğlu hakkında söz söyleyen herkes, onun bu
yönünü mutlaka anlatmıştır, zira kişiliğinin en renkli yönü bu konuşma biçimidir.
Aşağıdaki alıntı onun bu yönüne örnek teşkil edecek bir hatıradır:
“Sene 1923, Cemalettin Server, o zamanlar Saraçhanebaşı’nda bulunan Halkevi
polikliniğine iltica ediyor. Bu günün meşhur Rahmi Duman’ı o zaman orada her
cumartesi halkı meccanen muayene etmektedir. Cemalettin Server, bir kolayını bulmuş,
muayeneye odasına dalıyor ve Rahmi Duman’ın ellerine sarılıp kendisine mahsus ifade
tarzı ve koyu Osmanlıca ağdalı üslubu ile:
- Üstad-ı ali şanım, efendim, Cemalettin Server kulunuz ders-i hazakatinde şifa
dilemeye geldim. Malum-i arifaneleri bendeniz dini, feleki, edebi tetebbuat ile meşgul
olurken müştagil ve mütevagiilim. Bu kadar kesif iştigalat arasında askerlik yoklaması
ve hizmet-i askeriye, hatır-ı acizeye gelmemiş olacak ki bugün cesim’ül cüsse bir polis
bendenizi ba-posta Fatih Askerlik Şubesine götürmekle şube reisine teslim eyledi ve:
- Efendim, asker kaçağı olarak aranan Cemaleddin Server nam derbeder işte
budur!
24
Demesiyle, şube reisi üzerime haydari bir saldırış saldırdı. Aman efendim
görülecek şeydi o. Avaz-ı bülend ile:
- Behey na-bekâr, senin askerlik diye bir vatani hizmetten haberin yok mu,
bugüne dek neredeydin?
Demesi üzerine:
- Reis Beyefendi, vatani hizmet, yalnız elde tüfek, belde palaska ile olmaz.
Acizlerinin yaptığı da vatani hizmettir!
Diyecek oldum, lafım ağzımda kaldı. Şube reisi bu sefer büsbütün ceberut
kesildi. Etrafımı almış inzibatlara hitaben:
- Söyletmeyin şu herif-i na-şerifi. Vurun ellerine kelepçeyi!
Dedi. Onlar ellerime kelepçeyi geçirirken de hak erenlerden niyazabaşladım.
Ne tende tâb u takat ne dilde var tahammül.
İmdada yetiş gel ya şehsuvar-i düldül.
Derken kapı açıldı. İçeriye bir zat-ı âli girdi. Meğer beni tanırmış:
- Aman Cemaleddin Server Efendi, bu ne haldir?
Dedi, bendeniz boyun büktüm. Gözlerimden gayri ihtiyari birkaç damla yaş
yuvarlandı. O zat kendisine karşı hürmetkâr bir vaziyet almış şube reisine dönerek:
- Reis Beyefendi, bu zat, hürmete layık bir muharrir ve mütefekkirdir. İşlemiş
olduğu suç, her ne kadar büyük ise de meşguliyetten münbaisdir. Bendeniz kendisine
kefilim. Üş beş gün müsaade ediniz işlerini tanzim ve tasfiye etsin. Gelir size teslim olur.
Dedi ve bu sayede acizleri serbest bıraktılar. Hal-i pür-melalim malum-i
arifaneleri. Bendenize sinirlerime sukün verecek bir deva-yi acil lütuf ve inayet
buyurunuz.
Yine Rahmi Duman’dan naklen bir zarif kelamını da buraya kaydedeyim. Bir
gün Rahmi Duman, kendisiyle konuşurken:
25
- Cemaleddin Bey, başınızdan hiç nikâh geçti mi, diye sormuş. Cemalettin içini
çekmiş ve:
- Üstadım, efendim! Günümüzün şartları acizlerinin mali, bedeni durumu
efendimizin kastettiği manada bir nikâha izin vermiyor ve bizimkisi “nikâh-ı
nigah”(Gözle rabıta kurmak, uzaktan uzağa bakıp sevmek manasındadır) olmaktan
ileriye gidemiyor, cevabını vermiştir.” (Sönmez, 1968: 21).
Revnakoğlu’nu anlatan diğer kaynaklarda da bu ağdalı konuşmasına mutlaka
dikkat çekilmiştir. Ölümünden birkaç gün sonra yazılan nadir yazılardan birinde Nezih
Uzel, onun bu yönüne dikkati çektikten sonra bir örnek verir. Bir tren yolculuğunda
Konya’ya giderlerken Revnakoğlu akşam vaktinin girip girmediğini merakla şöyle
sorar:
- Tulu u şems vaki oldu mu ey erenler? (Uzel, 1968: 4).
Refi Cevat Ulunay ise bu konuda şunu söyler:
“Bu zat, şimdi Osmanlıca diye aforoz edilen güzel Türkçeye hakkıyla vakıftır. Bu
nefis lisan onu öyle sarmıştır ki hoşlandığı bir zatı görse:
- İyi oldu rasladığımız,
Demez.
- Bu tesadüfün ruhumda husule getirdiği sürur ve ibtihacın neşvesi ile
müşerref ve mübahiyim, der.” (Ulunay, 1961: 2).
Vefatı üzerine yazılan yazılardan Erzurum Hür Söz gazetesi başyazarı
R.Bilirdönmez de aynı hususiyetini belirttikten sonra son konuşmalarından bir örnek
verir. Ona halini sorduktan sonra Revnakoğlu’ndan şöyle bir karşılık alır:
- Aman efendim, ne zahmet ettiniz! Bendeniz o kadar mühim hastalığa düçar
değilim. Yine de zahmetinize müteşekkirim; ömrünüze bereket, ömrünüze bereket
efendim. (Bilirdönmez, 1968: 1).
Bu bahsi, Onun dil hassasiyetini gösteren şu açıklamasıyla bitirmek uygun
düşecektir:
26
Özür dileme tabirinin yanlışlığına değinen Revnakoğlu, “özür”ün bir kusur veya
eksiklik olduğunu ve bu nedenle özür dilenemeyeceğini, son zamanlarda “özür dilerim”
gibi yanlış bir kullanımın yaygınlaştığını, bunu yerine “itizar ederim” demenin daha
münasip olduğunu belirtir (Revnakoğlu, 1961a: 42).
2. 2. FOLKLORCU YÖNÜ
Cemaleddin Server Revnakoğlu, kelimenin tam anlamıyla bir folklorcudur.
Folklor yani halk bilimi, en geniş manasıyla kültür ürünlerini inceleyen, derleyen,
yorumlayan bir bilim dalı olduğuna göre Revnakoğlu, çalışmalarıyla ve eserleriyle bir
kültür adamıdır. Her folklorcunun bir ihtisas alanı olduğu gibi o da toplumun daha çok
inanç mahsullerine eğilmiş, bu bağlamda Türk toplumunda çok sağlam ve köklü
temelleri olan tarikatlara yönelmiş, bu yapılar hakkında folklorik bilgiler derlemiş ve
yayımlamıştır. Onun tarikatlara bakış açısı, folklorculu bir bakış açısıdır. O, tarikatların
farklı maddi hususiyetlerini kültürün çok önemli malzemesi olarak görmüştür.
Tarikatlarla ilgili yazılarının büyük çoğunluğu onların bu yönü üzerinedir. Tarikat
konusunu işleyen yazıları okunduğunda görülecektir ki o, bu yazılarının pek çoğunda
tarikatların bir kültür malzemesi olarak değerine değinmiş, bu yönde çok önemli
derlemeler yapmıştır. Tarikat erbabı nasıl giyinirdi, kıyafetlerdeki farklı üslup neye
delalet ederdi, ölüm merasimlerinde hangi ritüelleri sergilerlerdi, yemek geleneklerinde
neler vardı, Yunus Emre’nin hangi şiirlerini ayinin neresinde okurlardı gibi pek çok
önemli kültürel bilgiler vermiştir. Tarikat ahlak ve öğretisinin insan ve toplum
üzerindeki tesirlerini ise bir iki yazıda sınırlı bırakmıştır. Zaten bizzat şu cümlesi bu
amacını çok iyi ortaya koymaktadır: Bilindiği gibi geniş ölçüde yayılmış yayılmamış,
İstanbul’a gelmiş, gelmemiş Tarikatler pek çokdur. Fakat biz bunların hepsiyle
ilgilenmeyeceğiz. Daha ziyade bunların “Âdâb u Erkân” ve “Usul” denilen
özellikleriyle, kendisine mahsus tarihi teşkilatiyle yaşamış, büyümüş ve son güne kadar
devam etmiş olanları ele alacağız (Revnakoğlu, 1966d: 8). Görüldüğü gibi Revnakoğlu,
tarikatların âdâp, erkân ve teşkilat bilgilerini vermeye çalıştığını söylüyor ki bu bilgiler,
tarikatların folklorik hususiyetleridir. Tarikat kültürü konusundaki derlemelerinin en
önemli sebebi de ondaki bu folklor bilincidir. Onun, geniş manasıyla halk kültürünün
yaygın şubelerinden halk şiiri, masal, destan, halk oyunları ve efsaneler gibi
malzemelerle uğraşmamış olması bizi yanıltmamalıdır. Yetişme ortamının etkisiyle o,
27
farklı bir alana yönelmiş, daha çok, kültürün çok mühim malzemelerinden olan inanç
konusuna eğilerek, tarikatlar hakkında oldukça mühim derlemelere imza atmıştır.
Folklor kelimesini yazılarında sıklıkla kullanmış olması da folkorculuğunun en
belirgin göstergesidir. Folklor ilminin ülkemizde doğuşu ile onun doğumu aynı yıllara
rastlamaktadır. Bu ilmin henüz kendini ıspat etmeye başladığı yıllarda folklor
kelimesini benimsemiş ve yazılarında sıklıkla kullanmaktan çekinmemiştir. Bunu
yanında eski sosyal hayatımızın önemli kültürel uygulamalarını da yer yer işlemiş,
bahar şenlikleri, yılbaşı kutlamaları, Ramazan adetleri, düğünler ve nişanlarla alakalı
önemli derlemeler yapmıştır.
Yine tarikatlar bahsini işlerken tarikatlardaki nükte ve mizah bahsine farklı bir
bölüm açması, bu konuda altı uzun makale yayımlaması da önemlidir. Revnakoğlu,
böylece tarikatları, farklı bir bakış açısıyla incelemiş, sözlü folklorun mühim bir unsuru
olan fıkra yoluyla bu müesseseleri değerlendirmiştir.
Onun folklorculuğu, Marifetname çalışması başta olmak üzere pek çok eserinde
gözlemlenebilir. Marifetname çalışmasının birçok dipnotunda folklorik uygulamaları
anlatmıştır. Özellikle kıyafetname bahsinde geniş malumatlar verirken insan yapısıyla
ilgili farklı inanışlara değinmiş, kıyafetnamelerin folklorun önemli mahsullerinden biri
olduğuna dikkat çekmiştir. Bazı geniş izahlardan sonra şu birkaç örneği sıralamıştır:
Mesela çeşitli yakıştırmalar arasında duyduğumuz; tamah domuzda, hased maymunda;
kibir, Fil’de, nifak, Yılan’da; kin, Deve’de, gazap, Köpek’de; inad Eşek’de hile, yalan
Tilki ve Şeytan’da bulunur sözleri hep aynı ilginin ve ilişiğin ifadesi olarak tekrar edilir.
(Revnakoğlu, 1961a: 177).
Veysel Kareni çalışmasının temelinde yine bu folklorcu kimliği kuvvetli bir
biçimde kendini hissettirir. Eserin “ÖN YAZI”sı dikkatle okunduğunda bu görülecektir:
“Menkabeleri dilden dile dolaşan, Peygamber armağanı olan Hırka’sı, her senenin
Remezan’ında milyona yakın insan tarafından ziyaret edilen ÜVEYS’ÜL-KARENİ’nin
mübarek şahsiyeti hakkında bu güne kadar toplu ve aydınlatıcı bir eser verilmiş
değildir.” (Şeyh Cemalullah, 1960a:3). Görüldüğü gibi Revnakoğlu’nu harekete geçiren
kuvvet, sözlü geleneğin önemli bir unsuru olan Veysel Karani menkabeleri ve Ramazan
geleneklerinin başında yer alan hırka ziyaretleridir. Bu folklorik unsurlar bir folklorcu
28
olan Revnakoğlu’nun dikkatini çekmiş, böylece Veysel Karani hakkında tanıtıcı bir
çalışma yapmaya karar vermiştir. Zaten içerikte de sözlü gelenek ürünleri olan
menkıbelerden sık sık yararlanması, onun folklora verdiği önemden kaynaklanmaktadır.
Revnakoğlu’nun folklora verdiği ehemmiyet, yazılarının pek çok yerinde de
görülmektedir. Erzurum Tarihini Araştırma Derneği’ni şehrin kültür tarihi ve folkloru
açısından çok önemli bulur (Revnakoğlu, 1961a: XIX). Anlattığı şahısların değer
verdiği önemli hususiyetlerinden biri de bu şahıslardaki folklor bilgilerinin
zenginliğidir. Tivnikli Faruk Hoca, memleketin yerli folklorunu bilme ve anlatma adına
eşsizdir. Süreyya Raif Şarman, Âşık Sümmani ve Kami Efendi’yi ilk tanıtan kişidir.
Solakzade, halk şiirinden pek çok metni ezberlemiş, sohbet meclislerinde yeri
geldiğinde okumuştur. Pire Mehmet her yönüyle bir kültür adamıdır. Tortumlu Asım
Hoca, yerli folklorla ilgili önemli çalışmalara imza atmıştır. Abdurrahman Siminli,
“Hilmi” mahlasıyla şiirler yazan ve “kültür küpü” lakabıyla anılan bir şahsiyettir.
Görüldüğü gibi Revnakoğlu, folkloru daima birinci meselesi olarak görmüştür.
Bu bağlamda o; halk kültürünün zengin ürünlerini derlemesi, sosyal hayatın geleneksel
yönünü tanıcı pek çok yazıya imza atması, tanıttığı kişilerin bu zenginliklerini özellikle
vurgulaması bakımından değerli bir kültür adamıdır.
Revnakoğlu, folklorla ilgilenmesi nedeniyledir ki onun kimliğinin bir yanı da
milliyetçiliğidir. Türkiye’de folklor çalışmaları, 1900’lü yılların ilk dönemlerinde başlar
ki bu dönem milliyetçilik hareketlerinin başladığı yıllardır. Folklor kelimesinin özellikle
medeniyet, dil, millet, vatan gibi terimlerle birlikte işlenmesi öneml bir olgudur ve bu
bir tesadüf değildir. Zira diğer dünya ülkelerinde oldu gibi Türkiyede’de folklor ve
milliyetçilik kavramları organik bir bağla bağlıdır, dolayısıyla müşterek hareket
etmektedir (Öztürkmen, 1998: 16). Gerçekten de Tanzimat dönemi incelendiğinde
folklora dair ilk çalışmaların yapıldığı, milliyetçilik düşüncelerinin temellendirildiği
görülür. Ardından gelen Milli Edebiyat döneminde ise hem folklor hem de milliyetçilik
düşünce ve çalışmaları hız kazanır. Demek ki folklor çalışmaları, ağırlıklı olarak
milliyetçi düşünceye sahip araştırmacılar tarafından başlatılmış ve devam ettirilmiştir.
Zira folklor, milletine hizmet etmeyi amaçlayan bir araştırmacının kullanabileceği
verimli bir alandır. Bu bağlamda Revnakoğlu, milliyetçi kimliğe sahip bir
araştırmacıdır. Milli kültür yapısının devamı adına bu değerleri ömrü boyunca
29
araştırmış, herhangi bir maddi karşılık beklemeden sosyal hayatın dinamiklerini gelecek
kuşaklara aktarmaya çalışmış, bu değerlerin kaybı adına duyduğu hüznü yazılarında yer
yer ifade etmiştir.
Revnakoğlu, milliyetçiliği bir başlık olarak inceleyip konu hakkında görüşlerini
dile getirmese de yazılarının satır aralarından onun nasıl bir Türk milliyetçisi olduğu
açıkça görülebilir. Evvela folklor, kültür ve tarih gibi konularla ilgilenmesinin altındaki
temel neden, bu duygusudur. Zira herhangi bir akademik düşünce veya maddi zaruret
ortada yokken kendisini bu konulara adaması ancak koyu bir millet adamı olmasında
aranmalıdır. Bunula birlikte yazıları okunduğunda milliyetçiliğinin izlerini rahatlıkla
görülecektir.
Türk ve İslam Âleminde Tarikatlar Tarihi eserinde tarikatların musiki ve ayin
yönleriyle önemli hizmetler ifa ettiklerini anlattıktan sonra İsmail Hakkı
Baltacıoğlu’nun Türk’e Doğru eserinden bir alıntı yapar. Bu alıntıda Baltacıoğlu,
ayinlerde sergilenen dans türü hareketlerin şuursuz gibi görünse de toplumun iç sesi
olduğunu ifade ederek Türk kültürünün, Türk zihniyetinin bu noktasının karanlıkta
kalmaması gerektiğini belirtir. Revnakoğlu bu görüşe hak vererek bu önemli vazifeyi
gönüllü olarak üstlendiğini söyler ve bu uğurda yaptığı çalışmaları kısaca anlatır
(Revnakoğlu, 1966d: 16). Böylece onu harekete geçiren önemli unsurlardan birinin de
milliyetçilik olduğunu göstermiş olur.
İncelediği bazı önemli eserlerin dilinin Türkçe olması onu çok sevindirir ki bu
yönü de milliyetçiliğinin en güzel bir göstergesidir. Marifetname’nin dilinin Türkçe
olmasını, onun en önemli özeliği olarak görür. Yine Eşrefoğlu’nu şiirlerinin en önemli
yönünün halis Türkçe yazılmasında görür ve bunu övgüyle anlatır (Revnakoğlu,
1953a:170). Kadiri Tarikatı’nın Anadolu’daki önemli kollarından Rumiliği “…sütüne
süt katılmamış öz kandan bir Anadolu çocuğu, bir Türk velisi olan Tosyalı İsmail-i
Rumi” nin meydana getirdiğini söyler (Revnakoğlu, 1953b:349).
Milliyetçiliğin en önemli ölçüsü mensubu olduğu millete faydalı olmak, ona
hizmet etmek olduğuna göre, Revnakoğlu bu anlamda bir milliyetçidir. Çalışmaları ve
eserleriyle öncelikle kendi zamanından başlayarak günümüze kadar pek çok kesime
faydası dokunmuş, akademik çalışmalara kaynaklık olacak çalışmalar ortaya koymuştur.
30
Özellikle arşivi tam manasıyla açıldığında ve değerlendirildiğinde, milli kültür adına
daha ziyade istifade edilecek biri olacaktır.
2. 3. ARAŞTIRMACILIĞI
Revnakoğlu, hayatını araştırma ve yazmaya adamış biridir. Hayat hikâyesine
bakıldığında, eserlerine kısaca göz atıldığında bu yönü açıkça ortaya çıkacaktır. Onun
bu yönü hakkında şu karşılaştırma önemlidir:
İsmail Saib Sencer, Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nin müdürlerinden Erzurumlu
bir zattır. Bu zat, Revnakoğlu, ünlü edebiyat araştırmacısı Abdulkadir Gölpınarlı ve
Galatasaray Lisesi’nin tanınmış idarecilerinden Fethi İsfandiyaroğlu’nun ortak
tanıdığıdır. Gölpınarlı, Saib Sencer için şu ifadeleri kullanır: “Ali kadar mü’min,
Hüseyin kadar iradeli ve mütevekkil, Gazali ve Hace Nasireddin kadar mütekellim,
Fahr-ı Razi kadar müfessir, Buhari ve Kuleyni kadar muhaddis, İbn-i Sina kadar hâkim,
Şeyh Ekber kadar âlim, Mevlana hadar âşık ve Arif Hacı Bayram kadar vakıf,
Kınalızade kadar zü-fünun zat tasavvuruna hacet yok. İsmail Saib’i tanıyanlar bu büyük
ve âlim insan kişilerin hepsini onda görmüşler, seyretmişler…”(Güner: Gölpınarlı,
1940:2). İsfandiyaroğlu ise Revnakoğlu ve Saib Sencer’i karşılaştırırken şöyle der: “O
da hakikatten böyle idi. Yalnız yerlilere değil birçok yabancı müşteşriklere de malumat
vermekten haz duyardı. Cemaaleddin Server’in merhum Üstad’a üstün bir cevheri daha
vardı ki o da birçok gazete ve mecmualarda yüzlerce yazı neşretmek ve radyoda en
orijinal mevzuları ele almak suretiyle bilgiye teşne kimselerin daima istifadesini
düşünmüş bulunmasıdır. Ne yazık ki merhum İsmail Saib Efendi bir tek eser
neşretmemiş, büyük ilim servetini kendisiyle beraber mezara
götürmüştür.”(İsfandiyaroğlu, 1961: XVI) Bu mukayese, Revnakoğlu’nun ilmi
cephesini hakkında bir fikir vermektedir.
O, bir meseleyi yazarken etraflıca araştırmadan yazmamıştır. Gerekli
araştırmaları yapmadan yazısını kaleme almaz. Bu konudaki hazırlığının nasıl olduğunu
kendi cümlelerinden dinleyelim:“Hafızalarımızdan gittikçe uzaklaşan bu hatıraları,
değiştirmeden bir araya getirmek ve kabil olabildiği kadar kusursuz, eksiksiz
verebilmek için bir hayli uzun süren yorucu araştırmalar yapıldı. Yazma, basma ne
varsa görülmüş, bilinen, bilinmeyen kaynakların çoğu etraflı bir şekilde inclenmiş,
31
bunlarla da yetinilmeyip ucsuz bucaksız bir âlem ve tabirimizle “bir açık hava arşivi”
olan mezarlıklarımıza girilmişdir. Ayrıca İstanbul tekkelerinin ve komşu şehirlerinin
birçok hazire ve türbesi, kitabe metinleri ile birlikte taranmış, derlenmişdir. Tarikat
şecereleri, silsilenameler, tomarlar, vakfiyeler, tememsükler, beratlar, şeyhlik diploması
olan icazetnameler, hilafetnameler, dergâhların isimlerine göre tertiplenmiş
dergahnameler, hankahnameler, hususi ellerde saklı ailevi vesikalar, yazma antolojiler,
cönk, mecmua ve diğer metinler üzerinde yıllarca emek verilerek uğraşılmış; gereken
resimler, fotokopiler alınmış; sözün kısası lazım gelen hiçbir şey ihmal olmamıştır.”
(Revnakoğlu, 1966d:16)
Onun bilgi dağarcığının ve araştırmacılığının en iyi delili yazılarında sık sık
kullandığı dipnotlardır. Konusuyla ilgili o kadar doludur ki bu doluluğu bir yazı
kaldıramayınca dipnotlara müracaat eder. Veysel Kareni eserini oluştururken yazma,
basma bütün nüshalara baktığını ifade eder. Seksen yedi sayfalık bu küçük boy eser
çalışmasında tespit edebildiğimiz kadarıyla yararlandığı kaynaklar şunlardır: Cenedi
Tarihi, Safvet’üs- Safve, Tezkiretü’l Evliya, Rical’ül- Hadis, Tabakat’ül- Havas, Adab-ı
Nakşibendiyye, Kitab-ı Mirac, Hilyetü’l- Evliya, Müştebih’ün- Niseb, Menakib’üs-
Salikin, Menakib-i Gavsiyye, Simt’ül- Mucid, Sahih Müslim
Revnakoğlu, bu kaynakların her birinden bir veya birkaç rivayeti yeri geldikçe
kaynak ismi belirterek vermiştir. Bunun dışında, çalışmanın sonunda “Kitabiyat” başlığı
altında “Kitapda adı geçen kaynaklardan başka faydalandığımız diğer eserler.” diyerek
tam kırk altı kaynak daha sıralamaktadır ki bunların içinde tarihe, coğrafya kitapları ve
kamuslar da mevcuttur.
Marifetname’yi hazırlarken yararlandığı kaynaklar ise şunlardır:
Gustave Le Boon: Arapların Medeniyeti
Mehmet Ali Aydın: İntikadat ve Mülahazalar
Müstakimzade: Cihaz’ül Macun fi Halas’it Taun
Bursalı Tahir Bey: Osmanlı Müellifleri
İbrahim Alaadin Gövsa: Meşhur Adamlar
32
Ömer Atalay: Siirt Tarihi
Taşköprülüzade: Şakayık
Taşköprülüzade: Mevzuat’ül Ulum
Bağdatlı İsmail Fehmi Paşa: Esma’ül Müellifin, Esma’ül Musannifin
İmam Suyuti: Dürer-i Münteşire
Şeyh İsmail Hakkı: Kenz-i Mahfi
Adnan Adıvar: Osmanlı Türklerinde İlim
Bediüzzaman Said Nursi: Saykal-ı İslamiyet
İmam Münavi: Künuz’ul Hakayık
İmam Gazali: Hadis-i Men Aref
Mevlana: Mesnevi
Celaleddin Devvani: Isbat-ı Vacib
M. Cemaleddin Nuri: Tahkik-i Vahdet-i Vücud
Şirvanlı Ahmed Hamdi Efendi: Makalet’ül Urafa fi Mesail’il Hükema
İbn-i Kemal: Tuhfet’ül- Müluk
Samuel Aysoy: Oğlan mı Kız mı?
Allame Şeyh Davuni Antaki: Tezkire
Eserleri dikkatli bir şekilde okunduğunda edebiyattan tarihe, sanattan folklora,
dinden musikiye kadar birçok alanda söz sahibi bir yazar olduğu görülecektir. Kitap ve
yazılarında yeri geldiğince değindiği, söz ettiği konuları şöyle sıralayabiliriz: İslami
ilimler, tarikatlar, folklor, Halk ve Divan şiiri, edebiyat, tarih, musiki, sağlık, mimari,
biyoloji, fizyonomi, takvim bilimi…
Diğer taraftan tarikatlar, onun temel çalışma alanıdır. Bu alanda çalışırken İslami
ilimler, temel hareket noktası olacağından bu konuda gerekli yerlerde bilgisini
33
konuşturmuş; özellikle konusuyla alakalı birçok ayeti, ayet numarası ve sure ismiyle
vermiştir. Tarih konusundaki bilgi birikimi portre yazılarına yansımıştır. İslamiyet’te
Yılbaşı ve Takvim yazısı konu hakkında uzmanlık gerektiren bir içeriğe sahiptir. Veysel
Kareni çalışmasında Veysel Karani’nin türbesinin yapısıyla ilgili verdiği bilgiler ve
Tanzimat’tan Sonra İstanbul Camileri yazısı, mimari bilgisini; nevbeyi işleyen yazı
dizisi onun musiki yönünü ortaya koyan yazılardır. Biyoloji, fizyonomi, sağlık
konusundaki malumatını ise Marifetname çalışmasında görülmektedir.
Gerçekten de Marifetname çalışması, onun dini bilimler yanında devrin modern
ilimlerini de ne kadar iyi bildiğini göstermektedir. Revnakoğlu, İbrahim Hakkı’nın
okuyucu tarafından daha iyi anlaşılabilmesi adına elinden geldiğince modern bilim
dünyasının dünü ve bugününe girmiş, geniş izahlarda bulunmuştur. Mesela, Aristo
mektebinin hayat hakkındaki görüşünü incelemiştir (Revnakoğlu, 1961a: 102).
Einstein’in izafiyet teorisinden bahsederek Lavoisier’in teorisinin hükmünü yitirdiğinin
anlatmıştır (Revnakoğlu, 1961a: 110). Aristo’dan başlayarak Thales, Pisagor, Descartes,
Demokrit’e kadar Batı felsefesinin hayat hakkındaki düşüncesini özetlemiştir
(Revnakoğlu, 1961a: 113). Atom hakkında, başlangıcından kendi zamanına kadarki
teori ve düşünceleri kısaca vererek atom hakkında gayet modern bir malumat vermiştir
(Revnakoğlu, 1961a: 114). Batlamyus, Kepler, Kopernik hakkında bilgiler sunarak
coğrafi gelişmelerin seyrinden bahsetmiştir (Revnakoğlu, 1961a: 118). Lavoisier’i
anlatarak kimya hakkında bilgiler aktarmıştır (Revnakoğlu, 1961a: 120). Uyku hakkında
son derece bilimsel ve düzgün açıklamalar yapmıştır (Revnakoğlu, 1961a: 148).
Özellikle kıyafetname, seğirme başlıklarında yaptığı açıklamalar oldukça
önemlidir. Bu konular her ne kadar ilim dışı konular gibi görünse de Revnakoğlu,
sosyolojik ve psikolojik yönden konuyu örneklerle derinlemesine inceleyip Batı
dünyasının bakışını etraflıca yansıtmış, böylece konuya dair ilgi çekici bir tahlil yaparak
bu yöndeki bilgisini de göstermiştir.
Son olarak yine onun Galatasaray’dan hocası ve daha sonra dostu olan Fethi
İsfendiyaroğlu onun bu yönü hakkında şunları ifade eder:
“Bu genç ilim adamımızın ana dili gibi bildiği ve kullandığı klasik Divan
edebiyatına ve o dilin hemen bütün inceliklerine kendisinin bulduğu güzel tabirle “bir
34
açık hava arşivi” olan mezarlık ve hazirelere, kitabe dediğimiz taş üstü yazılarına,
mermer vesikalar, eski metinlere, hatta yine eski bediiyatımıza tarih-i Türk temaşasına,
yıllardır Tarih Dünyası’nda yayınladığı tarikatlar tarihine, onların usul ve erkânına,
kisvelerine, hele ailesinden bulunduğu tasavvuf hayat ve irfanına hepimizin bildiği derin
ihtisasından başka, bir de Erzurum’a, Erzurumlulara ve Erzurumluluğa münhasır eşsiz
denilecek derecede geniş bilgi hazinesine sahip bulunuyor. Derlediği malumat, mevzu
itibariyle çok çeşitlidir. Tarih ve edebiyata, folklora, musikiye, lehçe ve şive
özelliklerine, abidelere bilhassa kitabelere, Erzurumluların hususi ve içtimai bünye ve
adetlerine, hülasa bütün manevi kıymet ve cevherlerine, Erzurumlu ailelerin ananevi
muaşeret adabına ve hatta aslen Erzurumlu olmayıp da resmi vazife ile bu vilayete
hizmet etmiş yüzlerce kişiye varıncaya kadar çok şümullü ve canlı bir bilgi kaynağıdır.”
(İsfandiyaroğlu, 1961: XV).
Revnakoğlu, gerçekten de araştırmacı, ilim adamı, aydın, entelektüel
kavramlarının için doldurabilecek bir kişiliğe sahiptir. Özellikle yetişme ortamının
bunda büyük payı vardır. Hem ailede aldığı eğitim hem de İstanbul’da bulunduğu
ortam, bu kimliğinin oluşmasında önemli rol oynamıştır. Yine Galatasaray gibi köklü
bir eğitim kurumundan mezun olması da onun araştırmacı yönünü takviye etmiştir. Bir
miktar Güzel Sanatlarda Akademisi’nde ders görmesi de entelektüel yapısını
şekillendirmiştir. Eserleri, bu yönlerinin canlı şahitleridir.
2. 4. TİYATROCULUĞU
İlgi alanı oldukça geniş olan Revnakoğlu, tiyatroyu da buna ilave etmiş, hatta
bizzat aktörlük yapmış, ilerleyen yıllarda İstanbul ve Erzurum halkevlerinde yer yer
rejisörlük görevini üstlenmiştir. Hatta Milliyet gazetesinde yayımlanan ilk yazısı tiyatro
üzerinedir. Murat Uraz, tiyatro tarihi ve tekniği hakkında yazılar yazdığını ve Halk
Evi’nde birçok oyunun rejisörlüğünü yaptığını ifade eder (Uraz, 1961: XI).
Revnakoğlu’nun oyunculuğunu arkadaşı Erdem Yücel, şöyle anlatmıştır:
“Cemaleddin Server ve arkadaşları, 1937 yılında amatör bir topluluk olarak
Musahipzâde’nin “Aynaroz Kadısı”isimli oyununu oynamaya karar vermişler. Üstadın
tiyatro muhiti geniş, tanıdığı da çok olduğundan Şehzadebaşı’nda eski Ferah Tiyatrosu
müdürü aktör Sâdi Bey’i ikna etmişler. Ne var ki Ferah Tiyatrosunun sahnesi büyük,
35
onların dekorları küçüktür. Bu sebeple sahne ile dekorlar arasında bir uyum
sağlanamamış. Cemaleddin Server Bey bunun üzerine devrin ünlü komiği Naşid Bey’e
başvurarak durumu anlatmış ve onun yardımı ile Turan Tiyatrosunu kendilerine tahsis
ettirmiştir. Naşid Bey, provaları izlemiş, oyun hoşuna gitmiş ve gençlere teşvik olsun
diye “Aynaroz Kadısı”nda rol alacağını müjdelemiştir.“Aynaroz Kadısı”nın ilk
temsilinde Cemaleddin Server, Kadı Divriği Yakup Efendi rolündedir. Karşısında da
sırf hatır için sahneye çıkan devrin dev aktörü Koca Naşid vardır. Cemaleddin; ağır,
ağdalı Osmanlıca konuşma meraklısıdır. Eserin dilini daha da ağırlaştırır, eserdeki
sinek avı sözünü biraz hafif bularak “sayd-ı zübüb”a çevirir. Böylece iş çığırından
çıkar, Kadı Yâkub Efendi’nin konuşmalarından seyirciler hiçbir şey anlamaz. Öte
yandan Nâşid Bey de, bir daha onunla oynamamağa karar verir.”(Yücel, 2000: 288).
Yine Erzurum Halkevi Dergisi’ndeki “Evimizde Bir Temsil Hadisesi” ve “Bir
Başarı Karşısında” adlı yazılarından da onun tiyatroyla ilgisinin devam ettiği hem de
bu ilginin profesyonele yakın bir seviyede olduğu anlaşılmaktadır.
36
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ESERLERİ
Revnakoğlu, hayatı boyunca kültür, folklor ve medeniyet konularında önemli
eserler vermiş, yazılar yazmıştır. Bu eserleriyle ve araştırmalarıyla o, kültür tarihimizin
gerçekten önemli bir simasıdır. Yazdığı her bir eser ve kaleme aldığı her makaleyle
folklorumuzun, kültürümüzün kaybolmaya yüz tutmuş yönlerini canlandırmaya
çalışmıştır. Onun kitap çalışmaları Marifetname, Yemen İllerinde Veysel Kareni, Türk-
İslam Âleminde Tarikatler Mecmuası ve Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve Tarikat
Kültürü adlı eserleridir. Sayısı 180’e ulaşan yazılarının içeriği de yine folklor ve
kültürümüzün mühim hakikatleridir.
3. 1. KİTAPLARI
3. 1. 1. Marifetname
3. 1. 1. 1. Eserin İçeriği
Marifetname, Erzurumlu İbrahim Hakkı’ya ait ansiklopedik bir kitaptır. Başta
tarikat kültürü olmak üzere astronomi, coğrafya, fizyonomi, fizik, kimya, biyoloji,
folklor gibi pek çok konuyu işleyen ve yaklaşık sekiz bin maddeyi açıklayan bu eser,
1756 yılında yazılmış ve bu ilk baskısından sonra yedi baskı daha yapmıştır.
Revnakoğlu, bu önemli eser üzerinde ilk defa Latin harfleriyle çalışma yapan
kişidir. Marifetname, yazıldığı dönemin etkin anlayışı çerçevesinde Arapça kaleme
alınmış bir eser değildir. Hatta Revnakoğlu, Marifetname’nin bu hususiyetinden
övünçle bahseder. Dili, Türkçe olmakla birlikte harf devriminden sonra okuyucusu
kalmamıştır. Revnakoğlu, bu değerli eseri yeni nesle tanıtmak için ilk defa Latin
harflerle irfan dünyamıza kazandırmıştır. Zaten Cumhuriyet döneminde Marifetname
konusunda çalışma yapan araştırmacılardan Hayranı Altıntaş’ın verdiği bilgilere göre
konu hakkındaki ilk çalışma, sadece İbrahim Hakkı’nın Tefvizname adlı şiirini inceleyen
1957 tarihli bir ahlak kitabıdır (Altıntaş, 1992: 55). Revnakoğlu’nun Marifetname
çalışması, kültür dünyamız açısından oldukça önemlidir. Yayımlandığı zaman yerel ve
37
ulusal basında oldukça olumlu bir etki oluşturmuş, eserin önemini anlatan farklı
değerlendirmeler yapılmıştır.
Çalışmanın Revnakoğlu için önemine gelince: Daha önceleri çok çeşitli dergi ve
gazetelerde pek çok önemli yazıya imza atan yazar, Marifetname çalışmasıyla dönemin
matbuatında yerini sağlamlaştırmış, ismini pekiştirmiştir. Eser, Revnakoğlu’nun ilk
kitap çalışmasıdır (Revnakoğlu, 1961a: XX). 1960 tarihli “Yemen İllerinde Veysel
Kareni” çalışmasını Revnakoğlu, bir kitap değil de bir fasikül olarak değerlendirmiştir.
Çalışma, “İbrahim Hakkı ve Marifetnamesi” konulu bir dizi konferansın
derlenmesi neticesi ortaya çıkar. Revnakoğlu, 22 Mart 1946’da ilk defa yapılan İbrahim
Hakkı anma törenlerinde Erzurum ve Pasinler’de bir dizi konferanslar verir. Bu
konferanslar dönemin gazete ve dergilerinde seri yazı olarak yayımlanır. Bu yazılar
Halk Evi önderliğinde bir kitap olarak basılmak istenilse de bu gerçekleşmez. Yıllar
sonra Revnakoğlu, eline yeni geçen diğer bilgi ve belgelerle çalışmasını hazırlar.
Eser, iki cilt olarak düşünülmüştür. Mevcut çalışma ilk cildidir. İkinci cilt,
yayımlanamamıştır.
Çalışmanın önemli bir özelliği de yüz altmışa varan dipnotlarda verilen folklorik
bilgilerdir. Revnakoğlu, İbrahim Hakkı’yı anlamamız adına orijinal metinler üzerine
yaptığı izahlarda ve özellikle dipnotlarda Erzurum folkloruna dair çok önemli bilgiler
vermiştir. Tezimizin Erzurum Folklorına Ait Hususlar adlı bölümünde verdiğimiz
bilgilerin pek çoğu bu dipnotlardan elde edilmiş bilgilerdir.
Eser, dönemin beş önemli isminin giriş yazılarıyla başlar. Bu da, çalışmanın ne
kadar ehemmiyetli olduğunu göstermiştir.
İlk yazı “Önsöz” başlığıyla Erzurum’un tanınmış sosyolog ve folklor adamı
Prof. Dr. Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu tarafından kaleme alınmıştır. Fındıkoğlu,
yazısında öncelikle önemli iki tespit dile getirir. Birincisi Osmanlı’da irfan hayatının
daha çok İstanbul ve etrafında şekillendiği, Anadolu’nun bu anlamda cılız bırakıldığı,
medrese ve hatta cami kürsülerinin Anadolu’daki bu boşluğu dolduran mühim
müesseseler olduğudur. İkinci tespit ise bizde dini eğitimin büyük bir kırılmaya uğrayıp
medeniyet buhranımızda bu kırılmanın önemli bir rol oynadığı, buna rağmen Avrupa’da
38
kilisenin eğitim adına önemli bir dönüşüme temel teşkil ettiğidir. Fındıkoğlu, bu
bağlamda İbrahim Hakkı ve Marifetname’sinin ehemmiyetinin daha anlaşılır olduğunu
anlatmaya çalışır (Fındıkoğlu, 1961: III-VI).
İkinci yazı “Eseri Sunarken” başlığı altında Erzurum Kültür ve Araştırma
Derneği Başkanı Zeki Başar’ın imzasını taşır. Zeki Başar, Erzurum’un değerlerini
tanıtma yolculuğunda en önemli değerin İbrahim Hakkı olduğunu dile getirerek
çalışmanın önemini vurgular. Özellikle eserin temiz bir Türkçe ile yazıldığını belirterek
bu anlamda 1377’de sade bir Türkçe ile Mevlit yazan başka bir Erzurumlu müellif olan
Kadı Darir’i hatırlattığını belirtir. Başar, İbrahim Hakkı’nın bir İslam âlimi olmasına
rağmen “tekâmül” fikrini işlemesi nedeniyle tekâmül, hayatın sırrı ve Darvinizm
kavramlarının tarihi gelişimlerini irdeleyerek İbrahim Hakkı’nın ne kadar çağdaş bir
âlim olduğunu göstermeye çalışır (Başar, 1961: VII-X).
Üçüncü yazı “Cemalettin Server ve Eseri” adını taşır. Bu yazıyı Erzurum’un
önemli kültür ve edebiyat adamı Murad Uraz yazmıştır. Yazının en önemli yönü,
Revnakoğlu’nun ilk biyografisi olması ve kendisinden sonraki bütün biyografilere
kaynaklık etmesidir. Burada dikkatimizi çeken önemli bir bilgi de Revnakoğlu’nun şu
an elimizde olmayan “Alikat’ül- Meabid”ve “Erenler Dağarcığı”adlı iki çalışmasından
bahsediliyor olmasıdır (Uraz, 1961: XI-XIII).
Dördüncü Yazı “Büyük Türk Değeri İbrahim Hakkı’yı Tanıtan Eser” başlığı
altında Fethi İsmail İsfendiyaroğlu tarafından kaleme alınmıştır. İsfendiyaroğlu,
Galatasaray Lisesi Müdürlüğü ve bir yıl da Galatasaray Kulüp Başkanlığı yapmış bir
eğitimcidir. Revnakoğlu’nu lise yıllarından hocası ve daha sonra samimi bir dostudur.
Yazıda Revnakoğlu’nun Erzurum için yaptıkları ve diğer çalışmalar kısaca değinilir. Bu
yazıda da dikkati çeken bir karşılaştırma ve bir itiraf vardır. Revnakoğlu, Millet
Kütüphanesi’nin eski müdürlerinden Erzurumlu İsmail Saib Sencer ile karşılaştırılır.
Her ikisi de bilgi sahibi olma bakımından eşittir. Fakat Revnakoğlu bildiklerini yazarak
ölümsüzleştirmiş, Sencer ise kendisiyle beraber toprağa gömmüştür. İtirafta ise
İsfendiyaroğlu şöyle söyler: “Maarif tarihimize dair hazırlamakta olduğum bir eserin
ikinci, üçüncü ve hatta dördüncü ciltlerini alakadar eden birçok kıymetli malumatı ve
bilhassa yüzlerce hal tercümelerini bu genç ve faziletli dostumun lütufkâr himmetlerine,
39
vefakârlığına borçlu olduğumu minnetle söylemek isterim.” (İsfendiyaroğlu, 1961: XV,
XVI)
İsfendiyaroğlu’nun bahsettiği eser, Galatasaray Tarihi adlı eserdir. Bu eser,
birkaç cilt olarak tasarlanmış; fakat sadece birinci cildi yayımlanabilmiştir.
Beşinci yazı ise “Esere Giriş” adıyla Cemalettin Server Revnakoğlu tarafından
yazılmıştır. Bu yazıda eserin meydana geliş macerası kısaca anlatılıp eserde katkısı
bulunan isim ve kurumlara teşekkür edilmiştir.
Revnakoğlu, bu giriş yazılarından sonra İçindekiler sayfasıyla esere giriş
yapmaktadır. Fakat eser, bu sayfada sıralanan tertibe uymamaktadır. İçindekiler
bölümünde sıralanan başlıklar, çalışmanın ilerleyen sayfalarında aynen
görünmemektedir. Revnakoğlu’nun bu sayfayı hazırlamasındaki maksat okuyucunun
hangi başlığı hangi sayfada birebir bulacağına dair bir yönlendirmeden ziyade hangi
konuyu hangi sayfada bulabileceğine dair bir yönlendirme gibidir. Bu nedenle kendi
verdiği İçindekiler bölümünü bir kenara bırakarak çalışmanın akışında başlıklar halinde
daha belirgin olan içerik şöyledir:
1. Erzurum ve Hasan Kalası Konferanslarından ( 1945-1946).
2. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Hayatı
İbrahim Hakkı’nın Doğumu
Babası Derviş Osman Efendi
İbrahim Hakkı’nın Kendisine Gelince
Müellifliği ve Eserleri.
3. Marifetneme
Marifetname’nin Çeşitli Baskıları
Erzurumlu İbrahim Hakkı Marifetname’de Ne Anlatıyor?
Dinle Ud’dan
Amerika’nın Keşfi Haberi.
40
Aslı “Cuğurcuk” Olan Sığırcık Kuşları, Sığırcık Şeyhler
Ölüm Hayatı Bitirmez, Evden Eve Göçtür.
Tıbbın ve ilmin En Büyük Muamması: Uyku
Hayatın Sonundaki Çocukluk Halleri.
Kadının Sevilecek Yerleri ve En Güzel Tarafları.
Çocuğumuz Oğlan mı Kız mı?
Kıyafetname.
4. İbrahim Hakkı Portresi
Türk Resminde İbrahim hakkı
5. İhtilaçname
6. Özün Özü
7. Yanlış-Doğru Cedveli
Bölümlerin içerikleri kısaca şöyledir:
1. Erzurum ve Hasan Kalası Konferanslarından ( 1945-1946): Bölümde, eserin
de yazılışına temel olan konferanslara yer verilmiştir. Biri Erzurum’da diğeri
Pasinler’de verilen konferanslar, daha çok İbrahim Hakkı’yı genel hatlarıyla tanıtma
mahiyetindedir. Burada Revnakoğlu’nun, İbrahim Hakkı’yı ne kadar iyi analiz ettiği,
sevdiği ve sevdirmeye çalıştığı görülmektedir.
Revnakoğlu, önce İbrahim Hakkı’yı Mevlana ile Marifetname’yi de Mesnevi’yle
karşılaştırır. Türkçe yazılması nedeniyle Merifetname’yi Anadolu insanına daha yakın
görür. Bu bağlamda Marifetname’yi “ Doğunun Mesnevisi” diye niteleyerek Doğu’da
Kuran’dan sonra okunan-hatta Mevlid-i Şerif’i geçen- bir eser olduğunu, her evin
“tereğinde” mutlaka yer aldığını belirtir.
Sonra İbrahim Hakkı’nın şahsi hususiyetlerine geçerek onun şu yönlerini genişçe
anlatarak sıralar:
41
İbrahim Hakkı, mühim bir filozoftur.
İbrahim Hakkı, büyük bir velidir.
İbrahim Hakkı, kuvvetli bir mütefekkirdir.
İbrahim Hakkı, sosyologdur.
İbrahim Hakkı, psikologdur.
İbrahim Hakkı, hümanizmin bizzat mürevvicidir, yayıcısıdır.
İbrahim Hakkı, astronomdur.
İbrahim Hakkı, fevkalade müceddittir.
İbrahim Hakkı, büyük bir Türkçecidir.
İbrahim Hakkı, mütefennindir.
İbrahim Hakkı, büyük bir müellif ve şairdir.
2. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Hayatı: Burada İbrahim Hakkı ve babası
hakkında oldukça enteresan ve ayrıntılı bilgiler verilir. Bilgilerin kaynağı ise bizzat
İbrahim Hakkı’nın Marifetname başta olmak üzere diğer eserleri ve İbrahim Hakkı’nın
çocuklarının yazara sunduğu bilgi ve belgelerdir.
Doğumu: Çok kısa olan bu bölümde İbrahim Hakkı’nın doğduğu güne kısaca değinilip
İbrahim Hakkı’nın kendi düştüğü tarih verilir:
Hicretin tarihi bin yüz on beş oldu ol bahar.
Kal’a-ı Aksen’ de İbrahim Hakkı doğdu zar.
Babası Derviş Osman Efendi: Bölümde Derviş Osman’dan ayrıntılı bir şekilde
bahsedilir. Derviş Osman, İbrahim Hakkı’nın çocukluğunda asabi bir hale bürünür.
Gayet yumuşak ruhlu bir insan olmasına rağmen bu asabi durumdan kurtulma çarelerine
başvursa da kurtulamaz. Pasinler’den Erzurum’a taşınır. Orada da huzur ve teselli
bulamayınca oğlu İbrahim Hakkı’yı kendi kardeşine emanet ederek Eyüp Efendi adlı bir
zatla yollara düşer. Hacca gitme niyetiyle çıktıkları yolculuk onları Tillo’ya Şeyh
42
Fakirullah’ın dergâhına bağlar. Ve yaklaşık sekiz yıllık arayış nihayetlenir. Bir yıl sonra
da İbrahim Hakkı dokuz yaşında babasının yanına gelir, dergâhta baba-oğul, birlikte
yaşamaya devam ederler. 1719 yılına gelindiğinde Derviş Osman Efendi 52 yaşında
vefat eder. Buradan İbrahim Hakkı’nın başka kardeşlerinin de olduğu; fakat
doğumlarından birkaç ay sonra hepsinin öldükleri, İbrahim Hakkı’nın evin tek evladı
olduğu, annesinin Peygamber soyundan geldiği bilgisi verilir.
İbrahim Hakkı’nın Kendisine Gelince: Bölümde, farklı kaynaklardan
yararlanarak anlatılan İbrahim Hakkı’nın oldukça renkli hayat hikâyesinin temel
noktaları şöyledir:
İbrahim Hakkı, dört-beş yaşlarında temel dini bilgileri “Hoca Babası” ndan
etraflıca öğrenir. Sonra şehre inerek ilim tahsiline başlar. Özellikle Şeyhler
Mahallesi’nde Darus’s- Safa medresesinde ciddi bir eğitim alır. Farisi dersleri, ondaki
edebiyat estetiğini temellendirir. Bu arada Tillo’ya gidiş gelişler fasılalı olarak devam
eder. Evliliklerin birini Hocası Şeyh Fakirullah’ın torunuyla yapar. Erzurum’da Yukarı
Habip Efendi Camii’nde uzun müddet görev yapar. Yeğen Ağa Camii’nde de cuma
vaazlarına çıkar. I. Mahmut döneminde İstanbul’a gelir. Şeyh Fakirullah’a saygısı hayli
olan Sultan, İbrahim Hakkı’yı sarayda ağırlar. Bu vesileyle İbrahim Hakkı, saray
kütüphanesinden zengin bir şekilde istifade eder. İbrahim Hakkı’nın üç defa Hacca
gittiği; Kırım, Kazan, Hindistan ve Batı ilim âlemiyle münasebetler kurduğu da eserde
verilen bilgiler arasındadır.
Müellifliği ve Eserleri, bölümünde Siirt’in eski müftülerinden Ömer Atalay ve
Bursalı Tahir Bey adlı müelliflerin çalışmalarını kaynak göstererek İbrahim Hakkı’nın
eserleri hakkında ayrıntılı bir bilgiye yer verir. Özelikle Bursalı Tahir Bey’in belirttiği
kırk beş eserin isimleriyle beraber içerik özelliklerini kısaca veren Revnakoğlu, bu
konuda hataya düşüldüğünü belirtmeden de geçmez. Ona göre sıralanan bu kırk beş eser
İbrahim Hakkı’ya ait olmakla beraber bunların çoğu diğer müstakil eserlerden seçilmiş
parçalardan başka şeyler değildir.
3. Marifetneme: Başta da belirtildiği gibi eser, iki cilt olarak düşünülmüş, fakat
ikinci cilt yayımlanamamıştır. Revnakoğlu, Marifetname’yi çalışırken farklı bir metot
uygulamıştır. Kendisinin de değindiği gibi çalışması, Marifetname üzerine yapılacak ilk
43
çalışmadır, dolayısıyla bir nevi tanıtım çalışmasıdır. Zaten kendisinin yaptığı da budur
ve amacı dikkatleri bu esere çekip daha ayrıntılı çalışmalara kapı aralamaktır. Bu
nedenle tam metin üzerinden çalışmamıştır.
Revnakoğlu, kendi seçtiği metinlerin açıklamalarına geçmeden önce
Marifetname hakkında öncelikle okuyucuya doyurucu bilgiler verir. Eserin hususiyetleri
üzerinde durur, beş on sayfada eseri her yönüyle özetler. Marifetname’nin işlediği
konular hakkında bilgiler verir. Böylece eserin konu zenginliğinin şaşırtıcılığını
göstermeye çalışır. Zira manevi âlemden maddi âleme, insanın yaratılışının evveli ve
sonrası hadiselere, uzak âlemden yakın âleme kadar coğrafya, fizik ve astronominin
yığınla malzemesine; sosyal, psikolojik, kültürel ve biyolojik donanımıyla insanlığın
pek çok haline ve müşkülüne kadar insanı ilgilendiren uzak yakın hemen her konunun
işlenmesi Marifetname’nin bir başucu kitap olmasının yeterli nedenleri olarak sıralanır.
Bu konu zenginliğinin yanında Revnakoğlu kendi düşüncesi doğrultusunda,
Marifetname’nin şu yönlerine de dikkatleri çeker:
Eserde İbrahim Hakkı’nın samimi ve mütevazı üslubu dikkat çekicidir. Eserin
geniş halk kitlelerine kendini kabul ettirmesi ve sevdirmesinin nedenlerinden biri, bu
samimi ve kibirden uzak üsluptur.
Eserin bir hususiyeti de Türkçe kaleme alınmış olmasıdır. Arapça ve Farsçaya
vukufiyeti diğer eserlerinden açıkça belli olan İbrahim Hakkı, Marifetname’yi Türkçe
kalem almıştır.
Yazıldığı dönemin Avrupa’sında bahsedilen bazı çağdaş konular – tekâmül,
gezegenlerin konumu gibi- Doğu’da farklı algılansa da Marifetname’de cesaretle
işlenebilmiştir.
Metin aralarında, işlenen konuların pekişmesi adına şiir parçaları yerleştirilerek
farklı bir tarz denenmiştir. Bu şiir parçaları İbrahim Hakkı’nın kendi eseri olan
İlahiname’den alınmıştır.
İbrahim Hakkı hem Doğu’dan hem Batı’dan, hem dini ve tasavvufi ilimlerden
hem müspet ilimlerden yararlanarak eserini meydana getirmiştir.
44
Marifetname’nin Çeşitli Baskıları: Revnakoğlu’nun verdiği bilgilere göre
Marifetname’nin çeşitli baskıları ve basım tarihleri şöyledir:
Birinci baskı: Mısır Bulak Matbaası, 1835 tarihli, 563 sayfalık baskı.
İkinci baskı: Mısır Bulak Matbaası, 1863 tarihli, 563 sayfalık baskı.
Üçüncü baskı: İstanbul, Matbaa-yı Amire’nin 1867 tarihli 660 sayfalık baskısı.
Dördüncü baskı: İstanbul, Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1877 tarihli 534 sayfalık
baskı.
Beşinci baskı: İstanbul, Matbaa-yı Amire’nin 1893 tarihli 564 sayfalık baskısı.
Altıncı baskı: İstanbul, Ahmet Kamil Matbaası, 1912 tarihli 563 sayfalık baskı.
Yedinci baskı: İstanbul, Ahmet Kamil Matbaası, 1914 tarihli 563 sayfalık baskı.
Revnakoğlu, eldeki mevcut Marifetname’lerin 5,6 ve 7. baskıların hatıraları olduğunu
belirtir (Revnakoğlu, 1961a: 70-74).
Erzurumlu İbrahim Hakkı Marifetname’de Ne Anlatıyor? Belirtildiği gibi
eserin tam metni değil seçme parçaları verilmiştir. Revnakoğlu, kendi gönlünün ve
aklının uygun gördüğü parçaları, dolayısıyla kendince Marifetname’yi en iyi tanıtacak
metinleri seçmiştir. Bu seçme parçaları orijinal haliyle parça parça verdikten sonra
gerektiği yerde devreye girerek izahlarda bulunmuştur. Bunun Revnakoğlu şöyle ifade
eder: “Marifetname’den aldığım parçalar kendisinindir, kendi konuşduklarıdır. Çağının
dil karakterlerini aynen muhafaza etmek ve kendi üslubunun güzel ahengini bozmamak
için bunlara ilişmedim ve sadeleştirmek yoluna gitmedim. Ancak içlerinde lüzumlu
gördüğüm bazı tabir, terkib ve ıstılahları (deyim, bileşim ve terim) hemen yanında ve
parantez içinde açıklamakla yetindim. Maksadım Hazreti Hakkı’yı okuyucularıyla,
hemşehrileriyle baş başa bırakmak; o konuşurken araya başka bir ses
karışdırmamakdır.” (Revnakoğlu, 1961a: 222). Gerçekten de İbrahim Hakkı’nın çok
akıcı ve samimi bir üslubu vardır. Bu akıcılığın görülmesi adına Marifetname’den iki
parçayı orijinal haliyle paylaşmak istiyoruz:
45
“Bu cihan, bizi valide-yi müşfika misal terbiye eyler, o bizim şefkatli
validemizdir. Nasıl ki valide tıflını terbiye eyler. Ve ol gıdaları tıfl, tenavül edemez.
Validesi onları ekl ider ki anlardan leben hâsıl olup tıflına gıda olmaya layık ola.”
“Bu âlem, bizim mader-i müşfikimizdir ki dü-pistan mesabesinde bulunan nebat
ve hayvan tarikinden layıkımız olan gıdalarımızı bize isal edip bizi terbiye ve temniye
eyler. Bu itibar ile bu, mader-i âlem bilinmişir. Ta kim bize nazır olup terbiyemizde
hazır ola. Pes, hakikatde henüz hala biz, kendi validemizin batınında sakinleriz.”
(Revnakoğlu, 1961a: 126)
Revnakoğlu, işte bu samimiyeti ve canlılığı aracısız bir şekilde vermek istemiş;
İbrahim Hakkı’nın âlimliğinin yanında edebiyatçı ve nasihatçi yönünün de görülmesini
hedeflemiştir.
Revnakoğlu, Marifetname’den kendi zevk, his ve düşünce dünyasına uygun ve
okuyucunun da dikkatini çekecek bu kısa ve özlü parçaları seçtikten sonra az bilinen
bazı kelimelerin yanlarında parantez içinde manalarını verir. Okurun zihninde metne bir
anlam bütünlüğü kazandırarak okuyucunun metni az çok kavramasına imkân tanıdıktan
sonra “…demek istediği şudur, anlatmak istediği şudur, yani en kısa şekliyle şöyle
demek istiyor…” gibi ifadelerle sözü kendi alır. Bu noktadan sonra hem ilim adamı hem
de edebiyatçı kimliğini gözler önüne serer. Metni hallaç pamuğu gibi derinlemesine
irdeleyip hem modern bilim hem de dini bilimler müktesebatıyla genişçe şerh ve
izahlara girişir. Gerektiği yerde ayet ve hadislere, gerektiği yerde klasik eserlere,
lüzumu halinde modern bilimin referanslarına başvurarak geniş ve doyurucu izahlar
yapar. Bu bakımdan çalışmaya eski tabirle Marifetname’nin şerhi denilebilir.
Bu çalışmada aslında Revnakoğlu’nun modern bilim adına ne kadar donanımlı
olduğu görülmektedir. Özellikle modern bilimi ilgilendiren konuları izah ederken Batı
dünyasındaki gelişmeleri ne kadar yakın ve derinlikli incelediğin anlaşılır. Mendel’den
Froud’a, Batlamyus’tan Galile ve diğer Avrupa bilim ve fikir dünyasına müracaatlar
yaparak metinlerin daha iyi anlaşılmasına; İbrahim Hakkı’nın marifetine dikkatleri
çekmeye çalışmıştır.
Dinle Ud’dan: Bölümde Revnakoğlu, İbrahim Hakkı’nın musikiye olan
sevgisinden takdirle bahseder. Özellikle dönemim ulemasının musikiyi dışlayan tavrına
46
rağmen Marifetname’de böyle bir bahis açmasını metheder. Güzel başlığı altındaki her
değere gönül veren İbrahim hakkı’nın musikiye de gönül vermesini hoş bulur. İbrahim
Hakkı’ya göre musiki, canların ve ruhların gıdası, şifasıdır. Bütün felekler yani
yıldızlar, kendilerine has bir musikiyle dönerek Allah’ı anarlar. Bölümün sonunda
İbrahim Hakkı’ya ait, musikinin ehemmiyetini anlatan bir şiire yer verilir.
Amerika’nın Keşfi Haberi: Revnakoğlu’na göre her türlü ilmi meseleyi anlatan
İbrahim Hakkı’nın Amerika’nın keşfine bigâne kalması beklenemezdi. İbrahim
Hakkı’ya kadar bu mesele hiç anlatılmamış, ilk defa Marifetname’de bahsedilmiştir.
İbrahim Hakkı’ya göre Kristof Kolomb, Kolon-i züfunun veya Himmetli Keştiban yani
gemicidir. Bu açıklamalardan sonra Revnakoğlu, Marifetname’deki Amerika’nın keşfi
olayını orijinal haliyle aktarır.
Aslı “Cuğurcuk” Olan Sığırcık Kuşları, Sığırcık Şeyhler: Burada Revnakoğlu’
Marifetname’den kısa bir alıntı yaparak kendisi konu hakkında önemli bilgiler
vermektedir. Marifetname’den, İsfahan’la Şiraz arasında bir su kaynağı olduğu, bu
kaynaktan alınan suyla sulanan tarlalara sığırcık kuşlarının gelerek tarladaki çekirgeleri
yediğini aktarır. Bu kısa alıntıdan sonra Revnakoğlu şu bilgileri sıralar. Ankara’nın
Şeyhler köyü, Kırşehir Ahi Evren Tekkesi gibi yerlerde bulunan kaynak suları, “sığırcık
şeyhler” veya “çekirge hocaları” tarafından alınarak Anadolu’nun çeşitli yerlerine
taşınır. Bu sular, sığırcık şeyhleri tarafından tarlanın bir kenarına bırakılır. Bunun
üzerine hemen sığırcık kuşları toplanarak şeyhin gösterdiği istikamette çekirgelerle
amansız bir savaşa başlar. Kanlanan vücutlarının tarlanın kenarına konulan sularda
yıkayarak çekirgeler yok olana kadar savaşa devam ederler. Revnakoğlu, bu şeyhlerin
zamanında Erzurum’a da uğradıklarını, şehirde törenle karşılandıklarını, bu vesileyle
yeni dervişlerin şed kuşama törenlerinin de yapıldığını aktarır.
Ölüm Hayatı Bitirmez, Evden Eve Göçtür: Bölüme başlarken Revnakoğlu,
ölümle alakalı birkaç hadis sıralar. Sonra İbrahim Hakkı’nın görüşlerini orijinal haliyle
verir: Ölüm her canlı için geçerli olan bir hakikattir. Aslında bir yok oluş ve bitiş değil,
yeniden doğuştur, bu nedenle bir rahatlamadır, huzura ermedir. Sonra dünyaya
gelmeden evvelki duraklar, ölümün sembolik anlatımı yine orijinal metinlerle aktarılır.
47
Tıbbın ve ilmin En Büyük Muamması: Uyku: Bölüm başında yine Revnakoğlu
konu hakkında kısa bir malumat verdikten sonra Marifetname’den parçalar paylaşarak
bunları izah etmektedir. Bu izahlarda uykunun insan bedeni üzerindeki çeşitli tesirleri,
bünyeye faydaları, maddi ve manevi etkileri açıklanmaktadır.
Hayatın Sonundaki Çocukluk Halleri: İbrahim Hakkı, uzun yaşanmış bir
hayatın son dmlerini “erzel-i ömür” olarak niteler. İnsanın en mükerrem, değerli bir
varlık olması bir yana son demlerinin bir acizlik, zayıflık ve marazlı yani hastalıklı
olduğunu, biyolojik sınırlarının git gide kısıtlandığını, uzuvların vazifelerini yerine
getiremediğini, böylece insanın tekrar çocukluk hallerine dönerek acziyetini bir defa
daha gördüğünü ifade eder.
Kadının Sevilecek Yerleri ve En Güzel Tarafları: Revnakoğlu’na göre İbrahim
Hakkı, hayata hep hoş gözle bakmış, hoş şeylerle ilgilenmiş, hayatın hoş tarafını
görebilmiştir. Bu itibarla hayata ve tasavvufa dair ağır meselelerin arasında kadın
dünyasıyla alakalı farklı güzellikleri işlemiş, böylece ağır konular arasında bir teneffüs
aralığı bırakmıştır. Bu açıklamalardan sonra İbrahim Hakkı’nın konuyla ilgili izahlarını
içeren manzup parçası verilerek gerektiği yerlerde açıklanmış. Bölümde kadınlara ait
farklı özelliklerin sayısal değerler eşliğinde verilmesi ilginçtir. Mesela dört yeri siyah,
dört yeri beyaz, dört yeri yuvarlak, dört yeri küçük gibi. Bölümün sonunda cima adabı
yani evliliğin ilk gecesinde dikkat edilecek hususlar sıralanır.
Çocuğumuz Oğlan mı Kız mı? Bölümde öncelikle işlenen bu hususun önemine
değinen Revnakoğlu, daha önce böyle bir meselenin işlenmediğini, sonraki zamanlarda
da bu mesele üzerinde durulmadığını belirtir. Bu açıklamalardan sonra İbrahim
Hakkı’dan cima yani cinsi münasebetin yer, zaman, durum ve şekline göre çocuğun
maddi veya huy özelliklerinin nasıl olabileceği hakkında görüşler sıralanır. İbrahim
Hakkı, bu görüşlerinin kesin seviyesinde, tecrübelerle sabit olduğunu ifade etmekten
kaçınmaz. Bunlara ilaveten Revnakoğlu, dipnotta doğacak müstakbel çocuğun
cinsiyetini tayin adına yapılan üç gelenekten bahsetmektedir ki ilerleyen bölümlerde bu
ele alınacaktır.
Kıyafetname: Çalışmanın en uzun bölümlerinden biri, kıyafetname yani
fizyonomi bahsidir. Başlarda Revnakoğlu, fizyonominin halk kültürü ve modern
48
bilimdeki karşılığını açıklar, konu hakkında Batı dünyasındaki düşünceleri aktarır.
Böylece meselenin ehemmiyetine değinerek okurun ilgisini çekmeye çalışır.
Revnakoğlu’nun kıyafetname, seğirme gibi konularda bu konuların modern bilimi
ilgilendiren yönlerine dair açıklamaları oldukça dikkat çekicidir. Zira kişinin beden
hususiyetlerinin ruhunun izdüşümü olduğuna dair bir inanç, başta modern bilme uygun
görünmese de Revnakoğlu’nun, konuyla alakalı yaptığı sayfalarca ve derinlemesine
izahları okuyucuyu ikna edip bahisleri okumaya hatta eserin aslını bir an önce görmeye
teşvik eder mahiyettedir. Bu geniş izahlardan birkaçı aşağıdadır:
“Müsbet bilgilerden önce Nakli ve Bâtıni ilimlere önem vermiş olan bütün eski
kavimlerde bu Sima ilmi ciddi şekilde bahis mevzuu olmuşdur. Eski Yunan Hükema ve
Sima-şinaslarından birçoğu bu mesele ile esaslı surette uğraşmış ve etüd mahsulü
yayınlar yapmışlardır.” (Revnakoğlu, 1961a: 169).
“Bunun içindir ki Batı’da, İngiltere’de Sosyoloji meselelerinde kıyafetnameye
bakılır. Onun çizdiği, gösterdiği yoldan gidilir. Tarif ve tavsiyeleri örnek tutulur, aydın
çevre ilgilenir. Mekteplerde ders sırasında bahsi geçer. Almanya’da ruhi ve cezai
işlerde kıyafetname ciddiyetle başvurulan Biyolojik, Sosyolojik bir eser
mahiyetindedir.” (Revnakoğlu, 1961a: 178).
“Katilin konuşmayan, fakat hal dili ile çok şey söyleyen ve anlatan sessiz,
harfsiz ifadesinden, bilirkişi dediğimiz ihtisas sahiplerinin pek çok bilgiler ve neticeler
elde ettiklerini biliyor ve görüyoruz.” (Revnakoğlu, 1961a: 179).
“Ancak, her boyu uzun olan ahmak ve sadedil, he bücür boylu da ara bozucu,
fitneci olmadığı ve olmıyacağı gibi bir şahsın yüz şekli ve hatları itibari ile aslan ve
kaplana benzemesi onun behemehâl ve mutlak suretde aslan huylu, aslan yürekli aslan
yapılı veya kaplan gibi olmasını icab ettirmez.” (Revnakoğlu, 1961a: 177).
Aslında Revnakoğlu’nun bu ve bunun gibi izahları, Marifetname’nin anlaşılması
adına oldukça faydalı olmuştur. Birçok yerinde sembolik dil kullanılan ve ancak bir
tasavvuf ehlinin anlayacağı bazı kapalı anlatımlara sahip Marifetname, Revnakoğlu’nun
izahlarıyla hem o gün hem de bugün daha iyi anlaşılmıştır ve anlaşılacaktır. İkinci cildin
basılmaması bu bağlamda büyük bir kayıp olmuştur.
49
Bu geniş izahlardan sonra İbrahim Hakkı’nın konuyla alakalı uzun bir manzum
parçasını orijinal haliyle verir. Bu uzun şiirden sonra ise Revnakoğlu, organlardaki şekil
farklılıklarının neye işaret ettiğini şiirden yola çıkarak tek tek açıklamaya çalışır. Kıcasa
şiiri madde madde açıklar.
4. İbrahim Hakkı Portresi: Çalışmanın kapaktan sonraki ilk sayfasında Halil
Dikmen ve Elif Naci’ye ait iki portrenin çalışma içersinde sunulduğu yazmaktadır.
Fakat elimideki kitapta böyle bir resim yer almamaktadır. Revnakoğlu, özellikle Halil
Dikmen’in yaptığı tablonun hikâyesini aktarır. İbrahim Hakkı’yı en iyi şekilde tasvir
ettiği belirtilen portrenin ilginç hikâyesi şöyledir:
Hikâyenin başkahramanı Cevat Dursunoğlu’dur. Bir Erzurum çocuğu olan
Dursunoğlu, her Erzurumlu gibi İbrahim Hakkı’ya aşinadır. Çocukluğunda babası her
aile toplantısında Marifetname’yi alır, tane tane okur, dikkatli bakışlar arasında bahisleri
izah eder. Böyle devam ettirilen sohbetin sonunda da kısaca tefe’ül adıyla bilinen kitap
falına bakılır. Dursunoğlu, belli bir eğitim seviyesinden sonra bu eseri okur ve özellikle
modern bilim alanındaki cesur izahları karşısında şaşkınlığını gizleyemez. İlerleyen
yıllarda Marifetname’yle ülfeti artarak devam eder. Bir gün ünlü ressam Halil
Dikmen’le sohbet ederken birden aklına bu portre işi gelir. Ressamı İbrahim Hakkı’nın
portresini yapmaya razı eder. İl başkanlığını yaptığı, dönemin partisinden maddi destek
alarak bu projeyi başlatır. Ressam Halil Dikmen, Erzurum’da İbrahim Hakkı’nın bütün
yakınlarını görür, onlarla konuşur, onları yakından tanımaya çalışır. Sonra çalışmalara
başlayarak bu portreyi yapar. Ve portre Dursunoğlu’nun partideki odasına asılır.
Bir gün partiye Erzurumlu Albay Hüsnü Dumlu gelir. Dursunoğlu portreyi
göstererek sahibini tahmin etmesini ister. Albay, portreyi iyice inceledikten sonra:
“Buldum, Hakkızadelerden Hacı Fehim Efendi’nin resmi olacak!” der. Bu cevap
Dursunoğlu’nun çok hoşuna gider. Zira Fehim Efendi, İbrahim Hakkı’ya en çok
benzeyen evladıdır (Revnakoğlu, 1961a: 200).
Türk Resminde İbrahim Hakkı: Revnakoğlu, yukarıda bahsedilen resimdeki
kompozisyonu çok beğenir, özellikle kuru kafa, Dünya, kitap figürleri hoşuna gider,
resmin oldukça doğal ve canlı görünümünü takdir eder; fakat İbrahim Hakkı’ın
50
kıyafetini uygun bulmaz. Bu konularda oldukça hassasiyet ve birikim sahibi olan
Revnakoğlu, portreyi nazikçe şöyle eleştirir:
“Fotokopilerden bize de lütfettikleri bu kıymetdar vesikalar, mektuplar, çeyizler
ve emanetler arasında Hazreti Şeyh’in şahsına mahsus tepesi tek düğmeli,
uzunlamasına dilimli, yeşil destarlı ve kısmen servi işlemeli Tac-ı Şerif’i bizzat
gördükleri halde Şeyhimiz’in başlarına, nedense bunu koymamışlar. Bunun yerine
beyaz tülbendden kıvrım kıvrım dolanmış Molla sarığı geçirmişlerdir. Alnın ortasında
yarım ay şeklinde açılması gereken Mihrabiye’nin de -bilmediğimiz bir sebeple- kapalı
bırakıldığı görülüyor.
Biliyoruz ki Şeyhimiz, Kaadiri tarikatı büyüklerindendir. Bu iytibar ile de
Bağdad’da kurulan Kaadiriliğin ilk zemanlarına aid uzun dilimli, düğmeli veya
müjganlı Tac’ın başlarında bulunması veya ikinci Pir Eşrefoğlu’nun yapdığı sivritepeli,
yedi terkli Eşrefi tacının yahud Tosyali Çobanoğlu İsmail Rumi’nin iycad ve içtihadı
olan sekiz terkli, tepesi yedi renk ham ibrişimden güllü ve yapraklı Rumi tacının
giydirilmesi uygun düşecekdi…
Sırtındaki koyu siyah cümme’nin tersim tarzı da devrinin libas ve ilbas (giyim-
kuşam) iycablarına uymamış gibi görünüyor. Zemanın ileri mutesavvıflarından ve
bunların pek tanınmış olanlarından biri bulunan Şeyh’imizin kaadı kılığına mahsus
daracık Muaviye cübbesi değil de geniş kollu “Biniş”, “Ferace”. veya bir nevi aba,
yelek olan kolsuz “Haydariye” giymesi yakışırdı.” (Revnakoğlu, 1961a: 202).
“Derin bir tefekküre daldığı görülen Şeyh’in bıyık ve sakalı da bir tarikat
ehlinin veya bir İslam feylesofunun şekli değildir. Saç, sakala karışmış; bıyıklar ağzı
kısmen örtmüş, daha da kabaca ve heybetli olacakdı…” (Revnakoğlu, 1961a: 203).
Ayrıca İbrahim Hakkı’nın yanında yer alan Dünya’yı da şu sözlerle eleştirir:
Sağda duran kürenin üzerindeki Eküvatör, enlem ve boylamlar da belirsiz
kalmışdır. İlk bakışda küre olduğu belli olmuyor…İptidai de olsa gerçeğinden biraz
farklı çizilmiş bir kısım dünya haritası, hiç değilse Yakın Şark bölgesi yani Akdeniz’in
doğu parçası, Karadeniz, Basra Körfezi, Kızıldeniz en azından kıyı çizgileriyle bilhassa
belirtilmeliydi…(Revnakoğlu, 1961a: 203).
51
Bütün bu eleştirilerine rağmen Revnakoğlu, konuyla ilgili sözlerini şöyle neticelendirir:
“Eser güzeldir, mükemmeldir. Hiç unutamıyacağımız büyük bir himmet ve kudretle
bunu meydana getiren değerli san’atkârına minnet ve şükranlarımızı sunuyoruz.”
(Revnakoğlu, 1961a: 205).
Erzurumda Resim Sergisi: Revnakoğlu, İbrahim Hakkı tablosundan
bahsetmişken âdeti üzere Erzurum’daki üç farklı resim ve elişi sergisinden bahseder.
İlki 1927’de Biçki-Dikiş Yurdu sergisidir. Bu sergide kursa katılan kişilerin el işi
ürünleri sergilenir. Bir yıl sonra ciddi bir resim sergisi söz konusudur. Erzurum Lisesi
Müdürür Cevat Dursunoğlu inderliğindeli resim sergisi, öğretmen ve öğrencilerin
eserleriyle oluşturulur. Özellikle resim öğretmenleri Saim Özeren ve Adnan Kocabay’ın
resimleri çok beğenilirken her iki ressamın birer eseri Maarif Bakanlığı tarafından satın
alınır. Üçüncü sergi ise daha profosyönel bir sergidir. 1945’teki bu sergi, dönemin ünlü
ressamlarının eserleriyle oluşturulan ve bu yönüyle Revnakoğlu’nun takdirle bahsettiği
bir sergidir. Bu sergide İbrahim Hakkı’nın portreleri de sergilenmiştir. Revnakoğlu,
sergilenen diğer kırk üç resmin ve ressamının ismini tek tek sıralar.
5. İhtilaçname: Revnakoğlu’nun üzerinde uzunca durduğu diğer bir konu da
ihtilaçname yani seğirmeler konusudur. Yine Revnakoğlu, konuya bir giriş yaparak
seğirme hakkındaki görüş ve değerlendirmeleri sıralıyor. Öncelikle modern tıbbın bu
konudaki bilgilerini veriyor. Sonra klasik kaynaklarda konu hakkında yapılan
değerlendirmeler anlatılıyor. Kâtip Çelebi, Taşköprülü, Davud-i Antaki, Yunan Filozof
Calinos fikirleri alınan kaynaklardır. Bu alıntı ve değerlendirmeleri yaptıktan sonra
bunların akıl, mantık ve müspet bilimlere yaklaşmamış olsalar da yüzyıllardır akıllarda
yerleşmiş, kabul görmüş olduklarını belirterek konu hakkında Marifetname’nin
değerlendirmelerine geçer. Yine İbrahim Hakkı’nın manzum ihtilaçnamesini vererek bir
tablo halinde hangi seğirmenin neye delalet ettiğini açıklar.
6. Özün Özü: Bu kısa bölümde Revnakoğlu, İbrahim Hakkı’nın hayatının
dönüm noktalarını kısaca kronolojik olarak verip eserlerinin isim isim yazılış tarihi
sunuyor. Okuyucuya ve kendisine yardım eden isimlere teşekkürle çalışmasını
sonlandırıyor.
52
7. Yanlış-Doğru Cedveli: Çalışmanın bu son son sayfasında yazımında hata
yapılmış 205 kelimenin sayfa ve satır numarası verilerek doğru şekli bir tabloda
gösterilmiştir.
Önemli bir not olarak belirmek gerekir ki Revnakoğlu’nun bu çalışması İsmail
Dervişoğlu ve Hasan Selvi tarafından İlk Harf Yayınevi yayınları arasında 2011
tarihinde yayımlanmıştır. İçerik olarak hiçbir fark olmayan bu iki çalışma arasında şekil
olarak şu değişiklikler söz konusudur:
Revnakoğlu, daha önce de belirtildiği gibi sessiz uyumuna uymamaktadır. Bu
çalışmada üslup olarak yapılan tek yenilik metnin sessiz uyumuna uygun hale
getirilmesidir.
Revnakoğlu, terimlerin anlam veya açıklamasını kelimenin yanına ayraç içinde
yazmaktadır. Bu çalışmada bahsedilen açıklamalar dipnot halinde verilmiştir.
Daha önce de belirtildiği gibi Revnakoğlu çalışmasının İçindekiler bölümüyle
eserin içeriğinde atılan başlıklar arasında uyumsuzluk söz konusudur. İsmail
Dervişoğlu, bu uyumsuzluğu ortadan kaldırmış, düzenli bir akış sağlamıştır.
3. 1. 1. 2. Zamanın Basınında Marifetname
Marifetname, yayımlandıktan sonra basın dünyasında oldukça ses getirir;
hakkında hem yerel hem de ulusal basında tanıtım yazıları yayımlanır. Hür Söz
gazetesinde ve Tarih Yolunda Erzurum, İş ve Düşünce dergilerinde reklamları yapılır,
kısa tanıtım yazıları yayımlanır. Zaten kültür dünyasının yakinen bildiği Marifetname
ile ilgili bir çalışma yayımlanınca basın dünyası, çalışmaya bigâne kalmaz; kısa bir
zaman sonra sevinç ve takdirleri ifade eden yazılar yayımlamaya başlar. Bu yazılar
Tarih Yolunda Erzurum dergisinin 9, 10, 11 ve 12. sayılarında verilir. Kendimizin de
arşiv taraması sonucu bulduğumuzu yazılarla birlikte konuyla ilgili basında dünyasında
yer alan makaleler şöyledir:
3 Ekim 1961’de Vatan gazetesinde Konur imzasıyla yayımlanan yazıda
Revnakoğlu’nun tam bir eski zaman efendisi olduğu üzerinde durularak geçmiş zaman
kişisinin daha eski bir geçmiş zaman kişisinin tanıttığını belirtilir (Konur, 1962: 14).
53
12 Ekim 1962’de Elif Naci, Şehir gazetesinde samimi bir yazı kaleme alır. Bu
yazıda özellikle Marifetname’nin hurafe ile hakikati ayırt etmesine işret ederek kitapta
bahsedilen biyolojik konular üzerinde durur. Böylece hem düşüncesini destekleyen
misaller sıralar hem de eserde ele alınan çeşitli konuları örnek göstererek okuyucuda bir
çeşit merak uyandırmaya çalışır (Naci, 1961: 12).
27 Ekim 1961 tarihli Milliyet de Ref’i Cevad Ulunay bir yazıyla eseri tanıtır.
Yazının girişinde özellikle Revnakoğlu’nun ilim adamlığına dikkat çeken yazar,
yayımlanan Marifetname’nin dipnotlu üslubuna dikkat çeker. Böylece eserin baştan
savma değil derin bir ilim ve tektik usulüyle kaleme alındığına işaret eder (Ulunay,
1961: 4).
Milliyet’te yayımlanan bir başka yazı ise 9 Kasım 1961 tarihlidir. Türker
Acaroğlu imzasını taşıyan yazıda eser, herhangi bir yorum ve değerlendirmeye
girilmeden genel hatlarıyla tanıtılır (Acaroğlu, 1961: 8).
7 Aralık 1961’de Yeni Sabah gazetesinde daha derinlikli bir yazı kaleme alınır.
Yazıyı Ord. Prof. Dr. Sadi Irmak yazmıştır. Yazar, Marifetname ile ilgili ufak tefek
yayımların olduğunu; fakat bu konudaki büyük boşluğun Revnakoğlu tarafından
doldurulduğunu belirterek yazısına başlar. Marifetname’nin gerçekten de Türk dilinin
ilk ansiklopedisi olduğunu vurgulayarak Batı’nın ansiklopedi neşriyatıyla hemen hemen
aynı döneme denk geldiğini hatırlatır. Özellikle eserin biyolojik bazı bahislerinden
örnekler veren Irmak, 18. yy’da böyle bir eseri veren Türk ilim ve irfan dünyasının 19.
ve 20. yy’larda nasıl olur da bir daralma ve karanlığa gömüldüğünün incelenmesi
gerektiğini hayretle belirtir (Irmak, 1961: 2).
Erzurum’un yerel basınında da elbette yazılar çıkar. İlk yazı 14 Kasım 1961
tarihli Hür Söz gazetesinde yayımlanır. Erzurum kültürü hakkında birçok araştırmaya
imza atan araştırmacı-yazar İlhan Akçay imzalı yazı, eserin büyük bir kültür boşluğunu
doldurduğu görüşünü paylaşır. Akçay, bu görüşü dile getirdikten sonra eserin içeriği
hakkında bilgi verir ve yazısının sonunda şu önemli tespiti yapar: “İbrahim Hakkı’nın
Erzurum’dan çıktığına şaşmamak lazım, Ondan iki kuşak evvel Erzurum’a gelen Evliya
Çelebi, buranın ilim ve irfan bakımından günden güne geliştiğini, inkişafa açık bir
belde olduğunu yazar. Buna rağmen İbrahim Hakkı, dar bir çerçevede inceleme yapmış,
54
yobaz birtakım çevrelerle mücadele etmişti. Eğer Evliya Çelebi’nin gördüğü inkişaf
kesintiye uğramadan devam etseydi daha muhteşem bir Marifetname görebilecektik.”
(Akçay, 1961: 2)
İkinci yazı yine Hür Söz’de çıkar. Mehmet Gökalp imzalı yazı 10 Ocak 1962
tarihlidir. Yazıda kitabın ehemmiyeti, içeriği, Revnakoğlu’nun yaptığı işin değeri
anlatılırken önemli bir tespit yapılarak bir hatıraya dikkat çekilir. Yazar, genç neslin
Batı ilim adamlarını çok iyi bildiğini, bunların ders müfredatlarında yer aldığını, kendi
ilim adamlarımızı ise maalesef bilmediklerini, bunda devlet adamlarının büyük
vebalinin bulunduğunu anlatır. Bunları anlatırken talebelik yıllarındaki bir hatırayı
nakleder: Lise yıllarında Palandöken adlı okul duvar gazetesinde kendilerinden İbrahim
Hakkı konulu bir çalışma istenir. Öğrenciler bu çalışmayı yapmak için ciddi kaynak
sıkıntısı çekerler. İbrahim Hakkı’nın kendi vatanında düştüğü bu hal, yazara göre
ibretlik bir durumdur (Gökalp, 1962: 2).
Sonuç olarak Revnakoğlu’nun Marifetname çalışmasıyla alakalı olarak üzerinde
durulması gereken bazı hususlar şunlardır:
Dikkat çekilmesi gereken ilk husus, Revnakoğlu’nun ilk cilt için seçtiği parçalar
ve konu başlıklarının içeriğidir. Ansiklopedik bir hususiyet arz eden Marifetname’de
binlerce bahis incelenmiştir. Bu bahislerden özellikle tarikat ve tasavvuf kültürüne ait
konularına bir hayli yer vermiştir. Fakat dikkat edilirse Revnakoğlu, tarikat ve tasavvuf
konularına ilk ciltte yer vermemiştir. Hâlbuki kendisi, bu konuların uzmanı ve
araştırmacısıdır. Özellikle son dönem yazı ve makaleleriyle bu kültürün ciddi bir
savunucusudur. Buna rağmen neden ilk ciltte bu konuları seçmemiştir? Bu sorunun asıl
cevabı yazarın kendisinde olmakla birlikte kanaatimize göre bunun iki sebebi olabilir:
Öncelikle konuların dikkat çekici ve modern bilim ve hayata uygunluğu olsa
gerek. İçerik bölümünde de görüleceği gibi konular modern insanı da cezp edecek
niteliktedir. Hele bu konuların 18.yy’da kaleme alınmış olması, okuyucu açısından işi
daha da merak uyandıran bir hale getirmiştir. Özellikle kıyafetname yani fizyonomi ilmi
ve seğirmeler konusu her asırda her insanın merak ettiği konular olduğu gibi
Amerika’nın Keşfi de konunun o dönem nasıl işlendiğine dair bir merakı celbeder.
55
Yine dönemin siyasi konjöktörü de bu seçimde etkili olmuştur. 1961’de yani bir
darbe havasının ağırlığının hissedildiği o günlerde tarikat ve tasavvuf bahislerinin
sonraki bir cilde bırakılması doğrusu haklı bir tercihtir. Revnakoğlu, tarikatların daha
çok folklorik yönü ve kültürel ağırlığı ile ilgilenmiş, bu müesseseyi kültür ve folklorun
bilinmesi gereken mühim unsurları gözüyle bakmıştır. Bu bahislerin Marifetname’de
geçen hususiyetleri ise çok farklıdır. Tarikat yolunun adapları, şeyh-mürit keyfiyet ve
münasebetleri, yolun erkânı, halvet, uzlet, ülfet gibi tarikat tabirlerini ayrıntılı izahları
bahsi, dönemin siyasi ortamı adına hoş karşılanmayacak dolayısıyla çalışmanın hak
ettiği değerde karşılanmasına engel olacaktı. Bu nedenle Revnakoğlu, bu sıkıntılı
bahisleri sonraya bırakmış, dikkat çekici konuları seçerek hem çalışmasını değerli ve
dikkatli bir hale getirmiş hem de Marifetname’ye dikkatleri çekmiştir.
Konuyla alakalı ikinci hususu şudur: Revnakoğlu olmasaydı İbrahim Hakkı
elbette bilinecek, tanınacaktı; fakat evvela bu yıllar sonra olacaktı. Daha da önemlisi bu
tanıtma işini Revnakoğlu kadar üslup ve düşünce dünyası bakımından İbrahim Hakkı’ya
yakın ikinci bir gönül insanı bulmak kolay olmayacaktı. Bunun farkında olan dönemin
Erzurum milletvekili ve emekli General Pertev Demirhan bu konuda şunları ifade
etmektedir: “Hazreti Hakki namile maruf bu mubarek şeyh hakkında hiç kimse
Cemaleddin Server kadar mükemmel bir eser meydana getiremezdi. Çünkü hakkıyla
âlim, fazıl, edib, müdakkik ve çok güzel yazan, adeta parlak şiirler okuyor gibi konuşan
bu kâmil insan, benim gibi Erzurum muhitini candan sevmiş ve her şeyi üşenmiyerek,
yorulmuyarak uzun zamanlar bizzat yerinde tetkik etmek ve incelemek suretile İbrahim
Hakkı Hazretleri’nin ne harukulade ne emsalsiz bir şahsiyet olduğunu, hakikate
tamamile uygun ve cazip bir şekilde meydana çıkarmıştır.” (Demirhan,1962: 4).
3. 1. 2. Yemen İllerinde Veysel Kareni
Revnakoğlu’nun, Şeyh Cemalullah müstear ismiyle kaleme aldığı, küçük boy, 88
sayfalık bu eser, 1960 yılında Uğur-Olcay yayınlarından çıkmıştır. Şeyh Cemalullah,
Revnakoğlu’nun diğer bir müstear ismi olup (Yücel, 2001: 286) genellikle İslam
Mecmuası’ndaki bazı yazılarında bu ismi kullandığı görülmektedir.
Aslında bu eser bir dini konunun değil âdet haline gelmiş bir uygulamadan yola
çıkılarak, dolayısıyla folklorik bir amaçla kaleme alınmıştır. Revnakoğlu’nun
56
folklorculuğunun incelendiği bölümde de belirtildiği gibi bu eserin yazılış sebebi,
özellikle Ramazan ayında Veysel Karani etrafında şekillenen halk teveccühüdür.
İnsanların yoğun bir şekilde âdet olarak ziyaret ettiği, yeri geldiğinde yardım dilediği bu
makam ve makam sahibi hakkında malumat vermek istenmiştir.
Kitap, bölümler halinde değil de yeri geldiğinde konulan başlıklar halinde ilerler.
Revnakoğlu, Marifetname çalışmasını ilk kitabı olarak belirttiğine göre
(Revnakoğlu,1961a: XX) Marifetname’den önce yayımlanan bu çalışmayı bir kitap
değil de broşür olarak düşündüğünü söylenebilir. İçindekiler, bölümü dış arka kapağa
konulmuştur.
Eser, “Önyazı” diye adlandırılan bir takdim yazısıyla başlar. Burada
Revnakoğlu’nun şu ifadeleri onun araştırmacılığı ve eserin değeri hakkında fikir
yürütülmesine yardımcı olacaktır:
“Vesika darlığından, kaynakların çatışmasından hakiyki çehresi belirsiz bir hale
gelmiş gibidir. Şimdiye kadar yazılanların birçoğu da sanma ve yakışdırmadan
ibarettir. Bu konuda kaleme alınmış yazma, basma kaynakların hepsini incelemek ve
karışdırmak suretiyle işin özünü aldık.Bu yolda küçücük bir deneme mahiyetinde olan
eserimizde verilen bilgiler sanıyoruz ki mevcud ve mevsuk malumatın en süzülmüşdür.”
(Şeyh Cemalullah, 1960a: 3).
Kitapta üzerinde durulan başlıklar şunlardır:
Üveys Kimdir
Bütün Muhammed Ümmetinin Bağışlanması Niyaz
Üveys’in Hayyan Oğlu Harim’le Buluşması ve Ona Verdiği Öğütler
Üveysin Aynı Zamanda Bir İlim Adamı Olması İhtimali, Hakiykatı Bulma Yolu
Hususi Hayatına Dair Rivayetler, Menkabeler
Peygamberimizin İltifatları ve Hakkındaki Hadisler
Üveys’in Fahr-İ Alem’iGörmemiş Olması ve Onun Aşkından Dişlerini Kırması
57
Tabiinin Efendisi ve En Hayırlısı Olduğuna Dair
Yemen Halkının Üveys İle Övünmesi
Üveys’in Şehit Düşmesi
Üves’e Ait Makamlar ve Kendisinin Yattığı Yer
Sonuç ve Özet
Veysilik Tarikatı
Hırkanın Tarikat ve Tasavvufta Yeri Değeri
Hırka Nasıl Giyilirdi
Hırka-İ Şerife’nin İstanbul’a Getirilmesi
Hırka-İ Şerif Dairesi
Hirka-İ Saadet Cami ve Kitabeleri
İçerik bilgilerinden de anlaşılacağı üzere Revnakoğlu, Veysel Kareni ile alakalı
oldukça şaşırtıcı ve çeşitli bilgilere yer verir. Bu bilgileri de çeşitli kaynaklardan hem de
kendi ifadesiyle “en sıhhatli görünen, en sağlam vesikalı ve bunların da en itibar
edilenlerinden” dir (Şeyh Cemalullah, 1960a: 6).
Revnakoğlu bu sıhhatli kaynaklar üzerinde yorum yapmadan onları Türkçeye
çevirmekle iktifa etmiştir. Kitapta bahsettiği referans kaynakları şunlardır: Cenedi
Tarihi, Safvet’üs- Safve, Tezkiretü’l Evliya tercümeleri, Rical’ül- Hadis, Tabakat’ül-
Havas, Adab-ı Nakşibendiyye, Kitab-ı Mirac, Hilyetü’l- Evliya, Müştebih’ün- Niseb,
Menakib’üs-Salikin, Menakib-i Gavsiyye, Simt’ül- Mucid
Revnakoğlu, bu kaynakların her birinden bir veya birkaç rivayeti yeri geldikçe
referans göstererek verir. Bunun dışında, çalışmanın sonunda “Kitabiyat” başlığı altında
“Kitapda adı geçen kaynaklardan başka faydalandığımız diğer eserler” diyerek tam
kırk altı kaynak daha sıralar. Anlaşılacağı üzere yukarıda ismi zikredilen kaynaklarla
birlikte toplam elli sekiz kaynaktan yararlanmıştır.
Kitabın içeriğindeki bilgilere gelince:
58
Üveys Kimdir: Daha ilk sayfalarda Veysel Karani adının telaffuzuyla ilgili
yaygın bir hatayı düzeltir. Revnakoğlu’na göre söz konusu şahıs Karen köylüdür ve bu
yüzden adının Kareni şeklinde söylenmesi gerekmektedir. Ayrıca asıl isminin Üveys
olduğunu, bunun zamanla Veys’e dönüştüğünü de ifade eder. Burada Revnakoğlu,
kaynakların yardımıyla Karani’nin çocukluğu, köyü, aile nesebi hakkında değişik
bilgiler sunar. Yine kaynaklardan alınan değişik menkıbeler çerçevesinde hayatının
farklı dönemleri, manevi büyüklüğü anlatılır. Burada kısaca Üveys’in küçüklüğünden
itibaren yalnız yaşamayı tecih ettiği, çocukluğundan beri çobanlık yaptığı, dünya
zevklerine asla tenezzül etmeyen bir yaşamının olduğu görülmektedir.
Bütün Muhammed Ümmetinin Bağışlanması Niyaz: Bölümde Üveys’in
Peygamberimiz’in hırkasını alması nedeniyele başını toprağa koyarak bütün
Müslümanların affını talep etmesi adına yaptıkları ayrıntılı bir şekilde anlatılmaktadır.
Üveys’in Hayyan Oğlu Harim’le Buluşması ve Ona Verdiği Öğütler: Burada
anlatılanların kaynağı Tabakatül Havas ve Cenedi Tarihi adlı eserlerdir. Bunların
anlattıklarına göre Harim, çölde giderken kendini ibadete vermiş bir adam görüp bunun
Veysel Karani olduğunu anlayarak yanına gider ve ondan nasihat almak ister. Veysel
Karani de Harim’e Kuran’dan bazı ayetler okuyarak iyi bir Müslüman olması adına
yapması gerekenleri sıralar.
Üveysin Aynı Zamanda Bir İlim Adamı Olması İhtimali, Hakiykatı Bulma Yolu:
Bölümde Veysel Karani’nin aynı zamanda bir ilim adamı olduğu, verdiği öğütlerin
hikmetler içerdiği, onun sadece bir veli olarak anılmaması gerektiği kaynakların
yardımıyla anlatılmıştır.
Hususi Hayatına Dair Rivayetler, Menkabeler: Bölümde hayatına dair
menkıbevi olaylar aktarılır. Özellikle dini hassasiyeti ve dünyahayatından uzaklığı
dikkatlere sunulur.
Peygamberimizin İltifatları ve Hakkındaki Hadisler: Bölümde farklı menkıbe ve
tezkire kitaplarının Veysel Karani hakkında söylenilen hadislere yer verilmiştir.
Feriduddin Attar, Tezkire’sinde Hazreti Peygamber’in Yemen’e doğru dondüğünü ve
buradan ilahi bir esinti duyduğunu, bunun Veysel Karani’ye işaret olduğunu anlatır.
59
Sahih hadis kitaplarına bakıldığında burada bahsedilen hadislerin yer almadığı
görülecektir.
Üveys’in Fahr-İ Âlem’i Görmemiş Olması ve Onun Aşkından Dişlerini Kırması:
Burada Mir-Zade Aka Bali’nin Tezkire’sinden bir olay nakledilir. Rivayete göre Veysel
Karani, Hz. Ömer ve Hz. Ali ile buluşup onlara Peygamberimiz’in her halinden
haberdar olduğunu, hatta Uhud günü Peygamberimiz’in dişi kırıldığında kendi
ağzındaki bütün dişlerini kırdığını söyler. Ağzını onlara gösterdiğinde hiç dişi olmadığı
görülür.
Tabiinin Efendisi ve En Hayırlısı Olduğuna Dair: Veysel Karani’nin Hazreti
Peygamber’den sonra gelen ensil içerisinde en hayırlı insan olduğuna dair görüşler
sıralanır. Özellikle Hasan Basri’nin bu konudaki görüşüne yer verilir.
Yemen Halkının Üveys İle Övünmesi: Bölümde Feriduddün Attar ve İbni Esed
Yafi’nin Veysel Karani hakkında söylediği övücü ifadeler yer alır. Bu ifadelerde Veysel
Karani’nin yüksek insani meziyetleri, dini hassasiyetleri abartılı ve sembolik ifadelerle
anlatılmaktadır.
Üveys’in Şehit Düşmesi: Farklı kaynaklardan yararlanılarak oluşturulan bölümde
ağırlıklı olarak Veysel Karani’nin Hz. Ömer döneminde vefat ettiği, bununla birlikte
Hz. Ali zamanında Sıffın savaşına katılarak şehit olduğu şeklinde rivayetler ayrıntılı bir
şekilde zikredilir.
Üves’e Ait Makamlar ve Kendisinin Yattığı Yer: Bölümde Veysel Kareni’nin
Diyarbakır’da üç makamından bahsedilmektedir. Bunlar Ergani ve Lice ilçeleriyle
Lice’nin Kulp kazasındaki makamlarıdır. Özellikle günümüzde terörle anılan Lice’deki
makamın o yıllardaki durumunu okuyunca aradaki farka şaşırmamak elde değildir:
“Etrafına çadır kurup bütün bir Remezan’ı orada geçirirler, hatta üç ayları
sabahlara kadar secdeye kapanmış, itikâfa çekilmiş bir halde Üveysin huzuruyla ihya
edenler az değildir, diğer günler de böyledir. İki tarafın da ziyaretçisi eksik olmaz. Ta
uzaklardan görünen çerağlarını her gece uyandırırlar. Sabaha kadar dinlenmeyen
kandiller pırıl pırıl ışıldayan avizeler şeklinde gelen geçene yol gösterir.” (Şeyh
60
Cemalullah, 1960a: 33). Yine Bursa-Gemlik yolu üzerinde, Atıcılar Meydanı’nda asırlık
çınar ve ceviz ağaçlarının altında bulunan bir makamın varlığından da bahseder
Sonuç ve Özet: Burada Revnakoğlu, baştan beri anlattıjkarını kısaca özetler.
Farklı olarak bu bölümde halk arasında meşhur olan Peygamber ziyaretini verir. Şöyle
ki: Veysel Karani, annesinden sınırli bir izin alarak Medine’ye gider. Hazreti
Peygamber seferde olmadığı için, Veysel Karani, sınırli izni nedeniyle onu göremeden
döner. Seferden dönen Hazreti Peygamber, durumu öğrenince hırkasını Hz. Ömer ve
Hz. Ali’ye emanet ederek Veysel Karani’ye verilmesini emreder. Zaman sonra hırka,
Veysel Karani’ye teslim edilir. Revnakoğlu, bu rivayetin kaynağını belirtmez.
Veysilik Tarikatı: Bu başlıkta tarikatlarda ender görülen bir makamdan
bahsetmiştir: Veysilik.“Yani mürşid eli tutmadan, rehber, delil görmeden, nasiblenmek;
sulüke girmek demektir ki böyleleri için mürşid doğrudan doğruya Resulullah’ın
kendisidir.” (Şeyh Cemalullah, 1960: 43). Revnakoğlu, burada enteresan bir bilgi daha
verir: Veysiliğin, Üveys’ten önce de var olduğunu, hatta Asr-ı Saadet’ten önce Hz.
Musa zamanında Behrli Esved adlı bir köle tarafından başlatıldığını söyler. Fakat hususi
isminin Veysel Kareni’den sonra konulduğunu belirtir.
Hırkanın Tarikatta Yeri ve Kullanımı: Bölümüde tarikatlarda hırka giyme
geleneğinden ayrıntılı bir şekilde bahsedilir. Bu geleneğin Hz.Peygamber’in kendi
kullandığı abası ve Kaab bin Züheyr’le Veysel Karani’ye hediye ettiği hırkaların
meşhur olmasıyla başladığını genişçe izah edip hırkanın tarikatlarda olmazsa olmaz bir
kıyafet olduğunu açıklar. İlerleyen sayfalarda enteresan bir anekdot daha vardır.
Peygamberimizin Kaab bin Züheyr’e hediye ettiği hırkayı Muaviye on bin altın vererek
satın almak istese de alamaz. Kaab bin Züheyr’in vefatından sonra evlatlarından yirmi
bin altın karşılığında bunu alıp kefen olarak kullanmak istese de bu nasip olmaz. Bu
hırka asırlar sonra İstanbul’a gelir.
Hırka Nasıl Giyilirdi: Bölümde, tarikatlarda hırkanın giydirilmesiyle alakalı
önemli detaylar aktarılmaktadır. Şöyle ki:
Rehber efendi diye isimlendirilen kıdemli bir derviş, salik denilen yeni dervişi
alarak dergâhın mihrabı önünde, şeyh efendinin yanında dururlar; salik, rehberin
gerisindedir. Rehber, mihraptaki hırkayı niyaz ederek yani öperek şeyh efendiye verir,
61
şeyh efendi de alırken niyaz eder. Hırka elindeyken “Ruh-i pak-i Hazreti Muhammed
Mustafa’ra selavat” ve ardından “Azamet-i huda’ra Tekbir” diyerek salâvat ve tekbirler
getirtir. Tekbirler devam ederken rehber, salikin şed yani kuşağından tutarak şeyhin
önüne getirir. Salik ve şeyh diz dize otururlar. Şeyh, hırkanın yakasına üç defa niyaz
eder, salike de ettirir, duasını okuyarak sırtına bırakır. Tekbir ala ala önce sağ sonra da
sol kolunu giydirir. Yakasını da yine tekbir alarak düzeltir. İçinden Fatiha okuyarak
saliki elleriyle sıvazlar. Sonra da şu şiirsel metni seslice okur:
Bismillah, Allah Allah, eyvallah
Hanedan-ı Ahmed’e kıl iktıda
Başı, canı terk edip eyle feda.
Cehdedip ta erenler giydire.
Arkasından şu gulbeng yani kalıplaşmış nida sözcüğünü çeker:
Hırka-yı fahri giydi cenab-ı Mustafa.
Kıble-i ehli safa oldu cenab-ı Mustafa.
Ya Aziz u ya Settar.
Ya Latif u ya Alim.
Ya Şah-i Murteza.
Ya sırran’sır
Ya nuren’nur
Ya piruna ve senedena ve Mevlana
Şeyen lillah lehümül Fatiha (Şeyh Cemalullah, 1959: 54).
Bunun üzerine hırka ile çeyizlenen salik, şeyhin sağ dizini ve sağ avuç içini üç
defa öperek kalkar. Rehberle birlikte ayakucuna basa basa etraftan dolaşarak mihrabın
önüne gelir. Rehber, mihrabın sağ ve solunda sıralanmış misafir şeyhlere saliki takdim
ederken şeyhlerin kulaklarına yaklaşarak “gülam-i hazreti pir” diye seslenir. Şeyhler,
salikle görüşürlerken tebrik ve dualarla birlikte şu parçayı söylerler:
Dervişlik olaydı tac ile hırka.
Ben de alır idim otuza, kırka.
Bu görüşmeden sonra hırka giyme töreni biter ve salik çeyizlenmiş olur
62
Hırka-İ Şerife’nin İstanbul’a Getirilmesi: Revnakoğlu, kaynaklardan
yararlanarak elde ettiği ve Veysel Kareni’den başlayarak kendi zamanına kadar uzanan
Hırka sahibi elli yedi ismi sıralar. Bu isimlerin birçoğu hakkında da şaşırtıcı derecede
farklı bilgiler verir. Bunlardan sadece elli altıncı isim olan Mahmud Şihabedin hakkına
olumsuz cümleler kurarken diğer malumat verdiği zatlar hakkında övücü vasıflar sıralar.
Hırka-İ Şerif Dairesi, Hirka-İ Saadet Cami ve Kitabeleri: Bu iki bölümde,
bahsedilen yapılar hakkında ayrıntılı bilgiler verilir. Yapım aşamasından onarım veya
yenilenmeklerine kadar yaşanan değişimler anlatılır. Kitabelerde yanlar aktarılır. Yine
önemli bir fark, tekrar hatırlatılır. Buna göre Hırka-ı Şerife Camii’nde Veysel Kareni’ye
hediye edilen hırka sergilenirken Topkapı Sarayı’nın bir bölümü olan Hırka-ı Saadet
Dairesi’nde ise Kaab bin Züheyr’e verilen hırka yer almaktadır.
Revnakoğlu, anlatımını şiir parçalarıyla süslemeyi ihmale etmemiştir. Özellikle
Yunus Emre’nin meşhur Yemen İllerinde Veysel Kareni şirininin dörtlüklerini,
Karani’nin hayat hikâyesine denk gelen yerlerine yerleştirir. Anlatımın sonunda ise
şiirin tamamını, Şeref Hanım’ın bir şiirini, Hatai, Kul Himmet, Pir Sultan ve İbrahim
Hakkı’dan Veysel Karani’yi anlatan adı şiir parçalarını verir.
Son olarak eserle ilgili mühim bir hatırlatma yapmakta fayda vardır. Yukarıda
bahsedilen eser daha sonra Veysel Karani ve Üveysilik adıyla İsmail Derviş ve M.
Doğan Bayın tarafından Köprü Yayınlarından çıkarılmıştır. İsim farkı olan eserin içeriği
tamamen aynıdır.
3. 1. 3. Türk İslam Âleminde Tarikatlar Tarihi Mecmuası:
Revnakoğlu’nun hayattayken hazırladığı en son çalışmadır. Aslında kendi
sahasında çok önemli bir boşluğu dolduracak mahiyette planlanan bu çalışma, çok uzun
ömürlü bir çalışma olarak düşünülmüş, aylık ve yıllık abone fiyatlarıyla reklam ve ilan
ücretleri belirlenmiş, fakat yazarın ömrü vefa etmediğinden iki ciltle sınırlı kalmıştır.
Aylık mecmua halinde düşünülen çalışmanın ilki 5 Haziran, ikincisi 5 Temmuz
1966 tarihli. Ciltlerin her biri 18 sayfadan ibaret, A4 kâğıt ebadınadır
Fasiküllerin içeriği şöyledir:
63
3. 1. 3. 1. Birinci Cilt
Bu cilt, üç bölüm halindedir:
Sayın Kültür ve Tarih Severlere, adlı ilk bölüm sunuş mahiyetinde hazırlanıştır.
Bölümde aslında bu çalışmanın ne kadar hacimli olacağı ve safhasında nasıl bir büyük
boşluğu dolduracağı hakkında bilgi verilmiştir. Zira Revnakoğlu, çalışmanın daha
başında, içerikle ilgili bilgileri veren bazı önemli sorular sorarak bu önemli soruların,
çalışmanın ilerleyen sayfalarında mutlaka cevap bulacağını belirtmektedir. Çalışmanın
ne derece önemli olduğunu ve içeriğinin kapsayıcılığını anlamak adına sıralanan bu
soruların görülmesi uygun olacaktır:
“Batı’ya yönelen yeni devrimle beraber yerlerini, izlerini tarih ve ilme bırakan
bu teşekküller aslında ne idi?
Neden doğmuşdu, nasıl kurulmuş, nasıl yayılmışdı?
Sonraları ne oldu da yolunu değiştirdi? Bozuldu ve onarılmaz çöküntülere
uğradı. Bunun sebebleri ne idi?
Bir insan evvelce nasıl Derviş olurdu?
Tarikata girmekle ne kazanırdı?
Ne gibi merhalelerden geçer, nasıl mertebe alır, nasıl yetiştirilirdi?
“Şeyh” veya “Halife” olduktan sonra ne yapardı? Şeyh’in en başlı vazifesi olan
“teslik”, “telkin” ve “irşad” ne demekdi?
Şeyh, Derviş, Tekke içinde veya dışında ne gibi işlerle görevlendirilirdi? Bu
vazife ve vecibeler nasıl yerine getirilirdi?
“Zahir Uleması” denilen sarıklı sınıfı ile “batın Uleması”ndan olan Sofiler,
büyük Mutasavvifler (Tarikat ve Tasavvuf irfanında ileri gelenler) tarih boyunca neden
bir türlü anlaşamadılar?
Şeriatci medrese ile Tarikatçi dergâh arasında, asırlardır süre gelmiş bu
uzaklıklar hatta bağdaşmazlıklar nereden geliyor?
64
Medresenin “Bid’at”den saydığı “küfürdür!”diye karşı koyduğu bir takım
davalar, karışık bir sürü meseleler Tekke’ye girince nasıl oluyordu da “pekâlâ caiz!”
helal hatta makbül ve mubah görülüyordu?
Bir çeşit Tekke muaşereti ve Tarikat irfanı bilinen ve şimdiye dek hiç yazılmamış
bulunan “Âdâb” ve “Erkân” isimli terbiye sistemi, Tarikat medeniyeti nelerden
ibaretti?
Tarikatleri kuran birinci Pirler, sonra bunları Türk zevkı, Türk zekâsı ile
süsleryip, besleyip zenginleşdiren, gelişdiren hepsi de öz kandan Trük olan ikinci Pirler,
onların arkasından gelen ve “Erkân” koyan diğer “Müçtehidler” kimlerdi, nasıl
insanlardı?
Tarikat kültürü olan tasavvuf edebiyatı nasıl doğmuş, nasıl mektebleşmiş ve
nasıl benimsenmişdi? Bırakdığı mahsullerin ve izlerin kıymet dereceleri ne idi?
Bildiğimiz belli başlı ibadetler ile Tarikatler’in sonradan getirdiği ve yaptığı:
Ayin-i Şerif’ler arasında ne farklar vardı? Bunların şer’i, dini ve kitabi mahiyetleri ne
idi? Nereden geliyordu?
Bir başka ibadet tarzı olan ve reforma yaklaşan bu Ayin-i Şerif’lerin şekilleri ve
çeşitleri nelerdi?
Nasıl yapılırdı, nasıl öğretilirdi?
Ayin-iŞerif’lerin icrasında vazife alan Şeyh Efendi, Zakirbaşı başda gelmek
üzere ikinci planda bulunanlardan “Ser halife, Sertarık, Tarikatçi, Pîş-i kadem, - hizmet
ve kıdem sırasına göre – Nukaba, Mücaba, Hulefa, Meydan Nakipleri, Çavuşlar,
Sancaktarlar” ayrıca “Müsahip, Rehber, Âşık, Talip, Derviş, Taçlı Derviş, Nevniyaz,
Can, Düşkün, Sürgün, Seyyah, Seyyid, Baba, Dede, Dedebaba, Halifebaba…” ve
benzerleri ne demekdi? Bunların vazifeleri nelerdi?
Keza muhteşem bir hançere ihtilali halinde asırlardır süre gelmiş, kilise
müziğini yenmiş ve geçmiş olan Tekkeler musikisi, arşı tutan gulgulesi, velvelesi,
azametli sesi ve ahengi ile ibadet dünyamıza neler getirdi? Bu örnek yenilikler nasıl
tutundular? Nasıl yerleşdiler? Tekke ve medrese bu yüzden nasıl çatıştı? Nasıl çekişdi?
65
Zamanında İslam mabedlerinin ilk büyük konservatuarı sayılan, şarka ve
şarklıya mahsus bu musikiyi ayakta tutan ve yürüten belli başlı simalardan usta
“Zakir”ler “zakirbaşı”lar, bunkların peyrevleri (yardımcı), zikr-i şerifi nazım ve
hakimhançereleri ile idare eden Kıyam reisleri, Reis kanadları, Mutrib’e çıkan
Neyzenler, Neyzenbaşlar, Kudümzenler, Kudümzenbaşılar, Halilezenler,
Halilezenbaşılar, diğer isimleriyle Nevbezenlar ve Ayinhanlar… Bunlar, Tevhidhanenin
zakir postlarında, yahud Mevlevihanelerin “Mutrib” isimli musiki mahfillerinde nasıl
çalışırlardı? Ne iş görürlerdi? Bu vazifeler kendilerine ne suretde veriliyordu?
“Cihaz” ve “Emanet” isimli Tarikat kostümlerinin Tac-ı Şerifler’in, bunları
sembolize eden renk, şekil ve biçim farkları ile birbirlerinden hususi suretde ayrılışları
ve dolayısı ile meydana gelen kılık kıyafet özellikleri.” (Revnakoğlu, 1966d: 3-5).
Tarikatlarla alakalı bu sorular sıralandıktan sonra “…bu sahada bu konularda
derin vukufu, geniş salahiyet ve ihtisası ile tanınmış, Türk-İslam devri kitabeleri, eski ve
tarihi eser uzmanı, fazıl üstadımız CEMALEDDİN SERVER REVNAKOĞLU”
kalemiyle “ilk defa” cevap bulacağı belirtilir. Yine alfabetik bir liste halinde tarikatların
103 kolu sıralanarak bütün kollar hakkında ilerleyen zamanlarda gerekli malumatların
verileceği bildirilir (Revnakoğlu, 1966d: 6).
Görüldüğü gibi bu çalışmanın eksik kalması tarikat kültür ve tarihi açısından
büyük kayıp olmuştur. Her ne kadar Revnakoğlu, müstakil yazılarında bu soruların
cevaplarını kısmen vermiş olsa da planladığı büyük izahlar yarım kalmıştır.
Başlayış, bölümünde Revnakoğlu, çalışma metodu hakkında bilgiler verirken
çok önemli tespitlerde bulunur. Öncelikle eğrisiyle, doğrusuyla “tarikatlar” ın
kültürümüzün bir parçası olduğunu belirttikten sonra konuyla ilgili daha önce yapılmış
çalışmaların varlığına dikkat çekmiş, ancak bu çalışmaları yapanların tarikat içinden
insanlar olmadıklarının altını çizmiş, kendisinin bu kültürün içinden gelen bir kişi olarak
tarikatlar konusunun hakkını vererek ele aldığını söylemiştir. Revnakoğlu, çalışmasında
ilmin ve hakikatin hatırı için tarafsız kalacağını, gizli ve karanlıkta kalmış bütün
hususları belgeler doğrultusunda açıklayacağını belirttikten sonra konuya ilgili birkaç
sayfa çok önemli tespitlerini sıralar. Bu tespitler özetlenecek olursa:
66
Tarikatların klasik musikimize sinmiş tesirleri ve ibadet hayatımıza getirdiği
yenilikler vardır. Raksı, musikiyi, şiiri ve güzel sesi ibadetle kaynaştırmayı
başarmışlardır (Revnakoğlu, 1966d: 9).
Tarikatlar, daima muhabbeti esas aldıklarından daima hoşgörü ve estetiği
savunmuş; hayatın içindeki her türlü kabalık, basitlik, sevgisizlik ve dolayısıyla
yobazlığa karşı koymuşladır (Revnakoğlu, 1966d: 9).
Tarikatlar; terbiye, zarafet, tevazu, feragat, heyecan ve deryadillik yoluyla halk
terbiyesinde önemli bir yere sahipti. Bu yönleriyle toplumun bazı yönlerden
ilerlemesine vesile olmuşlardır (Revnakoğlu, 1966d: 10).
Bu ve bunu gibi birçok tespiti sıraladıktan sonra son zamanlarda mürşitlik ve
şeyhlik makamlarının babadan oğula devredildiğini, şeyhlikten şahlığa çevrildiğini
söyleyerek kapanmalarında en büyük etkenin kendi yapılarındaki bu bozulmanın olduğu
gerçeğini ifade eder (Revnakoğlu, 1966d: 12).
Sonra tarikat folkloruna dair yüze yakın terim ve tabir sıralayarak bunların
mutlaka bilinmesi gereken kültür öğeleri olduğunu belirtir. Bu gibi hakikatlerin
bilinmesinden sonra bunların gelecek kuşaklara aktarılması gerektiğini, bunları bilen
inanların giderek azaldığını, bu nedenle kayda geçilmesi gerektiğini vurgulayarak
yaptığı işin ehemmiyetini gözler önüne serer (Revnakoğlu, 1966d: 16).
Yunus Emre İlahileri Nerede ve Nasıl Okunurdu, adlı üçüncü bölüm bir sayfadan
ibaret bir inceleme yazısıdır. Bu yazının tamamı 12 sayfadan oluşmaktadır. Müstakil bir
makale olarak 1966 tarihli Türk Yurdu dergisinin 319. sayısı olan Yunus Emre Özel
Sayısı’nda yayımlanmıştır. Makalede dolayısıyla bölümde, Yunus Emre’nin hangi
ilahisinin ayinin neresinde okunduğu hususu ayrıntılı bir şekilde işlenmektedir.
Mecmuanın sayfaları arasında Kadiri, Bektaşı ve Rufai tarikatlarına ait olduğu
belirtilen üç adet tam sayfaya renkli basılı tac- şerif yani tarikat şeyhlerine ait özel
başlık resimlerine yer verilir.
3. 1. 3. 2. İkinci Cilt
Bu cilt iki bölümden oluşur.
67
Tarik ve Tarikat Ne Demekdi, adlı uzun bölümde bu bahse daha ayrıntılı bir
şekilde giriş yapılmıştır. Tarik kelimesinden başlanarak tarikat kelimesinin anlamları
açıklandıktan sonra özellikle İstanbul’da etkili büyük tarikatların kuruluş ve İstanbul’a
geliş serüvenleri kısaca özetlenmiştir. Yazının devamında alt başlıklar altında tarikat
kültürüne ait uygulamalar ayrıntısıyla anlatılır. İstanbul’a gelmiş ve yerleşmiş büyük
tarikatlarda giyim-kuşam hususiyetleri, muayyen günlerde yapılan bazı törenler işlenir.
Bu yazının içeriği Tarikat Folkloruna Dair Derlemelerini İçeren Makaleleri bölümünde
ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır.
Yunus Emre İlahileri Nerede ve Nasıl Okunurdu, bölümünde ilk ciltte kalınana
yerden devam edilmiştir.
3. 1. 4. Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve Tarikat Kültürü
Bu kitap çalışması Revnakoğlu’nun çeşitli dergilerde yayımlanmış
makalelerinden derlenmiş bir çalışmadır. Bu yazılar incelendiğinde birçoğunun
birbirinin devamı niteliğinde olduğu görülecektir.
M. Doğan Bayın ve İsmail Dervişoğlu tarafından hazırlanan kitap Kırkambar
Kitaplığı yayınlarına ait. Mayıs 2003 tarihli ilk baskının içeriği şöyledir:
Sunuş, bölümünde çalışma hakkında kısa bir bilgiden sonra Revnakoğlu’nun
biyografisi verilmiştir. Burada özellikle Murat Uraz ve Erdem Yücel’in çalışmalarından
önemli ölçüde yararlanılmıştır.
Başlayış, bölümünde Türk İslam Âleminde Tarikatlar Tarihi Mecmuası’nın ilk
cildi yer alır. Tarikatların sosyal ve kültürel alandaki önemli faaliyetlerine değinilir.
Bölümün ayrıntıları yukarıda işlenmiştir.
Tarikat Ne Demektir, başlığını taşıyan birinci bölümde Türk İslam Âleminde
Tarikatlar Tarihi Mecmuası’nın ikinci cildi sunulur. Burada özellikle tarikatların kılık-
kıyafetleri hakkında oldukça renkli bilgiler yer alır. Ayrıntılı bilgiler, çalışmamızın
Tarikatlarda Giyim Kuşam bölümünde incelenmiştir.
İkinci Bölüm, Tarikatlar Tarihine Toplu Bir Bakış adını alır. Bölümdeki yazılar
Revnakoğlu’nun Yeni Tarih Dünyası’ndaki konuyla alakalı yazılarıdır. Bu yazılarda
68
Kadiriliğin kurucusu Abdulkadir Geylani’nin hayatı hem yazılı kaynaklardan hem de
halk rivayetlerinden yararlanılarak ayrıntılı bir şekilde işlenir. Sonra İstanbul’da meşhur
olmuş Kadiri büyüklerinden Eşrefoğlu Rumi ve İsmail’i Rumi’nin ayrıntılı hayat
hikâyeleri, Kadiriliğe kattığı yeni içtihatlar, ortaya koydukları eserler anlatılır. İstanbul
Kadirhanesi’nin Safhaları, makalesinde Kadirhane’nin İstanbul’a gelişi, bina olarak son
yıllara kadar geçirdiği aşamalar bilgi ve belgeler doğrultusunda anlatılır.
Üçüncü Bölüm, İstanbul’da Tarikatlar bölümüdür. Buradaki yazılar İslam
Mecmuası’nda Şeyh Cemalullah müstear adıyla yayımlanan yazılardır. Bölümde
Bayramilik, Vefailik, Nakşibendîlik tarikatlarının İstanbul’a gelişi ve etkilerine kısaca
değinilir. Özellikle bu tarikatların İstanbul’a geldikten sonra daha milli bir çizgide
ilerlediği kaydedilir.
Dördüncü Bölüm, Bektaşilik, Mevlevilik adıyla oluşturulmuştur. Bölümde Tarih
Dünyası dergisinde yayımlanan Bektaşiliğin Gerçek Hüviyeti, Mevlevi Ayini Eğlence
midir? adlı iki makale yer alır. İlk yazıda özellikle Bektaşiliğin hoşgörü ortamında
bıraktığı tesirler ve folklorik yönü işlenir. İkinci yazı bir cevap mahiyetindedir.
Revnakoğlu, Mevlevi ayinin sadece bir oyun ve eğlenme olarak gören Kadircan Kaflı
adlı tarihçiye bunun böyle olmadığını, her tarikat ayininin bir ibadet keyfiyeti içinde
cereyan ettiğini, ayinlerin birçok merhalesinde dini metinlerin yer aldığını örnekleriyle
açıklar.
Beşinci Bölüm, Kapatılışının Ardından Tekke ve Zaviyeler adlı bölümdür.
Bölüm yazıları Tarih Konuşuyor dergisinde yayımlanan aynı adlı seri yazılardan
meydana gelir. Bu makaleler gerçekten de çok orijinal tespitleri barındırır. Tarikatların
kuruluş amaçları, sosyal ve kültürel hizmetleri, medreseyle farkları ve son olarak
çöküşlerindeki iç sebepler ayrıntılı bir biçimde işlenir. Bu bölünde işlenen meseleler
çalışmamızın Tarikatlar Hakkındaki Düşünceleri bölümünde ayrıntılı bir şekilde
verilmiştir.
Altıncı Bölüm, Tarikatlarda Cenaze Törenleri başlığına sahiptir. Bu bölüm de
Tarih Konuşuyor dergisinde yayımlanan aynı adlı seri yazılardan oluşmaktadır.
Bölümde özellikle cenaze törenleriyle alakalı önemli bilgiler söz konusudur. Şeyh ve
dervişlerin vefat anından defin işlemlerine kadar oldukça ayrıntılı uygulamalar bölümde
69
yer almaktadır. Yine bölüm hakkında ayrıntılı bilgi çalışmamızın Tarikatlarda Cenaze
Törenleri bölümünde vardır.
Yedinci Bölüm, Tarikat Mensuplarında Zarafet, Nüktedanlık ve Hazırcevaplık
Bölümde de Revnakoğlu, tarikat mensuplarına ait nükteli, fıkravari onlarca gerçek
hadise paylaşır. Bu hadiselerin bazıları bizzat kendi şahit olduğu hadiselerdir. Bir kısmı
ise tarikat çevresinde yaygın bir şekilde anlatılan yaşanmış hadiselerdir.
Sekizinci Bölüm, Tarikat Mensuplarına Ait Zarif Fıkralar ve Enteresan Olaylar.
Birçok yazısında tarikatların, folklorun önemli bir parçası olduğunu ifadeye çalışan
Revnakoğlu, bu başlıktaki yazılarıyla da yine folklorun mühim bir unsuru olan “fıkra”
bahsine de bir gönderme yapmak ister gibidir. Revnakoğlu, tarikat ehli insanların son
derece hoşgörü sahibi, deryadil insanlar olduğunu fırsat buldukça dile getirir. Zaten
medresenin katı ve keskin anlayışının tarikatlar sayesinde yumuşadığını iddia eder. Bu
noktada özellikle Bektaşi geleneğindeki sınırları belirsiz hoşgörü, sevgi dünyasını örnek
verir. İşte bütün bu anlattıklarına bir vesika olması bakımından yukarıda bahsedilen iki
başlık altında pek çok hadise paylaşmayı gerekli görür. Yine Tarih Konuşuyor
dergisinde aynı başlıkla yayımlanan beş makalede tarikat mensuplarının nükte
dünyasını dolayısıyla hoşgörü ve muhabbet ortamını anlatmaya çalışır.
Dokuzuncu Bölüm, Tekke Musikisinde Nevbe adını taşır. Bölümün girişinde
tekke musikisi hakkında önemli malumat ve tespitlerde bulunur. Revnakoğlu,
medresenin “haram” diyerek katiyen yasakladığı musikinin gelişip serpilmesinde
tekkelerin mühim rolünü hatırlatır. İbadet hayatımızı bir şekilde renklendiren musikinin,
varlığını tekkelere borçlu olduğunu ifade eder. Ayinlerde, musiki yoluyla gönüllerin
coşması örneğinden yola çıkarak musikinin ruh üzerindeki etkisini anlatmaya çalışır. Bu
açıklamalardan sonra nevbe bahsine girer, farklı başlıklar altında bir çeşit tekke bandosu
olan nevbenin bütün önemli özelliklerini inceler.
Bu çalışmada M. Doğan Bayın ve İsmail Dervişoğlu, Revnakoğlu’nun
makalelerini dil ve üslup özelliklerini, içeriklerini koruyarak (Bayın, Dervişoğlu, 2003:
12) aynı isimler altında, belli bir düzen halinde vermeye çalışmışlardır. Kitap için tercih
edilen Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve Tarikat Kültürü ismi de tarikatların
folklordaki yerini işaret etmesi bakımından önemlidir.
70
3. 2. YAZI VE MAKALELERİ
Revnakoğlu, İstanbul ve Erzurum matbuatında birçok yazıya imza atmıştır. İlk
yazılarını kendisi için bir staj ortamı diyebileceğimiz Erzurum Halkevi (Yayla)
dergisinde yayımlamıştır. Erzurum’daki ilk beş yıllık çalışmalarının ürünü olan bu
yazılar, Erzurum’da yaptığı araştırmaların neticelerini içeren yazılardır. 1946’da
Erzurum’dan ayrıldıktan sonra İstanbul matbuatında yazmaya başlar. İstanbul’daki ilk
yazılarını Vakit gazetesinde yazar. Sonra diğer yayın organlarında yazıları yayımlanır.
Çok ciddi araştırmalar yapmasına rağmen hepsini yazıya dökemez. Zira bu işin bir insan
gücünü aştığını belirtir (Ö. Emin, 1954: 6). Bununla birlikte elinden geldiğince yazmaya
çalışır. Fakat bir engel daha vardır ki o da ilgisizliktir. Revnakoğlu, basın dünyasının, bu
önemli kültür işlerine ilgisiz kalmasından da şikâyetçidir (Ö. Emin, 1954: 7).
Dolayısıyla yazıları kendisinin de belirttiği gibi pek az yayın organında yayımlanmıştır.
Kütüphane arşivleri tarandıktan sonra ele geçen yazıları, yayımlanan dergi veya gazete
isimlerine göre aşağıdaki gibidir:
Erzurum Halk Evi (Yayla) dergisi:
1. “Tahtacılar, Ayin ve Adetleri” . (1944). 1(4-5), 26-29
2. “Ayaklı Kütüphane”. (1944). 1(4-5), 47-51
3. “Tazegüllü Ahmet Fevzi Alpagut”. (1945). 1(6), 24-28
4. “Sivaslı Ali Çavuş”. (1945 ). 1(6), 49-50
5. “Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri’nin Soy Kökü ve Ana Tarafı”. (1945).
1(7), 31-38
6. “Ketencizade”. (1946). 1(8-9), 21-28
7. “Erzincanlı Hacı Ahmet İzzet ve Hasan Hayri Paşalar”. (1946). 1(8-9), 33-36
8. “İkinci Tetkik”. (1946). 1(10), 7-9
9. “Bir Başarı Karşısında”. (1946). 1(10), 17-18
10. “Erzurum Hattatları ve Tahtacızade”. (1946). 1(11), 10-15
11. “Evimizde Bir Temsil Hadisesi”. (1946). 1(11), 27-30
Vakit gazetesi:
12. “Miraciye ve Mevlit”. (5 Haziran 1951). 5
71
13. “Eski Muharremlerde Mersiyye ve Aşure”. (4 Kasım 1951). 5
14. “İslamda Yılbaşı Şenlileri”. (3 Ocak 1952). 5
15. “Edebiyatımızda Miraciye ve Regaibiye”. (21 Nisan 1952). 5
16. “Memleetimizde Bahar Şenlileri”. (6 Mayıs 1952). 5
17. “Betaşilikte Dini Bir Ayin Var mıdır?”. (21 Ekim 1952). 5
Tarih Dünyası dergisi (İlk dönem):
18. “İstanbul Mezarlıklarında Fatih’in Adamları 1”. (1950). 2(15), 627-631
19. “İstanbul Mezarlıklarında Fatih’in Adamları 2”. (1950). 2(16), 676-677
20. “İstanbul Mezarlıklarında Fatih’in Adamları 3”. (1950). 2(18), 779-780
21. “İstanbul Mezarlıklarında Fatih’in Adamları 4”. (1951). 2(20), 857-860
22. “İstanbul Mezarlıklarında Keskin Dede Haziresi”. (1951). 3(22), 941-943
12 Mart dergisi:
23. “Son Çağların Mutasavvıf Halk Şairi Karazlı Hakkı Bey”. (1953). 11-12
Yeni Tarih Dünyası dergisi:
24. “Kaadirilik”. (1953). 1(1), 17-19
25. “Kadirlik İstanbul’a Nasıl Geldi?”. (1953). 1(2), 68-70
26. “Eşrefoğlu’nun Eserleri ve Şahsiyeti I”. (1953). 1(3), 135-137
27. “Eşrefoğlu’nun Eserleri ve Şahsiyeti II”. (1953). 1(4), 169-170
28. “Kadiriliğin İstanbul’a Gelişi ve Yayılışı I”. (1953). 1(6), 254-256
29. “Kadiriliğin İstanbul’a Gelişi ve Yayılışı II”. (1953). 1(7), 300-301
30. “Rumilik ve İsmaili Rumi”. (1953). 1(8), 348-350
31. “İstanbul Kadirhanesi ve Safhaları”. (1954). 1(10), 431-434
32. “Kadirhane’de Erbain Helvası”. (1954). 2(11), 469-470
33. “Erbain Helvası”. (1954). 2(12), 520-521
34. “Helvanın Pişirilmesi”. (1954). 2(13), 551-552
35. “Helvanın Huzura (Saray’a) Gönderilmesi”. (1954). 2(14), 588-589
36. “Kutb-i Nayi Osman Dede ve Miraciyesi”. (1954). 2(15), 615-616
37. “Eşrefilerde Köfteli Çorba”. (1954). 2(15), 631-632
38. “Eski Tasavvuf Edebiyatımızda Miraciyeler”. (1954). 2(16), 658-659
72
39. “Köfteli Çorba Töreni”. (1954). 2(16), 665-666
40. “Edebiyatımızda Mevlid ve Miraciye”. (1954). 2(17), 690-693
41. “Yadigâr-ı Şemsi’de Deniliyor ki”. (1954). 2(17), 700-701
42. “Mevlid’in Bugünkü Hali, Miraciye’nin Üstünlüğü”. (1954). 2(18), 738-739
43. “Köfteli Çorba’nın Balçık Mayası”. (1954). 2(19-20), 785-788
44. “Miraciye Nasıl Kaleme Alındı”. (1954). 2(19-20), 817-819
45. “Miraciye Şairi Kutb-i Nay-i Osman Dede”. (1954). 2(21-22), 855-856
46. “Tarih ve Takvimde Yılbaşı”. (1954). 1(Tarih Yıllığı İlavesi), 19-22
47. “İslam’da Yılbaşı”. (1954). 1(Tarih Yıllığı İlavesi), 22-25
Hakkı Tarık Us Kitabı:
48. “Hakkı Tarık Hoca”. (1957). ( Hakkı Tarık Us Kitap Çalışması), 94-103
Tarih-Coğrafya Dünyası dergisi:
49. “Yeşilimamoğlu Salih”. (1959). 1(1), 103-105
İslam Mecmuası
50. “İstanbul’da Tarikatlar 1”. (1959). 3(26), 51
51. “İstanbul’da Tarikatlar II”. (1959). 3(27), 89
52. “İstanbul’da Tarikatlar III”. (1960). 3(28), 121
53. “Tanzimat Sonrası İstanbul Camileri”. (1960). 3(28), 126
54. “İstanbul’da Tarikatlar IV”. (1960). 3(29), 153
55. “İstanbul’da Tarikatlar V”. (1960). 3(31), 221
Tarih Yolunda Erzurum dergisi
56. “Erzurum Matbuatı I”. (1959). 1(1), 7-8
57. “Tivnikli Faruk Hoca”. (1959). 1(2), 9-11
58. “Veli Huylu Bir Veli Kaybettik”. (1959). 1(2), 19-21
59. “Erzurum Matbuat II”. (1959). 1(3), 13-14
60. “Celal Feyyaz Gürsel”. (1959). 1(3), 21-23
61. “Bir Aydınımızı Daha Gitti”. (1959). 1(3), 25-26
62. “Erzurum Matbuat III”. (1959). 1(4), 5-6
73
63. “Erzurum Yatırlarından Habib Baba – yı Veli”. (1959). 1(4), 11-12
64. “İstanbul’da Erzurumlu Hayratı”. (1959). 1(4), 16
65. “Erzurum Matbuat IV”. (1960). 1(5-6), 7-8
66. “Kındığılı Vehbi Hoca”. (1960). 1(5-6), 22-23
67. “Erzurum Matbuatı V”. (1961). 1(7-8), 6-7
68. “Yeni Diyanet Reisimiz”. (1961). 1(7-8), 8-9
69. “Erzurumlu Gürsel Paşa”. (1961). 1(7-8), 11-12
70. “Erzurum’da Bir Kubbe Çökdü”. (1961). 1(7-8), 14-16
71. “Abdrrezzak Galip Söylemezoğlu”. (1961). 1(7-8), 18-19
72. “Muallim Ahmed Sami”. (1961). 1(7-8), 26
73. “Erzurum Matbuatı VI”. (1961). 1(9-10), 10
74. “Erzurum’da Çöken Kubbe II”. (1961). 1(9-10), 12-13
75. “Pire Mehmed”. (1961). 1(9-10), 25-27
76. “Hoca Nizam Efendi”. (1962). 1(11-12), 28-29
77. “Tortumlu Musa Kazım Efendi I”. (1962). 1(11-12), 32-33
78. “Tortumlu Musa Kazım Efendi II”. (1962). 1(13-14), 6-7
79. “Cimilli Yetim Hoca Efendi”. (1962). 1(13-14), 11-13
80. “Erzurum Radyosunda Bir Konuşma”. (1962). 1(13-14), 29-31
81. “Kazan Asmazlardan Kazım Bey”. (1963). 1(15-16), 9-10
82. “Bayburdlu Celali’yi Yeniden Tanıdık”. (1963). 1(15-16), 14-16
83. “Edirne Müdafi Şükrü Paşa”. (1963). 1(15-16), 23-24
84. “Iğdasorlu Hacı Şevket Bey”. (1963). 1(15-16), 25
85. “Hacı Şevket Efendi”. (1963). 1(15-16), 26-28
86. “Tortumlu Asım Hoca”. (1963). 1(15-16), 30-31
Tarih Dünyası dergisi (İkinci dönem)
87. “Bektaşiliğin Gerçek Hüviyeti”. (1964). 1(1), 108-109
88. “Nalıncızade Hacı Mustafa Halim I”. (1965). 1(2), 226-228
89. “Nalıncızade Hacı Mustafa Halim II”. (1965). 1(4), 401-405
90. “Fethi Bey Hocamız”. (1965). 1(5), 7-10
91. “Meşhur Bektaşiler - Yaşar Baba I”.(1965). 1(6), 177-180
92. “Meşhur Bektaşiler - Yaşar Baba II”.(1965). 1(7), 250-252
74
Cennet Çeşmesi dergisi:
93. “İbrahim Hakkı’nın Vefatı Hangi Yıldadır?”. (1965). 1(1), 5-7
Devrim Gazetesi: 94. (31 Temmuz 1965). “Veli Baba Türbesi I” 95. (1 Ağustos 1965). “Veli baba Türbesi II” 96. (2 Ağustos 1965). “Veli Baba Türbesi III”
Türk Yurdu dergisi:
97. “Yunüs’ün Bestelenmiş İlahileri Nerede ve Nasıl Okunurdu?”. (1966). 5(319), 128-139
İş ve Düşünce dergisi:
98. “Emiroğlu Faruk Bey”. (1959). 25(210-213), 38-40
99. “Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri'nin Vefatı Tarihi Üzerine Kaynakların
Karışıklığı I”. (1966). 31(255), 3-5
100. “Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri'nin Vefatı Tarihi Üzerine Kaynakların
Karışıklığı II”. (1966). 31(256), 4-6
101. “Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri'nin Vefatı Tarihi Üzerine Kaynakların
Karışıklığı III-Hacı Yusuf Nesim Efendi”. (1967). 32(257), 3-5
102. “Süvari Feriki Tortumlu Hafız Mehmet Ali Paşa I”. (1967). 32(260), 71-75
103. “Süvari Feriki Tortumlu Hafız Mehmet Ali Paşa II”. (1967). 32(268), 4-7
Tarih Konuşuyor dergisi:
104. “Fatih’in Kurduğu Okmeydanı ve Okçular Tekkesi I”. (1966). 5(25), 2067-
2071
105. “Fatih’in Kurduğu Okmeydanı ve Okçular Tekkesi II”. (1966). 5(26), 2169-
2172
106. “Fatih’in Kurduğu Okmeydanı ve Okçular Tekkesi III”. (1966). 5(27), 2227-
2230
107. “Eski Üç Aylarda Ramazanı Karşılama Hazırlıkları”. (1966). 5(35), 2885-2890
108. “Minare Musikimizde Temcitler”. (1967). 6(36), 2996-3000
75
109. “Tarikat Mensuplarında Zarafet, Nüktedanlık ve Hazırcevaplar I”. (1967).
7(38), 3091- 3095
110. “Tarikat Mensuplarında Zarafet, Nüktedanlık ve Hazırcevaplar II”. (1967).
7(39), 3127-3130
111. “Tarikat Mensuplarında Zarafet, Nüktedanlık ve Hazırcevaplar III”. (1967).
7(41), 3222-3225
112. “Tarikat Mensuplarında Zarafet, Nüktedanlık ve Hazırcevaplar IV”. (1967).
7(42), 3266-3268
113. “Kapatılışının 42. Yıldönümünde Tekke ve Zaviyeler”. (1967). 7(44), 3344-
3347
114. “Kapatılışının 42. Yıldönümünde Tekke ve Medrese Arasındaki Görüş
Farkları”. (1967). 7(45), 3387-3391
115. “Kapatılışının 42. Yıldönümünde Tekkelerin Kuruluş ve Çöküntü Sebepleri”.
(1967). 7(46), 3441-3444
116. “Kapatılışının 42. Yıldönümünde Tekkelerin Çöküntü Sebepleri”. (1967).
7(47), 3472-3476
117. “İslamiyet’te Yılbaşı ve Musiki”. (1968). 7(48), 3252-3254
118. “Nevbe Vurmak Ne İdi, Nasıl Yapılırdı?”. (1968). 8(49), 3553-3556
119. “Nevbe Çıkarma Merasimi”. (1968). 8(50), 3612-3616
120. “Nevbe ve Sazları”. (1968). 8(51), 3654-3659
121. “Tarikatlerde Cenaze Törenleri I”. (1968). 8(52), 3693-3696
122. “Tarikatlerde Cenaze Törenleri II”. (1968). 8(53), 3749-3752
123. “Tarikatlerde Cenaze Törenleri III”. (1968). 8(54), 3800-3803
124. “Tarikatlerde Cenaze Törenleri IV”. (1968). 8(55), 3829-3832
125. “Tarikat Mensuplarına Ait Zarif Fıkralar ve Enteresan Olaylar I”. (1968).
8(56), 3870-3872
126. “Tarikat Mensuplarına Ait Zarif Fıkralar ve Enteresan Olaylar I”. (1968).
8(57), 3923-3926
127. “Eski Cemiyet Hayatımızda Nikâhlar ve Düğünler I”. (1968). 8(58), 3949-3952
128. “Eski Cemiyet Hayatımızda Nikâhlar ve Düğünler II”. (1968). 8(59), 3997-
4000
76
129. “Tarikat Mensuplarına Ait Zarif Fıkralar, Hadiseler, Şahsiyetler”. (1969).
8(60), 4052-4057 ( Son Yazısı)
Hür Söz gazetesi:
130. (27 Haziran 1962). “Erzurum Matbuatı I”. 1
131. (28 Haziran 1962). “Erzurum Matbuatı II”. 1
132. (29 Haziran 1962). “Erzurum Matbuatı III”. 1
133. (30 Haziran 1962). “Erzurum Matbuatı IV”. 1
134. (1 Temmuz 1962). “Erzurum Matbuatı V”. 1
135. (2 Temmuz 1962). “Erzurum Matbuatı VI”. 1
136. (3 Temmuz 1962). “Erzurum Matbuatı VII”. 1
137. (4 Temmuz 1962). “Erzurum Matbuatı VIII”. 1
138. (27 Eylül 1962). “Ketencizade”. 1
139. (12 Ocak 1963). “Berat Gecesine Dair”. 2
140. (30 Ocak 1963). “Tarihte Ramazan I”. 2
141. (31 Ocak 1963). “Tarihte Ramazan II”. 2
142. (21 Şubat 1963). “Ramazan Geldi Gidiyor”. 2
143. (13 Mart 1963). “Bayburtlu Celali'ye Dair I”. 2
144. (14 Mart 1963). “Bayburtlu Celali'ye Dair II”. 2
145. (15 Mart 1963). “Bayburtlu Celali'ye Dair III”. 2
146. (16 Mart 1963). “Bayburtlu Celali'ye Dair IV”. 2
147. (13 Haziran 1967). “İbrahim Hakkı Hazrelerinin Vefatı Tarihi Üzerine Çeşitli
Kaynaklar I”. 2
148. (14 Haziran 1967). “İbrahim Hakkı Hazretlerinin Vefatı Tarihi Üzerine Çeşitli
Kaynaklar II”. 2
149. (15 Haziran 1967). “İbrahim Hakkı Hazretlerinin Vefatı Tarihi Üzerine Çeşitli
Kaynaklar III”. 2
150. (16 Haziran 1967). “İbrahim Hakkı Hazretlerinin Vefatı Tarihi Üzerine Çeşitli
Kaynaklar IV”. 2
151. (17 Haziran 1967). “İbrahim Hakkı Hazretlerinin Vefatı Tarihi Üzerine Çeşitli
Kaynaklar V. 2
77
152. (26 Temmuz 1967). İbrahim Hakkı Hazretlerinin Vefatı Tarihi Üzerine
Kaynakların Karışıklığı I”. 2
153. (27 Temmuz 1967). “İbrahim Hakkı Hazretlerinin Vefatı Tarihi Üzerine
Kaynakların Karışıklığı II”. 2
154. (13 Ekim 1967). “Tortumlu Bir Paşa Hakkında I”. 3
155. (14 Ekim 1967). “Tortumlu Bir Paşa Hakkında II”. 3
156. (15 Ekim 1967). “Tortumlu Bir Paşa Hakkında III”. 3
157. (24 Mart 1968). “Süvari Feriki Tortumlu Hafız Mehmet Ali Paşa I”. 2
158. (25 Mart 1968). “Süvari Feriki Tortumlu Hafız Mehmet Ali Paşa II”. 2
159. (26 Mart 1968). “Süvari Feriki Tortumlu Hafız Mehmet Ali Paşa II”. 2
160. (27 Mart 1968). “Süvari Feriki Tortumlu Hafız Mehmet Ali Paşa IV”. 2
161. (28 Mart 1968). “Süvari Feriki Tortumlu Hafız Mehmet Ali Paşa V”. 2
162. (26 Temmuz 1968). “Erzurumlu Hattatlar ve Tahtacızade I”. 1
163. (27 Temmuz 1968). “Erzurumlu Hattatlar ve Tahtacızade II”. 1
164. (28 Temmuz 1968). “Erzurumlu Hattatlar ve Tahtacızade III”. 1
165. (29 Temmuz 1968). “Erzurumlu Hattatlar ve Tahtacızade IV”. 1
166. (30 Temmuz 1968). “Erzurumlu Hattatlar ve Tahtacızade V”. 1
167. (31 Temmuz 1968). “Erzurumlu Hattatlar ve Tahtacızade VI”. 1
168. (1 Ağustos 1968). “Erzurumlu Hattatlar ve Tahtacızade VII”. 1
169. (1 Ağustos 1968). “İbrahim Hakkı Hazretleri'nin En Büyük Oğlu Fehim İsmail
Efendi I”. 3
170. (2 Ağustos 1968). “İbrahim Hakkı hazretleri'nin En Büyük Oğlu Fehim İsmail
Efendi II”. 3
171. (3 Ağustos 1968). “İbrahim Hakkı Hazretleri'nin En Büyük Oğlu Fehim İsmail
Efendi III”. 3
172. (10 Ağustos 1968). “Bizim Gazete”. 1
173. (15 Ağustos 1968). “Sakıp Efendi Hoca I”. 1
174. (16 Ağustos 1968). “Sakıp Efendi Hoca II”. 1
175. (17 Ağustos 1968). “Cimilli Yetim Hoca Efendi I”. 3
176. (18 Ağustos 1968). “Cimilli Yetim Hoca Efendi II”. 3
177. (19 Ağustos 1968). “Cimilli Yetim Hoca Efendi III”. 3
178. (20 Ağustos 1968). “Cimilli Yetim Hoca Efendi IV”. 3
78
3. 3. ARŞİVİ
Ömrünü araştırma ve incelemeye adayan, bu uğurda mesaisini arşiv, kitabe ve
mezarlıklarda geçiren Revnakoğlu, ölümünden sonra ardında dev bir arşiv bırakmıştır.
1946’da Erzurum’dan ayrıldığında çuvallar dolusu evrak götürdüğüne göre (Ö. Emin,
1954: 7) bu tarihten sonraki yaklaşık on sekiz senelik mahsulü de hayli fazla olacaktır.
Gerçekten de onun ölümünden sonra büyük bir irfan ve araştırma hazinesi kalmış, bu
hazine kurtarılabildiği kadarıyla dostları Halil Can ve Abdülbaki Gölpınarlı’nın teklifi
ile Galata Mevlevihanesi’ne diğer adıyla Divan Edebiyatı Müzesine verilmiştir. Zaman
sonra müzenin aslına uygun olarak Mevlevihane olmasına karar verilince bu sefer de
arşiv, Süleymaniye Devlet Kütüphanesi’ne aktarılmıştır.
Revnakoğlu arşivi tam anlamıyla bir hazinedir. Üç yüz on sekiz dosyadan oluşan
arşivde tarikat kültürü ve tekkeler ağırlıkta olmak üzere edebi, tarihi, sosyal, mimari,
şehir hayatı gibi pek çok konuda bilgi ve belge mevcuttur. Dosya isimlerinden
anlaşılacağı üzere bilinen bazı edebiyatçılar hakkında önemli notların yanında henüz adı
bilinmeyen şairlerin şiirleri, bazı olay ve kişiler hakkında dönemin mecmualarında yer
alan bilgiler, tarihi ve edebi notlarıyla din, tarih, edebiyat ve kültüre önemli katkısı
olacak bir malzeme deposudur. Bu arşivin belli bir kısmı bilgisayar ortamında kayıt
altına alınarak Süleymaniye Devlet Kütüphanesi’nde araştırmacılara sunulmuştur.
Oldukça geniş olan arşivin geri kalanı kısmının ise yeri geldikçe bilgisayar ortamına
aktarılacağı kütüphane yetkilileri tarafından ifade edilmiştir. Bu arşiv tam olarak
incelendiğinde sosyal bilimlerde farklı açılımlara kaynaklık edeceği düşünülmektedir.
Erdem Yücel’in verdiği bilgiler ve kütüphanedeki mevcut durum ışığında arşivin
tamamı aşağıda listelenmiştir:
ARŞİV A
1.İskender Paşa Vakfı, önemli notlar, şeyhler.
2. Şeyh Galib ve Esrar Dede’ye ait notlar.
3. Fotoğraflar.
4. Fermanlar.
5. İhsan Mahvî Dede ve bazı Mevlevî ricâli.
6. Velid Çelebi.
79
7. Maktu’alar.
8. Devranlar hakkında.
9. Fermanlar.
10. Fermanlar.
11. Muvakkithane fermanı (Munis Dede).
12. Hüccetler.
13. Taclar.
14. Şairler.
15. Fermanlar.
16. Mevlevî musikisine dair.
17. Üsküdar.
18. Seyyid Nizam Tekkesi.
19. Sütlüce.
20. Ali İrfan.
21. İstanbul tekke şeyhleri.
22. Merdivenköy’e ait.
23. Sâlih Paşa.
24. Kasımpaşa Mevlevîhânesi.
25. Bektaşi zâviyeleri, İstanbul Üsküdar yakası.
26. Bektaşi tekkeleri (Kuşadalı İbrahim Efendi).
27. Yaşar Baba.
28. Kâğıthane Tekkesi.
29. Çamlıca.
30. Üsküdar Bektaşi Tekkesi.
31. Saffet Efendi Tekkesi.
32. Yenişehirli Avni Bey.
33. Bestekâr İsmail Dede.
34-37. Yunus Emre.
38. Mevlevihâne muamelâtı.
39. Üsküdar Çınar ve Tembel Tekkelerine dair.
40. Filibeli Fevzi Baba hakkında.
41. Selâmi Tekkesi, Çamlıca.
80
42. 1330 tarihli İslâm dergâh harimine ait önemli vesika.
43. Müteferrik eski evrak.
44. Vakıf kayıtları.
45. Eyüp İdris Köşkü.
46. Eyüp Mevlevihânesi, Karagümrük mezarlığı.
47. Eyyübi Rüştü mesnevihan ve tekke musikisi.
48. Temcid ve salâlar.
49. Devran ve zikirler.
50. Önemli vesika ve tezkereler.
51. Vakfiye suretleri.
52. Hafız Mehmet Raşit Efendi notları.
53. Sertarik tekkesine ait vesikalar.
54. İbni Rahmi Ali Tayyar’a ait.
55. Galata Mevlevihânesi vakfiyeleri.
56. İskender Paşa vakfına ait.
57. Payam-ı Sabah gazetesine ait maktu’alar.
58. Maktu’alar.
ARŞİV B
1-3. Şair Şeyh Ali Haydar şiirleri.
4. İbrahim Müteferrika (243).
5. Ali Haydar
6. 1331-1334 Rumi yıllarına ait ilmî, siyasi, edebî maktu’alar.
7. Yerli ve yabancı kâğıt paralar.
8-9. Şair Ali Haydar
10. Fatih devri âlimleri, Molla Lütfi
11. Eyüplü zâkirler
12. Saçlı Hüseyin Efendi Tekkesi
13. İstanbul tekkeleri ve saiki.
14. Şeyh Osman Şems Efendi (Şair)
15. İskender Çelebi Câmiî Şerîf ve Tekkesi.
81
16. Hisarlar.
17. Şair kabulü.
18. Umumi salnameler.
19. Kazasker Mustafa İzzet Efendi.
20. Şenlik Dede.
21. Ayân Reisi Nasuhîzâde Mustafa Asım Efendi.
22. Mütercim Asım Efendi.
23. Yavsî ve Sivâsi Tekkeleri.
24. Şâzeli Tekkesi.
25. Ordu Tekkesi.
26. Bayraktar Mehmet Efendi Zâviyesi.
27. Şeyh Ahmed Behâî.
28. İstanbul Kalenderhâneleri.
29. Balçık Tekkesi.
30. Şazeliye.
31. Köşkler, kasırlar.
32. Topkapı Kıllı Yusuf Cumartesi Tekkesi.
33. İstanbul Müzeleri.
34. Mevlevî Şeyhleri, Şeyh Mustafa Fevzi Efendi.
35. İstanbul Edebiyatı.
36. Sümbül, Zincirli Servi.
37. Önemli gazete maktu’aları.
38. Hattat Mustafa Râkım.
39. Hattat İsmail Zühtü.
40. Hattat Kitâbeleri.
41. Eyüplü hattatlar.
42. Tarikat adâbına ait.
43. Konya şehri.
44. Sami Paşazâde Sezâî.
45. Üsküplü Sadettin Sırrı.
46. Müteferrik notlar.
47. Karacaahmet Sultan ve Amasyalı H. Hüsameddin Hoca.
82
48. Şeyh Vefa ve çevresi.
49. Tahir Cavit Ağa Zâviyesi, Kilyos köyü kitâbeleri.
50. Piyer Loti.
51. Saraylar.
52. Ali Bey.
53. Miskinler Şeyhi Süleyman Lütfi, Hamamı Tekkesi.
54. Kızlarağası Mehmet Nurettin, Cerrahi Tekkeleri.
55. Tâc-ı Şerîfler.
56. Şeyhülislâmlar.
57. Hasan Sait Çelebi ve şiir defteri.
58. Hacı Bayram-ı Veli.
59. Mevlit okunuşu ve tenkidi.
60. Alibey köyü, Şemseddin Nebâti.
61. Ahmet Buharî zâviyeleri.
62. Ahmet Efendi Tekkesi, Saffeti Paşa Tekkesi, Körükçüzâde Tekkesi.
Abdüsselâm Tekkesi, Hasan Kadri Tekkesi, Şeyhülislâm Ataullah Tekkesi.
Matrak Dede.
62. Muvakkithâne, Konevi, Rum Mehmet Paşa, Şeyh Feyzullah, Kantâri Baba.
Arife Hatun, Helvâî Baba, Gavsizâde.
63. Erdebilî Şeyh Hayrullah, Hekimoğlu Tekkesi.
64. Balat Tekkesi, Müfti Ali Tekkesi, Alyanak Tekkesi, Ahmed Sıdki Tekkesi.
Tosya Kitâbeleri.
65. Neccarzâde.
66. Hazret-i Nasûhî ve dergâhı, Çelebi Asım.
67. İstanbul’a dair.
68. Hazret-i Halit’e dair.
69. Makber, İbrahim Efendi Tekkesi, Koruklu Tekkesi, Gülşenî Tekkesi.
Hüsrev Paşa Tekkesi, Kuyubaşı Tekkesi, Kartal Baba Tekkesi.
70. Dikilitaşlar Tekkesi, Kuleler, kışlalar, heykeller, fenerler.
71. Başçı Hacı Mahmut Tekkesi, Şehit Ahmet Ağa Tekkesi, Yolgeçen Tekkesi.
Emir Ahmet Buharî Tekkesi, Yavaşça Mehmet Ağa Tekkesi, Altay Tekkesi.
72. Hatip Şevket Tekkesi, Şeyh Süleyman Tekkesi, Konyalı Tekkesi.
83
Mimar Sinan Tekkesi, Dülgeroğlu Tekkesi.
73. Şeyhülislâm Tekkesi, Bedevî Tekkesi, Şeyh Kalender Tekkesi.
Tortumlu Hoca Tekkesi, Ahmet Molla Tekkesi, Tarikatlar.
74. İlyas Çelebi Tekkesi, Çayır Tekkesi, Yâhubaba Tekkesi, Ekmel Tekkesi.
Şeyh Şükri Efendi Tekkesi, Hacı Süleyman Tekkesi, Gavsülmeşayih Tekkesi.
Raşit Efendi Tekkesi.
75. Şeyh Ethem Tekkesi, Eyyüb Tekkesi, Sedd-i Şerif, Uşşâki Tekkesi.
76. Hatuniye Tekkesi, Şeyh Zâfir Tekkesi.
77. Manastırlı merhum.
78. Ketencizâde Rüşdü.
79. Avnizâde Tekkesi, Acıbadem Tekkesi.
80. Gazi Osman Paşa, Olukbayır Ali Baba Tekkesi.
81. Kefevî Tekkesi, İlm-i Kıraat mensupları.
82. Kaybolan camiler, Muhsinzâde murakkatı, Bursalı Şemseddin.
83-84. Gavs-ı A’zam.
85. Yesari Baba Tekkesi, Kaygusuz Baba Tekkesi, Beşikçizâde Tekkesi, Kılınççı
Tekkesi, Çakmak Dede Tekkesi, Derûnî Mehmet Efendi Tekkesi, Tokmaklı Dede
Tekkesi
86. Mısırlı Tekkesi, Hüsrev Paşa Tekkesi, Bayram Paşa Tekkesi, Azab Kuyusu Tekkesi,
Atpazarı Tekkesi, Çengelköyü Tekkesi, Hacı Kadın Tekkesi.
87. Kasımpaşa ve çevresi.
88. Evlâd-ı Seyyid, Hâşim ve asârı.
89. Kaşgâri Ömer Ziyaeddin, Mûcizat-ı Nebî.
90. Gölpınarlı, İstinye.
91. Mühim notlar. Sultan Fatih ve Şiirleri.
92. Bursa Notları.
93. Mahmud Hüdayi Hazretlerine dair, Tekkeler, hazîrelere dair muhtasar bilgiler.
94. İstavroz Tekkesi, Karabaş Tekkesi.
95. Oğlanlar Tekkesi, Memi Can, Müteferrik mühim notlar.
96. Kılınç Ali Paşa Câmii, H. Hüsnü Baba, Tamışvar dergâhı, Fındıkzade, Kubbe,
Beykoz, Baba Haydar.
97. Ragıp Paşa, Dilâmir Hafız.
84
98. Müteferrik mühim notlar, Tekke kültürüne dair vesikalar.
99. Mesnevihane, Fatih Câmii, Mine-i Şah Valide Sultan Tekkesi, Taşlıburun Tekkesi.
100. Hakkı Tarık Us, 50 yıl eseri.
101. Kadiriye notları.
102. Edirne notları.
103. Edirne’ye ait kayıtlar.
104. Kelâmi Tekkesi, Nalçacı Tekkesi.
105. İlm-i tasavvuf ricali.
106. Fatih Sultan Mehmet hazretleri hakkında.
107. Hamamlar, Selâmi Tekkesi.
108. Sultan Selim Hakkında.
109. Kerbelâ imam-ı Hz. Hüseyin Eş’âr.
110. Ayasofya.
111. Helvâi Tekkesi, Hacıkadın Tekkesi, Odabaşı Tekkesi, Mehmet Keşfî Tekkesi,
Geyçi Hatun Tekkesi, Tahta Minare, Doğramacı, Fındıklı.
112. Şah Sultan, Mâ’rufî, Peyk Dede, Kumbasarlar, önemli mezarlar, Seyyid Baba.
113. Battalgazi Zaviyesi, Canfeda Hatun Tekkesi, Karabaşı Tekkesi, Çakır Ağa
Zaviyesi, Muabbir Hasan Efendi zaviyesi, Drağman Sırrı, Ramazan Efendi.
114. Revâni.
115. Hafız Esad Geredeli, Çivizâde Zeyrek Camii, Ümid Ahmed Efendi Tekkesi
Ceylanlı Tekkesi, Alibey Köyü, Celvetiyye’ye ait notlar.
116. Ahmed Kâmil Efendi Tekkesi, Şeyh Ali Efendi Tekkesi, Hamzazâde Tekkesi.
Sünûsî Tekkesi, Kapancılar Tekkesi.
117. Dertli, Ahmet Cangızılı, Çenezâde, Sarmaşık, Buhurîzâde, Gülşenihâne,
Dessûkiye, Âlime Hatun.
118. Sünbül Efendi.
119. Cihazlar, Müverrih Raşid Efendi.
120. Şeyh Ali Haydar’a dair, Feriköy Mısrî Mezarlığı.
121. İstanbul Tekkeleri zâkirleri.
122. Müsahib-i Şehriyârî, Beşiktaş Mevlevî Şeyhlerine ait kısa bilgiler.
123. Âşık Paşa Mescit ve Tekkesi, Küçük Mustafa Paşa.
124-125. Tulumbacılara ait notlar.
85
126. Meşayihe ait notlar, Hamamcılar Tekkesi, Niyâz-i Mısrî hakkında önemli notlar.
127. Bursa’ya ait tarihi notlar, Melâmiye, Müteferrik vesikalar, notlar.
128. Kore kahramanları, Meşâhire dair kitâbeler, Hafız Mehmed Sesgür.
129. Hz. Muhammed hakkında.
130. Fethi Efendi İsmail Ağa Tekkesi, Üsküdar, Şerbetdar Tekkesi, Kesmekaya
Tekkesi, Simkeşhâne-i Amire, Sünbüliye, Abdülaziz Mecdî Efendi, Tunuslu meşhurlar,
bazı kitabe ve şiirler.
131. İstanbul mahalleleri, Bazı kitâbe ve şiirler, maktua’lar, İstanbul’da kaybolan bazı
kitâbeler.
132. Hz. Mevlâna, Şems-i Tebrizî.
133. Hz. Mevlâna ve Mevlevîlik notları.
134. Tarikat pirlerine dair notlar.
135. Tarikat pirlerine dair terceme-i hal ve mensur, manzum merâkibnâme’ye ait
kitaplar, Meşayih’e dair.
136. Türâbî Baba Tekkesi, Veysel Karâni eserinin notları, müteferrik notlar.
137. Notalar, ilâhiler, Bektaşiliğe dair maktu’alar, Mahmud Paşa hazîresi.
138. Abdüsselâm, Lütfi Paşa ve civar tekkelerine dair notlar, kitâbeler, şiirler.
139. Rumelihisarı, Manyasîzâde, Balaban Baba, Kavsara Baba, Kasımpaşa yöresi,
Pazarola Hasan Bey.
140. Ak Şemseddin, Şeyh Vefâ, Sirkeci Tekkesi.
141. Müteferrik önemli notlar ve maktu’alar.
142. Semiha Ayverdi, Zekâîzâde Münir, Bedeviye.
143. Bezmî Âlem, Arapcılar Tekkesi, Etyemez Tekkesi, Bâlâ Tekkesi, Sâ’id Çavuş
Tekkesi.
144. Tasavvuf ehli ve ehl-i beyt muhibleri hakkında.
145. Ferit Kan, Atpazarı Tekkesi, Hacı Mahmut Tekkesi, Sahaflar Tekkesi.
Büyük Piyâle Tekkesi.
146. Şah Sultan Tekkesi, Sultan Hulûsi Efendi Tekkesi, Halıcılar Tekkesi, önemli kayıt
ve notlar.
148. Zincirlikuyu ve musalla mezarlıkları, Mehmet Ali Hilmi Baba ve divânı.
149. Savaklar Tekkesi, Marpuççular Tekkesi, Kırkağaç Tekkesi, Fındıkzade Tekkesi.
Kapudan Baba Tekkesi, Bazı sofiyâne şiirler.
86
150. Tarikat gülleri, hüccetler, Bektaşi nefesleri notları.
151. Veysel Karâni’yi dair vesikalar.
152. Muhtelif konulara ait notlar.
153. Nakşıdîl Tekkesi, Yaşar Şadi Tekkesi.
154. Edirnekapı dışında yatan meşhurlara dair çalışmalar.
155. Küçükçekmece Abdüsselâm türbesi, Baba Nakkaş, Büyük Çekmece Kitâbeleri.
Çatalca, Silivri câmileri, Abid Çelebi (H. 903).
156-157. Hırka-i Şerîf.
158. Şuara ve müverrihlere dair önemli notlar ve, maktu’alar.
159. Ebülhüdâ Asârı, Katip Çelebi, Sebilci, Bursalı Tahir, Matbu Kırk Hadisler.
160. Kulekapısı Mevlevihânesi Şeyhleri, Hz. Üftâde, Hüdaî.
161. Alevîlik, Kızılbaşlık.
162. Bektaşi babaları ve bazı şiirleri, Nesîmi, Yunus ve diğer sofîyâna ait yazma şiir ve
notlar.
163. Yerebatan Camii, Dolmabahçe Camii, Zühtü Paşa Camii, Ortaköy Camii, Yakacık
Camii, Kartal ve Çarşı Camii, Maltepe Camii, Pendik Camii, Erenköy Camii, Kadıköy
Cevizlik Camii.
164. Altûnizâde Camii, Teşvikiye Camii, Bostancı Camii, Valde Camii, Kamer Hatun
Camii, Hamidiye Camii, Selimiye Camii, Mecidiye Camii, Bodrûmî Camii, Küçük
Camii, Hoca Tahir Efendi Camii, Maçka Mezarlığı, Mehmet Baba Camii.
165. Demirkapı Tekkesi, Bakırköy Tekkesi, Meşâhir (Topkapı), Üsküdardaki
Şeyhülislâmlar, Erenköy, Notlar ve maktu’alar.
166. Ahmet Rasim, Hindîler ve Surûrî Tekkesi.
167. Fütüvvenâmeler ve not, maktu’alar.
168. Üsküdar Rı’fâi âsitanesi, Halil Nihad, Yedi Emirler, Hüseyin Kazım Kadri Bey.
İsmail Fennî, Faik Reşid, Zenbûriye Tekkesi.
169. Filorinali Nâzım, Vanî Ahmet Efendi Tekkesi, Saçlı Mehmet Dede Tekkesi.
Karagöz Camii ve Tekkesi, Fenârî Ali Efende Tekkesi, Bilecikli Şeyh Osman Tekkesi.
Ahmediye Tekkesi, Çürüklük Tekkesi, Alaca Mescit, Atik Valide.
170. Küçük Ayasofya Zâviye ve Câmii, Nakşibendîlik, Hüsameddin Uşşâki, Tekke
terimleri, Alaca minare, Murad Molla Tekkesi
87
171. Muallim Naci, Hüsnü Nazım Paşa, Ahmed Yesevîye basılmış divan tercümesinin I.
Cildi, Eyüp’te metfun hattat kitâbeleri, Ümmi Sinan Hazretleri, Arasta Tekkesi, ayine
ait notlar.
172. Bedreddinzâdeler Tekkesi, Paşa Baba Tekkesi, Nâzîki Tekkesi, Zeyniye Tekkesi.
173. Hacı Bektaş-i Velî, Kadızâdeler Tekkesi.
174. Mimarlar ve önemli eserleri, Kitâbeler.
175. Ümmi Kenan Dergâhı, Şeyh Taha, Çırakçı Tekkesi, Karasarıklı Tekkesi, Mahmud
Kâmil Tekkesi, Sultan Mahmud Türbesi ve hazîresi.
176. Şevket Gavsî merhum, Kadirlik, Havuzbaşlı Tekkesi.
177. Bektaşi babaları ve şiirleri, son devir Osmanlı paşaları.
178. Yunus Emre’ye dair notlar.
179 A. Tarikatlar tarihine ait notlar. Müzisyenlere dair.
179 B. Çayır Tekkesi, Nişancı Tekkesi, Zeynep Sultan Tekkesi, Kadıköy Tekkesi.
Havı Evhaeddin Tekkesi. Önemli tarihi olaylara dair notlar.
180. Şairler ve şiirler, tekke edebiyatı ricalı. Muhtelif müteferrik notlar.
181. Edebî notlar, muhtelif şiirler, tekke adabına dair önemli notlar.
182. Camiler ve tarihi incelemeler.
183. Kadirîhâne.
184. Geçmişi senelere ait takvimler. Hicri 1316’dan 1939’a kadar.
185. Yûşâ Baba zaviyesi, Emirgân, Şevket Efendi, Remli Baba Dergâhı, Seyyid
Seyfullah Tekkesi, Çınar Tekkesi, Arif Dede Tekkesi, Şettariye Tekkesi.
186. Rical-i sofiyenin manzum kabir kitabeleri, Nahl-i Bend haziresi.
Hüdaiye tekkesi kitabeleri, Ahmed Lütfi, şiirleri ve kabir kitabesi.
(Ekmel Tekkesi). Uşşakiye tarikatına dair notlar, Hazirî Mehmet Efendi Tekkesi.
Hakim Çelebi Tekkesi, Muhtelif manzum kitabeler.
187. Tarikatların adâbı, Karababa Velî, Ahiler, Gülbanklar, Ebu Said El Hazerî.
188. Osman Haşimi, Muhtelif tetkik notları, Mezar kitabeleri, notlar.
Sofiyane notlar, şiirler, Şeyhlerin kıyafet resimleri.
189. Seyyid Ahmed Rûfaî mensur, manzum, adâb ve erkân tarih durumu.
190. Eyüp ve çevresi, Çoban Çavuş Mescit ve tekkesi (Koska).
191. Sâdeddin Nüzhet hakkında önemli notlar, manzum ve mensur eserleri.
192. Şair Ali Şir Nevâi ve bazı notlar, manzum, mensur.
88
193. Tahir-ül Mevlevi esaslı notlar, eserleri manzum ve nesir. Vefatına söylenen şiirler,
resimleri.
194. İstanbul’a dair edebi ve tarihi notlar, manzum, mensur
195. Bacıbeyzade Ahmet Muhtar Bey.
196. Rufai burhanları, hüner fakirleri. Manzum tefsir Behçet Kemal.
197. Keşfî Osman Efendi, Şeyh Camii. Hacı Bayram Dede, Ayşe Sultan.
Kadem Tekkeleri, Nur-i Osmaniye Camii, Lokmancı Tekkesi, Çaylak Tekkesi.
Oğlanlar Tekkesi.
198. Matbu notlar, Sivaslı Baba Tekesi
199. Sadeddin Nüzhet, Hallac Baba, Kerim Nene, Toygar, Halvı Mahmud Efendi
Tekkeleri
200. Oğlanlar Şeyhi Muhsine Hatun, Ahmet Cevdet Paşa.
201. Palet Said Efendi, İsmail Ankaravî, Cevri Dede, Camelli ailesi.
Sancaktar Hayrettin, Emir Ahmet Buharî, Cevdet Paşa.
202. Ahmet Desuki, Koz Yatağı, Bir Bektaşi babasının hatıratı.
203. Zikrûllah’a dair, Eyyûb-i Ramiz, Kağıthane.
204. Davut Paşa, şeyhülislamlar, Eyüp’te Yedikule Uşşâkî Tekkesi.
205. Paşalar, Semih Rıfat.
206. Süleyman Nazif.
207. Esmâülhüsna hakkında yazma ve basma önemli notlar.
208. Velilere dair manzum, mensur notlar.
209. Veysel Karanî.
210. Müteferrik tarihi, edebî notlar.
211. Cenap Şahabettin hakkında notlar.
212. Gümüşhaneliler Tekkesi, Erzurum Kaplıcaları, İsmet Efendi Tekkesi. Tarikatlarda
cenaze törenleri
213. Abdulhalim Tekkesi, Meşâhirin mezar kitabeleri. Din ve mezhepler, Rıfat Börekçi
Hoca.
214. Ejder Tekkesi, Mehmet Akif, Ayşe Hatun zaviyesi. Erzurum’a dair mezar
kitabeleri, fotoğraflar, müteferrik notlar.
215. Okçular ve Okmeydanı Tekkesi, Evliya Çelebi, İnâdiye Tekkesi. İskenderpaşa
Camii. Cönk ve önemli şiirler.
89
216. Tertip ve fihrist-i Kuran-ı Kerim. Üsküdar camileri ve bazı manzum seçmeler.
217. Kozlu Mezarlığı. Aziz Mahmud Hüdâî şiirler, lâhiler, muhtelif tarihi notlar.
218. İbnülemin Mahmud Kemal hakkında manzum ve mensur önemli notlar.
219. Camilere ait maktu’alar, notlar, şiirler, kitabeler.
220. Ebülrızâ Tekkesi. Muhtelif önemli bilgileri muhtevi maktu’alar, şiirler, kitaplar.
221. Okçuluk tekke ve teşkilâtına ait önemli notlar ve maktu’alar “Kupür”.
222. Bakya Tarlası Tekkesi, Çadırcı Tekkesi, Raufiye Tekkesi, Şemsiye Tekkesi.
Manzum ve mensur maktu’alar ve notlar.
223. Şairler, eserleri, şiirlerinden örnekler, yazılmış ve basılmış çeşitli notlar.
224. Geçmiş tarihe ait gazeteler, mecmualar, önemli, olaylar
225. Muhtelif olaylara ait gazete kupürleri, bazı notlar, manzumlar.
226. İstanbul’un fethinde bulunan irfân ehli ricâl ve babalar “önemli çalışma notları”
227. İstanbul’un fethinde bulunan veliler, babalar, “önemli çalışma notları”.
228. Siraciye-Ebülhayr Tekkesi, Karabaş Tekkesi, Aydınoğlu Tekkesi.
Fenâyî Tekkesi, Revvâs Tekkesi.
229. Kâmil Miras, Z. Fındıkoğlu. Paşmakçı Tekkesi, Akbıyık Tekkesi. Halil Ethem,
Elmalı Küçük Hamdi. Bâli Çavuş Tekke ve Mescidi. Şeyh Hasib Efendi, Alemdar
Mustafa Paşa.
230. Fakülteler (muhtelif). Tekke tapuları hakkında .Hamdi Bey, müzeci ressam.
Mevlîde dair notlar.
231. Hacı Şaban-ı Veli, Bayramiye’ye ait notlar. Haffâf Hüseyin Efendi “Mirgûn
Tekkesi”.
232. Ayas Paşa “Ayas” Taksim Tekkesi. Tahir Ağa “Küçük Mustafa Paşa Tekkesi”
Tecâniye “Eyyub Baba”.
233. Dârül Mesnevi Şeyh Murâd Bûhari, Abdülkadir Belhî, Sancaktarzâde Tekkesi.
234. Mecidiye Kuşdili Kadıköy. Gümüş Baba Zaviyesi. Selimiye, Şeyh Osman Efendi.
Hakîkîzâde, Davutpaşa.
235. Üç defter, şer’iye kayıtları, mektu, dervişân tescili ve künyesi.
236. Maktul Mustafa Paşa Tekkesi, Takyeci Camii ve Tekkesi. Maktu’alar ve yazılmış
tetkik notları.
237. Hacı Zihni Efendi. Tokadî Emin Tokadi Efendi. Kemani Mustafa Bey (beste
notaları). Şeyhül muharrin Mahmud Sadık Bey merhum.
90
238. Ömer Seyfettin. Adalar, Haliç, köprülere dair.
241. Ebü’l Hüdâ Tekkesi. Düğümlü Baba Tekkesi (Arabacıbaşı). Yâ Vedûd Tekkesi.
Kıztaşı Tekkesi “Rı’fâî”. Tabakhane.
242. Eyüp’e ait önemli notlar. Silâhi Mehmed Bey Çıkmazı hazîresi.
Zekâî Dede Efendi.
243. Yahya Efendi hazretleri, “Bektaşî”. İbrahim Müteferrika. Bu zarf notaları çok
önemlidir, dikkat oluna!
244. Erzurum’a dair “İbrahim Hakkı ve Marifetnâme”. İstanbul’da yangın.
245. Tahir-ül Mevlevi’ye dair önemli. (gazeteler).
246. Tasavvufa dair üç adet matbu kitabı.
247. Şiirler ve notlar.
248. Muhtelif notlar.
249. Abdi Efendi vesaire.
250. Sultan Ahmet Camii. Yeni Camii, Halvetiye’ye dair. Karaca Burun Râufî Tekkesi.
251. Muhtelif maktu’alar ve şiirler.
253. Müteferrikler.
254. Tasavvuf, fotoğraflar, müteferrik.
255. Harem-i şerîfe ait faraş tayini ile ilgili Sultan II. Mahmut’un hicri 1254’te verdiği
tevcih fermanıdır.
M. Ozak’tan gelen zarflar. (Yücel, 2000: 291-297)
3. 4. YAYIMLANAMAYAN ESERLERİ
Hayatını ilme, araştırmaya ve yazmaya adayan Revnakoğlu, yayımlanmış yazı
ve eserlerinin yanında yayımlanamamış eserleriyle de basın dünyamızda farklı bir yere
sahiptir. Devamlı araştırma peşinde koşmuş, bulduğu her değerli evrak ve bilgiyi
kaydetmiş, bunların bazılarını yayımlama fırsatı bulmuş; fakat birçoğunu
yayımlayamamıştır. Kendisinin de ifade ettiği gibi buna bir insan ömrünün gücü
yetmeyecektir.
Yayımlayamadığı eserlerin en önemlisi Marifetname çalışmasının ikinci cildidir.
Mevcut çalışmasının bazı yerlerinde ikinci cilde atıf yapmış, bu cilde çok değerli
bilgiler bırakmıştır. Konu dağılımından anladığımız kadarıyla Marifetname’nin asıl
91
yapısını oluşturan konular ikinci cilde saklanmıştır. Fakat böyle bir çalışma mevcut
değil.
Veysel Kareni çalışmasının sonunda bir ilan yer alır. Yayınevi, yedi kitap ismi
sıralayarak bu kitapların da yakında çıkacağı haberini verir. Bütün kitap isimlerinin
karşısında yazar olarak Revnakoğlu’nun isminin yer aldığı görülür; fakat reklamı
yapılmış olmasına rağmen şu an mevcut olmayan eserler şunlardır:
İstanbul’da Tarikatlar
İstanbul Tekkeleri
İstanbul Bektaşi Tekkeleri
İstanbul Mezarlık ve Hazireleri
Tanzimat’tan Sonra İstanbul Camileri
Karagümrük ve Çevresi
Tarikat ve Tasavvuf Istılahları
Tarih Yolunda Erzurum dergisinin hemen ikinci sayısında iki sayfalık bir ilanla
karşılaşılır. Henüz ikinci sayıdaki bu iki sayfalık ilanda Erzurum Tarihini Tanıtma ve
Araştırma Derneği Yayınları tarafından çıkarılacak olan on dört eserin kısa bir tanıtımı
yapılır. Sayfanın girişindeki şu ifadeden, bu eserlerin Revnakoğlu’na ait olduğu görülür:
“Erzurum’un iç tarihi ve kültür hayatına dair, derneğimiz üyelerinden muharir ve
tarihçi Cemaleddin Server’in devamlı, uzun mesaisiyle hazırlanmış olup derneğimizce
basılması kararlaştırılan eserler şunlardır.”
Bu açıklamadan sonra sıralanan eserler şunlardır:
Erzurum Bina Kitabeleri.
Erzurum Mezarlık ve Hazirelerinde Meşahir Kitabeleri.
Erzurum Şair ve Ozanları.
Erzurum Âlim ve Müelliflerimiz, Telifleri.
Hasan Kalalı Filozof İbrahim Hakkı ve Marifetnamesi
Erzurum Hattat ve Müzehibleri.
Erzurum Valileri
Erzurum Antolojisi
Erzurum Halk Tabir ve Teşbihleri, Darbımeselleri.
92
Erzurum Matbuatı.
Erzurum Tarihçisi Muallim Abdurrahim Şerif Beygu
Erzurum Belediye Reisi Şerif Efendi.
Abdurrahman Gazi ve Türbesi.
Erzurum’da Cami, Mescid ve Namazgâhlar.
Erzurum Mabed Eşyası Kitabeleri.
Erzurum’da Tasavvufi Müesseseler.
Erzurum’da Türbe ve Ziyaretler.
Erzurum Medreseleri, Banileri ve Meşhur Müderrisleri.
Erzurum Kütüphaneleri.
Erzurum Çeşmeleri.
Erzurum Han ve Hamamları.
Erzurumlu Meşhurlar.
Edirne Müdafii Şükrü Paşa.
Tortumlu Musa Kazım Efendi
Karazlı Hakkı Bey
Alvar İmamı Mehmed Efendi
Bu ilan 1959 yılına aittir. 1961’deki Marifetname çalışmasında yazısı
yayımlanan Murat Uraz ise son devir cami, tekke ve türbeleri içeren “Alikat’ül-
Meabid” ve büyük sofilerin, tarikat pirlerinin hayatını anlattığı “Erenler Dağarcığı”
adlı eserlerinden bahseder (Uraz, 1961: XIII).
Yukarıda sıralanan içeriklerin birçoğu, müstakil birer eser olarak olmasa da seri
veya tek yazı halinde ele alınmış, yayımlanmıştır. Yazı ve makale isimlerine
bakıldığında bu, anlaşılacaktır. Bununla birlikte yukarıda bahsedilen müstakil boyutta
herhangi bir esere rastlanamamıştır. Bu konuda Erzurum kültürü hakkında önemli
çalışmalar yapan Naci Elmalı ile yaptığımız görüşmeye göre 1970’li yıllarda Erzurum
Tarihini Tanıtma ve Araştırma Derneği, Zeki Başer başkanlığında Revnakoğlu’nun
arşivi ve kitap çalışmalarının peşine düşer. İstanbul’da onu tanıyan bütün kitapevleri ve
yayıncılarla görüşülmesine rağmen herhangi bir kitabın izine rastlanmaz.
Netice olarak alt yapısı hazırlanmış, malzemesi toplanmış, reklam ve ilanı
yapılmış fakat yayımlanamamış 35 eser sözkonusudur.
93
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
BELİRLİ KONULARDAKİ GÖRÜŞ VE DÜŞÜNCELERİ
Revnakoğlu, sahasıyla alakalı önemli derlemeler yapmanın yanında bu konunun
fikri yönüyle ilgili önemli tespitler paylaşmıştır. Özelllikle tarikat teşekküllerinin folkor
ve toplumla münasebetleri adına mühim yorumlar yapmış, bu müesseselerin sosyal
hayat içindeki vazifesi hakkında önemli değerlendirmelerde bulunmuştur. Yine bir
tarikat erbabı olarak tarikatların çözülme sürecini çok iyi incelemiş, bu konuda
gerçekten ufuk açıcı fikirler ileri sürmüştür. Bunu yanında Mevlit’le ilgili eleştirileri de
madalyonun diğer yüzünü göstermesi adına orijinaldir. Bu nedenle aşağıda yer alan
tespit ve değerlendirmeler, kültür hayatı adına oldukça önemlidir.
4. 1. TARİKATLAR HAKKINDAKİ DÜŞÜNCELERİ
4. 1. 1. Tarikat ve Folklor İlişkisi
Revnakoğlu, tarikatları folklorun çok önemli malzemesi olarak görmüştür. Onun
tarikatlarla ilgili yazılarının büyük çoğunluğu, tarikatların kültürel yönü üzerinedir.
Çünkü ona göre tarikatlara ait bu folklorik malumat oldukça önemlidir ve mutlaka
derlenmelidir. Bu nedenle yıllarca süren yorucu bir çalışma içine girdiğini, yazma,
basma ne varsa bizzat görüp değerlendirdiğini, bunlarla da yetinmeyip “bir açık hava
arşivi” diye nitelediği uçsuz bucaksız bir âlem olan mezar kitabelerini de
değerlendirdiğini belirtir (Revnakoğlu, 1966d: 16).
Tarikatların folklor ve kültür dünyamızdaki etkili yerini ise şu cümlelerinde daha
etraflıca belirtmiştir: “Kendi devrinde, pek sabırlı, samimi çalışmalarıyla folklörüyle,
musikisiyle, dini ve bedii ayinleriyle, yetiştirdiği bir kısım değerli insanlariyle, hatta
halkın hafızasında yer etmiş edebi, ahlaki hikâyeleri, nükteli örnek fıkraları, kitaplara
geçmiş menkabeleri ile ve bilhassa Tarikat muaşereti diye bilinen adab ve erkaniyle
kendi zamanı içinde müsbet, menfi birçok şeyler yapmış ve geçmişe bırakmışlardı.”
(Revnakoğlu, 1966d: 7) Görüldüğü gibi Revnakoğlu, tarikatları aynı zamanda sosyal ve
kültürel müesseseler olarak görmüş, halk üzerindeki tesirlerini önemsemiştir. Bu
bağlamda özellikle Bektaşiliğin folklor üzerindeki derin tesirlerini göstermeye çalışmış,
94
bir Divan şiiri gibi fakat ondan farklı olarak halkın içinde ve dilinde canlı bir şekilde
kök salan bir edebiyatın varlığını gözler önüne sermiştir (Revnakoğlu, 1964: 109). Yine
tarikatların folklor üzerindeki etkisin anlatan şu sözleri ise bu konuda oldukça
ehemmiyetlidir: “Didaktik ve estetik teşkilatın feyizli etkileriyle coşmuş ve kendine irşad
yeri bulmuş bir halkın o zamanlar en samimi ve ilahi mektebi, mabedi sayılan;
münevverlerin de hususi irfan yatağı olan tekkeler insaf ile düşünülür ve tetkik edilirse
görülür ki, içtimai folklör hayatımıza çok kuvvetli izler ve tesirle bırakmışlardır.”
(Revnakoğlu, 1954e: 631).
Revnakoğlu’na göre tarikatlar ile folklorun etkileşimi şöyledir:
Öncelikle, tarikat kültürünün halk kültür ve adetlerine, folklora parça parça
karışmış olduğunu belirterek bu yönüyle de üzerinde çalışılması gerektiğini belirtir. Ona
göre tarikatlar uzun ve sabırlı faaliyetleriyle, özellikle medresenin katı tutumuna karşı
durarak şiir, musiki ve estetik ritme önem vermiş; bunları belli formüllerle kendi
müntesiplerine ve zamanla bütün bir halka mal ederek halk kültürünü derin bir şekilde
etkilemişlerdir (Revnakoğlu, 1966d: 8). Bu bağlamda binlerce şiir örneğiyle Tekke
edebiyatı, dil ve edebiyatı zenginleştirmiş tasavvufi menşeli yüzlerce deyim ve atasözü,
özellikle Bektaşi geleneğiyle oluşmuş fıkra ve nükteler, dikkatli incelendiğinde tekke
adabıyla şekillenmiş birçok farklı adetler bu görüşün numuneleri arasında gösterilebilir.
İkinci olarak, ona göre tarikatlardaki sevdirmeye, muhabbete, hoşgörüye dayalı
eğitim tarzı; halk kültür ve adetlerinin bir şekilde yaşamasına imkân tanımıştır.
Medresenin “haram” veya “mekruh” düşüncesiyle birçok şeyi yasaklayan katı tutumu,
pek çok folklorik ürünün kaybolmasına neden olurken, tarikatlar yoluyla bu tekdüzelik
kırılarak halk kültürüne ait birçok ürünün korunması sağlanmıştır (Revnakoğlu, 1966d:
9). Gerçekten de yanlış yorumlamalara dayalı katı bir din anlayışı, pek çok yerel unsuru
yok olmasına yol açabilir. Çok iyi incelendiğinde görülecektir ki İslam, özellikle tevhit
yani Allah’ın birliği başta olmak üzere inanç ve ibadet konuları üzerinde hassasiyetle
durmuş; insanların adet ve gelenekleri hakkında tasarruflarını – bu temel esaslara ters
düşmemesi kaydıyla - insanlara bırakmıştır. İşte bu gerçeği çok iyi kavrayan tekke ve
tarikat çevresi, medreseye göre daha serbest davranmış, İslam’ın temel ahlak ve ibadet
dünyasıyla ters düşmeyen her türlü yerel düşünce ve hareket tarzını serbestçe
yaşamıştır. Özellikle Bektaşi şairlerinin dini içerikli şiirlerini Türk kültürünün mühim
95
bir parçası olan “saz” eşliğinde dillendirmeleri, tarikatların bu yerelliğe açık hoşgörü
ortamının bir neticesidir.
Son olarak Revnakoğlu’na göre tarikatlar, birer halk mektebi vazifesi görerek,
halk kültür ve irfanının artmasına vesile olmuştur, bilinçli bireyler yetiştirerek dolaylı
yoldan folklora tesir etmiştir. Tarikatlarda ahlaka, adaba, muaşerete çok önem verilmesi
ve dikkat edilmesi folkloru da dolaylı olarak etkileyecektir (Revnakoğlu, 1966d: 12).
4. 1. 2. Tarikatların Tarihi Misyonu
Revnakoğlu, tarikatların kuruluş ve var oluş amaçları hakkında oldukça önemli
görüşler dile getirmiştir. Pek çok farklı tarikat olmasına rağmen hepsinin ortak amacının
insan ruhunda ve gönlünde ibadet zevkini artırmak olduğunu; şer’i ve kitabi bazı
uygulamaların asrın icaplarına uygun bir hale getirilmesinde önemli rollerinin
bulunduğunu belirtir. Bu faaliyetleriyle tarikatların, ilahi felsefede, mabet hayatında,
ibadet şekillerinde büyük değişmeler ve tesirler meydana getirerek tarihte
küçümsenmeyecek rolleri olduğunu söyler (Revnakoğlu, 1967f: 3343).
Revnakoğlu, tarikatların yozlaşmadan önceki asli hüviyetlerinin oldukça faydalı
işlere imza attığını belirtir. Tarihte pek çok sanatkârın bu kuruluşlarda yetiştiğini ve bu
yolla toplumun sanat ve ahlak eğitimine oldukça büyük katkı yaptığını ifade eder. Ona
göre bu müesseseler kendi zamanlarının birer sosyal kulübü halinde çalışmışlardır.
Herhangi bir mevki ve makam farkı gözetmeden her insanın buralara geldiğini, böylece
toplumsal bir kaynaşmanın hâsıl olduğunu belirtir. Revnakoğlu, tarikatlar kadar havas
ile avamı birleştiren başka bir müessesenin olmadığını ifade eder (Revnakoğlu, 1967f:
3344). Bu görüş, başka uzmanlarca da paylaşılmış, tarikatların güzel sanatların
gelişmesinde önemli rolleri olduğu, özellikle şiir yoluyla edebiyat dünyasına büyük
katkı sağladığı ifade edilmiştir (Artun, 2002: 2).
Revnakoğlu, tarikatların başka bir faydasını da insanlara öğrettiği ahlak
esaslarında görür. Ona göre doğruluk, sadakat, samimiyet, hoşgörülü olma, estetik ve
güzelliği esas alma gibi düsturları üyelerine daima benimsetmeye çalışması, tarikatların
halk irfanına büyük bir katkısıdır. Yine bu müesseseleri sadece dini birer oluşum olarak
değil hayatın akışını ve değişimini çok iyi okuyan ve müntesiplerini buna göre
96
değiştiren müesseseler olarak görür, tarikatlardaki hür düşünce ve serbest tefekkürün
bunu sağlayabildiğini ifade eder (Revnakoğlu, 1967f: 3346).
Tarikatların başka bir önemli yönünü, bilinenin aksine, yobazlığa karşı durmaları
olarak görür. İslam’da ilk konservatuar olan “nevbe” geleneği ile tekkelerin yobazlığa
ilk tokadı vurduğunu belirtir. Bu yönüyle İslam dünyasında güzel sanatların gelişmesini
tekkelere borçlu olduğunu ifade eder. Ona göre İslam’ın fikir hayatında kuru zühde ve
taassuba karşı ilk ilmi isyan tarikatlarda başlamış ve genişlemiştir. Tarikatlar, sevgiyi,
esas almışlar; kalbi “Arş-ı Rahman” bilmişlerdir. Bu nedenle birtakım basmakalıp fikir
ve düşünceleri yıkmış, özgür bir ortamda derslerini vermişlerdir. Böylece katı zühdün
yerine din ve Allah aşkını getirmek, gönüllerde İslam kardeşliği ve toplumsal birlik
duygusu mayalamak amaçlanmıştır (Revnakoğlu, 1967g: 3389).
Tarikatların, mektebin ve kitabın girmediği yerlere ulaşan, oralarda açtığı küçük
dergâhlarla halkı eğiten, her zaman açık kapısıyla fakir ve kimsesizlere, yolcu ve
misafirlere hizmet eden, bu hizmetleriyle sosyal hayatımızda büyük boşluklar dolduran
birer sosyal müesseseler olduklarını da ifade eder. Özellikle devletin okul açamadığı,
hoca gönderemediği kırsal kesim ve köylerde dergâh açan tarikatların; buradaki halkın
yetişmesinde büyük emeğinin bulunduğunu; yine bu halka sahiplenme böylece onlarda
bir aidiyet hissi oluşturma bakımından da önemli bir boşluğu doldurduğunu belirtir. Bu
yapılan işlerin büyük fedakârlıklar gerektiren işler olduğunu da vurgular (Revnakoğlu,
1967g: 3391).
Revnakoğlu’nun şu sözleri ise konuyu özetler mahiyettedir: “Bütün bunlardan
sonra görülüyor ki tekkelerin İslam düşüncesine getirdiği güzel düşünceler, ileri fikirler
ve yenilikler olmasa idi İslamiyet bugünkü mütekâmil şeklini bulamazdı.” (Revnakoğlu,
1967h: 3443).
4. 1. 3. Tekke – Medrese Mukayesesi
Tekkeler ve medreseler, geçmişin önemli müesseseleridir. İcraatlarıyla,
yetiştirdiği mühim simalarla önemli tarihi vazifeler yapmışlardır. Bununla birlikte var
oldukları günden itibaren farklı bir münakaşa ortamına girmişler, yer yer birbirlerini
yaralamışlardır. Medrese, tekkeyi dini hafife almakla, tekke ise medreseyi kabalık ve
97
softalıkla suçlamıştır. Revnakoğlu’nun bu konuyla alakalı önemli değerlendirmeleri
şunlardır:
Revnakoğlu’na göre bu iki müessese beslendikleri kaynak itibariyle farklıdırlar.
Medrese kitap, sünnet, icma ve kıyas diye bilinen dört temel üzerinden yürürken
tarikatlar, bunlara bağlı olmakla birlikte farklı fikirlere, felsefeye, tenkit ve tefekküre,
güzel sanatlara da yer vererek bu kaynaklardan da beslenir. Bu farklı kaynakların
tesirlerinden dolayı medresenin şekilde kalıp hale inemediğini; tekkenin ise şekle değil
samimiyete bakıp hareket ettiğini ifade eder (Revnakoğlu, 1967g: 3388).
Revnakoğlu’na göre medresenin başka bir eksiği ise asırlardır kalıplaşmış bir
yapı içerisinde kalması ve ilmini halka mal edememesidir. Medresenin bu eksiğine
rağmen tekkenin kapısının herkese açık olduğunu, içerisindeki oldukça renkli âleminin
insanı cezp ettiğini ve dolayısıyla daha etkili olup sosyal hayatta daha yaygın yer
aldığını söyler. Ona göre, medrese, ağır bir dil ve kuru bir üslup kullanırken tekkede,
ilahilerin ve nevbenin süslediği sade ve coşkulu bir dil söz konusudur. Bu coşkunun ve
özellikle sevdirmeye dayalı eğitim ortamının insanı cezp ettiğini, dolayısıyla gelenlerin
nasipsiz kalmadıklarını ifade eder (Revnakoğlu, 1967g: 3389).
Başka bir fark da dini düşünce ve yorum farkıdır. Revnakoğlu, medresenin en
küçük bir hatayı “cehennem” ile cezalandırma gayretine mukabil tekkelerde büyük bir
hoşgörü ortamının bulunduğunu, kişilerin gönlünde ilahi bir sevgi yerleştirildikten sonra
büyük hataların önemsiz görüldüğünü belirtir. Ona göre medrese, şekle ve dışa
bakarken tekke, öze ve içe yoğunlaşır. Bu nedenle zamanın icaplarından olan kılık-
kıyafet devrimine medreselilerin şiddetle karşı gelmelerine mukabil tarikat erbabı ses
çıkarmamış, hükümet işine karışmayı doğru bulmamışlardır (Revnakoğlu, 1967h:
3442).
4. 1. 4. Tarikatların Bozulma Sebepleri
Tarikatlara gönülden bağlı olan ve bu müesseselerin önemli tarihi ve sosyal
fonksiyonlarını anlatan Revnakoğlu, tarikatların yozlaşma nedenleri hakkında da önemli
bilgiler verir. Bozulmanın sayılamayacak kadar çok nedenlerinin bir yazıda ele
alınamayacağını belirttikten sonra bazı meseleleri şöyle sıralar:
98
Revnakoğlu’na göre ilk ihmal edilen şey, dini malumatın hafife alınması
olmuştur. Tarikatın dört kapısının en önemlisinin şeriat kapısı olduğunu söyleyen
Revnakoğlu, bu kapıdan geçemeyenin tarikat kapısına gelemeyeceğini ifade eder. Fakat
son zamanlarda dinin ruhuna aykırı hareketlerin yaygınlaştığını, şeri kuralların hafife
alındığını, bazı grupların “Bizim namazımız kılınmıştır.” bahanesiyle namaza
yaklaşmayıp dolayısıyla ayinlere abdestsiz gelme cüreti gösterdiklerini belirterek bu
yanlış uygulamaların yıkılmayı beraberinde getirdiği tespitini yapar (Revnakoğlu,
1967h: 3444).
Tekke şeyhlerinin değişen keyfiyetlerini, ikinci bir neden olarak gösterir.
Özellikle Tanzimat’ı bir dönüm noktası kabul eden Revnakoğlu, bu zamana kadarki
şeyhlerin mutlaka bir değer ürettiklerini, bir sanatkâr veya fikir adamı olduklarını; zahir
ilminde yani pozitif ilimlerde ilerleyenlerin tekkeye girip batın ilimlerinde yani
tasavvufta ilerlemeye başladıklarını belirtir. Fakat Tanzimat’tan sonraki süreçte her
anlamda bir fakirlik yaşandığını, Kuran’ı yüzünden bile okuyamayanların, tarikat adap
ve erkânını bilmeyenlerin bu işin başına geçmeleriyle bozulmanın başladığını ifade eder
(Revnakoğlu, 1967h: 3443). Şeyh olmada değişen kıstasa değinerek bu makamın
babadan oğula geçen bir değer haline getirilmesini tenkit eder. Kendi tabiriyle, son
zamanlarda erbabiye değil evladiyenin hâkim olduğunu yani işin erbabının değil şeyhin
evladının posta geçtiğinin ve bunun da bozulmanın nedenlerinden olduğunu belirtir.
(Revnakoğlu, 1954: 434). Şeyhlerin durumuyla ilgili başka bir neden olarak da onların
mesleklerine zıt hareket etmelerini gösteren Revnakoğlu, ilme itibar eden, fakir dostu,
mütevazı şeyhler yerine paraya, mal ve mülke, itibar ve nişana değer veren şeyhlerin
türediğini; bunların para karşılığı icazet alıp vererek kendi büyük şeyhlerine, bu yolun
kurucularına ihanet ettiklerini belirtir (Revnakoğlu, 1967i: 3475).
Başka bir sebep olarak tarikattaki hoşgörü ortamının suiistimal edilmesini
gösterir. Ayine sarhoş gelen kişilerin hayli fazlalaşması ve bu hallerin sıradan kabul
edilip çoğalmasının, tarikatları çizgisinden çıkaran önemli bir sebep olduğunu belirtir.
İçlerinde dünya kelamı edilmeyen, dini ve irfani meselelerin görüşüldüğü tekkelerin
günlük, boş konuşmaların durağı haline geldiğini ifade eder (Revnakoğlu, 1967h: 3444).
Ayinler esnasında yaşanan kusurlar ise bir başka nedendir. Ayinlerde oldukça
ender rastlanan burhan göstermek yani bazen delici bir alet kullanmak veya kızgın
99
demir yalamak gibi haller sıklıkla yapılır ve bunları izlemek için ayine paralı insanlar
davet edilir. Yine bu ayinlerde para karşılığı coşan ve belli yerlerde cezbeye gelmiş gibi
bağırıp çağıran insanlar ayarlanır. Bu nedenle ayinlere “Müslüman tiyatrosu” denilmiş,
bu hal karşısında insanların üzülmemesi, çöküşün başka bir nedeni olmuştur
(Revnakoğlu, 1967i: 3472).
4. 2. BEKTAŞİLİĞİN GERÇEK HÜVİYETİ
Revnakoğlu, Bektaşilikle alakalı birkaç müstakil yazı yazmış, makalelerinin
farklı yerlerinde bu konuya değinmiştir. Ona göre Bektaşilik, dini bir cereyandan ziyade
milli ve kültürel bir yapılanmadır; ruhani bir oluşum değil sosyal bir örgütlenmedir.
Bunun en büyük delilinin ise folklora kadar giren fıkra geleneği başta olmak üzere
nefesleri, nutukları, demeleriyle hayli hacimli Bektaşi halk edebiyatı malzemesidir.
Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için Bektaşiliği yine çok bilinen bir tarikat olan
Mevlevilikle mukayese eder. Revnakoğlu, Mevleviliği halka inemeyen, “havas” a yani
üst tabakaya ait bir dini oluşum olarak görür. Buna rağmen Bektaşilik tam bir halk
tarikatıdır. O, bu yönleriyle Bektaşiliğin oldukça takdire şayan olduğunu belirtir.
Bektaşilik kadar hiçbir tarikatın, halk indinde yayılmadığını belirterek Hacı Bektaş
Veli’yi bir tarikat büyüğü olarak değil bir halk terbiyecisi nazarıyla görür (Revnakoğlu,
1952b: 5).
Yine bu topluluğun çok büyük olmasına rağmen yekvücut hareket eden bir
mekanizma olduğundan bahseder. Diğer tarikatların Arap ve Acem kültüründen hayli
etkilenmesine rağmen Bektaşliğin tamamen Türk irfanıyla beslendiğini belirtir.
Bektaşilerin ser verip sır vermediklerini, edebin timsali olduklarını, hoş sohbet ve cana
yakın kişiler olduklarını da belirtir. Bektaşiliğin önemli diğer bir yönü de
müntesiplerinin modern hayata olan uyumu, yenilikleri çabuk kabullenişidir.
Revnakoğlu, Bektaşileri dem alıp dem sunma yani adabına uygun içkili âlemleri
tertiplemeleri, tesettürü çabuk atmaları, temel esas olarak muhabbete önem vermeleri
nedenleriyle yobazlığa ve kuru zühde savaş açmış insanlar topluluğu olarak görür
(Revnakoğlu, 1952b: 6).
Bektaşilerin tesettürü atmaları, dem alıp vermelerini Revnakoğlu’nun, yobazlığa
ve kaba zühte karşı yapılmış bir hareket olarak değerlendirmesi ilginçtir. Revnakoğlu
100
gibi dini hassasiyete sahip birinin böyle düşünmesi dikkat çekicidir. Aslına bakılırsa
oldukça zorlayıcı olan bu değerlendirmenin bir sebebi vardır. Dönemin Bektaşi Babası,
irtica suçundan hapse atılınca Revnakoğlu, oldukça sevilen bu zatı savunmak,
Bektaşilerin irticayla alakalarının olmadığını vurgulamak adına bir yazı kaleme almış ve
bu düşünceleri dile getirmiştir. (Revnakoğlu, 1952b: 6).
4. 3. MİRACİYE VE MEVLİT
Revnakoğlu, eski edebiyatımızda mevlit yazma geleneğinden başka Hz.
Peygamber’in Miraç hadisesini anlatan miraciyye ve üç ayların başlangıcını ilan eden
regaibiyye gibi edebi eserlerin varlığından da bahseder. Edebiyatımızdaki önemli
miraciyeleri sıraladıktan sonra özellikle Galata Mevlevihanesi postnişinlerinden olan ve
Mevlana’nın zakirbaşlarından Hamza Dede’den sonra İkinci Kutb-i Nay yani usta
neyzen unvanını alan Osman Dede’nin yazdığı miraciyenin bu türün en önde eseri
olduğunu söyler. Hem üslubu hem de içeriği bakımından bu eserin harika bir edebiyat
şaheseri olduğunu belirten Revnakoğlu, aynı zamanda yine Osman Dede tarafından
yapılan bestesinin üstünlüğünden bahseder. Mevlit gibi başıboş bırakılmamış olduğunu,
belli bir besteyle söylendiğini belirtir (Revnakoğlu, 1954d: 615).
Revnakoğlu, Miraciye hakkında altı yazı yazmış, yer yer Mevlit’le karşılaştırmış,
bir yazıyı ise tamamen Miraciye-Mevlit mukayesesine ayırarak farklı yorumlar
getirmiştir. Bu mukayeseden sonuç olarak da Miraciye’nin her bakımdan Mevlit’ten
üstün olduğunu her defasında ifade etmiştir. Bu mukayeselerin içeriğine ve ayrıntısına
gelince Revnakoğlu aşağıdaki hususlara değinmiştir:
Öncelikle Mevlit’in belli bir bestesinin olmadığını belirterek özellikle uzmanı
olmayan farklı ağızlarda özensizce okunmasını Mevlit için olumsuz bir durum olarak
tesbit eder. Buna mukabil Miraciye’nin tek notasına bile dokunulmamış olan sabit bir
bestesinin olduğunu ve miraciyelerin ancak ehli olan usta bestekârlar tarafından
seslendirildiğini yazar. Yine her bahrin yani bölümün farklı musikişinaslar tarafından
seslendirildiğini belirterek bu yönüyle Mevlit’ten daha cezbedici olduğunu ifade eder
(Revnakoğlu, 1954h:739).
101
Revnakoğlu ikinci olarak eserlerin içeriğine girerek bu noktada da Miraciye’nin
üstünlüğünden bahseder. Öncelikle Mevlit’in samimi bir heyecanla ortaya çıktığını ifade
etmekle birlikte Kadı Darir, Âşık Paşa ve Yunus Emre metinlerinden çok etkilendiğini
belirtir (Revnakoğlu, 1954h: 738). Fakat özellikle Meşrutiyet’ten sonra metnin, çok
talihsizliklere uğradığını ifade ederek özgünlüğün ortadan kalktığını, son yıllara
gelindiğinde farklı parçalar eklenerek orijinalliği bozulduğunu söyler. Bu anlamda
özellikle “Vefat Bahri”nin sonradan sokulduğunu belirterek bu bahsi oldukça basit
bulduğunu ifade eder. Miraciye’nin güzelliğini ise “Süleymaniye’nin kubbesi kadar
muhteşem”diye nitelendirerek bu içeriğin, kaleme alındığı günden itibaren değişmeden
günümüze geldiğini belirtir (Revnakoğlu, 1954h: 738-739).
Revnakoğlu’nun üçüncü eleştirisi ise eserlerin okunma ortamlarıdır. Aslında
onun canını sıkan ve bu mukayeseyi yaptırmaya yönelten şey, özellikle bu durumdur.
Zira Revnakoğlu, bu bahsi anlatırken duygularına hâkim olamayıp Mevlit’e yapılan
haksızlık ve kötülükleri acımasızca eleştirir ve şu ifadeleri kullanır: “Halkın cahil
kısmını aldatmak, din namına yalandan oyalamak, kandırmak yahut saf kadınları
ağlatmak için okunmasını adet haline getirilen ve maatteessüf son günlerde alabildiğine
yürüyen “kaside” namı altında eski güvercin, geyik destanlarını hatırlatan bir takım
moloz sözler, yaveler katılmak suretiyle edebi iffet ve harimi kirletilmiştir.”
(Revnakoğlu, 1954g: 692).
Revnakoğlu, Mevlit’in ölüm törenlerinde okunmasını hiç hoş bulmaz. Adı ve
içeriğiyle daha çok doğum törenlerine has olması gereken bir eserin daha çok ölüm
törenlerinde okunmasını çok çirkin bulur. İstanbul’un dergâhlarında veya merkezi
büyük camilerde değil de daha çok kenar mahallelerde ve köy camilerinde cenaze
törenlerinde okunmasını, bunun bir dini vecibeymiş gibi gösterilmesini ağır bir dille
eleştirir. Ölüm törenlerinde veya vefatın yedinci, kırkıncı yıldönümlerinde bu işi
yapamayanların duydukları mahcubiyetin büyüklüğünü yadırgar. Mevlit’in bu hale
getirilmesinin en büyük sebebini ise bu işten para kazanan birtakım tufeylilerin
varlığına bağlayarak bu noktadan sonra Mevlit’in tarihi ve edebi değerini kaybettiğini
belirtir. Bu itibarla Mevlit’in, kendi dilinden anlamayan bir topluluk önünde bilinçsizce
icra edilirken Miraciye’nin kendi dilinden anlayan bir toplulukta, dergâhlarda, şekli
belirli bir tören eşliğinde icra edildiğini ifade eder (Revnakoğlu, 1954g: 692-693).
102
Aslında Revnakoğlu, değerlendirmelerinde büsbütün haksız değildir. Özellikle
okuma ortamlarında yaşanabilen doğal değişiklikler söz konusudur ve bu değişiklikler
Revnakoğlu tarafından hoş karşılanmamıştır. Bu konuda R. Bahar Akarpınar, Mevlit’le
alakalı kaleme aldığı önemli makalesinde Revnakoğlu’nu doğrulayan bilgi ve
değerlendirmeler vermektedir. Akarpınar, öncelikle Mevlit metninin kaynaklarda sabit
olduğunu, yazıldığı andaki orijinalliğini koruduğunu belirtmekle birlikte sözlü
ortamlarda bu metnin değişebileceğini, ortama ve mevlithanın bilgi ve becerisine göre
ekleme veya çıkarmaların yapılabileceğini belirtir (Akarpınar, 2002: 37). Mevlit
metninin Kuran metni gibi olmadığını, bu nedenle mevlithanların ekleme ve
çıkarmalarla metni yeniden kurmalarının bir sakıncasının olmadığını ifade eder
(Akarpınar, 2002: 38). Mevlit metninde olmayıp ilave edilen manzum bahrin “Merhaba”
bahri olduğunu ve bu bahrin daha çok ev ve cami ortamlarında ilave edildiğini, herhangi
bir radyo ve televizyon programında bu bölümün eklenmediğini yazar (Akarpınar,
2002: 39). Ayrıca Revnakoğlu’nun “son günlerde alabildiğine yürüyen “kaside” namı
altında eski güvercin, geyik destanlarını hatırlatan bir takım moloz sözler, yaveler”
sözleriyle şiddetle eleştirdiği bazı hikâyelerin de ilave edildiğini de belirterek isimlerini
şöyle sıralar: Hikaye i Mevlid, Vefat-ı Fatıma, Hikaye –i Deve, Hikaye-i Geyik, Hikaye-i
Güvercin, Destan-ı İbrahim, Destan-ı İsmail, Hikaye-i Kesikbaş, Hikaye-i Ukkaşe.
Akarpınar, hikâyelerin çoğu zaman Mevlit‘in bir parçası gibi değerlendirildiğini ancak
Mevlit’le asla organik bir bağlarının olmadığını da söyler (Akarpınar, 2002: 42). Yazar,
Mevlit’in okunma şekline de değinir. Mevlit’in XVI. yüzyılda Sinaneddin Yusuf Çelebi,
XVII. yüzyılda ise Bursalı Sekban tarafından bestelendiğini, her bölümünün farklı
makamlarla icra edildiğini, mevlithanların özel yetiştirildiğini ifade eder (Akarpınar,
2002: 38-39). Fakat öyle anlaşılıyor ki Revnakoğlu’nun dediği gibi bu konuda
gösterilen titizlik Tanzimat’tan sonra terk edilmiş ve tamamen sözlü ortamın doğal
akışına bırakılmıştır.
Görüldüğü gibi Revnakoğlu’nun Mevlit’e karşı bir önyargısı yoktur. Zaten
araştırmacı kimliği buna müsaade etmeyecektir. Fakat toplumdaki suiistimal onu bu
olumsuz değerlendirmelere yöneltmiş, dini duygu ve düşüncenin çıkar amaçlı
kullanılması, bu konudaki hassas ruhunu incitmiştir. Böylece sözlü ortamlarda “doğal”
karşılanan bu değişimleri kabullenememiştir. Yine Miraciye’nin daha ziyade tarikat
103
çevresine hitap etmesi, ehli tarik bir insan olan Revnakoğlu’nun Miraciye’yi daha üstün
bulmasında önemli bir rol oynamıştır.
104
BEŞİNCİ BÖLÜM
TARİKAT KÜLTÜRÜNE DAİR DERLEMELERİNİ İÇEREN MAKALELERİ
Revnakoğlu, tarikat kültürünün, kültürümüzün ve folklorun çok önemli bir
parçası olduğunu görmüş bir araştırmacıdır. Ona göre kılık kıyafetiyle, ayinleriyle,
musiki ve diğer adetleriyle tarikatlar, çok renkli ve zengin bir mirastır. Bir şekilde
tarihin malı olmuş ve şimdi kaybolmaya yüz tutan bu mirasın bilinmesi gerektiğini
belirtir (Revnakoğlu, 1966d: 7). Çocukluğundan beri bu müesseselerle hemhal olan
Revnakoğlu, bunların toplum için değerini yakinen görmüş, bu değerin folklorik,
kültürel ve tarihi bir miras olarak korunması adına elinden geleni yapmıştır. Bu nedenle
dönemim dergilerinde seri olarak yayımlanan ve her biri birer küçük kitapçık olabilecek
müstakil, seri yazılar kaleme almıştır.
5. 1. TARİKATLARDA GİYİM KUŞAM
Revnakoğlu, 1966’da yayımlamaya başladığı Türk-İslam Âleminde Tarikatler
Tarihi adlı mecmuasının ilk cildinde tarikat folkloruyla ilgili çok önemli bilgiler
vermiştir. Bir tarikat adamının günlük hayatta kullandığı kıyafetlerin şekil özellikleri ve
sembolik anlamları hakkında önemli ayrıntılar paylaşmıştır. Bunu yaparken hem bizzat
kendi tecrübelerini hem de incelediği kaynakların konu hakkındaki önemli bilgilerini
aktarmaktadır. Bu nedenle verdiği bilgiler kendisinden sonraki araştırmacılar için
referans niteliğindedir.
Konuyla ilgili derlemeleri şöyle özetlenebilir:
Tarikat liderlerinin başlarına taktıkları özel başlıklara “tac” denir. Taclarda
kullanılan sarıklara “destar” adı verilir. Dervişlerin sarıkları ise “şemle” adını alır.
Taclar, içteki bir başlık ve etrafına sarılan sarıktan oluşur. Başlıkların tepesinde dilim
şekilleri vardır ki bu şekillere terk adı verilir. Mesela Bektaşi Baba’ları “fahir” adı
verilen on iki terkli yani dilimli tac kullanırlar. Şeyh veya dervişlerin kullandığı takkeye
de “arakiye” denir (Revnakoğlu, 1966e: 4).
Destar yani sarık sarıldıktan sonra ucunun aşağı sarkıtılmasına “teylesan” denir.
Teylesanlar genellikle dört parmak uzunluğunda ve sol tarafa yani kalbe doğru bırakılır.
105
Bunda amaç kalp-kafa bütünlüğünü temsil etmektir (Revnakoğlu, 1966e: 4). Teylesanın
sağda veya solda olması da tarikata göre farklılık arz eden bir durumdur. Bazı
teylesanlar, dört parmaktan fazla sarkıtılır. Bu uygulama ise Hz. Ömer’in bu konuda
rivayet ettiği bir hadise dayandırılır. Baştan aşağıya sarkan sarığı, namazda bel kemiği
hizasından aşağıya doğru bırakmaya ise “teylesan bırakma” veya “teylesan
koyuverme” denir. (Revnakoğlu, 1966e: 5). Teylesan konusunda ince bir nokta da
vardır: Bir kişi şeyh de olsa kendi şeyhinin yanında teylesanını dört parmaktan fazla
uzatamaz, teylesanı kulak memesini geçemez. Şeyhi gittikten sonra bu miktar
uzatılabilir. Cenaze törenlerinde de bu meseleye dikkat edilir. Vefat eden şeyhten daha
kıdemli bir şeyhin mezarından geçilecekse şeyhin tabutu üzerinde bulunan tacdaki
teylesan uzatılmaz (Revnakoğlu, 1968: 3800).
Derviş sarıkları genellikle yedi kat olur ve bu tarz sarış kâinatın yedi günde
yaratılmasına, Kur’an’da belirtilen yedi semaya, Allah’ın yedi büyük ismine işaret
maksadını taşır (Revnakoğlu, 1966e: 5).
Sarıkların tarikatlara göre değişen farklı renk tercihleri söz konusudur. Kadiri ve
Halvetiler açık-koyu yeşil; Bedeviler koyu kırmızı; Desukiler sarı, kavuniçi; Rufailer
siyah sarık tercih ederler Sarıkların rengi, semboliktir. Siyah sarık çoklukla kullanılır,
hayat boyu mücahadeyi temsil eder ve Hz. Peygamber’in cihat meydanlarında siyah
sarık tercih etmesinden gelir. Yine sarıkta siyah renk geceyi temsil eder ki Miraç gibi
pek çok manevi halin gece meydana gelmesi bunu tercihe sebeptir (Revnakoğlu, 1966e:
7).
Sırta giyilen kıyafete “hulle” denir ve cennetten çıktığına inanıldığı için “hulle-i
behişt” adı da verilir. İki parçadan oluşan hullenin sırta alınan parçasına “rida”, bele
peştamal gibi sarılan kısmına da “izar” denir. Ridalar Rufailerde siyah, Bedevilerde
kırmızı, Sadilerde şekerrengindedir. Bu kıyafetleri bir arada tutmak için, saf yünden
olup bele takılan kuşağa da “kemer” denir. “Kemer kuşamak” tabiri tarikata girmeyi
ifade eder. Kemer kuşamanın diğer adı da “şed kuşama-şed vurma” dır. Genellikle
kuşak, beş kat düğümle bağlanır ki bu, beş vakit namaza, beş kişiden oluşan Al-i
Aba’ya yani Hz. Peygamber ve aile efradına işarettir. Bu giyim kuşam şekillerinin,
Miraç’ta Cebrail tarafından Hz. Peygamber’e uygulandığına inanılır (Revnakoğlu,
1966e: 9).
106
Şed kuşanmaya “emanet olma”, şed kuşanan dervişlere “sahib-i emanet” denir
(Revnakoğlu, 1966e: 9).
Tarikatlara giren yeni dervişin giydirilmesine “çeyizlenme” denir. Çeyizlenme
işi, akşamla yatsı arasında “hırka giyme” diye tabir edilen bir törenle yapılır. Bu törenin
ayrıntıları şöyledir:
Rehber efendi diye isimlendirilen kıdemli bir derviş, salik denilen yeni dervişi
alarak dergâhın mihrabı önünde, şeyh efendinin yanında dururlar; salik, rehberin
gerisindedir. Rehber, mihraptaki hırkayı niyaz ederek yani öperek şeyh efendiye verir,
şeyh efendi de alırken niyaz eder. Hırka elindeyken “Ruh-i pak-i Hazreti Muhammed
Mustafa’ra selavat” ve ardından “Azamet-i huda’ra Tekbir” diyerek salâvat ve tekbirler
getirtir. Tekbirler devam ederken rehber, salikin şed yani kuşağından tutarak şeyhin
önüne getirir. Salik ve şeyh diz dize otururlar. Şeyh, hırkanın yakasına üç defa niyaz
eder, salike de ettirir, duasını okuyarak sırtına bırakır. Tekbir ala ala önce sağ sonra da
sol kolunu giydirir. Yakasını da yine tekbir alarak düzeltir. İçinden Fatiha okuyarak
saliki elleriyle sıvazlar. Sonra da şu şiirsel metni seslice okur:
Bismillah, Allah Allah, eyvallah
Hanedan-ı Ahmed’e kıl iktıda
Başı, canı terk edip eyle feda.
Cehdedip ta erenler giydire.
Arkasından şu gulbeng yani kalıplaşmış nida sözcüğünü çeker:
Hırka-yı fahri giydi cenab-ı Mustafa.
Kıble-i ehli safa oldu cenab-ı Mustafa.
Ya Aziz u ya Settar.
Ya Latif u ya Alim.
Ya Şah-i Murteza.
Ya sırran’sır
Ya nuren’nur
Ya piruna ve senedena ve Mevlana
Şeyen lillah lehümül Fatiha (Şeyh Cemalullah, 1959: 54).
Bunun üzerine hırka ile çeyizlenen salik, şeyhin sağ dizini ve sağ avuç içini üç
defa öperek kalkar. Rehberle birlikte ayakucuna basa basa etraftan dolaşarak mihrabın
107
önüne gelir. Rehber, mihrabın sağ ve solunda sıralanmış misafir şeyhlere saliki takdim
ederken şeyhlerin kulaklarına yaklaşarak “gülam-i hazreti pir” diye seslenir. Şeyhler,
salikle görüşürlerken tebrik ve dualarla birlikte şu parçayı söylerler:
Dervişlik olaydı tac ile hırka.
Ben de alır idim otuza, kırka.
Bu görüşmeden sonra hırka giyme töreni biter ve salik çeyizlenmiş olur (Şeyh
Cemalullah, 1959: 55).
5. 2. TARİKATLARDA YEMEK KÜLTÜRÜ
5. 2. 1. Erbain Helvası
Erbain helvası, İstanbul Kadirilerine has bir yiyecek olup farklı bir ritüeli söz
konusudur. Belli zaman dilimlerinde erbaine giren yani kırk gün dergâha kapanıp dünya
işlerinden tamamen uzaklaşarak sadece ibadetle meşgul olan tarikat erbabı, erbainden
çıktıktan sonra yapılan bu helva ile erbainden çıkışı kutlar. Helvada irmik ve süt
kullanılır. Süt çok önemli olduğu için günler öncesinden Kâğıthane mevkiine bizzat
görevli dervişler gönderilerek inek veya manda sütü ayarlanır. Helvanın pişirilmesi
kısaca şöyledir:
Genellikle kasımda1 padişah tarafından gönderilen yirmi adet kurban sabah
namazından sonra bizzat şeyh efendi tarafından kesilir. Buna “tığlanma” denir. Bu
kurbanlarla hazırlanan akşam yemeği Al-i Aba’yı temsilen beş kap ayarlanır. Beş büyük
sofrada yenilen yemek bittikten sonra sofrada Hamdiyye adlı özel bir dua topluca
okunur. Yatsı ezanına bir saat kala mutfakta helva pişirilmeye, dergâhta “devir hatmi”
ne yani sıra ile Kuran’ı okuyup bitirmeye başlanır. Bu hatime dergâhın zakirbaşısı
Fatiha ile başlar ve birlikte bitirilir. Hatmin, birlikte, belli bir ahenkle, aynı hafif tonda
okunmasına dikkat edilir. Hatimin bitmesiyle helvanın pişmesi aynı vakte denk getirilir
(Revnakoğlu 1954a: 469).
Helva, mutlaka yedi kişi tarafından, bunlar da bizzat o tarikata mensup kişilerce
pişirilir. Bu sayı kadar mensup bulunmazsa üç veya beş kişiye dışarıdan yediyi
1 Revnakoğlu, Kasım’ın 84’üncü günü demektedir; fakat bunun neye karşılık geldiğini belirtmemektedir.
108
tamamlayan ilave yapılabilir. Namaz ve tevhit okuma bittikten sonra Şeyh Efendi,
mutfağa iner. Burada Fatiha ederek helvayı karıştırır. Bu işlemden sonra helva, kendine
has tabaklara konularak beyaz tepsilerde servis edilir. Meydancı Dede’nin “ya hu!”
nidasıyla sinilerin etrafında toplanılarak genellikle turşuyla birlikte yenir. Yemekten
sonra Şeyh Efendi’nin Fatiha etmesiyle yemek son bulur (Revnakoğl 1954b: 552).
Helvanın saraya gönderilmesi de kuralları belirlenmiş küçük bir törenle
gerçekleşir. Önce dönemin en iyi vasıtası ayarlanır. Bu, içi atlasla döşeli, genellikle
zengin ve ileri gelen insanların kullandığı bir faytondur. Buna dergâhın en yaşlı halifesi
ve meydancı dede de biner. Özel tabaklara konulan helva böylece saraya götürülür.
Arabadan inerken tabaklar elde, belden aşağı indirilmeden kapıya kadar taşınır. Kapıda
saray görevlilerinden başmabeyinci aynı saygı ve tertiple aldığı helvayı padişahın
huzuruna çıkarır. Padişah, ayakta ve abdestli olarak Fatiha’yı okuyarak bir kaşık alır ve
Şeyh Efendi’ye teşekkürleriyle beraber dua isteklerini iletir. Gelen heyeti, yirmi
kurbanlık ve elli altın hediyeyle gönderir. Padişahtan dönüldükten sonra helvanın artan
asıl kısmı fakir fukaraya dağıtılarak gönül alınır, muhabbet hâsıl edilir ki önemli bir
amaç da budur (Revnakoğlu, 1954c: 588-589).
5. 2. 2. Köfteli Çorba
Köfteli çorba, Bursa Kadirilerinden Eşrefilere mahsus bir yemektir. Revnakoğlu,
bu yemeğin fütüvvetnamelerde bahsedilen hikâyesini Mehmet Şemseddin Efendi’nin
Yadigar-ı Şemsi adlı eserinden nakleder: Eşrefoğlu Rumi, zahir ilimlerinde hayli
çalıştıktan sonra tasavvuftan da nasibini almak ister. Bu istekle arayış içinde gezerken
Abdal Mehmet Sultan’la karşılaşır. İnsanların meczup dediği bu kişiyi Eşrefoğlu
nedense çok sever ve yanına yaklaşır. Abdal Sultan ondan, içinde et olan bir çorba ister.
Eşrefoğlu uzun arayışlardan sonra etsiz bir çorba getirir. Bunu gören Abdal Sultan,
yerden aldığı bir çamur parçasını çorbaya atar ve bunu Eşrefoğlu’na verir. Eşrefoğlu
çorbayı tamamen bitirir. Bu itaat ve sadakatini gören Abdal Sultan “Ya sen olmayıp da
kim olacak” yani sen olgunlaşmayacaksın da kim olgunlaşacak, diyerek Eşrefoğlu’nu
Emir Sultan’a gönderir (Revnakoğlu, 1954f:666)
109
Menkıbevi hikâyesi böyle olan çorbanın yapımı ise şöyledir:
Köfteli çorba, bayram sabahları yapılan bir tören yemeğidir. Ramazan ve Kurban
Bayram’larının ikinci günü dergâhın tevhidhane yani ayin yapılan odasında sabah
namazı, cemaatle kılındıktan sonra sabah usulüne yani sabah yapılan ayine başlanır.
Kadiri ayini, kelime-i tevhit, Ya Latif ve Ya Vedud isimleriyle ayine devam edilir. Hu
çekilip ayin bitirilince birlikte dergâhın mutfağına inilir. Mutfakta bol maydanozlu,
pirinçli köfteli çorba önceden hazırlanmıştır. (Revnakoğlu, 1954e: 631).
Hazırlanmasında herhangi bir ritüel yoktur. Hazırlandıktan sonra on iki imama işareten
hazırlanan on iki sofra etrafında toplanılır. Herkes hürmetle bekler, baş, kalbe doğru
eğik; kollar çaprazlamasına bağlı; ayaklar, başparmaktan mühürlüdür. Diller hafifçe
“Allah” kelimesini tekrar eder. Şeyh Efendi bu halin az devam etmesinden sonra “Allah
Allah, illallah, hayırlar fethola, şerler def ola!” nidasıyla gülbank çekip kısa bir dua
eder. Bu duadan sonra oturulup köfteli çorba yenir. Yemek bittikten sonra topluca türbe
tarafına dönülerek dergâhı yapanlar ve türbede yatanlara Fatiha okunur. Sonra da yine
birlikte dışarı çıkılarak köfteli çorbanın menkibevi mucidi Abdal Mehmet Sultan’ın
türbesi ziyaret edilir (Revnakoğlu, 1954f: 666).
5. 3. AYİNLERDE YUNUS EMRE İLAHİLERİNİN OKUNMA YERLERİ
Revnakoğlu, tarikat kültürünün içinde yetişmiş, tarikat ayinlerine defalarca
katılmış, kendi de bu ayinleri bizzat yönetmiş biridir. Bu nedenle ayinler sırasında
Yunus Emre’nin ilahilerinin nerelerde ve ne şekilde okunduğunu çok iyi bilmektedir.
Bu konuda belki de sahasında ilk ve tek olma hususiyetine sahip bir yazı kaleme alarak
bu ilahilerin ayinlerin hangi bölümlerinde ne şekilde okunduğunu ayrıntısıyla, uzunca
yazmıştır. Ayinler sırasında okunan bazı meşhur Yunus ilahileri ve okunduğu yerler
verilmeden önce konunun daha iyi anlaşılabilmesi için şu tabirlerin bilinmesi
gerekmektedir: Kuudi ayin, oturularak yapılan; kıyami ayin, ayakta yapılan; devran ise
ayakta ve kolkola bir vaziyette adım adım dönülerek yapılan ayinlere verilen isimlerdir
(İnançer, 2005: 118). Zakir ise ayinlerde ustalaşmış dervişlerdir.
Ayinlerin en uzun dilimlerinde mutlaka Yunus’un “nutuk” ları okunur. Her
ilahinin makta yani isim bölümünde dervişler sağ ellerini kalpleri üzerine götürüp
boyun keser yani başlarını hafifçe sağa yıkarak “huuu” zikri söylerler.
110
Allah emrin tutalım.
Rahmetine banalım.
İfadeleriyle başlayan ilahi aslında bir mektep ilahisidir. Çocukların ilk hocaya
gitmelerini kutlayan “âmin alayı” törenlerinde ilahiciler tarafından okunan bu ilahi,
ayinin kuud, devran kıyamı zikirlerinin hepsinde okunur (Revnakoğlu, 1966a: 129).
Dolap, niçin inilersin.
Derdim vardır, inilerim,
Mısralarıyla başlayan ilahi, devrana girerken ilk başlarda okunur. Bazen kuud ve
kıyamda da söylenir. Özellikle kıyam ism-i celile çok uygun olduğu bilinir. İlahi ayrıca
ellerinde mazhar yani kasnaklı def olan seyyah dervişler tarafından da sıkça kullanılır
(Revnakoğlu, 1966a: 130).
Beni bir dağda buldular.
Kolum, kanadım kırdılar.
İlahisi, zikrin dışında okunan bir ilahidir. Kuud tevhidinin dışında sadece
zâkirler tarafından okunur. Yine bu ilahi de mazharlı dervişler, dilenciler, Muharrem
goygoycular tarafından hüzünlü bestesi nedeniyle tercihe dilen bir ilahidir. Her
dörtlüğün sonunda “Sübhan Allah, Sultan Allah; her dertlere derman Allah” ilavesi
yapılır (Revnakoğlu, 1966a: 130).
Seni ben severim, candan içeru.
Yolun vardır bu erkândan içeru.
Bu ilahi bilhassa kıyam zikrinde okunur. Bektaşiler, “nefes” olarak da tercih
ederler (Revnakoğlu, 1966a: 130).
Gelin ey âşıklar gelin, Hu Mevlam Hu.
Bu menzil uzağa benzer, Hu Mevlam Hu.
İlahisi, devranda ilk fasıldaki ism-i hu bölümünden sonra okunur. Kıyam
zikrinde ise Allah lafzı söylenmeye başlanırken ortalara doğru ve ayin belli bir kıvama
geldiğinde söylenir. Revnakoğlu, kendisinin de ayinlere başladığı küçük yaşlarda ilk
olarak bu ilahiyi ezberlediğini belirtir (Revnakoğlu, 1966a: 131).
111
Dervişlik baştadır, tacda değildir.
Kızdırmak oddadır, sacda değildir.
İlahisi devran devam ederken okunur. Özellikle hilafet cemiyetleri yani yeni
şeyh olacak biri için yapılan ayinlerde kişiye tevazunun mahiyetini anlattığı için yeni
şeyhe duyura duyura mutlaka okunur. Hatta yeni giydiği feracesinin etekleri ayin ve
ilahinin temposuna uygun biçimde üst üste çiğnenir (Revnakoğlu, 1966a: 131).
Âlemler nura gark oldu, Muhammed doğduğu gece.
Mümin, münafık fark oldu, Muhammed doğduğu gece.
İlahisi, kuud tevhidinden sonra cumhur ilahisi olarak yani topluca söylenen bir
ilahi olarak sadece zakirler tarafından okunur (Revnakoğlu, 1966a: 131).
Ben yürürem yane yane.
Aşk boyadi beni kane.
İlahisi zikir esnasında en çok okunan ilahilerdendir. Kuud ve kıyamda, bilhassa
Allah lafzı söylenirken okunur. Bazen devranda da okunduğu görülür (Revnakoğlu,
1966a: 131).
Hakk’dan gayrı sevgili, külli yalandır yalan.
Hakk’dan gayrısı fani, baki değildir kalan.
İlahisi devranın ikinci bölümünden sonraki dinlenme arasında okunur
(Revnakoğlu, 1966a: 131).
Uyan behey gafil uyan.
Kâfirdir beş vaktin koyan.
İlahisi oturulurken yapılan düz kelime-i tevhidden sonra sadece zakirler tarafından
okunur (Revnakoğlu, 1966a: 131).
A sultanım sen var iken, ya ben kime yalvarayım.
İsmin Gani, Settar iken ya ben kime yalvarayım.
112
İlahisi devranın başlarında ve sonlarında ayin hızlanırken söylenir. Mısra
ortalarına “Aman ya Hu” ilavesi yapılır. Kıyamda ise dem tutma-perdeleme sırasında
kaside makamında okunur (Revnakoğlu, 1966a: 131).
Şol cennetin ırmakları,
Akar Allah deyu deyu.
İlahisi kuuddan sonra verilen dinlenme arasında sadece zakirler tarafından
okunur. Yine bu ilahi, ellerinde keşkül yani bir çeşit özel para tabağı olan seyyah
dervişler tarafından sıklıkla okunur. Dervişler daima bu ilahi eşliğinde insanlara keşkül
tutarlar (Revnakoğlu, 1966a: 132).
Ben dervişim diyene bir ün idesim gelur.
Seyridüben sesine bir dem idesim gelur.
İlahisi ayinin her yerinde okunur.
Çıktım erik dalına, anda yedim üzümü.
Bostan issi kaktı der, ne yersin kozumu.
İlahisi özel bir ilahidir. Değişik bir ayin şekli olan cihangir usulü yapılan kuud
kelime-i tevhidinde okunduğu için cihangir tevhid ilahisi de denir (Revnakoğlu, 1966a:
132).
Gönül hayran oluptur aşk elinden.
Ciğer püryan oluptur aşk elinden.
Devranda, Beyyumi tarikatına mahsus olan beyyumi zikrinde okunduğu gibi
kıyamda Allah lafzının zikri esnasında sıkça söylenir. Aynı zamanda teravihlerde
okunan bir Ramazan ilahisidir.
Dağlar ile taşlar ile.
Çağırayım Mevla seni.
İlahisi, yine ayinin her yerinde okunmaya müsait bir ilahidir (Revnakoğlu,
1966a: 132).
113
Durmaz yanar vücudum, ah etmeyim nideyim.
Söndüremezem oni, ah etmeyim nideyim.
İlahisi her yerde okunsa da özellikle devranın başlarındaki Hu zikri esnasında
okunur. Okunurken her mısradan sonra iki kere “La ilahe illallah” ilavesi yapılır
(Revnakoğlu, 1966a: 133).
Yar yüreğim yar, gör ki neler var.
Bu halk içinde bize güler var.
Kuudda, kıyamda bilhassa bilhassa kıyam kelime-i tevhidinde okunur.
Mevlevilerde ise farklı bir okunuş şekli vardır. Bir çeşit müstezat özelliği verilerek
mısralardan sonra “Gör ki neler var, yare haber var” ilavesi yapılır (Revnakoğlu,
1966a: 133).
Ey enbiyalar serveri, ey evliyalar rehberi.
Ey ins u can peygamberi, Ahmed Muhammed Mustafa.
İlahisi üç aylara mahsus ilahilerdendir. Bu zaman dilimlerinde özelikle kıyamda
söylenilen kelime-i tevhid ve Allah lafzı esnasında ve devranda okunur. Yine Mevlit
törenlerinde bahirlerden yani bölümlerden biri olan “merhaba” bahrine girmeden
okunur. Teravihin ilk dört rekâtından sonra veya bitiminde minarelerden verilen
temcitlerde okunur. Ramazan’ın ilk yarısında teravihlerde okunurken her beyitten sonra
“Ya merhaba, dost merhaba, mah-i mübarek merhaba” ilavesi; son yarıda ise merhaba
yerine elveda kelimeleriyle yapılan ilave söylenir (Revnakoğlu, 1966a: 133).
İlham ile dün gece seyretim Muhammed’i
Ayine-i kalbimde seyrettim Muhammed’i
ile
Ben dost ile dost olmuşam ,
Kimseler dost olmaz bana.
İlahileri ayinin her yerinde okunur (Revnakoğlu, 1966a: 134).
114
Rum’da Acem’de âşık olduğum.
Yemen illerinde Veysel Karani.
İlahisi sadece zakirler tarafından ayinin her yerinde okunur. Yine sokak
dilencileri kapı önlerine geldiklerinde bu ilahiyi okur (Revnakoğlu, 1966a: 134).
Şehitlerin ser çeşmesi, enbiyanın bağrı, başı.
Evliyanın gözü yaşı, Hasan ile Hüseyin’dir.
İlahisi matem ayı denilen Muharrem’de özellikle okunur. İkinci mısra
okunurken Hasan ile Hüseyin isimleri arasında “efendim” veya “sultanım” unvanları
ilave edilir (Revnakoğlu, 1966a: 134).
Ya Rabbena, n’ola halim kabre vardığım gece.
Eyi olmazsa amelim kabre vardığım gece.
İlahisi cenaze törenlerine has bir ilahidir (Revnakoğlu, 1966a: 135).
Arayı arayı bulsam izini.
İzinin tozuna sürsem yüzümü.
İlahisi zikrin her yerinde okunur. Yine bu ilahi eskiden nikâh alaylarında
yatsıdan sonra fenerler, meşaleler yakılarak damadı konu komşu ile camiden eve
getirirken yolda okunur. (Revnakoğlu, 1966a: 136).
Ey devriler, ey kardeşler.
Ne acep derdim var benim.
İlahisi zikrin ortasında okunan bir ilahidir. Bu ilahiyi sadece zâkirler okur, etraf
sessizce dinler (Revnakoğlu, 1966a: 136).
Sensin bize bizden yakın.
Görünmezsin hicap nedir.
İlahisi zikrin her yerinde okunabilir. Erzurum’da uzun kış gecelerinde yapılan ve
“dervişleme” denilen gece oturmalarında bir ağızdan okunur, bazen sazın da katıldığı
olur ve genellikle def veya mey eşliğinde de söylenir. Her beytin sonunda “Ya Rabbena,
vağfirlena, bizden hata, senden ata.” sözleri eklenir (Revnakoğlu, 1966a: 137).
115
Revnakoğlu, bazı Yunus ilahilerinin Bektaşilerde oldukça yaygın okunduğunu
belirterek bunları şöyle örneklendirmektedir:
Yürük değirmenler gibi dönerler.
El ele vermişler Hakk’a giderler.
İlahisini bazen sazlı bazen sazsız beraberce okurlar (Revnakoğlu, 1966a: 138).
El ele vermişler Hakk’a giderler.
Mısraını okurken herkes birbirinin elini çaprazlamasına sıkıca tutar, iyice
yaklaştıktan sonra sağa sola dalgalanır.
Gönül Kâbe’sini tavaf ederler.
Mısraı okunurken herkes yanındakinin omzunu ve göğsünü niyaz eder yani öper.
Makta beytinde eller çözülür, mısranın sonu Bektaşilerce söylenilen uzunca bir Huu
zikriyle ilahi bitirilir (Revnakoğlu, 1966a: 139).
Behey gafil uyan hab-i gafletten.
Ömrün geldi geçti, haberin var mı?
İlahisi vefat eden Baba’nın yedinci, kırkıncı ve ellinci gece ayinlerinde okunur
(Revnakoğlu, 1966a: 139).
Bad-ı sabaya sorsunlar canan illeri kandedir.
Bilenler haber versinler, canan illeri kandedir.
İlahisi başka tarikatlarda pek okunmayan, Bektaşilerin sevip söylediği bir
ilahidir (Revnakoğlu, 1966a: 139).
Bana namaz kılmaz diyen, ben kıluram namazımı.
Kıluram, kılmazsam ol Hakk bilur niyazımı.
İlahisi, Bektaşi anlayışına çok uygun bir ilahi olduğu için her Bektaşi’nin ezbere
bildiği, her mecliste söylenilen bir ilahidir (Revnakoğlu, 1966a: 139).
116
5. 4. TARİKATLARDA MİZAH
Fıkra, halk edebiyatının önemli sözlü ürünlerindendir. Oluştuğu ortamın pek çok
yönü hakkında ipucu veren küçük fakat önemli kültür malzemesidir (Yıldırım, 1999:6).
Güldürmenin esas olduğu fıkralarda temelde yatan mesaj, aslında daha da önemlidir. Bu
bağlamda fıkra, sosyal hayatta var olan her türlü olumsuz durumu eleştirir, olayları bir
hükme bağlar ve neticede bazen bir atasözü gibi değer yargısına ulaşır (Yıldırım,
1999:9). Bu bağlamda Revnakoğlu tarafından derlenen fıkravari hadiselerde bahsedilen
hussiyetler açıkça görülecektir. Tarikatlara, folklor ve kültürün mühim bir unsuru olarak
bakan ve bu gözle inceleyen Revnakoğlu, bu müesseselerin mizah ve nükte boyutunu da
ihmal etmemiş; buradan folklorun sözlü bir kolu olan fıkra bahsine bir kapı açmaya
çalışmıştır. Nükte ve mizahın folklorun önemli bir şubesi olduğunu iyi bilen
Revnakoğlu’nun, tarikat gibi ciddi ve dini bir konuda da mizahi yönleri görmesi onun
folklorculuğunun ve meseleye bu gözle bakmasının bir neticesidir. Zira “dini” temelli
olsalar da insan unsurunun bütün serbestliğiyle belirdiği bu müesseselerde insan
olmanın bir zenginliği olan mizah da elbet olacaktı. Bu anlamda bazılarına bizzat
kendisi şahit olduğu, bazılarını dinlediği fıkravari hadiseleri, bir dizi yazı halinde
paylaşmıştır. Paylaştığı birçok mizahi hadiseden birkaçı özet olarak aşağıdadır:
Rufailer Neden Ayakta Zikredermiş?
Rufai şeyhlerinden Ahmet Muhtar Efendi’ye sormuşlar:
- Sizlere neden kıyami derler, niçin ayakta zikredersiniz?
Şeyh Efendi şöyle cevap vermiş:
- Biliyorsunuz, Fetih’ten sonra İstanbul’a ilk gelen Nakşibendîlerdir. Onlar, buldukları
yere oturuvermişler. Sonra Mevleviler zuhur etmiş. Onlar da nerede yer buldularsa orayı
işgal edip çark atmaya, tennure açıp sema etmeye başlamışlar. Nihayet bizimkiler
gelmiş; fakat ne yapsınlar, ne oturacak ne de dönecek yer var; ister istemez ayakta
kalmışlar, halen de ayaktadırlar (Revnakoğlu, 1967b: 3092).
117
Ehli Irzın Kapısı Örtük Olur
Erzurumlu Kadiri şeyhlerinden Kahveci Mustafa Baba’nın bıyıkları hayli gür
olup ağzını kapatmış bir vaziyettedir. Onun bu haline şahit olanlardan biri sorar:
- Erenler, bıyıkların ağzına girmiş.
Şeyh Efendi şöyle cevap verir:
- Ehli ırzın kapısı örtük olur (Revnakoğlu, 1967b: 3092).
İki Mecidiyeye İcazet
İstanbul’da Balabani Şeyhi Hüsnü Efendi diye bir şeyh vardır. Bu şeyh, birçok
tarikattan icazet aldığı gibi kolayca icazet vermektedir. Bu durumu öğrenen ondan daha
kıdemli Şeyh Gülşeni Efendi kendisine sormuş:
- Efendi, iki mecidiyeye icazet verdiğini söylüyorlar, doğru mu?
Balabani, hiç bozmadan ve sinirlenmeden cevap verir:
- Şeyhim, Efendim hazretleri insaf buyursunlar. İki mecidiyelik icazeti gidip Beyazid –i
Bestami’den alacak değiller ya, elbette bu fakire gelecekler (Revnakoğlu, 1967b: 3093).
Haram İse Yakıyoruz, Helal İse İçiyoruz
Nakşibendî şeyhlerinden Küçük Hüseyin Efendi’ye sormuşlar:
- Tütün içmek haram mıdır, helal midir?
Şeyhin cevabı şöyle olur:
- İçenin bırakması, içmeyenin başlaması haramdır. Haram ise yakıyoruz, helal ise
içiyoruz (Revnakoğlu, 1967c: 3129).
Yine Küçük Hüseyin Efendi’ye “Nazargah-ı ilahidir, yıkma kalbin kimsenin.”
mısraı okunduğu zaman onu şöyle farklı bir üslupla okur:
Nazargah-ı ilahidir, yıkma kalbin kim “senin” (Revnakoğlu, 1967c: 3129).
118
Sizinkini Niyazda Görünce Bizimki Secdeye Vardı
Bursa’da bir tekkede sofra hazırlanmış, etrafta insanlar yemeğe
hazırlanmaktadır. Kaşıklar sofra kenarına paralel bir şekilde, yüzleri yukarıda
dizilmiştir. Bu dizilişin tarikat folklorundaki adı “niyaz” halidir. Meşhur Edebiyatçı
Abdulbaki Gölpınarlı da sofradadır ve tarikat folklorunu çok iyi bilir. Nüktedan bir
kişiliğe sahip Gölpınarlı, sofraya yaklaşarak kendi kaşığını ters çevirir. Bunu görenler
sebebini sorunca Gölpınarlı şöyle cevaplar:
- Sizinkini niyazda görünce bizimki secdeye vardı (Revnakoğlu, 1967c: 3130).
Hâlâ Eyvallah Demedin
Rufaiye şeyhlerinden Ali Haydar Bey’e terbiyeli, genç bir çocuk gelerek tarikata
girmek istediğini belirtir. Ali Haydar Bey, tarikata girmenin güçlüğünü, derviş olmanın
pek kolay bir şey olmadığını çocuğa anlatır ve neticede şöyle der:
- Evladım güçtür, her şeye “eyvallah” demek var.
- Derim efendim.
- Diyemezsin evladım, hoşuna giden olur, gitmeyen olur. Eyvallah demek zorcadır.
- Ziyan yok Efendi Babacığım, ben derim.
- Çocuğum diyemezsin, bir düşün hele, acele etme.
- Derim Efendim.
- Diyemezsin yavrum.
- Derim Efendim.
Artık iyiden iyiye canı sıkılan ve sabrı tükenen Şeyh Efendi yine de belli etmek
istemeyerek latifemsi güler bir yüzle:
- Bak yavrucuğum, her şeye “eyvallah” diyeceksin diye deminden beri söylüyorum da
hâlâ bir “eyvallah” demedin, demiş (Revnakoğlu, 1967d: 3223).
119
On Numara Oluyoruz.
İstanbul’da Rufai dervişlerinde Kambur Mehmet Efendi ile Abdi Efendi adlı iki
derviş varmış. Aynı zamanda tuluatta Kavuklu rolünü de oynayan Kambur, anıldığı gibi
kambur, bu nedenle oldukça kısa boylu ve dairemsi bir yapıdadır. Abdi Efendi ise
aksine uzun boylu, elif gibi bir derviştir. Daima birbirleriyle takılan bu dervişlerden
Abdi Efendi ara sıra şöyle dermiş:
- Ulan Mehmet, seninle bir araya geldik mi on numara oluyoruz (Revnakoğlu, 1967e:
3267)!
Yağı Tükenmiştir
İstanbul’un meşhur zakirbaşlarından Hattat Hacı Nuri Bey, bir gün berberde tıraş
olurken kapıya keşkülle dilenen iki kör dilenci gelir. Dilenciler adet olduğu üzere
Yunus’un “Dolap niçin inilersin” ilahisini okumaktadırlar. Nuri Bey, dilencilerin
gönlünü hoş ederken kulaklarına eğilerek sessizce şöyle der:
- Neden inleyecek a evladım, yağı tükenmiştir de onun için (Revnakoğlu, 1967e: 3268).
Leyla’nın Saadet Hanesin
Yine İstanbul’da bir ayin esnasındadır. Tanınmış edebiyat araştırmacılarından
İbnül Emin Mahmut Kemal Bey, yaşı ilerlemiş olduğundan ayini dışarıdan izlemeyi
tercih eder. Ayin iyice kızışmış, zikredenler coşmuştur. Bu sırada bir kaside içli içli
okunmaktadır. Kasidenin meşhur olan şu beyti:
Sordular Mecnun’a Leyla’nın saadet hanesin.
Sinesin çak edüp gösterdi dil-i viranesin.
Beyti okununca ayinde bulunan Hacı Hüseyin Vessaf Bey adlı zat, ortada
dönmekteyken ayinin ve kasidenin tesiriyle cübbesini yırtıp atar ve sadece beyaz bir
tennuresiyle kalır. Bu duruma şahit olan İbnül Emin Mahmut Kemal Bey, okunan beyti
tekrar şöyle yorumlar:
120
Sordular Vessaf’a Leyla’nın saadet hanesin.
Cübbesin çak edüp gösterdi beyaz entarisin (Revnakoğlu, 1968i: 3871)
Yukarıdaki hadiselerin bazılarına Revnakoğlu bizzat şahit olmuştur. Bazılarını
ise ikinci bir ağızdan derlemiştir. Revnakoğlu, bu komik hadiseleri anlatırken olayların
kahramanları hakkında oldukça ayrıntılı bilgi vermiştir. Araştırmacı kimliğinin bir
neticesi olarak bu bilgileri verirken olay ve kahramanların sahiciliği hakkındaki
şüpheleri de gidermiştir.
5. 5. TARİKATLARDA CENAZE TÖRENLERİ
Cenaze törenleri, toplum hayatımızda önemli folklorik uygulamaların yaşandığı
alanlardır. İslamiyet’ten önceki dönemde “yuğ” diye isimlendirilen törenler ve bu
törenlerde söylenilen sagular, edebiyat ve kültürün önemli malzemeleri olarak kalmıştır.
Pek çok kaynakta yuğ törenlerinde yapılan uygulamalar ayrıntılı bir biçimde anlatılmış;
bunların çeşitliliği ve zenginliği bilim dünyasının dikkatini çekmiştir (Raux, 1999: 217).
Bunlara bakılarak eski Türk toplumlarında cenaze törenlerinin ne kadar önemli olduğu
anlaşılmaktadır. İslamiyet’i kabulden sonra da atalar kültünün bir yansıması olarak
cenazeye saygı, dün olduğu gibi bugün de etkisini devam ettirmiş, cenaze merasimleri
aynı önemini korumuştur. Hatta aslen dini bir uygulama olmasa da cenazede ve
definden sonraki yedinci veya kırkıncı günde Mevlit okuma geleneği gibi ritüele dair
uygulamalar, devam etmiştir. Bu uygulamalar, toplumun fertlerinden müteşekkil olan
tarikatlarda da etkisini göstermiş, cenazeler çok farklı folklorik uygulamalara sahne
olmuştur. Revnakoğlu, bir folklorcu kimliğiyle bu ayrıntıları yakalamış, yayımlamıştır.
Revnakoğlu, tarikatlarda “adap” diye tabir edilen ve mutlaka uyulması gereken
kurallar olduğunu, cenaze törenlerinde de bu kuralların uygulanması gerektiğini
belirterek uyulmaması halinde sahibi adına büyük bir utanç meselesi olacağını söyler.
Öyle ki, cenaze törenlerini anlatırken bir iki yerde bu kuralları görmezden gelen
uygulamaları ciddi şekilde tenkit edip sahiplerini adap ve erkân bilmemekle suçlar.
Cenaze törenleri için de var olan bu kuralların tespit edilmesinin tarihi bir vazife
olduğunu da ifade eder (Revnakoğlu, 1968e: 3693)
121
Cenaze törenlerinde uyulması gereken en önemli iki kural şudur: Birincisi
cenazeyi yıkayan ve defneden kişi, vefat eden kişiden kıdemli olmak zorundadır, en
azından o anda bulunan kişilerin en kıdemlisi olmalıdır. İkincisi ise uygulamalar
genellikle tarikat müntesipleri içinde kalır, hele bazı uygulamalar başka tarikat üyelerine
de gösterilmez (Revnakoğlu, 1968f: 3750).
Revnakoğlu, tarikatlarda bu uygulamaların birbirine çok yakın olduğunu
belirterek tarikatlarda uygulanan genel uygulamaları şöyle sıralar:
Şeyh Efendi, ayin esnasında ölürse veya ölüm haberi gelirse ayin kesilmez, o
anda ne söyleniyorsa bırakılır, Allah’ın “ebedi hayat sahibi” anlamına gelen Hayy ismi
ağır bir şekilde söylenmeye başlanır. Bu arada vefat eden Şeyh Efendi’nin oğlu orda ise
ve izinli ise o, değilse yetkili halife ayini yönetmeye başlar. Ayin asla bozulmadan fakat
ağır bir edayla devam eder. Bu sırada hareketli değil yavaş ilahiler söylenir. Şeyh
Efendi oradan alınır, mihraba bırakılır, ayine devam edilir (Revnakoğlu, 1968e: 3695).
Şeyh Efendi’nin na’şı, tevhinhanede mihraba yatırılır. Başında buhurdan yakılır,
üzerine Kâbe örtüsü, yoksa bir şal atılır, bu örtünün üzerine kendi feracesi yanı uzun
kollu gömleği örtülür. Ayin bittikten sonra gasle kadar sırayla başında nöbet tutulur,
hiçbir şey okunmadan beklenilir (Revnakoğlu, 1968e: 3696).
“Gidiş çeyizi” diye tabir edilen cenaze merasimlerindeki uygulamalar şöyledir:
Mevlevilerde cenaze, mutfak veya meydan odasının önündeki taşlıkta yıkanır.
Şeyh veya Dede’nin cenazesi yıkanırken önce Nat-ı Mevlana, yani özel bir ilahi, sonra
da Mevlevi ayinlerinden biri okunur. Bu okuma esnasında en ağır tonda ve aralıklı
olarak Allah ismi tekrarlanır, her isim arasında bir “süphanallah” diyecek kadar
beklenir. Böylece cenaze yıkandıktan sonra kabre doğru yola çıkılır (Revnakoğlu,
1968e: 3694).
Cenazeyi defne götüren cenaze alayının en önünde Şeyh Efendiler ve Dedeler
bulunur. Diğer tarikatların benzer mevkidaşları varsa onlar da en önde yer alır. Bu
alayda herkes kendi makamına göre sıralanır. Yürünürken daima sağ tarafa göre
hizalanır, düzen ve tertip bozulmadan devam edilir. Her adımda Allah denir. Bu
söyleyiş, iki hece halinde ve oldukça yavaşçadır. “Al” derken bir adım “lah” derken
122
ikinci adım atılır. Böylece ağı ağır gidilir ki Revnakoğlu, bunun kısa mesafeleri çok
uzattığını ve hayret edilecek bir zahmetli iş olduğunu belirtmeden geçemez
(Revnakoğlu, 1968e: 3694).
Revnakoğlu, Bektaşilerin dini meselelere muhalefet etmelerine rağmen cenaze
uygulamaları hususunda oldukça sadık kaldıklarını belirterek (Revnakoğlu, 1968e:
3695) şu açıklamaları sıralar:
Bektaşiler, topraktan yaratılan insanın kısa sürede toprağa karışmasının gereğine
inandıkları için cenazelerini tabutla değil doğrudan kabre bırakırlar. Revnakoğlu, burada
yeri gelmişken cenazenin tabutla gömülmesini veya mezarın çinko veya betonla
kaplatılmasını eleştirerek bunun İslami bir uygulama olmadığını, ölüye de eziyet
olduğunu belirtir (Revnakoğlu, 1968e: 3694)
Bektaşilerde cenazeyi daima Baba gasleder, bu işi dışarıdan birine hele maaşlı
bir imama bırakmazlar. Zira Bektaşilere göre imamet resmi olarak değil soy olarak
devralınan ve sürdürülen bir vazifedir. Baba bu işi yapamayacaksa Baba’nın
görevlendirdiği bir Bektaşi yapar. O anda böyle biri de yoksa Caferi olması kaydıyla
farklı bir kola mensup bir kişi bulunur. Cenaze, zahir yani dışarıdan birinin asla yer
almadığı bir ortamda yıkanır. Tarikat ehlinin vücudu tarikattan olmayana haram kabul
edilir. Bu nedenle eski Bektaşiler, hamama bile gitmez, sadece dergâhın hamamında
yıkanırlar (Revnakoğlu, 1968e: 3695).
Cenazenin yıkanması gibi “çeyizlenmesi” yani kefeninin sarılıp sarık, hulle gibi
özel giysilerinin bu kefen konulması yine Baba tarafından yapılır. Ölen kişi, derviş veya
halife olduğunda kullandığı ilk gömlekler giydirilir veya bedenine sarılır. Bunların
üstünden normal kefeni sarılarak sıkı sıkıya bağlanır. Arakiyesi yani takkesi de başına
geçirilir. (Revnakoğlu, 1968e: 3695). Bu tarz kefenleme işi eski Türklerde de
görülmektedir. Kaynakların bildirdiğine göre Oğuzlardan biri öldüğünde cesede hırkası
giydirilir, kuşağı ve yayı da kuşatılarak diğer şahsi eşyalarıyla defnedilir (Sümer, 1992:
56).
Vefat eden Baba’yı, defnedilmeden önce isteyenler ziyaret edip “niyaz” ederler,
saygı ve hürmetlerini sunarlar. Bu niyaz şöyledir: Sıra ile kefenli bir halde yatan
Baba’nın huzuruna gelinir, kefenin üzerinde başına geçirilen arakıyesi yani takkesi,
123
göğsü, el ve dizleri öpülerek geri geri çıkılır. Kendisinin “Bir gece dinleneyim.” gibi bir
vasiyeti varsa meydan odası denilen yerde bir gece bekletilir, etrafında on iki, başında
da bir mum yakılır; mumlar bitinceye kadar söndürülmez. Bu sırada cenazenin yanında
kimse bulunmaz (Revnakoğlu, 1968e: 3696).
Sırlandığı yani defnedildiği akşam muhtelif yerlerde mumlar yakılır, kurban
kesilerek yemek verilir, helva pişirilir, akşam namazından sonra Ayin-i Cem denilen
Bektaşilere has bir ayin yapılır; Kuran, Mevlit veya mersiye okunur. Bu ayin bazen
sabaha kadar sürer, sürmese de dergâhın kapısı o gün asla kapatılmaz. Bu ayin definden
sonraki yedinci ve kırkıncı günlerde de yapılır. Hatta vefatı esnasında orada
bulunmayanların da katılımıyla daha kalabalık olan bu sonraki ayinlere “hayır gecesi”
denir (Revnakoğlu, 1968e: 3696).
5. 5. 1. Şeyhin Gasledilmesi
Tarikatlarda “Nerede giyindin ise orada soyun.” adabı gereği şeyh veya dervişler
tarikata girerken çeyizlenme tabir edilen tarikat kıyafetlerini nasıl ve nerede giyiyorlarsa
vefatlarında da aynı yerde çeyizlenir yani gasledilip kefenlenirler ki buna “gidiş çeyizi
denir. Şeyh veya derviş gasledilirken hafif sesli bir edayla topluca tarikat evradı yani
ayinde devamlı okunan dualar okunur. Sonra sırasıyla kelime-i tevhit, Allah ve Hu
isimleri okunur. Gasil bittikten sonra şeyh, makam postuna yani sağken oturduğu yün
post üzerine yatırılır. Kefenleme işlemin geçilir. Kefenden önce eğer Mevlevi ise
tennuresi yani sema ederken giydiği beyaz kıyafeti, diğer tarikatlardan ise feracesi veya
giydiği özel kıyafeti ile sarılır ve kefenlenir. Arakiye yani takkesi kefen üstünde başına
geçirilir. Sonra okuduğu evrad-i şerifesi yani günlük dualarından oluşan kitapçığı ve
bazı küçük giyim kuşamları “destur” alınarak koynuna sokulur (Revnakoğlu, 1968f:
3750).
Gasil işlemi, kıdemli şeyhler veya halifeler tarafından yapılır. Bu esnada
gasledilen kişinin sevdikleri veya yakınları – tarikat ehli olmak koşuluyla – yanında
bulunur. Tarikat ehlinin bedeninin dışarıdan bir kimseye “haram” olması inancı
nedeniyle asla dışarıdan biri gasil işlemi sırasında bulunamaz. Böyle olduğunda
teneşirden yükselen bir duman ve bulut tabakasının cenazeyi sırlayacağını yani
saklayacağını belirtir. Gasil esnasında kişinin bağlı olduğu tarikatın evradı bir ağızdan
124
okunur. Bittikten sonra hayatın faniliğini, ölümün hikmetini, hayatın gerçek mahiyetini
anlatan çeşitli ilahiler ağır bir eda ile okunur (Revnakoğlu, 1968f: 3751).
Vefat eden kişi, o muhitin en kıdemli veya en yaşlı şeyhi ise gasilde farklı bir
yol izlenir. Şeyh efendi üç defa gasledilir. İlk gasilde kendi tarikatının evrad-ı şerifesi,
ikinci gasilde “tevhid-i şerif”, üçüncü gasilde “ism-i Celal” okunur. Üç gasil de
tamamlanınca güzel sesli bir derviş cenazenin ayakucuna geçerek ayakları mühürlü yani
başparmakları birbirine bağlı bir vaziyette, ayakta bilinen cuma salasını, hüzünlü ve ağır
bir eda ile okur (Revnakoğlu, 1968g: 3801).
Revnakoğlu’nun bizzat şahit olduğu şu hadise, ilginçtir:
Büyük Rıza Efendi diye bilinen dönemin meşhur şeyhlerinden biri gasledilirken
gözleri açılır. Cenazeyi gasleden Şükrü Efendi, etraftakilerin korku ve heyecanlı
bakışlarına rağmen “Efendi destur!” diyerek şeyhin gözlerini kapatır. Az sonra şeyhin
gözleri tekrar açılır ve göz ucuyla Şükrü Efendi’ye bakar gibi olur. Bunun boş bir hadise
olmadığına inanan Şükrü Efendi, etrafına dikkatlice baktığında Şeyh’in arakiyesi yani
takkesinin orada bulunmadığını görür. Hemen Şeyh’in arakıyesi getirilir ve başına
geçirilir. Bu eksik giderilince Şeyh Efendi bir daha da gözlerini açmaz ve kefenleme
biter (Revnakoğlu, 1969: 4057).
5. 5. 2. Cenazenin Tabuta Yerleştirilmesi
Cenaze kefenlendikten sonra en yetkili şeyh tarafından “destur” alınarak tabuta
yerleştirilir. Tabut kapandıktan sonra şeyh efendinin tac-ı şerifi yani özel başlığı
getirilip tabutun üzerine, baş kısmına bırakılır ve üzeri örtülür. Yine şeyhin ridası yani
sırtına geçirdiği kıyafeti tabuta çaprazlamasına örtülür, uçları aşağı sarkıtılır ve
cemaatin gelmesi beklenir (Revnakoğlu, 1968f: 3751).
Vefat eden dervişse başına arakiyesi yani takkesi geçirilerek kefenlenir. Tabutun
baş tarafına ise şeyh efendinin izniyle “pirdaş” denilen bir derviş, vefat eden dervişin
şeddini yani kuşağı sarar (Revnakoğlu, 1968g: 3802). Şeyh veya derviş cenazelerinde
okunan ilahiler ise genellikle benzer olmakla birlikte bazı makam farkları görülür
(Revnakoğlu, 1968g: 3803).
125
Cemaat geldikten sonra tabut kaldırılır, omuzlara alınmadan eller üzerinde
taşınır, yıkarı kaldırılmaz. Sebebi ise dergâhın türbesinde yatan şeyhlere saygısızlık
yapmamaktır. Dışarı yedi adım çıkıldıktan, dergâhın sınırlarından uzaklaştıktan sonra
omuzlara kaldırılır, sonra bir müddet beklenilir, Fatiha edilip salavatlanır ve yola devam
edilir. Cemaatin en kıdemlisi öne geçerek “Ya Allah Huu!” diye gülbank çeker ve
cemaat toplu bir şekilde “Ya Hu” diyerek, adımlarını da buna göre ayarlayarak ahenkli
bir şekilde mezarlığa yürür (Revnakoğlu, 1968f: 3752).
Yürüyen cemaat üç bölümden oluşur. En önde büyük, kıdemli şeyhler,
arkalarında zakirler ve dedeler, en arkada da dervişler yer alır. Bunların arkasında tabut
olur. Tabutun baş tarafında uzaktan görünecek şekilde dumanlı bir buhurdan daima
tutulur. Cenaze daha kıdemli bir şeyhin türbesi yanından geçecekse veya şeyh efendi
daha kıdemli bir şeyhin yanına defnedilecekse tabutun üzerinde yer alan tac-ı şerifin
teylesanı uzatılmaz, türbedeki şeyhe saygı gereği içeri atılır; böyle bir durum yoksa
serbest bırakılır (Revnakoğlu, 1968g: 3800).
Revnakoğlu, böyle bir cenaze alayının çok ihtişamlı, gösterişli olduğunu; en iyi
taraflarıyla ölümün sevimsiz yüzünü giderdiğini, üzgün gönüllere bir nevi neşe ve huzur
verdiğini belirtir (Revnakoğlu, 1968g: 3802).
Sıra cenaze namazına gelir. Ehli tarikin cenaze namazını ehli tarik kıldırır
düsturu nedenle yine kıdemli bir şeyh, o yoksa dini hassasiyeti olduğu bilinen bir ehli
tarik geçerek cenaze namazını kıldırır (Revnakoğlu, 1968g: 3802).
5. 5. 3. Naaşın Kabre İndirilmesi
Cenaze, mezara geldikten sonra kıdemli bir şeyh, tabut üzerindeki tacı yani özel
başlığı alarak şeyhin evladına giydirir. Sonra cenazeyi kucaklayarak mezara bırakır.
Bundan sonraki işlemler dışardaki insanlara gizlidir. 2 Hemen kabrin üzerine “sitare”
veya “mahfil” denilen bir örtü çekilir. Bu örtü derviş veya şeyhin ilk gün tarikata kabul
töreninde üzerine tutulan aynı örtüdür. Dört derviş bu örtünün dört ucundan tutarak
kabrin içini, dolayısıyla az sonra kabirde yaşanacakları perdeler. Kabrin içinde yapılan
2 Yunus Berkli, eski Türklerde hakanın cenaze merasimine komşu devlet adamlarının davet edildiğini; ancak defin işinin gizli yapıldığını aktarmaktadır. Tarikatlardaki gizli defin geleneğinin bu uygulamanın etkisiyle şekillendiği söylenebilir (Berkli: Yılmaz, 2006: 120).
126
telkinin dışarıdan duyulmaması için de sesli bir şekilde dışarıda kelime-i tevhit okunur
(Revnakoğlu, 1968g: 3803).
Şeyh efendi cenaze önceden çeyizlenmemişse mezarda çeyizler, arakiyesini
başına geçirir, evrad denilen, daima okuduğu dua kitapçığını ve icazatnamesini “destur”
alarak koynuna koyar, hullesini giydirip kemerini bağlar, makam postunu yani sağken
daima oturduğu yün postu altına serer. İcazetnamesini “Efendi, destur!” diyerek öper ve
sağ elinin olduğu kısma sıkıştırır. Sonra kulağına eğilerek sadece tarikatlara has,
kulaktan kulağa erbabının bildiği, kitaplarda yazmayan gizli bir telkin yapar. Bu telkin
işi de bittikten sonra sesli bir şekilde “illallah” der. Bu gülbankla birlikte yukarıdaki
ayin de biter. Şeyh efendi Fatiha eder ve yukarı çıkar. Yukarı çıkarken çok dikkat eder,
ölünün üzerine toprak düşürmemeye azami dikkat eder, geri geri, saygıyla çıkar. Artık
iş, mezarcıya bırakılır. Mezarcı, işini bitirdikten sonra mezar başında “kabir tevhidi”
denilen kısa bir ayin yapılır (Revnakoğlu, 1968h: 3829-30).
Defin gecesi dergâhta toplanılır. Önce hatim indirilir. Vefat eden şeyhin bu
günler için bıraktığı paradan harcanmak kaydıyla kurban tığlanır yani kesilir, helva
pişirilir. Misafirler, dervişler ve fakir fukara doyurulur. Yemek ve akşam namazından
sonra özel bir ayin yapılır. Bu ayine özellikle vefat eden şeyh efendinin dervişlerinin ve
yakınlarının katılması amaçlanır, yetmiş bin kelime-i tevhit çekilir. Ayini yaptıran şeyh,
cübbesinin altına sakladığı ve dikkat dağıtmasın diye kimseye göstermediği tespihiyle
bu sayıyı tutmaya çalışır. Bu uzun ayinde gerekirse belli yerlerinde “illallah” diye
gülbank çekerek mola verdirir. Burada önemli nokta şudur: Ayini idare eden şeyh
efendi, mola için sadece “illallah” der, “Muhammedun Resulullah” en son denilir ve
ayinin bittiğini gösterir. Eğer yanlışlıkla Muhammedun Resulullah derse, ayine
dolayısıyla sayıya sıfırdan başlanılır. Ayin bittikten sonra şeyh efendi o gece yapılan
hatm-i şerif ve ayin-i şeriflerin sevabını vefat eden şeyh efendiye hediye eylediğinin,
ihvanın da böyle edip etmeyeceğini sorar. İhvan bir ağızdan “hediye ettik” demesiyle bu
yapılanlar da ihvanın bir hediyesi olur (Revnakoğlu, 1968h: 3831-32). Bu yemek verme
işi de eski Türklerde “yuğ aşı” adıyla mutlaka uygulanan bir gelenektir. Defin
işleminden sonra ölen kişinin çadırına geri dönülür ve ona ait olan atlardan kurban
kesilerek ziyafet verilir (Koca, 2000: 179).
127
Ayin-i şeriften sonra şeyh efendi yeri öperek kalkar, ardından evladı veya
halifesi kalkıp geri geri giderek ayin-i şerifi bitirirler. Şeyh efendinin vefatından sonra
kırk gün, bütün ayinler oturarak yapılır, ancak kırkıncı günden sonra ayakta ayine
başlanır (Revnakoğlu, 1968h: 3832).
Görüldüğü gibi Revnakoğlu, tarikatlarda cenaze merasimleriyle ilgili çok zengin
ve detaylı bilgiler vermiştir. Kişinin vefatından defnine, defin işleminden sonra geride
kalanların yaptıklarına kadar oldukça önemli bir malumat derlemişti. Anlattıklarını
farklı ve değerli kılan başka bir unsur da bizzat gözlemlerini aktarması, dolayısıyla
bilgilerin ilk ağızdan verilmesidir. Bu anlamda derlemeleri, bu sahanın çalışanları adına
önemli bir kaynak niteliğindedir.
5. 6. TARİKATLARDA NEVBE GELENEĞİ
Nevbe, tarikatlara ait saz topluluğudur. Revnakoğlu, nevbe geleneğinin Hz.
Peygamber’in Medine’ye hicretiyle ortaya çıktığını; halkın defler, tencere kapakları,
birbirine vurulduğunda güzel ses çıkaran yuvarlak taşların çıkardığı bir musikiyle
meşhur “Tala’al Bedru” kudumiyesiyle yani “ayakbastı marşıyla” onu karşılamasının
hatırası olarak hem Osmanlıdaki mehterin hem de tarikatlardaki nevbenin geliştiğini
belirtir (Revnakoğlu, 1968a: 2).
Tarih Konuşuyor dergisinde yayımladığı dört yazıda Nevbe hakkında çok
ayrıntılı bilgiler vermektedir.
Nevbe, özellikle dört büyük tarikat olan Rıfailer, Bedeviler, Desukiler ve
Sa’dilerin dergâhlarında vurulur. Nevbe her ayinde değil belirli ayinlerde çıkar. Bu
ayinler, “eyyam-ı mahsusa” denilen belirli zaman dilimlerine rastlayan bayram, kandil
geceleri ile kendine has özelliği olan herhangi bir gecedir. Nevbe, bu özel günlerden bir
hafta önce vurulmaya başlanır ki bu haftaya da “istikbal haftası” adı verilir
(Revnakoğlu, 1968b: 3554).
Revnakoğlu’nun verdiği bilgilere göre nevbede yer alan temel müzik aletleri
şunlardır:
128
Halile: Nevbenin baş sazıdır. Bando ziline benzer yuvarlak, sarı bir zildir. Sağ
eldekine erkek, soldakine dişi halile denir. Nevbe, bu halilenin ilk sesiyle başlar ve
halile ile idare edilir. Halileler, dergâhlarda mihrabın makam postu tarafına asılır durur.
Nay-i şerif: Ney dediğimiz sazdır. Tarikat adabı gereği bu isimle anılır.
Mazhar: eski Türkçede “kanga” diye bilinen, dervişlerin temel sazlarındandır.
Yuvarlak tahta kasnağa geçirilmiş mutlaka koyun derisinden meydana gelen vurmalı
çalgıdır. Sesini artırmak için kasnak içinden karşılıklı üç sıra tel veya kasnak
kenarlarına yuvarlak halkalar geçirilir.
Kuddum: Yerde ve elde çalınan bir vurmalı sazdır. Bakır çanaklar üzerine
geçirilmiş koyun derisinden oluşur. Vurmak için kullanılan küçük tokmaklara “zahme”
denir.
Çifte kuddum: geniş gövdeli ve oldukça büyük bir vurmalı sazdır.
El kuddumu: Kuddumun küçüğüdür. Bir kayış yardımıyla taşınır ve asla yere
konulmaz. El kuddumu, misafir şeyh efendilere verilir. (Revnakoğlu, 1968d: 3657-
3658)
Tekkelerde nevbe çıkarmanın folklorik uygulaması ise şöyledir:
O gün nakipler yani nöbetçi olan dervişler, nevbe sazlarını asılı bulundukları
yerden indirir, tozlarını alır; mazhar ve kuddumları kahve ocağına götürerek ısıtmak
suretiyle gerginleştirirler. Hazırlama bittikten sonra hepsini dergâhın uygun bir yerine
topluca bırakırlar (Revnakoğlu, 1968c: 3612).
Ayin başlayıp hususi evrad-i şerife yani tarikatın özel duası okunduktan sonra
diğer ayin metinlerine geçilmeden şeyh efendinin işaretiyle nakipler, nevbe çalgılarını
alıp hazır beklerler. Bu alış ve bekleyiş şöyledir:
Nakipler yani nöbetçi dervişler niyaz ederek yani her bir çalgıyı öperek yavaşça
alırlar. Çalgı aletleri alındıktan sonra sernakıp ortada diğer iki nakıp sağ ve solda,
sernakıbın bir adım gerisinde, ayaklar mühürlü yani sağ ayak başparmağı solun
üzerinde, kafa sola meyilli, mihrabın karşısında yer alan ve adına “feyiz kapısı” denilen
direğin önünde ayakta beklerler. Sernakıbın mazharının içinde halileler, diğerlerinin
129
mazharlarında kuddumları vardır. Normal yapılan ayin Kuran’dan bir sureyle
bitirildikten sonra, sernakıp; “Destur ya sahibel meydan!” diyerek nevbeye giriş yapar.
Bu girişten sonra özel bir metin olan nevbe hutbesini okur. Bu okuyuştan sonra diğer
nakıplarla beraber bir adım atarlar. Devamında ayini hangi tarikat yapıyorsa o tarikatın
kurucusundan başlanarak dört büyük tarikat kurucusuna methiyeli söyleyişler yapılır.
Kalıplaşmış bir yapı içersinde yapılan bu toplu methiyelerin her birinden sonra sernakıp
ve nakıplar birer adım atarlar. Nihayetinde mihraba yaklaşan görevliler tarafından şeyh
efendi ve misafir şeyhlerden başlanarak halile ve kuddumlar dağıtılır. Dışarıdan ayini
izlemeye gelenlere bir şey verilmez (Revnakoğlu, 1968c: 3613-3614).
Nevbe, üç bölüm halinde vurulur. İlk bölümde şeyh efendi tarikat pirine Fatiha
ederek halileyi ağır bir tempo ile çalar. Ayindekiler, ellerindeki mazhar ve kuddumları
şeyh efendinin temposuna uyarak çalar. Hafiften başlayan tempo zaman sonra biraz
hızlanır. Belli bir müddet bu çalma işi devam ettikten sonra şeyh efendinin Fatiha
etmesiyle biter. Herkes çaldığı aleti dizleri üzerine yavaşça bırakır. Bitişte tarikat
mensuplarına mahsus olan “Nevbe Salâtı” söylenir. Bu salât şöyledir:
Elfu elfin salâtın ve elfu elfin selamin aleyka Ya Resulallah
Elfu elfin salâtın ve elfu elfin selamin aleyka Ya Habiballah
Elfu elfin salâtın ve elfu elfin selamin aleyka Ya Seyyidel Evvelin ve Ahirin.
Bu okuyuştan sonra ayağı kalkılır. Birlikte Hz.Peygamber’in Medine’ye
gelişinde söylenilen “Talaal Bedru” ilahisi veya Kaside-i Bürde adlı şiir ayakta okunur.
Okunurken o geliş hatırlanır ve gönüllerde yaşanılmaya özem gösterilir. Söylenme işi
bitikten sonra ayakta niyaz halinde beklenilir, saygı ve edep terk edilmez. Ellerinde
çalgı aleti olanlar, bunları göbek seviyesinde ve edeple tutar, herhangi bir sazı
olmayanlar klasik tekke erkânı üzere bekler. Birkaç ilahi daha ayakta okunduktan sonra
nevbenin üçüncü bölümüne geçilir (Revnakoğlu, 1968c: 3615-3616).
Nevbenin üçüncü bölümüne demdeme faslı denir. Bu bölümde ilahilerle karışık
nevbe vurulur. Bazen ağır bazen tempolu bir vaziyette, şeyh efendi veya onun
görevlendirdiği zakirbaşının yönlendirmesiyle değişen ahengiyle belli bir müddet
devam ettikten sonra şeyh efendinin Fatiha etmesiyle sonlanır. Nevbe biter bitmez
130
nakıplar, nevbe çalgılarını tek tek niyaz ede ede toplar ve yerlerine asar (Revnakoğlu,
1968c: 3616).
5. 7. TARİKATLARDA MUHARREM GELENEKLERİ
Müslüman dünyada “matem” le yâd edilen Muharrem ayı, dergâhlarda da farklı
uygulamalarla yâd edilen bir aydır. Bu konuda yapılanlar şöyledir:
Muharremin onuncu gününden otuzuncu gününe bazen de Muharrem’den sonra
gelen Sefer ayının onuna kadar dergâhlarda tantanalı, musikili ayinler yapılmaz.
Ayinlerin havası ağır ve hüzünlüdür. Bu ayinlerden sonra otuz gün boyunca önce derviş
ve ailelerinden başlanarak yakın komşular ve gelebilen herkes için sofralar kurulur,
kurbanlar kesilir, fakir fukara doyurulur; o günler için özel ayarlanmış olan toprak
çanaklarda aşure dağıtılır, sevap ve hasenatı Hasan, Hüseyin soyuna hediye edilir.
Hüzünlü ve demdemesiz ayinler kısa kesilir, daha çok ayinlerden sonra okunan
“mersiye”lere önem verilir, Kerbela olayını anlatan uzun kasideler, içli dervişler
tarafından hüzünle seslendirilerek matem havası bütün canlılığıyla yaşatılmaya çalışılır.
Ayinlerde de bu matemi hissettirecek nutuk ve ilahilere yer verilir. Muharrem
ayinlerinin başlangıcı, onuncu günü Koca Mustafa Paşadaki Sünbül Sinan dergâhında
“Sünbüli Salâtı” adıyla anılan Yazıcıoğlu’nun mersiyesinin okunmasıyla başlar. Bu
salâttan sonra İstanbul’daki bütün tarikat şeyhleri ve dervişlerinin katıldığı oldukça
büyük ve ihtişamlı bir ayin yapılır. Bu büyük ayinden sonra diğer dergâhlar da
ayinlerinde mersiyelere yer vererek bu geleneği devam ettirirler. Bektaşilerde ise daha
çok Bektaşi şairlerin mersiyeleri tercih edilir ve matem zamanı boyunca ayinlerde
daima okunur. Bektaşilerde farklı olarak bu mersiyeleri babalar okur. Yine Bektaşilerin
farklı bir uygulaması da gece ayinlerinde babanın sağ ve sol taraflarında mum yakmak,
çerağ tutuşturmak ve bunlara da son derece saygı göstermektir (Revnakoğlu, 1952: 3).
131
ALTINCI BÖLÜM
FOLKLOR DERLEMELERİ
Bilinçli bir folklorcu olan Revnakoğlu, çalışmalarını sadece tarikat kültürüyle
sınırlandırmamış, yeri geldikçe folklorun diğer şubeleriyle de ilgili önemli malumatlar
vermiş, renkli derlemelere imza atmıştır. Eski sosyal hayatın temel dinamiklerini, adet
ve geleneklerini araştırmacı bir kimlikle gözlemlemiş ve bunları yazıya geçirmiştir.
Bazıları tarih dergilerinde bazıları da dönemin gazetelerinde yayımlanan bu yazılardaki
derlemeler şöyledir:
6. 1. TAHTACILAR, AYİN VE ADETLERİ
Revnakoğlu, Tahtacılar, Ayin ve Adetleri adlı yazısında Caferi mezhebinden
olan ve Tahtacı namıyla anılan “Kızılbaş” dediği insanlardan ve bunların enteresan
özelliklerinden bahseder. Anlattıklarının farklı ve bazen sıra dışı olması nedeniyle
tarafsızlığı ve nesnelliği adına yazının sonunda şu önemli notu bırakmayı ihmal etmez:
“Araştırmalar yaparken güçlükle tesbit edebildiğim bu notları bir tetkikçi sıfatile
neşrediyorum; çalışmama yardım edenlere müteşekkirim. Bilhassa Aşağı Pasinler
nahiyesinin eski müdürü Mehmet Emin Kişioğlu’nun ellerinde ziyaretime müsaade
ettikleri hususi bir vesikadan pek faydalandım.” (Üstünbaşoğlu, 1944: 29).
Revnakoğlu, Tahtacılar diye nitelediği bu grubun Türk olduklarını, fakat
kendilerini Ali soyundan dolayısıyla seyit kabul ettiklerini belirterek bunun yanlış bir
kanaat olduğunu ifade eder. Şeyhlik müessesesinin bunlarda oldukça önemli olduğunu,
adet ve geleneklerin mutlaka peygamber soyundan olduğu var sayılan bu şeyhlerin
önderliğinde cereyan ettiğini ifade eder (Üstünbaşoğlu, 1944: 26).
Kendinden olmayanlara “karabaş, ağzı kara, yezidi, ham ervah” gibi isimler
verirler. Yeni evlenecek olan biri, başka bir evli genci kendisine “müsahip” kabul eder.
Velilik, vasilik gibi kabul edilen bu durumun başka bir adı da “âşıklık”tır. Yeni
evlenecek olan genç, şeyhin hazır olduğu bir ortamda şeyhin okuduğu bir kurbanı
nezreder, yani keserek insanlara ziyafet verir. Bunlarda, şeyhin izniyle veya önünde
kesilmeyen kurbanın eti yenmez. Revnakoğlu, bu özellikleri nedeniyle Tahtacıları,
132
Yahudilere benzetir. Nasip almak isteyen yani evlenmek isteyen gençler, bir rehber
delaletiyle şeyhin önünde diz çöküp secde ederek bir miktar parayı şeyhin postuna
sırlayarak yani postun altına nazikçe bırakarak niyazda bulunurlar. Kendi aralarında
sazlı, sözlü, nefesli oyunlar, ayinler yaparlar. Erkek, istediği herhangi bir kadını oyuna
kaldırır, kadın reddetmeden erkeğe eşlik eder. En büyük bayramları Muharrem’in
onuncu günü olan Aşure Bayramı’dır. Muharremin ilk on günü aşure yapıp dağıtırlar,
farklı bir oruç tutarlar (Üstünbaşoğlu, 1944: 26).
Tahtacılar arasında kadın çok değerli bir mevkie sahiptir. Bir kadını döven veya
ona hakaret eden erkek, şeyh tarafından “düşkün” ilan edilir. Bu erkekle bütün sosyal
ilişkiler kesilir, onunla aynı sofrada yemek bile yenmez. Şeyhin isteğine bağlı olarak
vereceği “nezir” in miktarına uygun yapacağı dua ile affedilir. Burada da Revnakoğlu,
bu tutumu, para karşılığı Cennet satan Hıristiyan rahiplerin durumuna benzetir
(Üstünbaşoğlu, 1944: 27).
Boşanmanın olmadığı Tahtacılarda kadın da kocasına sadık olmalıdır. Küçük bir
sadakatsizlik, ormanda öldürülmekle karşılığını bulur. Nikâhlar da dede veya şeyh
tarafından, “niyaz parası” mukabilinde kesilir (Üstünbaşoğlu, 1944: 27).
Şeyh soyundan gelen ve özellikle gelenekleri hakkında ilim sahibi olan kişiler
son derece itibar sahibi kabul edilirler. Bunlar, halkın her meselesini halleder, gerekirse
mahkeme yapar, ceza keserler. Şeyhin bir köye gelmesi “teberrük” yani uğur sayılır.
Bütün köylü, şeyhin etrafında toplanır, sevgi ve saygı gösterileri yapar, önünde secde
eder, diz öper. Bir köyde şeyhten başka farklı görev ve unvanları olan dedeler bulunur.
Şeyhin hal ve tavırlarından anlayıp icabında onun propagandasını yapan dedeye
“kanber”, ayin işlerinden anlayan ve köye giriş çıkışları kontrol eden dedeye “avcı”,
şeyhin sağ kolu konumundaki dedeye “rehber”, şeyhin köye geldiğini haber veren kişiye
de “pervane” adını verirler. Şeyh köye geldiğinde duruma göre iç ayini, cem ayini,
tercüman ayini, cemali zahir civanlar ayini, pay ayini, talip ve namzet ayini diye
isimlendirilen ayinlerden biri yapılır (Üstünbaşoğlu, 1944: 27-28).
Birçok fena huylarının olmasına rağmen cenazeye büyük saygılarının olduğunu
belirten Revnakoğlu, bu törenleri şöyle anlatır: Bir cenaze olduğunda herkes işi gücü
bırakarak törene katılır, uzak mesafelere de haber salınır ve herkesin iştirak etmesi
133
hedeflenir. Bir yabancı varsa – çocuk bile olsa – tören yapılmaz. Yabancıların olmadığı
zamanlarda tören yaparlar. Cenaze törenlerini genellikle gece yarısı yaparlar. Cenazeyi
bir torba veya hususi olarak yapılmış bir küpe koyarlar. Cenazeyi “kamer hayvan” diye
tabir ettikleri siyah bir at üzerinde veya kağnı ile mezarlığa götürürler. Namazını
kılmadan, yıkayıp kefenlemeden gömerler. Ölünün sandukasına koç veya koyun
suretleri yaparlar. Kişi, can vereceği zaman yanında sazlı sözlü ağıtlar okuyarak can
verene kadar tören yaparlar. Revnakoğlu, “uluma” diye tabir ettiği bu sazlı, sözlü, içkili
törenleri de Eski Yunanlıların törenlerine benzetir (Üstünbaşoğlu, 1944: 29).
Revnakoğlu, bu topluluğun kara cahil olduklarını, sırra çok riayet ettiklerini de
ilave eder (Üstünbaşoğlu, 1944: 29).
6. 2. OKÇULUK VE OKÇULAR TEPESİ
Folklorun kaybolmaya yüz tutmuş önemli unsurlarını kaydederek kaybolmasını
engellemeye çalışan Revnakoğlu, ata sporlarından kabul edilen okçuluğu da
unutmamıştır. Tarih Konuşuyor dergisinde konuyla alakalı yayımladığı bir seri yazısını
buna ayırmış, konuyla alakalı önemli tarihi bilgilerin yanında mühim kültürel bilgiler de
vermiştir.
Revnakoğlu, öncelikle Okçular Tepesi hakkında bazı tarihi bilgiler verir.
İstanbul’un fethinde Fatih’in otağını bu tepeye kurduğunu, savaşı –muhtemelen- bu
tepeden yönettiğini, zaferden sonra burada orduya büyük bir ziyafet verdiğini, zafer
neticesinde tepenin bütün arazisini de okçuların talimi için vakfettiğini ayrıntılı bir
şekilde anlatır. Belirttiğine göre Fatih’ten sonra yani Beyazıd-ı Veli’den itibaren
padişahlar bazen tek bazen çocuklarıyla burada ok talimleri yaparlar, öylece burada bir
okçular tekkesi kurulur. Evliya Çelebi, Ayasofya’dan getirilen büyük putların bu tepeye
konularak ok talimlerinde kullanıldığını da rivayet eder (Revnakoğlu, 1966b: 2067).
Revnakoğlu, okçuluğun Türkler için öneminden bahsetmeyi ihmal etmez. Eski
Türklerde bir delikanlının at binmek ve ok atmak gibi işleri mutlaka ustaca yapması
gerektiğini, aksi halde acziyetine veya hastalığına delalet ettiğini, hatta şeref ve
haysiyeti adına bir eksiklik sayılabileceğini belirtir. Yine oku, yayı ve kılıcıyla savaşa
her an hazır olmayanın bir insan bile sayılmadığını ifade eder. Bu düşüncenin devamı
134
olarak eskiden konakların selamlık duvarlarında sembolik harfler şeklinde ok, yay, kiriş
resimlerinin genellikle bulundurulduğunu, bu harflerin altında ise şu beytin yer aldığını
belirtir:
Ne heva vü ne keman ü ne kemankeş ancak.
İrdiren menziline tîri, nidâ-yı Ya Hakk (Revnakoğlu, 1966b: 2068).
Revnakoğlu, yazısında yine bazı tarihi rivayetlerden de yararlanır. Bu rivayetlere
göre fetihten sonra ilk sabah namazı Okçular Tepesi’nde kılınır. Toplu bir dua yapılır,
gülbanklar çekilir, Mülk ve Fetih sureleri gulguleli yani sadalı bir şekilde okunur.
Akşemseddin, “Fa’lem en lehu Lailahe İlallah” diyerek Bayramiye tarikatına has olan
Bayramiye ayinini başlatır. Bu ayinden sonra tepenin vakfiyesi yazılır (Revnakoğlu,
1966b: 2069). Yine rivayetlere göre Fatih, etrafındakilere sorar:
- Burası, ne olması gerekür?
Etraftakiler gür bir sesle cevap verirler:
- Ok meydanı olması yaraşur!
Bunun üzerine etrafı çizilir, içinde farklı hiçbir yapı bulundurulmaması, derhal bir
okçular tekkesi inşa edilmesi adına gerekenler yapılır (Revnakoğlu, 1966b: 2070).
İlerleyen zamanlarda bu tepe, tekke ve mescit vazifesini ifadan başka, halka
açılarak farklı sportif faaliyetlerin yapıldığı bir mekân olur. Bu faaliyetlerin anlatıldığı
paragrafı aynen alıyoruz:
“Halktan spor yapmak isteyenler de haftada birkaç gün buraya gelip doludizgin
at üstünde cirit oynarlar, kılınç kalkan hünerli gösteriler, ok yay talimlerine katılırlardı.
Ayrıca sırıkla hendek atlamak, keçeye kılınç çalmak, uçan kuşu tek tabanca kurşunu ile
vurup yere düşürmek ve daha çeşitlilerinden üç yüz, dört yüz uzağa konulmuşu sırça
testiye, pul şişeye, billur bardağa, kadehe, kaz, tavuk veya güvercin yumurtasına ip
ucuna bağlı atkestanesine yahut eski gümüş mecidiyeler büyüklüğünde mangır ile
delinen onluklara, kara metelik isimli on paralıklara ve hatta oğlunun başındaki
küçücük elmaya veya limon ustasına nişan almak; kurşun atmak gibi çok dikkat isteyen,
135
gayetle tehlikeli eğitimler, egzersizler ve bunlara benzeyen daha birçok metodlu
denemeler birbirini takip eder giderdi.
Yine burada disk atmayı hatırlatan tomak oyunları oynanır, koşular yapılır ve
fevkalade ilgi uyandıran yarışmalar tertiplenirdi.
Bu suretle atıcılık, atlayıcılık, vuruculuk, kesicilik, hamlecilik, bilhassa
nişancılık ve benzerlerinden meydana gelen milli ve askeri oyunlar isteyenlere öğretilir;
ecdad yadigârı Türk sporları aşkla, şevkle tekrar olunur, ihya edilirdi.
Yine o devrin buna benzer spor hareketleri arasında yeniçeri ve sipahilerin kılıç-
pala talimleri de buna yakın şekilde idi. Tavandan sarkıtılmış boşlukta sallanan tek
uzun ibrişime bir düziye pala sallamak ve onu küçücük parçalar halinde doğramak
suretiyle yapılırdı.” (Revnakoğlu, 1966b: 2070).
Bu meydanın padişahlar tarafında ok talimlerinde, toplu sünnetlerde, farklı
şölenlerde; halk tarafından mesire ve seyrangah niyetiyle, şeyh ve hocaların yağmur
duası maksadıyla kullanıldığı da yazıda yer alan bilgilerdendir. Yine İstanbul’da bir
zamanlar etkili olan veba salgınının önlenmesi için yapılan toplu duanın mekânının da
bu tepe olduğu anlatılmaktadır (Revnakoğlu, 1966c: 2171).
Tepenin halk tarafından kullanımına dair Revnakoğlu bizzat şahit olduğu bir
iftar şölenini şöyle resmeder:
“1921 Nisan’ına rastlayan Ramazan-ı Şerif’in onuncu günü bu meydanda bir
iftar toplantısı tertiblenmişdi. Hükümet erkânından, halkdan ve spor kulüplerinden
gelen binlerce insan bu yamaçlarda – bu mübarek topraklar üzerinde – bağdaş kurarak
topluca iftar etti. “Esselat”lı çifte ezanlar okundu, eski dergâhlar usulü, cumhurla
kamet getirildi. Koro halinde tekbirler alındı, pırıl pırıl bir mehtabın ilahi avizesi
altında aynı mahşeri kalabalıkla akşam ve teravih namazları kılındı.
Namazlardan sonra Ziya Bey, meydanın tarihi değerini belirten ve akıncı
dedelerimizin mirası olan okçuluğu pek güzel anlatan ve açıklayan bir konferans verdi.
Bunun arkasından Süleymaniye Camii müezzinbaşısı Kemal Gürses Mevlid-i Şerif
okudu. Kasımpaşa tekkelerinin zakirleri tarafından okunan tevşihleri (Mevlit arasında
okunan ilahiler) Kasımpaşa Küçük Piyale Camii imamı ve tekkenin şeyhi meşhur
136
zakirbaşı Hafız Mehmet Cemalettin Efendi idare eylemişti. O gece Mevlit ve duadan
sonra uzun menzilli ok atışları da yapıldı.
Zamanın en yaşlı okçusu merhum Vekkas Okatan’ın başkanlığı altında şimdi
hayatta bulunan Şeyh’ü-l hattatin Üsküdarlı Necmüddin Efendi ile Hattat Hacı Besim
Efendizade, Hattat Bahir Özok, onun değerli çıraklarından Mevlidci Hafız Kemal
merhumlar kıdem sırasına göre yan yana dizilip ok attılar. Birbiri ardına oklar
yağdırılırken bir ağızdan çıkan, bir gönülden gelen “Ya Hakk” avazeleri oklarla
birlikte menzillere gidiyor ve yankıları gecenin sakinliği içinde dağı taşı inletiyordu.
Bir sene sonra 1923 Ağustos’unda Okmeydanı, yeni bir toplantıya sahne oldu.
Okçular arasında tekrar yarışmalar düzenlendi. Gençlerin ve heveslilerin de katıldığı
bu yarışların sonunda 603 kez atımla birinciliği Hacı Besim Efendizade Bahir Efendi
kazandı. İkinciliği 600 atımla yine Hacı Besim Efendizade Bahir Efendi kazandı. İhtiyar
Vekkas Efendi de 580 atımla üçüncü gelebildi.
O gün ilave olarak kılıç-kalkan oyunları, silah talimleri de yapılmıştır.” (Revnakoğlu,
1966c: 2229-2230).
Yazının sonunda orijinal bazı bilgiler de yer alır. Revnakoğlu, hadis olduğunu
belirttiği şöyle bir söz nakleder: “Bir yere ok düştü mü orası fetholunur.” Revnakoğlu,
bu hadis gereği Osmanlıların savaş başlamadan önce ordunun sağ ve sol cenahlarında
mutlaka iki okçu bulundurduğunu, bu okçuların, hedeflerine “Ya Hakk” nidalarıyla ok
attıklarını ve bu hedeflerin mutlaka alındığını, tarihteki pek çok fütühatın böyle
gerçekleştiğini belirtir. Hatta deniz savaşlarında da okçuların kullanıldığını,
kaptanıderyanın yanında kırk okçu bulundurduğunu, asıl savaşın bu kırk okçunun ok
atımıyla başladığını ve neticenin mutlaka galibiyetle sonuçlandığını yazar (Revnakoğlu,
1966c: 2228).
Son olarak ok ve yayın ilk kullanımına dair bir efsane verir:
“Hz. Âdem, Allah’ın emriyle buğday diker. Fakat kuşlar musallat olup tohumları
yerler. Âdem bunlarla başa çıkamayınca Allah’a şikâyette bulunur. Allah ona, Cebrail
vasıtası ile Cennet ağaçlarından bir yay, iki ok, bir de kiriş gönderir.
Âdem sorar:
137
- Bunlar nedir?
Cebrail yayı gösterir:
- Bu, Allah kuvvetidir.
Kirişi gösterir:
- Bu, Allah şiddetidir.
Okları verir:
- Bu, Allah inayetidir. Düşmanı kırıp geçirmeye yarar.” (Revnakoğlu, 1966c: 2229)
6. 3. RAMAZAN ÂDETLERİ
Revnakoğlu, Ramazan ayını dini yönünden ziyade kültürel özellikleriyle ele
almış, incelemiştir. Ramazan’ı anlatan farklı yazılarında bu ayın toplumda meydana
getirdiği sosyal değişimleri anlatmış, bu aya mahsus adet ve gelenekler üzerinde
durmuştur. Ona göre Ramazan, birey ve toplumda büyük bir sosyal canlanmaya vesile
olan, değişik uygulamalarıyla hayatı renklendiren bir aydır. O, bu konuda birkaç yazı
kaleme almış, Tarih Konuşuyor dergisi ve Hür Söz gazetesinde yayımlanan yazılarında
Ramazan’da toplumda görülen değişimler adına şu bilgileri vermiştir:
Eski zamanlarda Üç Aylar, Muharrem’den başlanarak şöyle sıralanır: Aşure,
Sefer, Büyük Mevlit, Küçük Mevlit, Büyük Tevbe, Küçük Tevbe, Recep, Şaban,
Ramazan, Ramazan (Şeker) Bayramı, Aralık, Kurban (Hacılar) Bayramı (Revnakoğlu,
1966f: 2885).
Şaban’ın ilk pazartesi akşamı Zekeriya Sofrası kurulur. Yahudilerin Zaharya
Gecesi’nden gelen bu gecede kadınlar zamanın birçok yemişinden hazırladıkları sini
etrafında oturur, herhangi bir şeye niyetlenerek yerler. Bu folklorik uygulama akşam
ezanı ile yatsı ezanı arasında gerçekleştirilir (Revnakoğlu, 1966f: 2888).
Ramazan gelmeden yani üç ayların başlangıcından itibaren bütün toplum
hayatında, ibadetlerde bir canlanma görülür. Namaz kılmayanlar namaza başlar,
genellikle pazartesi, perşembe günleri oruç tutulur, hatta bütün bir üç aylarda oruç
138
tutanlar çok görülür. Özellikle Ramazan’da “bedi besmele” denilen Kuran okuma
cemiyetleri kurularak Kuran okunmaya başlanır. Bilhassa yaşlılar gecenin üçte birini
ibadetle geçirir. Ramazan ayının ilk cuması Eyüp Sultan’da, son cuması
Süleymaniye’de, Kadir Gecesi Ayasofya’da bulunmak âdettir. Ayasofya’da Hızır’la
buluşma umulur, hatta buna muvaffak olanların bunu anlattığı olur (Revnakoğlu, 1966f:
2885).
Revnakoğlu, Ramazanların özellikle türbe ziyaretlerinin yoğunlaştığı zaman
dilimi olduğunu belirtir. En az yedi, bazen kırk türbe ziyareti âdettir. Okunmak ve “taş
atmak” için Sünbül Efendi türbesi seçilir. Burada yapılan ayine iştirak edilir, yaşlı ve
sakatlar tarafından ayin dışarıdan izlenerek gönülden katılım sağlanır. Sümbül Efendi
türbesini ziyaretten sonra onun hocası olan Merkez Efendi’nin türbesi ziyaret edilir. Bu
ziyarette özellikle çocukların zihin açıklığı veya sınıf geçmeleri niyetlenir (Revnakoğlu,
1966f: 2885).
Revnakoğlu, yaramaz çocukların ıslahı, baş ağrısına muska veya mührü şerif
almak için Baba Cafer türbesine gidildiğini belirtir. Anlattıklarına göre orada vazifeli
olan türbedar, yaramaz çocukları türbe etrafında koşturur. Türbedarın gördüğü lüzuma
göre tek sayı katları olmak koşuluyla birkaç tur attırılır. Aziz Mahmut Hüdai ve Yuşa
Tepesi de sıkça gidilen ziyaret makamlarındandır. Özellikle Yuşa Tepesi ziyaretinin
yarım hac sevabı vereceği düşünülür. Türbe ziyaretlerinde koyun veya horozdan oluşan
bir kurban kesip fakir fukarayı doyurmak adettendir. Yine bu ziyaretlerde türbedarın iri
taneli tespihinden atlamak, yazılı bakır tasından şifalı su içmek, hazır muskalardan
almak ve bunların karşılığında türbedara asla belli etmeden yastık veya postunun altına
“zımmen duhuliye” denilen bir miktar para koymak da başka bir gelenektir
(Revnakoğlu, 1966f: 2886).
Ramazan’da tekkelerde de büyük canlılık olduğunu söyleyen Revnakoğlu,
Ramazan gecelerine “ihya gecesi” adı verildiğini; yapılan zikirlerin daha coşkulu ve
uzun, bazen sabah namazına kadar bıktırmadan devam ettiğini yazar. Miraç ve Regaip
geceleri için yazılan miraciye ve regaibiye adlı uzun şiirlerin besteli halleriyle okunması
bu gecelere has bir özellik olduğunu belirtir. Dervişler de kıyafetlerini Ramazan’a
girerken yeniden elden geçirir, düzenler ve yeniler (Revnakoğlu, 1966f: 2886).
139
Ramazanın, bir işe başlamak için uygun bir zaman dilimi olarak kabul edildiğini
belirterek bu konuda şu ayrıntıları aktarır: Bu ayın bereketinden yararlanmak için
medrese talebeleri “cerre çıkmak” diye tabir edilen stajlarını bu zaman yaparlar. Civar
beldelere, köylere giderek Ramazan boyunca namaz kıldırmak, vaaz u nasihat etmek,
mukabele okumak gibi değişik uygulamalarla hem staj yapar hem de halkın zekât, fitre
ve sadakasından nasiplenirler. Hafızlar hıfza bu ay başlar (Revnakoğlu, 1966f: 2887).
Bazen de Kuran cüzlerinin baş ve son sayfalarından ezberlenerek “yarım hafız” olunur
(Revnakoğlu, 1966f: 2886).
Ramazan’ın bir âdeti de ruyet-i hilal yani Ramazan’ı başlatan ve bitiren
dolayısıyla Ramazan Bayramı’nı da başlatan hilalin görünmesiyle ilgili gelenektir.
Bunun için insanlar yüksekçe bir tepeden gökyüzüne dikkatle bakarak bir ayın ilk
gününü haber veren taze ayı yani en ince haliyle hilali görmeye çalışır. Hilali ilk gören
kişi iki şahitle birlikte “pabuçlar koltukta” koşarak herkesten önce bu haberi İstanbul
Kadılığı’na verir. Bu haberi şahidiyle birlikte getiren ilk kişi kadıdan yüklü bir bahşiş
alır. Bunun üzerine görevliler tarafından davullarla Ramazan veya Bayram ilan edilir
(Revnakoğlu, 1963a: 2).
6. 4. NİKÂH VE DÜĞÜN GELENEKLERİ
Revnakoğlu, Tarih Konuşuyor dergisinde konuyla alakalı iki makale
yayımlamıştır. “Eski Cemiyet Hayatımızda Nikâhlar ve Düğünler” başlığını taşıyan bu
yazının girişi şu önemli tespitle başlar:“Cumhuriyet inkılâbı ile beraber tarihe intikal
eden eski âdetlerimizden biri de evlenme usulleri idi.” (Revnakoğlu, 1968k: 3949) Bu
tespitten sonra düğün ve nişan folkloruyla ilgili derlemelerini şöyle sıralar:
Evlenecek gençler tarafından önce mahalle imamından gümüş beş kuruş
karşılığında “evlenme ilmuhaberi” alınır. Bu belge mahkemeye götürülür ve bu
doğrultuda resmi izinname alınır. Buralarda sorun çıkarsa mahalle ihtiyar heyetinden
alınan “iyi hal kağıdı”na da itibar edilebilir (Revnakoğlu, 1968k: 3949).
Nikâhtan önce her iki aday için de vekâlet alınır. Bir vekil ve iki şahitten oluşan
üç kişi ayrı ayrı damat ve gelin taraflarına giderek evleneceklerine dair vekâletlerini alır
(Revnakoğlu, 1968k: 3950).
140
Nikâhta imam ve adaylar veya imam ve vekiller bulunur. Vekiller üç kişiden
oluşur. Bu üç kişinin de evli olması şarttır. Kız veya kızın vekilleri imamın sağına;
erkek veya vekilleri imamın soluna oturur. Nikâh esnasında herkes abdestli olmalıdır.
Nikâha otururken namazdaki gibi sessiz ve huşu içinde olunur. Eller dizlerde, parmaklar
açıktır (Revnakoğlu, 1968k: 3951).
İmam, “üç estağfirullah” ile nikâhı başlatır. Besmeleden sonra kısa bir Arapça
hutbe okur. Bu hutbeden sonra nikâh ve evliliğin ehemmiyetinden bahseden ayet ve
hadisler sıralanır. Sonra imam, her iki adayın veya şahitlerin evlilikle alakalı kabul ve
tasdiklerini alır. Bu tasdikten sonra bir aşır yani Kuran’dan bazı parçalar okunup dua
yapılarak nikâh işlemi sonlandırılır. Bu uygulamadan sonra yeme içmeye geçilir. Evvela
şerbet içilir. Vakit varsa yemek yenir, sohbet edilir (Revnakoğlu, 1968k: 3951-3952).
Düğün sabahı kız babası veya evin büyüğü gelinin beline –tarikatlarda yeni
dervişlerin beline bağlanan kuşak gibi- ipek bir şal kuşak bağlar. Evliliğin sağlam bir
bağ olması temennisiyle bağlanan bu kuşak sıkıca bağlanır. Bilen özel duasını,
bilmeyen iyi niyet temennilerini ifade eder. Bu işten sonra kız tarafı geline takı
hediyelerini sırayla takar (Revnakoğlu, 1968m: 3997).
Damat, iki arkadaşıyla gelini almak için kızın evine gelir, buna “koltuğa almak”
denir. Gelin, damadı kapıda karşılar; birlikte kol kola evden çıkarak yola koyulurlar.
Damat yolda gelinin başından aşağı, hazırladığı çil paraları döker. Bu paraları alanlar
hatıra olarak saklar. Erkek evine varıldığında damat, gelini kendi evinde hazırlanan bir
koltuğa oturtur. Burada baş başa az bekledikten sonra damat geline yüz görümlüğü tabir
edilen değerli bir gerdanlık takar. Eğer memursa bastonunu, askerse kılıcını evde
görülecek bir yere asar. Bu uygulama, ben bu evin sahibiyim, manasına gelir
(Revnakoğlu, 1968m: 3998).
Velime cemiyeti adı verilen düğünler mutlaka perşembe günleri evlerde yapılır.
Burada mahalle gençleri bütün hünerlerini sergiler, özellikle “kabadan bahriye çiftelisi”
adlı özel maharet isteyen bir oyunu sergilemek için bütün hünerlerini gösterirler. Bu
oyunda başa konulan dolu bir bardağın düşürülmeden türlü hareketler yapılması esastır.
Düğünü yapan kişi, muhafazakâr biri ise eğlence yerine Mevlit okutur (Revnakoğlu,
1968: 3950). Düğünde damat kapıya yakın durur, geleni gideni karşılar, uğurlar, sofrada
141
hizmet eder, yemek yemez. Sofra duasına mutlaka iştirak eder. Yemekler mutlaka yer
sofrasında yenilir. Düğünden bir gece önce ise gelin için kına gecesi yapılır, sabaha
kadar eğlenilir (Revnakoğlu, 1968m: 3998).
Yemekten sonra damat ve diğer davetlilerin mutlaka katılması icap eden ve
“güvey namazı” denilen yatsı namazına gidilir. Namazdan sonra önde imam, arkada
cemaat ve davetliler, düğün evine gidilir. Yolda bazılarının elinde mumlar ve fenerler
vardır, bazıları da ilahiler söyler. Eve gelindiğinde imam, kısa bir dua yapar. Bu arada
gelen şerbetler içilir, bazısı şerbet bardağını kırar, bazısı hatıra olarak götürür. Hatta
hatıra olarak saklanan bardaklar uzun zaman sonra eski damada gösterilir, eski damat
tarafından tanınmayan bardak, damadın başında kırılır ve yenisi alınıncaya kadar damat
evden dışarı çıkarılmaz (Revnakoğlu, 1968m: 3998).
İçeri gidecek olan damadı yakınları yumruklamaya başlar. Bu işin uzamaması
için imam, hemen müdahale ederek damadı içeri verir (Revnakoğlu, 1968m: 3999).
İçeride gelin ve “yenge kadın” denilen güngörmüş bir kadın vardır. Yenge kadın,
hazırladığı bir yemiş tabağını yeni çifte vererek odadan çıkar, fakat evden ayrılmaz,
çiftlerin müracaatları halinde onlara yardıma hazır bekler (Revnakoğlu, 1968m: 4000).
Gelin ve damat sohbet ve latifelerden sonra adabıyla zifafa girer. Zifaftan sonra
eşler her yatak odasında mutlaka bulunan banyoya ayrı ayrı girerek temizlenir ve ev
halkına öylece görünebilirler (Revnakoğlu, 1968m: 4000).
6. 5. BAHAR KUTLAMALARI
Revnakoğlu, 6 Mayıs 1952 tarihli Vakit gazetesinde baharı karşılama adına
yapılan bazı geleneksel uygulamalar hakkında kısa bir yazı kaleme almıştır. Burada
verdiği bilgilere göre baharı karşılama geleneği, şark memleketlerinde ve özellikle
İstanbul’da çok önemlidir. Bahar geldiğinde İstanbul’da karşılıklı ziyaretlerin arttığını,
kuzu veya dolma doldurulup kırlara çıkıldığını, en azından bir subaşında toplanılıp iç
pilavı yemenin sıkça görülen adetlerden olduğunu belirtir. Manisa’da mesir macunu için
yapılan şenliklerin bir çeşit bahar kutlaması olduğunu yazar. Verdiği bilgilere göre
Manisa’da halk Nevruz için Sultan Camisi’nin önünde büyük bir kalabalık oluşturur.
Caminin yanındaki medresenin damından halka sarılı macunlar, şekerler atılır. Bu
142
macunlar kırk türlü baharattan yapılmış olup gayet keskin tat ve kokuya sahiptir. Bu
arada çocuklar hem macun kapmaya çalışır hem de “Hacı Dayı atsana, atsa da kapamam
ya!” diyerek ortamı cümbüşlü hale getirir. Kuşluk vakti başlayan bu halk töreni, öğlen
vaktine bazen akşama kadar sürer. Revnakoğlu, bahar mevsiminin, Saray’da da
padişahın arzusu ile farklı törenlerle karşılandığını, Enderun’da değişik müzik ve
eğlence programları düzenlendiğini, genellikle Çağlayan Kasrı’na gidilerek meşhur
eserler seslendirildiğini; Enderun dışından diğer sanatkârların da hünerleriyle bu
kutlamalara katıldıklarını belirtir (Revnakoğlu, 1952a: 5).
6. 6. TEMCİD OKUMA GELENEĞİ
Revnakoğlu; sabah salaları, cenaze salaları, cami naatleri, mahvil sürmeleri gibi
farklı çeşitleri olan temcid okuma geleneğinin eski hayatımızın ve folklorumuzun canlı
birer şubesi olduğunu belirterek bunların unutulması karşısındaki üzüntüsünü dile getirir
(Revnakoğlu, 1967a: 2996). Ona göre bu uygulamaların terk edilmesi, mabet hayatına
kastetmektir. Bu nedenle bunda sorumluluk sahibi olanlar, büyük günah işlemişlerdir
(Revnakoğlu, 1967a: 300).
Konu hakkında verdiği bilgiler şöyledir:
Temcid, Arapçada tazim ve sena manasına gelen bir kelime olup terim olarak
minarelerde ezan dışında topluca okunan, Allah’ın yüceliğini ilan eden farklı şiir ve
münacatlardır. Temcidler, üç aylara mahsus geleneklerdendir. Üç ayların geldiği,
verilen temcidden anlaşılır. Temcidler Ramazan’ın son teravihine kadar devam eder.
Temcid okuma geleneğinin Hz. Peygamber’in döneminden geldiğine inanılır. Sabah
ezanlarında ezana ilave edilen “Esselatu hayrun minen nevm” ilavesi, bu geleneğin
emaresi olarak kabul edilir (Revnakoğlu, 1967a: 2996).
Temcidler müezzinlerin veya zakirlerin, yani ayinde uzmanlaşmış dervişlerin
önemli vazifelerindendir. Temcidin başka bir özelliği ise sadece tek kişinin değil birkaç
kişinin birlikte yapabileceği bir faaliyet olmasıdır. Özellikle kandil gecelerinde bu sayı
kalabalıklaşır, müezzin veya zakirbaşı, mahallenin güzel sesli gençlerinden gelen bütün
gönüllüleri alarak minareye çıkar (Revnakoğlu, 1967a: 2996).
143
Temcid için toplanan gönüllüler, müezzin eşliğinde minareye çıkarlar. Müezzin
“Ya Hazreti Mevlam” diyerek temcidi başlatır. Başta Arapça bir münacat, ardından
bunun anlamına paralele bir Türkçe münacat okunur. Ardından topluca üç defa “Lailahe
İllallah” denir. Bu toplu kelime-i tevhitten sonra kitap sahibi peygamberlerin isimleri
okunur. Bu okunuş genellikle şöyle yapılır:
Âdem, safiyyullah.
Nuh, neciyyullah.
İbrahim, halilullah.
İsmail, zebihullah.
Sonunda Hz. Peygamber’e salâvat getirilir ve çeşitli Türkçe ve Arapça ilahiler
okunur. Bundan sonra Kuran’ın “Necaib” kısmından yani Allah’ın yüceliğini anlatan
ayetlerden okunur. Ardından Hz. Peygamber’e bir naat okunur. Bu naatla temcid biter
ve Fatiha edilir. Ramazan’da ise farklı olarak temcidin uygun bir yerinde ilk on beş gün
“Merhaba ya şehr-i Ramazan” son on beş gün ise “ Elveda ya şehr-i Ramazan” ilavesi
yapılır (Revnakoğlu, 1967a: 2999-3000).
Yukarıdaki incelemeler, kültür dünyamız adına önemli derlemelerdir. Türk
toplum yapısındaki kültür ve medeniyet değişiminin geçiş noktasında bulunan
Revnakoğlu, kendi döneminin kültür değerlerini, gelecek kuşaklara sağlam aktarmak
niyeyindedir. Böylece kültür adına değişimin hızla ve kontrolsüzce olduğu bir ortamda
önemli kayıpların önüne geçilmiş olacaktır. Zira bizzat kendisi bir kültür buhranı
yaşandığını ifade etmiş, buna karşı kendince tedbir almaya çalışmıştır. Revnakoğlu’nun
bu inceleme ve değerlendirmelerin gelecek kuşaklar tarafından bir gün mutlaka
değerlendirileceğini düşündüğü muhakkaktır.
144
YEDİNCİ BÖLÜM
YAZILARINDA DİKKAT ÇEKTİĞİ FOLKLORA DAİR DİĞER HUSUSLAR
Revnakoğlu, bazı meseleri müstakil olarak ele almış ve incelemiştir. Çalışmanın
bu bölümüne kadar, onun incelediği, derlediği meseleler özetlenmiştir. Bu bölümde ise
Revnakoğlu tarafından tek başına ele alınmamış olan; fakat yazılarında değindiği bazı
önemli konulara yer verilecektir. Dil ve Üslup Özellikleri bölümünde de belirtildiği gibi
o, bir konu hakkında yazarken aynı yazıda o konuyu doğrudan veya dolaylı ilgilendiren
çok farklı konulara da girmekte, farklı mevzular hakkında malumat sunmaktadır
Yazarken konuya her yönüyle açıklık getirmeye çalışmış, bir cümlede geçen herhangi
bir yer, kişi, terim hakkında dipnotlar vererek okuyucuyu bilgilendirme amacı
gütmüştür. Portre yazılarında, makalede adı geçen diğer kişiler hakkında detaylı bilgiler
vermekten kaçınmamıştır. Veya farklı bir konuda konuyla alakalı yer, madde, terimlerle
alakalı yine birçok dipnotla okuyucuyu doyurmaya gayret etmiştir. Mesela İbrahim
Hakkı’nın oğlu Fehim Efendi’nin çeng çaldığından bahsederken ayrıntıya girerek çeng
ve Çingeneler hakkında hacimli bir bilgi vermiştir (Revnakoğlu, 1961a: 132). İbrahim
Hakkı’nın vebaya yakalanması bahsinde ise detaylı bir şekilde vebadan bahsetmiştir
(Revnakoğlu, 1961a: 25). Sultan I. Mahmut’un İbrahim Hakkı’nın İstanbul’da kalması
için yaptığı ısrara İbrahim Hakkı’nın “itizar ettiği”ni belirtmesinden sonra özür-itizar
kelimeleri üzerinde durmuştur (Revnakoğlu, 1961a: 42). Onun bu tutumu, bazen
bütünlüğün dağılmasına yol açsa da işlediği konuyla alakalı olması bakımından dikkate
değerdir. Onun yazıları okunurken bu husus iyi bilinmeli, dikkatli ve derinlemesine
okunmalıdır. Yüzeysel bir okumada daha çok dipnot olarak verdiği bu renkli, zengin ve
önemli malumat gözden kaçırılacaktır. Hemen her yazısında birçok dipnot kullanan
Revnakoğlu, özellikle Marifetname çalışmasının yüz elliyi aşan dipnotlarında folklor
adına çok önemli ve renkli bilgiler vermiştir. İşte aşağıda, onun yazılarına serpiştirdiği
önemli ve renkli bilgiler yer almaktadır.
7. 1. ERZURUM FOLKLORUNA AİT HUSUSLAR
Revnakoğlu için Erzurum, bir dönüm noktası, bir “iç vatan” olduğundan dolayı
Erzurum’la alakalı müstakil eserler oluşturduğu gibi, birçok farklı yazısında Erzurum’a
145
yer vermiş, buranın folkloruyla alakalı güzel derlemelerini yazmıştır. Öyle ki Erzurum
kültürü üzerine çlışmayı düşünen araştırmacıların mutlaka görmesi gereken bu önemli
folklorik bilgiler şöyledir:
7. 1. 1. Bahar Kutlamaları
Revnakoğlu, baharın gelişinin Erzurum’da kutlanan bir hadise olduğunu belirtir.
Verdiği bilgilere göre eskilerin Nüzhetül Hadra, şimdikilerin Köşk dediği şenlik yeri, bu
kutlamaların merkezidir. Hıdırellez günü bu bahçede işlemeli çadırlar kurulur, önlerinde
semaverler dolup boşalır. Bu semaverlerde içilen çaya “kıtlak” çay denir. Bu şenliklerde
Ketencizade, Alvar İmamı, Hacı Şevket Efendi, İbrahim Hakkı gibi Erzurum şairlerinin
“çayname”leri ve farklı şiir ve kasideleri okunur (Revnakoğlu, 1952a: 5)
7. 1. 2. Folklorda Veba ve Taun
Erzurum’da “baba tuta”, “baba yiyesen”, “davun tuta” şeklinde sık kullanılan
beddualar vardır. Bu beddualar gerçekten de halkın dilinde sıkça kullanılır. Revnakoğlu
bu bedduaları Marifetname çalışmasının bir dipnotunda şöyle açıklar:
“Erzurum’da veba yerine baba, taun yerine davun tabirleri kullanılır. İkisine
birden “gezen dert” derler. Mesela “Davun vura seni”, “Davun tuta seni.”, “Davun
yiye seni.”, “Yediğin davun, baba ola.”, “Davun boğazan sarıla.”, “Baba çıha.”,
“Baba değesice.”, “Seni gezen dert vura.” gibi beddualar, hayırsız temenniler hep bu
manada söylenmiş sözlerdir. Eskiler bundan o derece teşe’üm ederler (üzerine
uğursuzluk geldi, gelecek) sanırlardı ki, ağızlarına alıp lakırdısını etmekden bile
sakınırlardı. Geçmiş yıllarda bu gibi büyük hastalık salgınları olduğu vakitte, hususiyle
taun-vefa afeti karşısında iki çeşit tedbir alınırdı. Tıbbi ve fenni çarelere başvurularak
lazım gelen koruyucu ilaçlar alınmakla beraber “manevi mualece” yoluyla da
hastalığın önünü almak için bazı usul ve adetlere müracaat edilirdi. Ekseriya elini
enseye koyup şu duayı okurlardı: Li hamsetün utfi biha harrel vebail hatime el Mustafa
vel Murteza ve bnahuma vel Fatime yahut: Li hamsetun üfni bihim narel cahimil hatemi
el Mustafa vel Murteza ve seyideyni vel Fatime. (Bende bu beş kimsenin aşkı ve
muhabbeti vardır ki bu aşk ve sevgi vebanı cehennem gibi yakıp kavuran ateşini
söndürüp yok eder. Bu muhterem zatlar: Peygamberimiz Cenab-ı Mustafa, damadı
146
İmam-ı Ali, oğulları seyidimiz İmam Hasan, İmam Hüseyin, valideleri Hazreti
Zehra’dır.)Pençe-i âli-abanın (Peygamberimizin abasını üzerine çekip üzerine
örttükleri aile ve evladından beş kişinin) isimlerini ihtiva eden bu duanın yukaruya
yazdığımız Arapça aslı evvelce İstanbul tekkelerinde, hususiyle “kıyami” denilen Rıfai -
Seyyadi, Bedevi, Sadi, Dusuki tarikatlarına mahsus usullerle yapılan ayin-i şeriflerde,
bu cümleden olarak okunurdu.” (Revnakoğlu, 1961a: 25)
7. 1. 3. Efe Unvanının Anlamı
Erzurum’da yetişmiş, âlim, şair, mutasavvıf şahsiyetlerden birisi de Alvarlı
Muhammet Lütfi’dir. Yirminci yüzyılın önemli simalarından olan ve özellikle halk
nezdinde çok kıymetli bir yeri olan Muhammet Lütfi’ye halk, Efe Hazretleri diye hitap
eder. Hatta Muhammet Lütfi’ye Büyük Efe, kardeşi Kındığılı Vehbi Hoca’ya Küçük
Efe derler. Revnakoğlu efe kelimesinin “efendi” kelimesinden geldiğini, bu kelimenin
kısa söylenişi olduğunu, İzmir’in “efe” siyle alakasının olmadığını, şehir kültüründe
büyük ilim adamları ve kemal sahiplerine efe denildiğini belirtmektedir. (Revnakoğlu,
1960: 37).
7. 1. 4. Mehdi Efendi Camii’ne Sığırcık Camii Denmesinin Nedeni
Mehdi Efendi Camii, Erzurum’un Tebriz Kapı semtinde bulunan tarihi
camilerindendir. Revnakoğlu, camiinin asıl binasının yok olduğunu, şimdiki binanın
yeni bir bina olduğunu belirttikten sonra bu camiye aynı zamanda “Sığırcık”
denmesinin sebebini şöyle izah eder: Bir sene Erzurum’da büyük bir çekirge afeti
görülür, tarlalar çekirgeden geçilmez. Bir çare olarak ikindi namazının sünnetini hiç
geçirmemiş bir Allah dostunun tarlaları sulamasıyla çekirgelerin yok olacağına kanaat
getirilerek böyle biri aranır. Caminin banisi olan Mehdi Abbas, bu işe gönüllü olduğunu
söyler. Dışarıdan bir kaynaktan şehre su getirmek için yola çıkar. Dönüşte daha
Erzurum’a varmadan çekirgeleri yiyecek olan sığırcık kuşları Mehdi Abbas’ın başında
birikir. Bu hadise şehre haber verilir ve şehir halkı Mehdi Abbas’ı camisinde beklemeye
koyulur. Mehdi Abbas, şehre vardığında tarlaları sulamaya koyulurken sığırcıklar bütün
çekirgeleri yer, bitirir. Bu olay üzerine caminin diğer bir adı Sığırcık Camii olur
(Revnakoğlu, 1961a: 139).
147
7. 1. 5. Yatsılık
Revnakoğlu, Erzurum ve çevresinde çay eşliğinde şenlik ve yarenlik ile geçirilen
uzun gecelerde misafire çıkarılması adet olan lor peynirine, lavaş ekmeğe yatsılık adı
verildiğini belirtir. Zevke göre lor peynirin dürüm yapılarak da yenildiğini ifade ederek
bu adetle ilgili söylenegelinen bir tekerlemeyi verir:
Yatsılık töredir.
O da olmaya göredir (Revnakoğlu, 1954a: 470).
7. 2. TARİKAT KÜLTÜRÜNE DAİR HUSUSLAR
7. 2. 1. Merkezi Büyük Ayinler
Revnakoğlu, tekkelerin resmen kapatılmasına kadar devam eden ve oldukça
cezbeli ve sürükleyici olduğunu söylediği merkezi büyük ayinlerden bahseder. Bu
ayinlerin diğerlerinden farkının, camilerde olması ve padişahların izin ve teşvikiyle
yapılmalarıdır.
Bildirdiğine göre bu ayinlerin temeli oldukça eskilere dayanır. 16. yy’da
Ayasofya’da Sinan Erdebili, cuma günleri “akşam usulü” adıyla Halveti ayini yaptırır.
Sultan III. Mustafa zamanında dönemin Sadi tarikatı şeyhi Abduselam Şeybanı, aynı
usulü Sadiye ayini olarak yapar ve bu gelenek Meşrutiyet’e kadar devam eder.
Revnakoğlu, özellikle Kadir Geceleri yapılan büyük ayinlere, bütün bir İstanbul
tarikat çevrelerinin katılımıyla azametli bir ayin gerçekleştirildiğini söyler. Mecidiye
Camii, Kadiri ayinlerinin merkezi konumundadır. Caminin banisi Sultan Abdulmecid,
bu ayinler için tahsisat da yapmıştır. Cuma namazlarını müteakiben Evrad-ı Şerife yani
ayin duaları okunarak bir ayin icra edilir. Yine Kadiriler, Sultanahmet Cami’nde cuma
günleri toplanarak aynı ayini icra ederler. Revnakoğlu, Sultanahmet camiindeki bu
ayininin büyük Kadiri şeyhi İsmail-i Rumi’nin manevi bir vakfı olduğu için şeyhlerin
mutlaka katıldığını, Mecidiye camiindeki ayine halife gönderildiğini ifade etmektedir.
Bu uygulamanın II. Abdulhamit dönemine kadar devam ettiğini, bu dönemde Mecidiye
Camii’nin Yıldız Sarayı’na yakınlığı münasebetiyle buradaki ayinlere halife değil
148
şeyhlerin katılmasının-güvenlik gerekçesiyle- emredildiğini, II. Abdulhamit’ten sonra
eski uygulamanın devam ettiğini ifade eder.
Revnakoğlu camilerde yapılan bu büyük ayinleri “bir darul irfan-i Rabbanı”
olarak yorumlar. Bu ayinlerde dile getirilen ilahilerin, klasik mabet musikimizin
gelişmesinde çok önemli olduğunu vurgular (Revnakoğlu, 1954: 431-433).
7. 2. 2. Tekke Eşiği
Revnakoğlu’nun anlattığına göre tarikatlarda tekke eşiği çok önemli bir yerdir.
Bu eşik, dervişlik hizmetlerinde ilk önemli makam olarak kabul edilir ve “kapı eşiği”
adıyla anılır. Her zaman çok büyük bir saygı gösterilir. İçeri girerken ve çıkarken asla
üzerine basılmaz, mutlaka üstünden atlanarak geçilir. Eşikten ayrılmamak, eşiğe baş
koymak gibi deyimler bu uygulama ve inanışın bir ürünüdür. Hatta dervişler, şeyhler,
veliler arasında büyük manevi makamlara nail olabilmek adına bu eşiğe baş koyup
burada saatlerce kalanlar, uyuyanlar, vefat edenler olmuştur. Eşiğin bu itibarından
dolayı ayinler sırasında özellikle nevbe zamanlarında Yunus Emre’nin şu ilahisini
okumak âdettir:
İdelim cevlan, kılalım seyran.
Mest olup hayran, şeyh eşiğinde.
Aldım himmeti, geçtim zulmeti.
İçtim hayatı, şeyh eşiğinde.
…
Yunus’um el hak, didara müştak.
Âşıkam uşşak, şeyh eşiğinde.
Bu ilahi söylendiğinde “şeyh eşiğinde” redifi geçerken şeyhlerin elleriyle eşiği
göstermesi de âdettendir. Buradan amaç ise feyzin kendilerinde değil eşikte bilinmesini
istemeleridir (Revnakoğlu, 1968: 3616).
149
7. 2. 3. Kaşıkların Niyaz Hali
Revnakoğlu, tarikatlarda yemek adaplarından birinin de kaşıkların diziliş şekli
olduğunu belirterek şunları ifade eder: Kaşıklar somat tabir edilen sininin kenarına
paralel olarak değil, dik bir şekilde ve her biri ufku yani karşıyı gösterir bir biçimde
sıralanır. Özellikle iç kısımları yukarıya gelecek şekilde dizilir ve bu diziliş şekline
“niyaz hali” denir. Bu diziliş, ellerin duaya açılmış hali gibidir. Böylece kaşıkların da,
yapılan “gülbeng-i şerif”e yani sofra duasına “âmin” diyerek iştirak ettiği kabul edilir
(Revnakoğlu, 1967: 3130).
7. 2. 4. Erbain Uygulamaları
Revnakoğlu’nun bildirdiğine göre “erbaine girmek” tarikat insanları kadar halka
da mal olmuş, ihmal edilmez bir İstanbul geleneğidir. Buna göre eskilerin yaptığı ve
bildiği bir hesaba gire kasımın en sert olacağı bilinen soğuk günlerinde kırk gün
dervişler dergâhlarına; halk, evlerine kapanır. Özellikle belli yaşın üzerindeki insanlar
için erbain, bir nevi diyettir. Dervişler ise dört duvardan ibaret, penceresiz ve dar bir
odaya veya bir dolaba girerek sıkı bir perhize tabi tutulurlar. Bu perhizin özellikleri
şöyledir: Günden güne azaltmak suretiyle “ölmeyecek kadar” yeme ve içme, ciddi bir
zaruret olmadıkça dünya kelamı etmeme, daima abdestli olarak zikir ve fikirle meşgul
olma, daima ibadet halinde olma. Erbaine giren dervişlerin rahat ve uzunboylu
oturmaması, sadece diz üzeri durması için farklı tedbirler alınır. Bunun için dizler
dikilerek oturulur, iki dize “mütteka” adı verilen küçük bir asa geçirilerek ipten örülmüş
dokuma bir köstekle bu asa boyna iliştirilir. Böylece erbain boyunca bu asaya dayalı
oturulur. Kırk gün, kırk gece bu vaziyette geçirilir. Revnakoğlu, erbainin kırk gün
olmasının Kur’an-ı Kerim’de Araf suresinde Hz. Musa’nın kırk gün tefekküre davet
edilmesine dayandırıldığını, erbain kültürünün ise Peygamberimizin Hira’daki 18
günlük halvetinden çıkmış olduğunu ifade eder. Bu kırk günlük zaman diliminden sonra
erbainden çıkan kişiler bu perhizi sağ salim atlattıkları için kurbanlar keser, adaklarda
bulunurlar. “Erbain” veya “çile çekmek” de denilen bu uygulama, Mevlevilerde 1001
gündür. Fakat onlardaki uygulama yukarıda bahsedildiği gibi katı bir uygulama olmayıp
geri hizmetlerde özellikle mutfak hizmetlerinde çalışmak ve bütün zamanı burada
harcamak, burada yatıp kalkmaktır. Öyle ki bu zaman zarfında Mevlevilerde mutfaktan
150
sorumlu derviş olan “aşçı dede”nin bir emri yerine getirilmezse o ana kadarki hizmetler
silinir ve yeniden başlanır. Bu aynen askerliğin yanması gibi çilenin yanması olarak
yorumlanır ve “çile kırıldı” diye isimlendirilir (Revnakoğlu, 1954a: 470)
7.3. DİĞER FARKLI HUSUSLAR
7. 3. 1. Çocuğun Cinsiyetinin Tayini
Marifetname’nin dipnotlarında rastladığımız pek çok renkli ve önemli
bilgilerden biri de çocuğun cinsiyetini belirlemek için yapılan üç uygulamadır.
Revnakoğlu, bu uygulamaları şöyle verir:
Birincisi şudur: Bir odaya birinin altında makas diğerinde bıçak olan iki minder
bırakırlar. Odaya giren gebe kadın altında ne olduğunu bilmediği minderlerden birine
oturur. Kadın, altında makas olan mindere oturursa çocuğun kız, bıçak olan mindere
oturursa çocuğun erkek olacağı yorumu yapılır.
İkincisi şöyledir: Doğacak çocuğa dikilen zıbının yakası, yuvarlak bir şekilde
kesilir ve katlanır. Bu parça, anne adayının başından aşağı, arkaya doğru bırakılır.
Düşen parça açılırsa çocuğun kız olacağı düşünülür. Açılmadan kapalı bir şekilde
düşerse çocuğun erkek olacağı tahmin edilir.
Üçüncü uygulama ise şudur: Bir çocuğa hızlı hızlı şöyle sorulur: “İplik mi
yumak mı, yumak mı iplik mi?” Çocuktan hiç düşünmeden hızla cevap vermesi istenir.
Çocuk hızla ve düşünmeden cevap olarak yumak derse kız, iplik derse erkek olacaktır
(Revnakoğlu, 1961a: 166)
7. 3. 2. Tefe’ül Açma
Tefe’ül, bir çeşit faldır. Bir dini eserin öylesine açılıp yorumlanması
diyebileceğimiz tefe’ül hakkında Revnakoğlu şu bilgileri verir:
“Tefeül, niyet açmak, fal bakmak anlamlarındadır; Mesnevi, Muhammediye ve
Marifetname gibi Müslüman halkın kutlu bildiği kitaplardan, bilhassa Kuran-ı
Kerim’den yapılırdı. İrfan ve irşad erleri olan tarikat pirlerinin, velilerin ve büyük
sufilerin eser ve divanlarını niyet ederek açmak suretiyle de olurdu. Çocuklara isim
151
koymak, bir işe başlamak, geleceği öğrenmek ve ileride olup bitecek şeyler hakkında
bilgi edinmek için, öteden beri tefeül usulüne müracaat edilirdi. An’aneye göre şöyle
olurdu:
Lüzum görülen herhangi bir günde hususiyle kandil, Remezan, Kadir ve Bayram
gecelerinde Mushaf-i Şerif’den “Feth-i fal” edilir; yani niyet ve besmeleyle kitapdan
rasgele bir yer açılır. Sağ sahifenin birinci satırında rastlanılan ilk isim, çocuğa verilir.
İsim bulunamazsa ona yakın anlamda bir başka kelime bulunur, çocuğa konulurdu.
Kader, kısmet, murat için yapılan tefeüllerde yine besmeleyle bir Fatiha, üç İhlâs
okunur. Başvurmak, yalvarmak ve faydalar ummak için –Allah’dan sonra- en büyük
manevi makam olan Hazreti Fahr-i Âlem’in veya kitap sahibinin ruhuna hediye edilir.
Açılan sahifenin, açmadan kestirilen yerindeki cümlenin toplu anlam veya özeti de niyet
edilmiş olan şey üzerine yorulurdu.” (Revnakoğlu, 1961a: 195).
7. 3. 3. Kış Gecesi Eğlenceleri
Revnakoğlu, eski hayatımızın unutulmuş hatıralarından bahsederken uzun kış
gecelerinde insanların zamanlarını değerlendirmesine vesile olan bazı uygulamaları
şöyle anlatır:
“Kış gününün lalezarı sayılan mangal kenarında aziz ellerin hararet almak için
yan yana toplanmaları; ekseriya tatil gecelerinde (arifane) veya münavebe yoliyle
yapılan helva sohbetleri, sohbet ve zerafet meclisleri; akran, emsal bir yerde toplanarak
kışın uzun gecelerini faideli eğlencelerle geçirmek, bu arada güzel sözler dinlemek,
söylemek; mutaddan ziyade oturulduğu takdirde yiyecek ihtiyacını karşılamak üzere un
helvası, gazi helvası, irmik helvası yemek; fındık kebabı veya leblebiyle boza içmek;
mısır, buğday patlatmak; fincanda yüzük saklamak, oynamak; çocuklara masal ve
hikaye söylemek-ki Anadolu’da buna “hikat dizmek” diyorlar- gibi bugün için tarihe
mal olmuş milli zevklerimiz arasında erbain helvası en başta yer almıştı.”(Revnakoğlu,
1954a: 470)
152
7. 3. 4. Çingeneler Hakkında
Revnakoğlu, Çingene kelimesinin çeng-ane yani “çeng-çalan” kelimelerinin
birleşmesiyle oluştuğunu ileri sürer. Çeng çalgısının izahını yaptıktan sonra çengi,
çengane gibi tabirlerin eski hayatımızda müzisyenler hakkında kullanıldığını,
Çingenelerin musikiye yakın insanlar olduğu için bu tabirin bu Hint kökenli insanları
karşılayacak şekilde yaygınlaştığını belirtir (Revnakoğlu, 1961a: 132).
153
SEKİZİNCİ BÖLÜM
FOLKLORİK KİMLİĞE SAHİP KİŞİLERİ TANITTIĞI YAZILAR
Revnakoğlu’nun önemli bir yönü de portre yazarlığıdır. O, halk kültür ve
irfanına değer verirken bu kültür ve irfanı taşıyan insanların tanıtımını da ihmal etmez.
Folklorun önemli bir unsuru olan insan değerlerini tanıtmanın, folkloru halk nezdinde
sağlamlaştırmak olduğunun farkındadır. Bu nedenle, halk değerini temsil eden
insanların birer tarihi şahsiyet olup olmadığına bakmaz. Bir bakıma sıradan
gördüğümüz bu insan değerlerini tanıtarak onların birer tarihi değer olduğunun farkına
varmamızı sağlar. Bu nedenle halkın tanıdığı ve sevdiği, itibar sahibi veya sıradan
genellikle de tekke ve tarikat çevresinden şahsiyetleri canlı portre yazılarıyla tanıtır.
Bunu yaparken sık sık mübalağalı bir anlatıma gittiği de görülür. Zira onun amacı
tarafsız, biyografik çalışma yapmaktan ziyade, bu “insan değerleri” ne bu “halk
kahramanları” na dikkatleri çekerek onların benimsenmesini, dolayısıyla halk kültür ve
değerlerinin benimsenmesini sağlamaktır.
Revnakoğlu, daha çok Erzurumlulara dikkat çekmiş, bu yörenin insanını
tanıtmıştır. Bunların dışında tanıttığı kişiler de olmuştur. Mevzunun daha iyi anlaşılması
adına aşağıdaki başlıklar halinde onun portre çalışmaları sunulacaktır.
8. 1. ERZURUMLULARI TANITTIĞI YAZILAR
Revnakoğlu’nun bu yazıları daha çok şehrin meşhurlarını tanıtma amaçlıdır. Bu
meşhurlar iki farklı kategoride yer alır. Bazıları Revnakoğlu’nun bizzat gördüğü,
tanıdığı simalardır. Bazıları ise tarihe mal olmuş Erzurumlulardır.
Tanıttığı kişilerle ilgili Revnakoğlu şöyle bir tutum sergilemiştir: Öncelikli
amacı tarihe şahitlik yapmak, bir şehrin tarih ve kültürünün çok önemli parçası olan
insan değerlerini kaydetmek, böylece onların kaybolmasını önlemektir. Bu nedenle kuru
bir biyografik yazı kaleme almaz. Samimiyeti ve akıcı Türkçesiyle, tanıttığı kişilerin
değerlerini, kıymetlerini, zenginliklerini, şehir için mana ve ehemmiyetlerini anlatmaya
çalışır. Herkesin bildiği, duyduğu meşhurların aslında kimsenin çok da görmediği
taraflarını anlatır. Yine halkın içinde sıradan bir hayat sürerek tevazu zırhına bürünmüş
154
gizli hazineleri ortaya çıkarmaya çalışır. Bir üçüncüsü de tarihin tozlu sayfalarında
kaybolmaya yüz tutmuş insan kıymetlerini gün yüzüne çıkarır. Böylece hem geçmişe
vefa göstermiş hem de tarih ve folklora ciddi bir malzeme sağlamıştır.
8. 1. 1. Tanıştığı Erzurumlular
Revnakoğlu, Erzurum’da kendi dünyasına yakın bir çevre bulmuş, sevmiş ve
sevilmiştir. Bu çevrenin önemli bir hususiyeti, milli ve dini cephesi itibariyle
Müslüman-Türk kimliğini hakkıyla yansıtmasıdır. Bu nedenle de folklorik anlamda da
mühimdir. Zaten bizzat kendisi, tanıttığı insanlar hakkında bunların şehrin folkloru
adına kıymetli olduklarını belirtir. Revnakoğlu sosyal durumları, ilmi seviyeleri, dünya
görüşleri farklı olan birçok insanı ortak insani değer olarak görmüş ve tanıtmaya
çalışmıştır. Bunlardan kimi şair kimi âlimdir; bazıları esnaf bazıları köylüdür. Ama
hepsi de halk için önemli işlere imza atmış ve halkın aynası olmuş tiplerdir.
Revnakoğlu’nun tanıttığı kişiler temel kişilik yönleriyle şu şahsiyetlerdir:
8. 1. 1. 1. Tivnikli Faruk Hoca
İlmiye sınıfından gelen, bununla birlikte tasavvuf derinliği olan bir âlimdir. Dini
meselelerde özellikle hadiste üstattır. Tahsilini tamladıktan sonra mektep ve
medreselerde çeşitli dersler vererek şehrin ilim ve irfanına katkı sağlar. Revnakoğlu’nun
tespitiyle şehrin mahalli tarihini, yerli folklorunu onun kadar iyi bilen ve anlatan yoktur.
Sohbetleriyle geniş bir halk kitlesine ulaşmış, halkın daima müracaat ettiği bir şahsiyet
haline gelmiş, bu yönüyle şehir hayatını etkilemiştir. Şehirdeki bütün kitabeleri ustaca
okuyabilen bir isim olduğundan Abdurrahman Şerif Bey, Erzurum Tarihi adlı eserini
yazarken okuyamadığı metinlerde Tivnikli Faruk Hoca’dan yardım alır. Revnakoğlu,
gece sabahlara kadar seccadesinde gözyaşı döktüğüne şahit olduğu Faruk Hoca’nın
gösterişi asla sevmediğini, elinde tespih, başında sarıkla dolaşmadığını, kendi tabiriyle
“sarığı içten sardığını” belirterek bu halini takdirle anlatır (Revnakoğlu, 1959b: 9-11).
155
8. 1. 1. 2. Süreyya Raif Şarman
Erzurumlu bir hukuk adamıdır. Lise öğreniminden hemen sonra, erken denilecek
bir yaşta Türk Çocuğu adlı dergide yayımladığı yazılarıyla dikkatleri çeker. Yazı ve
araştırmalarıyla Narmanlı Âşık Sümmani ve Tivnikli Kami Efendi’yi tanıtan ilk kişidir.
Bu yönüyle Âşık edebiyatına önemli bir katkı sağlamıştır. Bir hastalık nedeniyle
gözlerini kaybetme korkusu, kendisini intihara sürükler. 53 yaşında intihar ederek
hayatına son verir (Revnakoğlu, 1959e: 25).
8. 1. 1. 3. Kındığılı Vehbi Hoca
Şehir tarafından çok iyi bilinen ve sevilen, Efe Hazretleri diye tanınan
Muhammet Lütfi Efendi’nin küçük kardeşidir. Muhammet Lütfi Efendi’ye “Büyük
Efe”, kendisine “Küçük Efe” denilir. Revnakoğlu’na göre en mühim hususiyeti hasbi bir
belediyeci ruhu taşıması; bulunduğu her yeri imar etmeye çalışmasıdır. Bir yol
güzergâhında giderken yolda bulunan bütün çakıl ve molozları temizlemeden gitmemesi
farklı bir hususiyetidir. Başka bir şaşırtıcı hususiyeti de yemekleri birbirine katarak
yemesi, böylece dünya zevklerinden uzak kalmayı amaçlamasıdır. Revnakoğlu, bu
âdeti nedeniyle olsa gerek mide kanseri olduğunu belirtir. Bunun yanında iyi bir âlim,
güçlü bir şair olan Vehbi Hoca, sohbetleriyle de insanların cazibe merkezi olmuş bir
değerdir. Marifetname, Mesnevi ve Mısri Divanı’nı hemen daima yanında bulunduran
Vehbi Hoca için Revnakoğlu şöyle enteresan bir tespitte bulunur: “Onun yaptıklarını
kendim gördüğüm için söylüyorum, Erzurum yaylasının, hele dağ köylerinin Vehbi
Hocaları bir değil birkaç tane olsaydı ve daha önce gelselerdi içtimai ihtiyaçlarımız
daha çabuk önlenir, eksiklerimiz daha çabuk tamamlanırdı. Hele o korkunç afet olan,
köklü derdlerin en başında gelen helâsızlık illeti bugüne kadar uzamaz, kökünden kurur
ve tamamile ortadan kalkardı.” (Revnakoğlu, 1960: 22,23).
8. 1. 1. 4. Solakzade Hacı Sadık Efendi
Revnakoğlu, Solakzade’yi tanıtan yazısına Erzurum’da Bir Kubbe Çöktü
başlığını atmıştır. Yazının girişinde Solakzade’nin ölüm tarihi için düzenlediği
“Sermaye-i Fezail hep bitti, gitti Sadık” mısraı ve “Âlimin ölümü âlemin ölümüdür.”
hadisi yer alır. Vefat, Revnakoğlu’nu oldukça etkilemiştir. Çünkü o, Revnakoğlu’nun
tabiriyle “pırlanta müftü” dür. Revnakoğlu, Erzurum’da Ömer Nasuhi Hoca’nın
156
selamıyla ilk olarak Solakzade’yi tanır ve Solakzade’nin vefatına kadar sıkı bir
dostlukla bunu devam ettirir. Solakzade, Revnakoğlu’nun tanıttığına göre dört başı
mamur, kibar ve çelebi bir adamdır. Öncelikle ilmiye sınıfının çok önemli bir
temsilcisidir. Tasavvuf yolunun yolcusu olmasa da bu yolun adap ve erkânını da iyi
bilir. Bununla beraber asrın medeni icaplarını da iyi kavramış, lüzumuna inanmıştır.
İcabında saz ve söz dinleyen, insanca yaşamanın en makbul bir haslet olduğunu bilen
biridir. Edebiyat sahasında Divan ve Halk edebiyatından da pek çok şairi okumuş,
birçok şiiri ezberlemiştir. Revnakoğlu, Solakzade’nin kişiliğinin üstünlüğü ve değerinin
anlaşılması adına Sheakespare’in şu sözünü misal getirir: “Allah, onu yarattı; fakat
kalıbını kırdı, başka kuluna kullanmadı.” Sözü ve sohbeti de doyurucudur. İlminin ve
irfanının kibrine kapılmayan, mütevazı ve halkla iç içedir. Etrafında daima bir sohbet ve
ilim meclisi kurulur; kapısına gelen herkesin hemen her müşkülü çözüme kavuşturulur.
Solakzade’nin başka bir hususiyeti, Revnakoğlu’na çalışmalarında yardım etmesidir.
Erzurum’u ilerleyen yaşına rağmen dağ taş, köy köy gezerek kitabeler, evraklar, mezar
taşlarını bulma ve okuma konusunda büyük yardımlarda bulunur. Yaşına ve şeker
hastalığına rağmen katlandığı bu sıkıntılara üzülen Revnakoğlu’nu: “Üzülmeyin, size
hizmet, Hakk’a hizmettir. Faideli olabiliyorsak ne mutlu bize. Ne şeref, ne şeref.”
sözleriyle teselli eder (Revnakoğlu, 1961c: 14-16). Solakzade’nin hâlihazırdaki
mezarının başında bir demir levha bulunmakta, bu levhada Revnakoğlu’yla alakalı şu
ifadeler yer almaktadır: Son derece şık giyinen Cemalettin Server’in ifadesi ile
Erzurum’un pırlanta müftüsü Muhammet Sadık Solakbay…
8. 1. 1. 5. Pire Mehmet
Asıl adı Mehmet Necati Bey olmakla birlikte oldukça atik ve çevik olması,
gençliğinde atletizmle uğraşması nedeniyle Pire Mehmet diye bilinir. Büyük bir kitap
kurdudur. Revnakoğlu: “Araştırma, derleme, yazıp çime ikimizde de ezeli bir iptila
olduğu için çabuk ve kolay anlaşmıştık.” der. Büyük bir Erzurum aşığıdır. Bütün hayatı
boyunca Erzurum sevgisini bir kara sevda olarak sürdüren Pire Mehmet, bu nedenle
Erzurum’la alakalı duyduğu, gördüğü, okuduğu ne kadar malumat varsa hepsini
toplamaya çalışmıştır. Öyle ki mahalle meczuplarından masal ve menkıbelerine kadar
her şeyi toplamaya çalışır. Bu yönüyle büyük bir folklor kaynağıdır. Yine bu sevda
nedeniyledir ki Kân köyünde bir kütüphane kurmuş, o yıllarda kendi imkânlarıyla İlim
157
Ocağı adlı bir müessese oluşturmuştur. Revnakoğlu’na göre bu kitap kurdunun bazı
kusurları söz konusudur: Evvela bildiklerini bir kitap haline getirememiştir. İkincisi
notları çoğu zaman özensiz, çalakalemdir. Öyle ki bazen bir peçete parçasına düşülen
notları vardır. Bir de anlattıklarına mübalağa katması, yer yer yakıştırması da söz
konusudur. Fakat Revnakoğlu, onun bu yönünü iyi bildiğini, onu dinlerken bu
hususiyetini dikkate alarak ondan not aldığını belirtir. Revnakoğlu’na göre Pire
Mehmet, kıymeti bilinmeyenlerdendir. Şehirde birçok sıkıntıya maruz kalmış, değeri
anlaşılamamıştır. 1957’de İstanbul’a gider. Büyük paralar harcayarak kütüphanesini
buraya taşır, aylar süren bir çaba sonunda kütüphane ancak düzenlenir. Son zamanlarını
cami-kütüphane arasında geçiren Pire Mehmet 81 yaşında, 1961’de vefat eder
(Cemaleddin SERVER, 1961b: 25-27).
8. 1. 1. 6. Hafız Şakir Efendi
Revnakoğlu tarafından “Erzurum’un Ali Suavisi” diye nitelendirilen Hacı
Şevket Efendi’nin küçük kardeşidir. Revnakoğlu’nun tespitine göre dışarıdan görünüş
itibariyle kendisini çok belli etmeyen ve halk tarafından bilinmeyen oldukça derin bir iç
âlemi vardır. Halk onu “Lala Paşa Farraşı” yani caminin süpürme işlerine bakan
hizmetkârı olarak bilse de Revnakoğlu’na göre o, gizli bir hazinedir. Şehirdeki
incelemelerinde Revnakoğlu’na çok yardım etmiş, istediği her an her yere gitmiş,
Revnakoğlu kimi sormuşsa o kişi hakkında şecere bilgisi verecek kadar malumat
vermiş, arayıp bulmuştur. Özellikle idam edilen abisi Hacı Şevket Efendi’ye karşı
sevgisi oldukça derindir (Erzurumiyatçı, 1963c: 28).
8. 1. 1. 7. Tortumlu Asım Hoca
Erzurum’un eski ve etkili eğitimcilerindendir. Eğitimini tamamladıktan sonra
bazı illerde ve Erzurum’da yıllarca öğretmenlik yapar, talebe yetiştirir. Öğretmenlik
yaparken şehrin folklor ve tarihine dair önemli araştırmalarda bulunur. Bu
araştırmalarından biri Narmanlı Sümmani hakkındaki çalışmalarıdır. Revnakoğlu, Âşık
Sümmani’nin folklor ve edebiyattaki yerini Asım Hoca’ya borçlu olduğunu belirtir.
Yine hem kendi ilçesi hem de diğer ilçeler hakkında pek çok incelemeleri de vardır.
Revnakoğlu, bunları kitaplaştırmamasını büyük eksiklik olarak görür. Öğretmen bir aile
yetiştiren Asım Hoca 73 yaşında 1962’de vefat eder (Server Cemal, 1963: 28).
158
8. 1. 1. 8. Abdurrahim Siminli
Revnakoğlu Siminli’nin eski nesil tarafından “Ayaklı Kütüphane” yeni nesil
tarafından “Kültür Küpü” diye tanındığını söyler. Siminli, çok iyi bir eğitim görür,
Erzurum’un en tanınmış âlimlerinden dersler alarak kendisini ilim adına çok iyi
yetiştirir. Arapça, Farsça, Ermenice ve Kürtçeyi iyi bilir. Şehrin tarih, kültür ve folkloru
alanında uzmandır. Şehre gelen yerli ve yabancı turistleri zevkle gezdirir, şehri tanıtır.
Erzurum hakkında ciddi bir bilgi birikimine sahiptir. Öyle ki Revnakoğlu, şehirdeki
araştırmalarında ulaştığı bazı kaynaklardan ziyade Abdurrahim Siminli’nin kendisini
tatmin ettiğini belirtir. Hitabeti de oldukça iyidir. Enderun tarzı konuşmasıyla, latife ve
nükteleriyle farklı biridir. Revnakoğlu, kimsenin yarışamadığı kuvvetli bir çenesinden
bahseder. Bu birikimine rağmen memuriyete atılmamış, hep ticaretle uğraşmıştır.
Madencilik yapmış, Erzurum’un ilk un fabrikasını açmıştır. Abdurrahim Siminli, tarih
ve geleneğe bağlı olmakla birlikte modern görüşlü biridir. Değişimin insan hayatındaki
önemini kavramış, değişmek gerektiğini anlamış, bu nedenle ilk defa “şapka” giymiş,
buna ön ayak olmuştur. Bu yüzden bazen de “Gâvur Hoca” diye anılmıştır. Yine şehrine
faydalı olmak adına siyasete de karışmış, birçok teşekküle başkanlık etmiştir. Aynı
zamanda “Hilmi” mahlasıyla şiirler de yazan Abdurrahim Bey, 1944’te vefat eder
(Üstünbaşoğlu, 1944: 47-51; Erzurumiyatçı, 1963: 29).
8. 1. 1. 9. Tazegüllü Ahmet Fevzi Alpagut
Döneminin merkez vaizidir. Aynı zamanda çok kimse bilmese de “Serabi”
mahlasıyla şiirler yazan bir şairdir. Kimsenin bilmemesinin sebebi, daima bu yönünü
gizli tutması, şiirlerinin büyük çoğunluğunun düzenli bir şekilde kaydedilmemesinden
dolayı kaybolmasıdır. Revnakoğlu, elindeki şiirlerini zorla aldığını belirtir. Beş yaşında
Kuran’ı hatmeder. Yedi sekiz yaşlarında Ilıca’da temel eğitimini tamamlar. On sekiz
yaşında Erzurum’a gelerek medrese eğitimini tamamlayıp icazet alır. Yirmili yaşlarda
Emir Şeyh camiinde vaaza başlar. Erzurum’un işgali nedeniyle iki yıl hicret hayatı
sürer. Döndüğünde hem çiftçilik hem eğitimle uğraşır. İlk resmi vazifesi yüz kuruş
maaşla başladığı hükümet imamlığıdır. Güçlü bir hatip, etkileyici bir nasih, sevilen bir
insandır. Revnakoğlu’na yardım etmiş önemli kişilerdendir (Üstünbaşoğlu, 1945:
24,25).
159
8. 1. 1. 10. Celal Feyyaz Gürsel
Yeşilay’ın kurucularından bir hukuk adamıdır. Revnakoğlu, yaşının sekseni
geçmiş olmasına rağmen kafasının dinç ve aydınlık olduğunu belirtir. Yine
Revnakoğlu’nun anlattıklarına göre hem Erzurum hem de İstanbul’un geçmişi ve günü
hakkında zengin bir birikime sahiptir. İstanbul’da Erzurum’un direği olarak bilinir.
Tarikat ve tasavvuf kültürüne sahip bir insandır. Yirmi yaşına kadar Erzurum’da iyi bir
eğitim alır, Farsça, Fransızca ve Almancayı özel gayretleriyle öğrenir. Sultan
Abdulhamit’in acilen Ermenice bilen iki genci Saray’a istemesi üzerine İstanbul’a
giderek Saray’da çalışmaya başlar. Bu esnada bir liyakat madalyası, taltif ve takdir
belgesi alır. Meşrutiyet’in ilanından sonra hukuk tahsilini aliy’ül-ala yani en yüksek
dereceden tamamlar. Hayatını İstanbul’da sürdürür ve noktalar (Revnakoğlu, 1959d: 21-
23).
8. 1. 1. 11. Ömer Nasuhi Bilmen
Revnakoğlu’nun Erzurum’a gelmeden tanıdığı bir Erzurumludur. Hatta onun
Erzurum’da tanınmasına öncülük etmiştir. Revnakoğlu, Ömer Hoca’yı anlattığı yazısına
onun İstanbul’dan Ankara’ya Diyanet İşleri Reisi olarak uğurlanma merasimini
anlatarak başlar. Garda büyük bir kalabalık, gözyaşları içinde Ömer Nasuhi’yi
uğurlamaktadır. Bu tabloyu genişçe tasvir ettikten sonra ruh ve karakter hususiyetlerine
geçer: Revnakoğlu’na göre Bağdat, valisini bulmuş; çok uzun bir zamandan sonra
Diyanet Reisliği makamı, asıl sahibine kavuşmuştur. Bu makamın çok takdir gören ve
değeri belli birçok simasını saydıktan sonra Ömer Nasuhi’nin de böyle değerli biri
olduğunu belirtir. Hatta onun, peygamber meziyetlerinden olan tevazu ve farklı manevi
kemal halleriyle diğer diyanet reislerini geçtiğini belirtir. İki icazetname ile İstanbul’a
gelen Ömer Hoca, son asrın birinci sınıf bilgin ve fazilet adamlarının eşi gelmez bir
numunesidir (Revnakoğlu, 1961: 8, 9).
8. 1. 1. 12. Yeşil İmamoğlu Salih
Revnakoğlu’nun bildirdiğine göre son asrın Erzurumlu hattat ve müellifleri
içinde en çok eser veren kişilerindendir. Erzurum’un meşhur kurralarından Seyyid
Mustafa Niyazi Efendi’nin oğludur. İlk tahsilini babasından aldıktan sonra devrin
icaplarınca hem modern eğitimi hem de medrese eğitimini tamamlar. Şeyh Abdulgafur
160
Mesrur Efendi’den hat öğrenip icazet alır. Özellikle eğitim-öğretim konusundaki
gayretleriyle temayüz etmiştir. Konuyla alakalı yazdığı pek çok eserden
bastıramadıklarını kendi el yazısıyla yazmaya gayret etmiş, çalışmaların halka
ulaşabilmesi adına gayret göstermiştir. İlk eseri olan Kıraat-ı Merdan, Erzurum’daki
görevi sırasında yazmış olduğu bir eser olup yıllarca Erzurum ve çevresinde ders kitabı
olarak okutulur. Bu eser o yıllarda tanınması ve meşhur olmasını sağlar. Bunun dışında
eğitim konusu başta olmak üzere yazdığı onlarca kitapta Rahmi, Topal Salih, Fakiri,
Kadiri gibi farklı isimler kullanır. Salih Bey, Erzurum’dan başka Bursa, Trabzon ve son
olarak İstanbul’da Türkçe, edebiyat, tarih derslerine girer. Son olarak Birinci Meclis’te
Erzurum’u temsilen bulunur. Bu sırada yazdığı Taaddud-ı Zevcat adlı yazısıyla
kendinden sıkça söz ettirmiştir. Mebusluktan sonra İstanbul kütüphanelerinde eski eser
uzmanı olarak çalışır. Aynı zamanda Şarkın Sadası adlı bir gazeteyi kırk beşinci sayıya
kadar çıkarmıştır. Salih Bey, tarikat yoluna girmiş; fakat şeyhinin zamansız ölümü
nedeniyle icazet alamamıştır. Buna rağmen yaşının ileri olması ve dervişmeşrep mizacı
nedeniyle kendisine "Şeyh Efendi” denildiği olmuştur. Derviş ruhlu olması nedeniyle
gayet mütevazı bir kişiliğe sahiptir. Yine davasından asla vazgeçmeyen bir dava ve
gayret adamıdır. Vefat zamanına kadar çalışmaktan, okumaktan uzak kalmamıştır. 3
Temmuz 1954’te vefat eden Salih Efendi, ölmeden önce bizzat kendi aldığı ve
hazırladığı kabrine defnedilir (Revnakoğlu, 1959: 103-106).
8. 1. 2. Kayıtlardan Tanıdığı Erzurumlular
Revnakoğlu, daha Erzurum’a gelmeden bu şehirle ilgili önemli malumatlar
toplamıştır. Verdiği ilk mülakatta mezar kitabeleri ve arşivlerde bu şehrin önemli birçok
simasına rastladığını belirterek şehir hakkındaki ilgisinin buraya gelmeden başladığını
belirtir (Ö. Emin, 1954: 6,7). Anlaşılan o, bunların tarihteki rollerinden etkilenmiş ve
belli bir zaman sonra da peşlerine düşmüştür.
8. 1. 2. 1. Habib Baba
Tanzimat başlarında Hindistan’dan Erzurum’a gelmiş bir tarikat büyüğüdür.
Zengin bir esnafken manevi bir işaretle tasavvufa girer ve bütün servetini ihtiyaç
sahiplerine dağıtarak Erzurum’a gelir. Dönemin valisi Kamil Paşa, kendisini çok sever,
bağlanır ve Timurtaş-ı Veli adlı zatın türbesi yanına kendisi için dergâh yaptırır. Keşkül
161
tutar, topladığı paraların bir kısmını bizzat kendisi bir kısmını da talebesi Hafız Dede
eliyle fakir fukaraya dağıtmaktan büyük zevk duyar. Kendisi bir Kadiri olmasına
rağmen Şeyh Hasan Efendi adlı bir Melami şeyhinden çok etkilenerek aynı zamanda
Melami yoluna da intisap eder. Vefatından sonra Timurtaş-ı Veli’nin ayakucuna
defnedilir. Şehir tarafından iyi bilinen Emir Şeyh, Habib Baba’nın ilk halifesidir
(Revnakoğlu, 1959g: 11,12).
8. 1. 2. 2. Hoca Nazım Efendi
Revnakoğlu’nun yetişmesinde çok önemli rolu olan Sıtkı Dursunoğlu’nun
sülalesinden bir Erzurum büyüğüdür. Yaşadığı İstanbul’un sosyal hayatıyla alakalı pek
çok şeyi bilmesi, birçok haber ve hadiseyi önceden duyup çevresine bildirmesiyle
meşhur olduğu için ilmiye sınıfında Ümmül Havadis yani hadiselerin anası lakabıyla
meşhur olur. Hatta halkın şeceresini o kadar geniş bilir ki geçmişini öğrenmek
isteyenlerin müracaat kaynağı bir “nüfus kütüğü” dür. Bu yönleriyle devrinde yaşayan
bir folklor kaynağıdır. Erzurum’da, Yetim Hoca’dan yetişir. Babasıyla Hicaz’a gider.
Orada babasını kaybedince İstanbul’a yalnız döner ve oraya yerleşir. İstiklal Şairi
Akif’le komşudur. Birçok defa derse beraber giderler. Beyzavi tefsiri konusunda
uzmandır. Bununla birlikte akaide dair pek çok zor meseleyi halletmiştir. Padişahın
huzurunda yapılan Huzur Dersleri’ne çok defa katılmış, bu derslerden biriken notları
Ettekrirat- Fi- Huzur-i Sultan adıyla basım aşamasındayken Fatih yangınında yok
olmuştur. Hoca Nazım Efendi’nin Fatih Camii’ndeki derslerine Enver ve Cemal
Paşa’lar çok defa katılmış, notlar tutmuşlardır. Yine Şair Mehmet Emin Bey de bu
derslere katılanlardandır. Hoca Nazım Efendi, tasavvuftan da anlayan biridir; ayin-i
şeriflere katılır, çoğu zaman ayin sonunda dua faslında söz, kendisine bırakılır. Bütün
bu ilim ve irfan yönüyle birlikte Revnakoğlu, iki mühim özelliğini daha zikreder: Biri
oldukça mütevazı olması, her türlü iddia ve ihtişamdan uzak yaşaması, diğeri de
zamanın asri icaplarını benimsemesi, dolayısıyla altın gözlük takıp saz ve sözden
hoşlanmasıdır. Erzurum’la bağını hiç koparmayan Hoca Nazım Efendi, Erzurum’daki
Kırması Ahmet Ağa vakfının mütevelliliğini sürdürmüştür. Vefat ettiği 4 Ekim 1923
tarihinden birkaç yıl önce memleketini ziyaret etmiştir (Cemaleddin Server, 1962:
28,29).
162
8. 1. 2. 3. Şeyhülislam Seyyid Feyzullah Efendi
Erzurumlu altı şeyhülislamın ilkidir. Sultan İkinci Ahmet ve Sultan İkinci
Mustafa’nın hocalığını yapmış; İkinci Mustafa’yla birlikte üç padişahın sekiz yıl süreyle
şeyhülislamlığında bulunmuştur. Yirmiden fazla telif eseri vardır. Medrese-kütüphane
olarak tasarlanan ve ilk adı Fevziye Medresesi olan meşhur Millet Kütüphanesi’nin
kurucusudur. Yine Erzurum’da kendi adıyla anılan Fevziye Mahallesindeki Kurşunlu
Camii ve yanında yer alan Fevziye Medresesi de aynı tarihte yapılmıştır. Bu büyük
âlimin Medine’de medresesi, Şam’da hadis okulu vardır. Tarihin kanlı hadiselerinden
olan Edirne Vakası’nda yeniçeriler tarafından katledilir. Zamanın uleması, hakkında
matemkârane yazılar kaleme almış, şehit kabul etmişlerdir (Üstünbaşoğlu, 1959h: 23-
24).
Feyzullah Efendiden sonra sırasıyla büyük oğlu Seyyid Fethullah Efendi, diğer
çocukları Seyyid Mustafa Cenneti Efendi ve Seyyid Murteza Efendi sırasıyla Osmanlı
Devleti’ne şeyhülislamlık yaparlar. Beşinci Erzurumlu şeyhülislam Çelebizade Hüseyin
Hüsnü Efendi’dir. Fıkıh alanında uzman olan bu zat, doğma, büyüme İstanbullu olsa da
soy yönüyle Erzurumludur. Altıncı şeyhülislam ise Musa Kâzım Efendi’dir
(Revnakoğlu, 1962b: 33).
8. 1. 2. 4. Tortumlu Musa Kâzım Efendi
Erzurumlu şeyhülislamlardandır. Tortum ilçesi Vihink köyündendir. Köyde ilk
tahsilini bitirdikten sonra Erzurum’a, oradan da teyzesinin oğlu olan Ahmet Efendi’nin
yanına, Konya’ya gider. Burada üç yıl kalan Musa Kazım Efendi, ilerleyen yıllarda
teyzesinin oğlunu unutmaz ve kendisi şeyhülislam olduğu zaman ona maaş bağlatmayı
ihmal etmez. İstanbul’a geldikten sonra kendini her sahada yetiştirerek şeyhülislamlığa
kadar yükselir. Hatta Şeyhülislam Ürgüplü Hayri Efendi’den sonra tekrar ikinci defa
şeyhülislam olur. İki önemli özelliği vardır: Birincisi müellifliğidir ki Revnakoğlu, bu
yönüyle pek çok mevkidaşından ayrıldığını belirtir. Diğer bir özelliği de yeni fikirlere
açık olması, geniş ölçüde içtihatlarda bulunmasıdır (Revnakoğlu, 1962a: 32).
163
8. 1. 2. 5. Cimilli Yetim Hoca
Aslen Rizelidir. Fetvacı Hoca diye bilinen dayısıyla küçük yaşta Erzurum’a
gelmiş ve daha da ayrılmamıştır. Bu nedenle Yetim Hoca diye anılır ve ünlenir.
Erzurum eğitim çevresi tarafından bilinen ve önemli bir yere sahip olan Meşhur
Pervezoğlu dairelerinde kalır ve eğitimini tamamlar. Eğitimini tamamladıktan sonra
Erzurum Mülkiye Rüştiye’sinde 1875’te göreve başlar. On yıl sonra kendi medresesinde
özel dersler verir. Bu medresede tedrisat ve içerik adına yaptığı yenilikler ve geliştirdiği
metotlar sayesinde kısa sürede etkili bir eğitimci haline gelir. Yıllarca kendi
medresesinden hiç ayrılmaz, hiçbir resmi görevde bulunmaz, talebelerinden maddi veya
manevi bir karşılık da beklemez. Kazancını ise şehrin dışında edindiği toprakları ektirip
biçtirmekle veya Trabzon’dan deniz yoluyla İstanbul’a gönderttiği hayvan sürülerini
sattırmakla karşılar. Hatta bir ara bir Terekeme topluluğu, Yetim Hoca’yı din-diyanet
öğrenme adına beş altı yıl alıkoyar. Hoca, bu gönüllü kalışta onlardan asla para almaz,
bir tarla ister, orayı ekip biçmekle geçimini sağlar. Yine bu insanlar Hoca ayrıldıktan
sonra ona bir deve kervanıyla hediyeler göndermesine rağmen Hoca, bu hediyeleri asla
kabul etmez, geri gönderir. Talebelerinden Musa Kazım Efendi’nin bağlattığı resmi
maaşı da kabul etmez. Bu maaş, vefatından sonra topluca alınarak kızlarının vasiliğini
yapan Gürcü Hüseyin Efendi’ye verilir. Yetim Hoca’nın iki katlı, sade ve basit kiralık
dairesi vardır ve daima ziyaretçilerile doludur. Ev, sıradan insandan devlet adamına
kadar her gün onlarca insana ev sahipliği yapar. Yetim Hoca, her gün gazete okur, fakat
siyasi işlerle ilgilenmez; ulemanın bu işler dışında kalması gerektiğini düşünür. Kıyafeti
gibi hareketleri de sade ve gösterişsizdir; sıradan bir insan olmayı sever ve yeğler.
Kendisi hocasından küserek icazet almadan ayrıldığı için okuttuğu talebelerine icazet
vermeme âdeti vardır (Erzurumiyatçı, 1962: 11-13).
Şeyhülislam Musa Kâzım Efendi, Edirne Müdafii Şükrü Paşa, Ümmül Havadis
Hoca Nazım Efendi, Erzurum’un Ali Suavisi Hacı Şevket Efendi, Tortumlu Asım Hoca,
Tazegüllü Ahmet Fevzi Alpagüt gibi şahsiyetler onun yetiştirdiği önemli insanlardır. Bu
bağlamda Yetim Hoca’nın Erzurum’un irfan ve kültürü adına ne derece önemli bir
şahsiyet olduğu anlaşılacaktır 1912’de vefat eden Yetim Hoca’nın kaybolan kabri yıllar
sonra Revnakoğlu tarafından bulunarak Erzurum Şehir Mezarlığı’nda Ketencizade ile
birlikte yan yana “Meşhurlar Suffesi” denilen yere nakledilir.
164
8. 1. 2. 6. Ketencizade Hafız Mehmet Rüştü Efendi
Erzurumlu âlim ve şairlerdendir. Aslen Rizelidir, fakat kendisi Erzurum’da
doğmuş ve büyümüştür. Babası Rize-Erzurum arasında keten bezi ticaretiyle meşgul
olduğundan bu isimle anılır. Revnakoğlu, Ketencizade ile diğer Erzurumlu şairleri
karşılaştırarak hemşerisi olduğu İbrahim Hakkı, Nef’i, Emrah, Kadı Darir ve
Sümmani’den farklı olarak kendi şehrinin sevgisini şiirlerinde işleyen bir şair olduğunu
belirtir. Erzurum’da olup biten her şeyi bir vakanüvis gibi mısralarına dökmüş; farklı
hadiseleri, şehir esnafının farklı hallerini şiirleştirmiştir. Hatta kendisinden özel şiir
isteğinde bulunanları kırmamış, onlara da şiirler yazmıştır. Şiirlerinde şehrin günlük
hayatını bir panorama gibi seyrettirmiştir. Hatta tarihi yapılar hakkında da kaleme aldığı
manzumelerde bunların hikâyelerini yansıtmıştır. Bu anlamda şiirleri, tarih ve folklor
araştırmaları için önemli bir kaynaktır. Bu nedenle de özellikle zamanında şiirleri halk
tarafından büyük teveccühle karşılanmış, sevilmiş, halka mal olmuştur. Revnakoğlu,
Ketencizade’nin kendinden önceki şairlerin izinden gitmiş olmakla birlikte şiirlerinin
içerik bakımından orijinal ve zengin olduğu yorumunu yapar. Ktencizade, şiirlerini
İntibahü’t - Talibin adıyla toplar. Revnakoğlu’na göre Muhammet Küfrevi’ye intisap
edip irşatla vazifelendirildikten sonra zevki ve irfanı daha olgunlaşmıştır (Üstünbaşoğlu,
1946a: 21- 28). Revnakoğlu, Ketencizade’nin kaybolmaya yüz tutmuş mezarını bularak
şehir mezarlığında “Meşhurlar Suffesi” diye isimlendirdiği yere nakletmiştir.
8. 1. 2. 7. Hacı Şevket Efendi
Heyecanlı ve hürriyetçi yapısından dolayı Revnakoğlu, Şevket Efeni’ye
“Erzurum’un Ali Suavisi” yakıştırmasını yapar. Kendisi, şehir tarafından “Bakırcı
Vaizi” olarak bilinir. Temel eğitimini Erzurum’da alıp İstanbul’a giderek burada devrin
meşhurlarından dersler aldıktan sonra babasının rahatsızlığı sebebiyle Erzurum’a geri
döner. Burada Yetim Hoca’nın rahle-i tedrisinden geçer. Ondaki cevheri fark eden
Yetim Hoca, henüz 23 yaşında onu kürsüye çıkararak hatipliğinin yolunu açar. Bu yolda
hızla ilerleyen Şevket Efendi’nin ünü çabucak bütün şehri sarar. Gittiği camilerde
cemaatin yer bulması zorlaşır. Hitabeti şehrini de aşar. Bu fikir ve dava adamı yakın
illeri de gezerek halkı istibdata karşı harekete geçirmeye çalışır. Revnakoğlu’na göre
Şevket Efendi, kendini iyi yetiştirmiş bir âlim, edebiyatta çok güzel şiirler yazmış usta
bir şair, etkileyici bir hatiptir. Ayrıca Farsçayı da çok iyi bildiğinden dolayı kendisine
165
“Erzurum’un Hafız’ı” da denilmiştir. Zaman zaman İstanbul gazetelerine yazılar
yazacak kadar da müelliftir. Revnakoğlu, Şeyhülislam Musa Kâzım Efendi’den sonra
telif konusunda Şevket Bey gibi ikinci bir kalemin olmadığını belirtmektedir. Taşkın ve
ölçüsüz vatanseverliği, etkili hitabeti genç yaşta başına işler açmış, kendisini ölüme
yaklaştırmıştır. İstibdat’a karşı başlatılan isyan hareketlerinde “Ahali Fırkası” üyeliği
nedeniyle bir Ramazan sahurunda evinden apar topar alınıp önce şehir hapishanesine
sonra da Sinop kalesi zindanlarına atılır. Burada 1914’te işkenceler altında can verir.
Cenazesinin Bursa’ya götürüldüğü söylense de yeri meçhuldür (Erzurumiyatçı, 1963b:
26-27).
8. 1. 2. 8. Tahtacızade Mustafa Fehim Efendi
Revnakoğlu’nun bildirdiğine göre Erzurum’daki hattatlık geleneğinin en önemli
temsilcisidir. Öyle ki dönemindeki bütün hattatların icazetlerini reisü’l- hattatin olarak
tasdik eder. Erzurum’da bir camiye adını veren ve şehir tarafından tanınan Derviş
Ağa’nın oğludur. Salihiye Medreseleri’nde tahsilini tamamlar ve icazet alır. Burada kırk
yıl çeşitli dersler verir. Hemen yanındaki Kesik Minare adlı mescitte de yine kırk yıl
sabah ve teravih namazlarını hatimle kıldırır. Müftülük görevine getirilmek istenilse de
yapılan seçimi kaybeder. Birçoğu yazma olan beş yüze yakın kitabın yer aldığı zengin
bir kütüphane oluşturmuştur. Elinden çıkan bazı hat parçalarına İstanbul’da altmış altına
kadar değer verilir. Farklı bir hususiyeti de hat yazdığı sağ eliyle bir şey kaldırmaması,
zor işlerde kullanmamsı, kapı tokmağı dahi vurmamasıdır. Seksen üç yaşında vefat eden
Tahtacızade için çok değerli bir mezar kitabesi hazırlatılır ve mezarına konur. Fakat bu
değerli mezar taşı bir akrabası tarafından satılır (Cemaleddin Server, 1946: 10-14).
8. 1. 2. 9. Edirne Müdafii Şükrü Paşa
Yetim Hoca’nın talebesidir. Babası kasap olduğu için “Kasabın Şükrü Paşa”
diye de bilinir. Hem büyük bir asker hem de iyi bir müellif ve muallimdir. Otuz altı
yaşında tuğgeneralliğe yükselerek “paşa” unvanına kavuşur. Birkaç yıl sonra
Bulgarlarla bir sınır sorununu ustaca hallederek tümgeneralliğe, sonra da korgeneralliğe
yükseltilir. Cephede iyi savaşçı olan Paşa, cephe gerisinde de yazar ve öğretir. Özellikle
topçuluk hakkında yıllarca yerli ve yabancı harp okullarında okutulan eserler yazar.
Bunu yanında iyi bir matematikçidir. Darüşşafaka’da matematik derslerine girer, önemli
166
talebeler yetiştirir. Sofya’da esirken her gün bir matematik problemiyle uğraşmış,
böylece yüz meseleyi halleden bir eser kaleme almıştır. Serbest bırakılınca kendisi
tarafından zamanın Bulgar Veliahdı’na bırakılan bu eser, Bulgar Milli Müzesi’ne
kaldırılır. İngilizce, Fransızca ve Ermeniceyi iyi bilen Paşa’nın çeşitli çevirileri,
dönemin birçok dergisinde yayımlanır. 5 Haziran 1916’da 58 yaşında vefat eden
Paşa’nın kabri Merkez Efendi’dedir (Erzurumiyatçı, 1963a: 23,24).
8. 2. ERZURUMLU OLMAYAN İSİMLER
8. 2. 1. Yaşar Baba
Meşhur Bektaşi babalarından, zamanında büyük şöhret yapmış
zakirbaşlarındandır. Hem Tatar Türklerinden olması hem de gözünün hafif şaşı olması
nedeniyle Tatar Yaşar Baba da denilir. Ayinleri usulüne göre ustaca idare etmesi,
hafızasındaki binlerce ilahiyle ayinleri renklendirmesi ve cemaati coşturması nedeniyle
ayinlerin aranan ustalarındandır. İnsanlar bir ayinde onu gördüklerinde yapılacak ayinin
oldukça renkli ve neşveli geçeceğine inanırlar. Çocukluğu ve gençliği tekke çevresinde
geçmiş, birçok tarikata girmiş çıkmış, nihayet mizacına uygun olarak Bektaşilikte karar
kılmıştır (Revnakoğlu, 1965c: 250-253).
8. 2. 2. Fethi İsfandiyaroğlu
Revnakoğlu’nun Galatasaray Lisesi’nden hocası, ilerleyen zamanlarda iyi bir
dostudur. İsfandiyaroğlu, Marifetname’ye giriş yazısı yazmış, Tarih Yolunda Erzurum
dergisinde üç yazı kaleme almıştır. Revnakoğlu da İsfandiyaroğlu’nun Galatasaray
Tarihi adlı eserini oluştururken ona önemli katkılar sağlamıştır (İsfendiyaroğlu, 1961:
XV, XVI). Ölümü münasebetiyle Tarih Dünyası’nda yazdığı bir yazıda Revnakoğlu,
Fethi Bey hakkında özet olarak şu bilgileri verir:
Galatasaray Lisesi’nde uzun müddet müdürlük ve bir yıl da kulüp başkanlığı
yapan İsfandiyaroğlu, tam manasıyla bir eğitimcidir. Bütün sermayesini, gayretini
eğitime adamıştır. Bu konudaki en mühim çalışması Galatasaray Tarihi adlı altı cilt
düşünülen fakat sadece ilk cildi kitaplaşan eseridir. İlk ciltte Mekteb-i Sultani’den
Galatasaray’a dönüşümü anlatırken bir yönüyle Milli Eğitim tarihini anlatmıştır. Maddi
gelirini tamamen kitaba yatırmaktan çekinmemiştir. Beyazıt’taki Taşkonak adlı meşhur
167
yapının üst katında kurduğu kütüphane, görenleri hayrette bırakacak kadar ihtişamlıdır.
Fethi Bey, Mevlana Hazretleri’nin soyundan olmasına rağmen bunu hiçbir ortamda
söylemeyen mütevazı bir kişiliğe sahiptir. Son derece saygılı, faziletli, fedakâr biridir.
Misafirine ikram etmeyi çok seven, yanında kimseye hesap ödetmeyen, tarihe mal
olmuş Türk irfan ve terbiyesinin güzel bir numunesidir. Aynı zamanda hastalık
derecesinde Galatasaray sevdalısıdır (Revnakoğlu, 1965b: 7-10).
8. 2. 3. Nalıncızade Hacı Mustafa Halim
Revnakoğlu’nun verdiği bilgilere göre son devrin önemli hattatlarındandır. Bu
geleneği hakkıyla devam ettirmiş, İstanbul’daki birçok büyük cami başta olmak üzere
Anadolu’da da bazı camileri hatlarıyla süslemiştir. İki önemli özelliğinden biri çok
verimli bir hattat oluşu, diğeri de çok hızlı ve kolay yazmasıdır. Bütün hattatların
mutlaka bir müsvedde çalışması yaptıktan sonra asıl yazıyı yazdıkları bilinen bir
gerçekken Nalıncızade, hiçbir müsvedde çalışmasına ihtiyaç duymadan çok güzel
yazabilmeyi başarmış bir hattattır. Başka bir hususiyeti de eskimiş Kuran
nüshalarındaki silik ibareleri kolayca düzeltmesidir. Nalıncızade, harf inkılâbından
sonra, yeni harflere çabucak uyum göstermesiyle de çevresindekileri şaşırtmıştır. Bu
harflerle sanki çok daha önceden tanışmış gibi yine kolay ve süratli bir şekilde yazma
başarısını göstermiştir. Vefatından sonra İstanbul’da bir sokağa ismi verilmiş, sonra da
bu isim Koca Yusuf ismiyle değiştirilmiştir (Revnakoğlu, 1965a: 226-228).
168
DOKUZUNCU BÖLÜM
BASIN VE YAYIN DÜNYASINDA REVNAKOĞLU
9. 1. REVNAKOĞLU’NDAN YARARLANAN ÇALIŞMALAR
Revnakoğlu, geniş halk kitlelerince tanınmasa da bazı akademik çevreler
tarafından bilinen, tanınan, kıymeti takdir edilen bir yazardır. Verdiği bilgiler,
kendinden sonraki yazarlar, araştırmacılar tarafından değerli görülmüş; bu nedenle
birçok kaynakta kullanılmış; araştırmalarının sonuçlarına birçok yazar tarafından
başvurulmuş, referans kabul edilmiştir. Yapılacak kısa bir araştırmada birçok yazarın
ondan yararlandığı, yazılarını referans olarak kullandığı görülecektir. Bu da onun ne
kadar sıhhatli ve doğru bilgiler aktardığının bir göstergesidir. Onun yoğunlaştığı
konuların başında gelen tarikat folkloru ve Marifetname konusunda yazılan önemli
çalışmalarda mutlaka kendisine müracaat edilmiştir.
Revnakoğlu’ndan yararlanan kaynaklar kısaca şunlardır:
9. 1. 1. Diyanet İslam Ansiklopedisi
Diyanet İslam Ansiklopedisi, on maddesinde Revnakoğlu’nu referans olarak
kullanmış; yazarlar özellikle onun şu an Süleymaniye Devlet Kütüphanesi’nde yer alan
zengin arşivinden istifade etmişlerdir. Bu maddeler ve referans aldıkları kaynaklar
şunlardır:
“Bahariye Mevlevîhânesi”. M. Baha Tanman.(IV, 473)
Referans: Cemaleddin Server Revnakoğlu, “Tekkelerin Çöküntü Sebepleri” makalesi
“Hâşimiyye”. Hasan Kâmil Yılmaz.(XI, 416)
Referans: Cemaleddin Server Revnakoğlu, “Mi’râcîyye” makalesi
“Hindîler Tekkesi”. M. Baha Tanman. (XVIII, 67)
Referans: Cemaleddin Server Revnakoğlu arşivi
“Mersiye”. Nuri Özcan. (XXIX, 220)
169
Referans: Cemaleddin Server Revnakoğlu, “Eski Muharremlerde Mersiye ve
Aşure”makalesi
“Mi‘râciyye”. Mustafa Uzun. (XXX, 137)
Referans: Cemaleddin Server Revnakoğlu,“Miraciye ve Mevlit” makalesi
“Selâmi Ali Efendi Tekkesi”. M. Baha Tanman. (XXXVI, 350)
Referans: Cemâlettin Server Revnakoğlu arşivi
“Tac”.Semih Ceyhan. (XXXIX, 365)
Referans: Cemâleddin Server Revnakoğlu, “Türk- İslam Âleminde Tarikatlar
Tarihi”mecmuası
“Veysel Karanî”. Necdet Tosun. (XXXXIII, 75)
Referans: Şeyh Cemalullah [Cemaleddin ServerRevnakoğlu], “Yemen İllerinde Veysel
Karenî” adlı çalışması
“Yûnus Emre”. Mustafa Tatcı. (XXXXIII, 605)
Referans: Cemaleddin Server Revnakoğlu, “Yûnus’un Bestelenmiş İlâhileri Nerede ve
Nasıl Okunurdu?” makalesi
9. 1. 2. Yazılarına Atıf Yapan Kaynaklar
Bazı önemli kitap çalışmalarında yeri geldikçe Revnakoğlu’nun yazıları kaynak
gösterilmiştir. Özellikle Marifetname’yi çalışan yazarlar mutlaka bu konuda onun
çalışmasına bakmışlar, tarikatlar hakkında çalışma yapanlar ise yazılarını ve zengin
arşiv çalışmasını referans olarak defalarca kullanmışlardır. Aşağıdaki kitap
çalışmalarında Revnakoğlu yer yer referans olarak kullanılmıştır:
1.Altıntaş, Hayrani (1992). Erzurumlu İbrahim Hakkı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi
2.Demir, M. Suat (2013). Mekarim-i Ahlak. Erzurum: Yakutiye Yayınları
3.Demir, M. Suat (2004). Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri’nin Risaleleri. Erzurum:
İbrahim Hakkı Kültür Derneği.
4.Kara, Mustafa (2005). Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları. İstanbul: Dergah
Yayınları.
170
5.Ocak, Ahmet Yaşar (2005). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. Ankara: Türk
Tarih Kurumu.
6.Özcan, Ahmet (2011). Türkiye’de Popüler Tarihçilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Bu çalışma oldukça hacimli bir çalışmadır. Destandan başlayarak fütüvvetnamelere
kadar gelen, oradan da halk tarihçiliğini ve nihayet 1909 ile 1960 yılları arasında
neşredilmiş popüler tarih dergilerini inceleyen bir çalışmadır. Revnakoğlu yaşadığı
dönemde üç farklı tarih dergisinde yazdığı için yazarlar ve bibliyografya kısmında
ondan bahsedilmiştir. Fakat ilginçtir ki Tarih Dünyası ve Yeni Tarih Dünyası dergilerini
değerlendiren ve bunlardaki Revnakoğlu yazılarının künyelerini veren yazar, nedense
Tarih Konuşuyor dergisini incelememiş ve dolayısıyla Revnakoğlu’nun o dergideki
otuza yakın yazısını almamıştır.
7.Özlap, Ömer Hakan (1999).Erzurumlu Yeşilzade Mehmet Salih Efendi. Erzurum:
Erzurum Kitaplığı.
8.Yücel, Hür Mehmet (2004).Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19.yy). İstanbul: İnsan
Yayınları,
9. 1. 3. Yazılarını Tamamen Kullanan Kaynaklar
Bazı kitap çalışmalarında ise Revnakoğlu’nun yazılarından örnekler alınmıştır. Bazen yazının tamamı bazen de belli kısımları alınarak konuya dayanak gösterilmiştir. Bu çalışmalar ise şunlardır:
1.Çiftçi, Cemil (2003). Tasavvuf Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Bu çalışma, tasavvufla ilgili farklı konu başlıklarının farklı yazarların yazılarıyla
açıklandığı bir kitap çalışmasıdır. Kitapta Revnakoğlu’nun şu yazıları tam metin olarak
paylaşılmıştır: Tasavvuf ve Spor bölümünde, “Fatih’in Kurduğu Ok Meydanı ve
Okçular Tekkesi”yazısı; Tasavvuf ve Edebiyat bölümünde “Yunus’un Bestelenmiş
İlahileri Nerede ve Nasıl Okunuyordu?” yazısı; Tasavvuf ve Yemek bölümünde ise
“Eşrefiler’de Köfteli Çorba” yazısı alınmıştır.
2.Eren, Hikmet (2003). Doğumunun 300. Yılında Erzurumlu İbrahim Hakkı. Ankara:
Hoca Ahmet Yesevi Ocağı Yayınları.
171
Bu eser, İbrahim Hakkı’yla ilgili etraflıca hazırlanmış bir kitap çalışmasıdır.
Çalışmada pek çok yazarın İbrahim Hakkı’nın farklı yönlerine değinen önemli yazıları
derlenmiş, Revnakoğlu’nun ise “İbrahim Hakkı’nın Soy Kökü ve Ana Tarafı” adlı uzun
ve önemli yazısı alınmıştır.
3.Kara, Mustafa (2014). Miraciyye ve Bursalı Safiyye Hanım Vakfiyesi. Bursa: Vakıflar
Müdürlüğü Yayınları.
Bu kitapta Revnakoğlu’na ayrı bir başlık açılmıştır. Yeni Tarih Dünyası
dergisindeki Miraciyye yazısı alınarak diğer yazıları özetlenip Revnakoğlu’nun bu
konudaki çalışmaları örnek gösterildikten sonra yazılarının bibliyografyası verilmiştir.
9. 2. REVNAKOĞLU’YLA İLGİLİ KALEME ALINAN YAZILAR
Revnakoğlu hakkında, hayattayken ve öldükten sonra farklı mecmualarda yazılar
yayımlanmıştır. Bunlar, onun hayat hikâyesini, çalışmalarını ve kültürümüzdeki yerini
konu edinen yazılardır. Çalışmaları ve eserleriyle aslında daha fazla bilinmesi gereken
Revnakoğlu’nun maalesef gerekli ilgiyi görmediği, yazıların azlığından anlaşılmaktadır.
Hayatta iken sadece onunla alakalı bir mülakat yazısı yayımlanır. Vefatı, dostlarını ve
sevenlerini üzse de basın dünyasında bu etki pek görülmez. Sıklıkla yazdığı
mecmualarda bile bu konuda bir yazı yayımlanmaz. Vefat ettiği eylül ayında bu
münasebetle üç yazı çıkar.
Bunlardan ilki Hür Söz gazetesinde yayımlanır. Gazetenin birinci sayfasında
R.Bilirdönmez imzasıyla çıkan yazıda Revnakoğlu’nun vefatından duyulan büyük
üzüntü paylaşılır. Onun Erzurum için yaptıklarına kısaca değinilerek renkli
konuşmasına dikkat çekilir.
İkinci yazı İstanbul Belediye Mecmuası’nda yayımlanır. Asım Sönmez’ın
Arkadaşım Cemaleddin Server adlı yazısında hayat hikâyesi kısaca anlatılarak kültür
dünyamızdaki yerine değinilir. Sönmez de Revnakoğlu’nun ağdalı konuşmasına örnek
olacak iki hikâyecik paylaşır.
172
Üçüncü yazı ise Dünya gazetesinde yayımlanır. Nezih Uzel’in Revnakizade
Cemaleddin Server adlı yazısında onun vefatının kültür dünyamızda bırakacağı boşluğa
değinilir. Bu yazıda da ağdalı konuşmasından iki örnek verilir.
Revnakoğlu’nun birinci ölüm yıldönümünde İş ve Düşünce dergisinde dört yazı
yayımlanır. Bu yazılar Ziyaeddin Fahrı Fındıkoğlu başta olmak üzere onu yakından
tanıyan Erzurumlu dostlarının yazılarıdır. Bu yazılarda onun şahsi ve kültürel kimliği,
özellikle Erzurum için yaptıkları anlatılır.
Revnakoğlu, vefat ettikten sonra sevenleri ve dostları tarafından tamamen
unutulur. Ardından bıraktığı binlerce bilgi ve belgeyi kimse hatırlamaz. Meydana
getirdiği eserler kütüphane arşivlerinde çürümeye terk edilir. Yaklaşık on yıl sonra
çalışma arkadaşlarından Erdem Yücel, onu hatırlatacak bir yazı kaleme alır. Hayat
Tarih Mecmuası’nda “Üstad Cemaleddin Server Revnakoğlu” adlı yazının girişinde
bahsettiğimiz vefasızlık anlatılır. Devamında Revnakoğlu’nun hayat hikâyesi geniş bir
şekilde işlenir. Bu yazı, Revnakoğlu hakkında kaleme alınan önemli bir yazıdır.
Maalesef bu yazıdan sonra da Revnakoğlu, unutulmaya mahkûm edilmiştir. Onu
yakın zamanda Erzurum’da araştırmaları ve özellikle zengin dergi arşivi ve
kütüphanesiyle tanınan Naci Elmalı gündemde tutmaya çalışır. Yerel basında televizyon
programı ve yazılarıyla bize bir kez daha hatırlatır.
Aşağıda onun hakkındaki yazıların bazıları dil ve üslup özellikleri korunarak
paylaşılacaktır.
9. 2. 1. Revnakoğlu’yla Bir Konuşma
(Bu yazı, Revnakoğlu’yla alakalı kaleme alınan ilk yazıdır. Bir mülakat olan
yazı, 1957 yılında, Bilgi Mecmuası’nda Fındıkoğlu, Ö. Emin ismini kullanarak
(Düzgün, 1990: 157) neşretmiştir. )
Memleketin kenar ve köşesinde sessiz ve sedasız çalışan nice fikir adamları
vardır ki Allah için çalışırlar, fakat kimse kendilerini tanımaz ve kıymetleri hiç
bilinmez. Bu gibi tiplerden biri de Cemaleddin Server’dir. İstanbul matbuatından
Cemaleddin Server, Erzurum matbuatında Cemaleddin Server Üstünbaşoğlu bir
173
müddetten beri de C.S. Revnakoğlu imzalarıyla neşriyat yapan bu kıymetli arkadaş
hakkında muharririmiz Ö. Emin bir görüşme yazısı hazırlamıştır. Bu yazıyı
memnuniyetle neşrediyoruz.
- Tarihi konularla ne zamandan beri meşgulsünüz?
- İlk yazı hayatına Sevet-i Fünun 1935’teki devresinde atıldım. Daha talebe
iken Nevai’lerle, Barbaroas’larla Sinanlar’la alakadar oldum. Daha sonra
Vakit ve Milliyet gazetelerinde çalıştım. En ziyade ailevi ve kültürel saiklerle
Türk din tarihinin müesseselerini tetkike başladım. O gün bu gündür bu
alakam devam eder. İnşallah bir gün (İstanbul Tekkeleri) adlı eserim kisve-yi
tab’a bürünür.
- Sizi Erzurum çok iyi tanıyor galiba? Erzurum matbuat tarihinde de yeriniz
var. Ne gibi bir saikle Erzurum kültür tarihini ele aldınız?
- Evet, hakkınız var. Senelerden beri İstanbul’da beni meşgul eden kitabeler,
sık sık rastladığım Erzurumlu şahsiyetlere dikkatimi çekmişti. Nihayet
tesadüfler kısmen de Tarih Kurumunun Erzurum’da verdiği vazife beni
Erzurum’a bağladı. Beş seneden fazla zaman orada geçirdim. Hayatımın en
zevkli devresi bu zamana rastlar. Erzurum vilayet gazetesinde ve Erzurum
adlı mecmuada (Erzurum) kültür tarihini alakadar eden makaleler neşrettim.
Ayrıca Erzurum tarih ve edebiyatına toplu bir bakış başlığı altında birçok
konuşmalar yaptım.
- Bir Erzurumlu sizin (Erzurumiyat) mütehassısı olduğunuzu ve kırk elli
sandık edebi, tarihi, folklorik vesika topladığınızı söyledi, doğru mu? Bunları
nasıl ve ne maksatla topladınız?
- Evet, işittikleriniz doğrudur. Fakat bunları kıymetlendirip neşretmek bir
ferdin gücü içinde değildir. Hele kültür buhranı olan devrede…
- Vesika toplamaya devam ediyor musunuz?
- Hayatta kaldıkça ve cinnet-i celile devam ettikçe.
- Şimdi, nerelerde neşriyat yapıyorsunuz?
- Hiçbir yerde, çünkü talep yok. Yalnız Tarih Dünyası talepte bulunuyor. Biz
de elimizden geldiği kadar yardım ediyor ve İstanbul’un manevi cephesini
aydınlatacak neşriyatta bulunuyoruz.
174
- İstanbul Belediyesi’nde hayırlı bir vazifeye tayin edildiğinizi işittik. Bu
vazife gayelerinize yardımcı olabilecek mi?
- Evet, çok kıymetli valimiz Ord. Prof. F.K.Gökay Beyefendi çalışmalarım ve
neşriyatımla lütfen alakadar olmuşlar. Birkaç aydan beri İstanbul Belediyesi
Eski Eserler ve Kitabeler Mütehassıs Yardımcılığı’na tayin oldum. Bu vazife
münasebetiyle eskiden de beni müteessir eden bazı sahneler ve meselelere
şahit oluyorum
- Mesela?
- Mesela, Fatih devrinin en büyük âlimi Şeyh Ebul Vefa’nın Vefadaki mezarı
çökmek üzere. Alakalı makama bu hususta bir rapor verdim. Cevabını
bekliyorum. Keza Fatih’te Keskin Dede haziresi ki birçok ulemanın yattığı
yerdir. Bir mezbelelik halinde… Hülasa dert çok, hem-dert yok, sırası
geldikçe alakaları tenvire çalışırım.
- Bedbin olmayınız, anlayışlı ve âlim bir belediye reisimiz var. Sonra şuurlu
ve demokrat bir şehir encümenimiz var. Siz yılmadan ve usanmadan dikkati
celbediniz.
(Muharririmizin kıymetli fikir adamı Celmalettin Server’le yaptığı bu
görüşmeye sayın azamız O. Prof. Dr. Fahrettin Kerim Bey’in dikkatini
celbederiz.) (Ö. Emin, 1954: 6,7).
9. 2. 2. Erzurumiyatçı Merhum Cemalettin Server
Manevi varlığımızı süsleyen adsız şehit kahramanlar, Adsız Sultanlardır...
Şan ve şerefi sevenler adlarını hafızalara yazdıranlar, kitaplara geçirenler çok
kere adları kadar büyük olmazlar.
Allah'ın üstün yarattığı kişiler zamanında görünürler, muhitleri küçük kalır,
ışıkları uzaklaştıkça parlarlar.
İşte şimdi sizlere ismini vereceğim Cemaleddin Server Revkanoğlu 22.9.1968
günü İstanbul Belediye Hastahanesinde hayata bir yıl önce veda etmişti.
Galatasaray Lisesinde bulunmuş, çok kuvvetli bir Osmanlı Edebiyatı tahsil
etmiş, koyu bir tekke havası içinde terbiye görmüş, Tarikat ehlinin hayatlarına vakıf ve
175
bu yolda evinde çok güzel müze yapmış, muhtelif eserler meydana getirmiş, İbrahim
Hakkı Hz'nin "Marifetname" sinden parçalar alarak bir eser yazmıştır.
Gençliğe hizmet için çok mühim Notları şimdi sahipsiz kalmıştır. Hayatını,
Erzurum Folkloruna ve Erzurum mütefekkirlerinin üzerinde senelerce not toplamağa
hasretti ve evrak inceledi.
Gönül adamı idi, âşıktı, dervişti. Radyodaki muhtelif konulardaki konuşmaları
kendisinin derinliğine bilgisinin vesikaları idi. Daima güler, kahkahaları ile bulunduğu
topluluğa can verirdi. Hiç evlenmemişti, evi bir kitaplık, eser vermek için almış olduğu
notlarla dolu idi. Bu notlar Erzurum Kültür Yardımlaşma Cemiyetinin hesabına
toplanmıştı.
Müzesini Hasankale'de kurulan İbrahim Hazretleri Müzesine devredeceğini
defalarca söylerdi. Kitaplarının neşir halindeki kısmı da yine İbrahim Hakkı Kitaplığına
verilecekti. Ömrü vefa etmedi. Çuvallar dolusu notlar, sahipsiz kaldı. Gençliğinin
çoğunu tetkikle geçiren bu dinamik adam bakımsızlık ve kimsesizlik yüzünden Emri
Hakkı aceleştirdi. Bilim yolunda şehitti. Allah rahmet etsin (Pasinler, 1969: 8,9).
9. 2. 3. Cemal'i Anarken
Sahifelerinde daima Erzurum ve Doğu ile alakalı meselelere, Doğulu veya
Doğuya hizmet etmiş şahıs ve şahsiyetlere hususi bir sevgi gösteren "İş ve Düşünce"
nin rahmetli Cemal'in birinci ölüm yılında da onu yad etmesi haberi, beni çok
sevindirdi.
Yazık ki ölümü vesilesile İstanbul matbuatı geçen sene hiç bir alaka göstermedi.
Yalnız bir istisna. Çok sonra, İstanbul'da "İstanbul" adı ile Belediye'nin neşrettiği bir
Mecmuayı bir dostun delaletile görmüştüm. İçinde (Arkadaşım Cemaleddin Server
Revnakoğlu), başlıklı ve (Asım Sönmez) imzalı bir makale okumuştum. Cemal'imizi
bütün hüviyeti ile tanıyan, sülubuna aşina bir zat tarafından yazıldığı belli. Allah
kendisinden razı olsun. Tahmin ederim ki Derginiz bu yazıya rastlamıştır. Eğer,
görülmedi ise mutlaka buldurunuz ve okuyunuz.
176
Asım Bey, yazısında geç kalmış vatan hizmeti için askere alınan ve Erzurum'a
gönderilen Cemal'i çok güzel anlatıyor. Onu Erzurum'a gönderen Şube Reisi Yaşar
Sokullu benim dostumdu. Allah Sokullu'dan razı olsun ki onu Erzurum’a gönderdi de
Cemal hem biraz geç kalan vatan hizmetini yaptı hem de bu yüzden gömülü bir servet
halinde kalan Erzurum Edebiyatı ve folkloru, Cemal'in himmetile, şimdilik malzeme
halinde de kalsa meydana çıkarıldı. Bizler de Cemal gibi kendi nev'inde bir nadireyi
tanıdık.
Cemal'i Erzurum Halkevinde faydalı hizmetler yapacak derecede askerlik
vazifelerinin ifasında müsamahalı kılan bir muhterem zat da Muharrem Mazlum Paşa
adındaki muhterem kumandan olmuştu. Kendisini tanıdığı günden itibaren çok vefakâr
olmuş, ordudan ayrıldıktan sonra da her bayram ona hediyeler göndermek gibi
dostluğunu ve muhabbetini göstermişti.
Cemal'in daha neleri yoktu ki! Bunları uygun bir zamanda toplayup yazmak
isterim. Ölümün acı yeli hepsini alup götürdü. Ondan bize çok acı bir hicran kaldı
(Dursunoğlu, 1969: 9,10)
9. 2. 4. Cemaleddin Server’in Birinci Vefat Yılında
- Cemal’inin keşfeden Dursunoğlu Sıtkı ile ilk biyografisini yazan Murat Uraz’a ithaf –
Erzurum kültür tarihinin yeri doldurulamaz bir işçisi olan Cemaleddin Server’i
geçen sene bugünlerde kaybettik. Hakkında etraflı bir tanıtma yazısı yazabilecek
mahdut tanışları arasında bulunduğum için bu serzenişleri fiili olarak cevaplandırmağı
daha sonralara bırakarak bir taraftan sıhhati ve sağlığı ile meşgul olurken, öbür yandan
anası kadar sevip bağlandığı Erzurum’la nasıl ilgilendiğini belirteceğim.
Erzurum’dan 1946’larda ayrıldıkdan sonra da “Erzurum’a ait kültür meselelerile
meşgul olan Revnakoğlu’na Erzurum’da resmi (Vilayet, Belediye) ve hususi (Erzurum
Tarihi Araştırma Cemiyeti) çevreleri alaka göstermekten geri kalmaz. Vakit vakit
davetlere koşar, “Hak-i pak” ın suyunu içmekten büyük bir zevk duyar, bilmem kaç
senelik eskimiş çantasına devşirdiği vesikalarla doldurup gelirdi. Vaktiyle Tahsin
Uzer’in perişan ettiği eski tarihi mezarlıklar, onun laboratuvarı sayılırdı. 1965,1966
177
yıllarındaki Erzurum ziyaretleri de birkaç “Büyük Adam”ın ele geçen mezar taşlarını
yeni mezarlığa nakletme işine nezaret gayesiyle yapılmıştı.
1968 de bu gibi gayelere yeni bir vazife daha eklendi: Bir mahalli gazetenin
değerli tarihici Kırzıoğlu’nun başında bulunduğu 100. senesi için hazırlanan Sergi’ye
yardım. O yılın Haziranında davet mektubu gelmiş, İstanbul Belediyesi Revnakoğlu’na
bir ay izin vermişti. Temmuz sonunda sağlık durumunun elverişli olmamasına rağmen
bir çocuk sevinci ile “Marifetname” nin yazıldığı iklime varmak için yola çıktı...
İzin müddeti bittiği halde Erzurumiyatçı vezifesine dönmemişti. Eylül’ün ikinci
haftasında müşterek dostumuz Fevzi Bali, Erzurum’dan şu Telgrafı çekti:
Bugün uçakla hareket etti
Hayhat! Tayyareden inmemiş, bir külçe halinde, hamal arkasında indirilmiş,
evvelce de yattığı Galata Belediye İlkyardım Hastahanesine yatırılmıştı. Güçlükle
konuştuğu kelimeler arasında:
- Ev! Ev!
Diye sessiz bir feryad!
Herkesin “Ev”i kendisi için bir “âlem”dir. Ama Cemaleddin’in “Ev”i kendis için
bir başka kâinat, bu perişan “Ev”, aynı zamanda içinde yaşanılan bir tarih köşesi idi…
Böylece 1968’de Hak-i Pak’ında aşağı yukarı kırk gün kadar kaldı. Bu müddet
esnasında da kalemi durmadı. Öteden beri alakalı olduğu “Hür Söz” gazetesinde
Erzurumlulardan çok daha Erzurumlu ve Doğulu olduğunu ispat etmek isteyen bu eski
İstanbul efendisi kesif bir muharrirlik yaptı.
Erzurum’a hareketinden önce de İstanbul’da muharriri olduğu “Tarih
Konuşuyor” Mecmuası için birkaç yazı hazırlayıp bırakmıştı. Bunların bazıları
tarikatlara göre cenaze merasimi idi. Ne hazin, hazin olduğu kadar garip tesadüf: 22
Eylül 1968’de Edirnekapı mezarlığı bir Tarikatın, Kadiriliğin, Törenlerine göre yapılan
heybetli bir ayine de sahne oldu (Fahri, 1969: 27-29)
178
9. 2. 5. Dostum Cemaleddin
Bugün Cemaleddin’in ölümünün 1. yıldönümü. Erzurum ve onun aşıkı
bulunduğu İstanbul kadar müştaki bulunduğu varlıktı. İlmi araştırmaları ve tetkikleriyle
harcadığı ömrünün mühim bir kısmını da Erzurum’da geçirmiş ve bu meyanda bir hayli
değerli vesikalar elde etmişdi. Erzurum’a ait etüdlerinin ilk ve son semeresi olarak
Ceddialimiz Büyük Türk Mütefekkiri İbrahim Hakkı Hz.lerine ait (ERZURUMLU
İBRAHİM HAKKI VE MARİFETNAME) adlı eseri oldu. Bu eserin ikinci kısmı esas
bölümü ihtiva edecekti. Ömür vefa etmedi, Felek aman vermedi, bahtı nâsâzı ona yâr
olmadı.
Onunla geçen dostluğumuz riyasız ve iç âlemlerimize aitdi. Fakire layık
olmadığım derecede sevgi gösterirler ve nevi şahsına münhasır kalan Tarzıkadim
mükâleme, mülatafa ve müsahabelerile gönlümü hoş tutardı.
Meşrebi rindane, Ali Aba bendegânından, Ağlebi ihtimal Tarikat-i Bektaşiyeye
mensub oldukları gibi Hazreti Mevlanaya meclup bir belki de Tarikat ı mevleviyeye de
salik idi.
Bir gün bir Şettari Ayininde bulunmuştuk. O gün ayini kendisi idare etmişti.
Şettari ayinine bigâne idim ama Evradın kısmı küllisini Tevhid teşkil ediyor. Kadiri
ayini tarzından muherref mübalağalı surette hareketli olan bu ayine bigâne kalmamışdı.
İstanbul mezarlıklarında Kudemaya ait meçhul kalmış değerleri bulurdu.
Bulduklarını bilhassa Hak-i Pak’a, Erzurum çevresine mensup olanları bizlere anlatmak
onun ulvi bir hastalığı idi.
Birçok yönlerde yapmış olduğu etütlerin neşrine muvaffak olmadan üfulu
memleket çapında doldurulamaz ziyadır. Kabri nur olsun (İbrahimhakkıoğlu, 1969: 12).
9. 2. 6. Roman Kahramanı Olarak Revnakoğlu
Uzun yıllar sonra Revnakoğlu, Mehmet Niyazı’nin Dahiler ve Deliler adlı
romanında bir kahramanı olarak karşımıza çıkar. Mehmet Niyazı, romanında
İstanbul’un meşhur Marmara Kahvesi’ni anlatmaktadır. Burası, pek çok tanınmış fikir
ve düşünce adamının uğradığı gerçek bir mekândır. Yazar, aslında birer hatıra olan olay
179
parçalarını Kartal ve Niyazi adlı iki kahramanın etrafında birleştirerek bir roman
yazmıştır. Romanın iki önemli karakterinden Niyazı, yazarın kendisidir. Romanda
Cemaleddin Server iki yerde geçer. Birincisinde romanın diğer kahramanı olan
Kartal’ın gözüyle verilir. Milli ve manevi kültüre karşı duyarsız olan Kartal,
Revnakoğlu’na “türbe” lakabını takmıştır. Kartal’a göre Revnakoğlu sanki beş yüz yıl
öncesinden çıkıp gelmiş bir adamdır (Niyazı, 2007: 46). Kültürel değerleri sahiplenen
Niyazi Cemaleddin Server’i sever. Bir bölümde Revnakoğlu’yla karşılaşan Niyazi, onu
yemeğe davet eder. Yemekte Revnakoğlu’nun farklı konuşma üslubunu yansıtan şu
diyaloglar yer alır:
- Hocam ne vereyim?
- Paça-yı şerif buyurursanız pek makbule geçer.
- Ver bir paşa-yı şerif!
…
Garsona döndü:
- Muhterem efendim, su-yı aziz ikram etmek külfetine katlanır mısınız?
Öndeki boş tabağı alan garson:
- Başka ne vereyim hocam, diye sordu.
- Fasulye- yi mülezzez istirham edeyim, efendim!
Garson, aynı şekilde bağırdı:
- Ver bir fasulye-yi mülezzez!
Elem dolu bakışlarını tekrar garsona çevirdi:
- Canım efendim, nan-ı mükerrem de lütfedin! (Niyazi, 2007: 138-139)
9. 2. 6. Gölpınarlı’ya Göre Revnakoğlu
Ünlü Edebiyatçı Abdülbaki Gölpınarlı, Revnakoğlu’nun dostlarındandır.
Revnakoğlu’nun yazılarında bu dostluğunu izine rastlanılmaktadır. Bu dostluğu anlatan
eserlerden biri de Ahmed Güner Sayar’dır. Abdulbaki Gölpınarlı adlı çalışmasında
180
Gölpınarlı’nın hayat hikâyesini kaleme alan Sayar, Gölpınarlı’nın Dostları bölümünde
Revnakoğlu’na da yer vermiştir. Revnakoğlu’nun önemli bir tasavvuf folklorcusu olarak
niteleyen Sayar, onun arşiv dosyalarının kurtarılması adına Gölpınarlı’nın
gayretlerinden bahsettikten sonra Revnakoğlu’nun ölümü münasebetiyle Gölpınarlı’nın
yazdığı şu beyti verir:
Bu tarihi yediler böyle ilham kıldı.
Cemaleddin Server Revnak gülizara can oldu (Sayar, 2014: 145)
181
ONUNCU BÖLÜM
YAZILARINDAN SEÇMELER
Aşağıda Revnakoğlu’nun bazı yazıları yer alacaktır. Böylece onun fikir, düşünce
ve üslubuna yakından bakma imkânı olacaktır. Bu yazılar seçilirken iki şeye dikkat
edildi. Öncelikle kitaplaşmamış, dergi ve gazete sayfalarında kalmış ve unutulmaya yüz
tutmuş olanlar tercih edildi. İkincisi, yazıların içerik olarak farklı olmasına özen
gösterildi. Böylece Revnakoğlu’nun nasıl geniş bir yelpazede çalıştığı görülecektir.
Yazılarda yazarın imla hususiyetlerine aynen bağlı kalınmıştır.
10. 1. ERZURUM MATBUATI
Bir memleketin fikir hayatında, Mahalli Matbutâtın (Yerli basının) mühim bir
yeri vardır. Tarih, onsuz pek tamam olmuyor. Fikir hayatı, neşir hayatı ile birleşemez
ise, onu insanlığa mâl edemiyoruz.
Fikir ve neşir, iki yapışık kardeş gibi..biri birinden ayrılamıyorlar. Kan damarı
aynı yerden… yazı, Basın’a, Basın yayın’a dâima muhtaç.. yıllar boyu hep böyle geldi..
Fakat ne tuhaftır, ne gârıbdirki; Gazete olsun, Dergi olsun bizde bu güne kadar
lâyık olduğu ilgiyi bulmamıştır. Dâima hor tutulur. Çoğumuzun gözünde, gündelik eşya
mesâbesindedir. İşi bitince atıveririz. Yahud ‘Terek’lere sereriz. Hâlbuki tarihinin ve
tarihçinin aradığı en sağlam vesikayı, günü gününe bize yalnız o, sunar.
Geçmişe, ileriye âid hiçbir yazı, hiçbir fikir ve dava yoktur ki onun mütevazı eli
değmeden, onun pek şumullü olan yardımı dokunmadan tamamlanmış olsun…
Böyle olmakla beraber henüz kendisinin derli toplu bir Ta’rif ve Tarihi
yapılmamıştır bile. Kütüphanelerimiz, arşivlerimiz, bu hususda bir şey söylemez. Sayısı
pek az olan vesikalar, üç beş satırdan ibarettir. Yahut işe yaramayacak şekilde
yetersizdir.
Gazete kolleksiyonları, -İstabul’da dâhil-her kütüphanede noksandır. Birçoğu da
düzenlenmemiştir.
182
Yurdumuzda çıkmış ve taş basması zamanından beri süre gelmiş nice gazete ve
mecmualarımız vardır ki. Kütüphane işlerinde katologlarda isimlerine bile
rastlayamazsınız. Bundan ötürü Kütüphaneleri birer birer dolaşıp, fihristleri tarasanız
da, bir faide sağlamaz. İpucu verecek yazılar ve kayıtlar pek azdır.
Zaman zaman çıkmış Vilâyet Salnâmelerinin, - Ham madde halinde- üç beş
kelimeden ibaret cedvelleri de olmasa, bu hususta ciddi bir makale yazmak, bir broşür
tertiblemek değil de üzerinde birazcık konuşmak bile, kaabil olmayacaktır..
Bununla beraber Erzurum’un kültür tarihi yazılır ve incelenirken, yerli basını
ihmal edilemezdi. Şehrin iç tarihinde yazılır ve incelenirken, yerli basın ihmal
edilemezdi. Şehrin iç tarihinde, muhakkak onun da bir yeri ve değeri olacaktı.
Bu merdlik diyarının, bu şehametler şehrinin irfan mahsulleri üzerinde
çalışırken; zaman zaman çıkmış ve bazen aralanmış gündelik, haftalık, aylık gazete ve
mecmuaları, birer birer devşirmeye başladım. Yanlış ve eksiğini mümkün olabildiği
kadar azaltmak için elime geçenleri çıkış ve kuruluş tarihlerine göre sıraladım.
Birer birer gezdiğim Erzurum köylerinde, şehrin içinde ve ayrıca İstanbul’da
Fatih, Millet-Ai Emiri, Üniversite, Belelediye ve pek aziz Hocam merhum Hakkı Tarık
Us’un kitap ve irfan hazinesi gibi, en çok gazete koleksiyonlarına malik bulunan
Kütüphanelerde gördüklerimi, bu derlemeye ekleyince, Erzurum Basın ve Yayını, - az
bir şey de olsa- bir araya toplanmış oldu. Şimdilik küçük bir cetvel halinde olmakla
beraber ileriye faidesi olacağı tahmin edilebilir.
İlk defa kaleme alınan, ilk defa Yayına giren bu güzel başlangıçdan bazı
örnekleri veriyorum: (Revnakoğlu, 1959a: 7)
10. 1. 1. Envar-ı-Şarkiye
1283-1866 da kurulmuşdur; Vilayetin ilk resmi gazetesidir. Hafta bir defa,
perşembe günleri çıkardı. Dört büyük sahife ve dört sütun üzerine tertip olunmuştu.
Vilayetlerde çıkan gazetelerin birincisi ve en eskisidir. Devamlı intişarı itibariyle
hepsinin başında gelir
183
Muayyen yazı ailesi olmayıp, matbaa müdürlüğü tarafından idare edilmekte idi.
Cumhuriyet başlarına kadar sürdü. İsmi sonradan Erzurum’a çevrildi. Hala çıkıyor.
Vaktiyle her vilayetde, o memleketin adını taşıyan resmi bir gazetenin çıkmasına,
hükumetçe karar verilmiştir. Türklerden gayri unsurların fazla bir yekun teşkil ettiği
yerlerdeki bu gazetelerin bir yüzü Türkçe, diğer yüzü onların harfleriyle çıkacaktı. Bir
müddet için bu şekilde neşriyat yapıldı. Mesela Trabzon’da yayınlanan vilayet
gazetesin yüzü Türkçe, arkası Rumca; keza Şam, Beyrut, Halep, San’a (Yemen) de
çıkan gazetelerin de yüzü Türkçe, arkası Arapça olduğu gibi, dört sahifelik Envar-ı
Şarkiye’nin de tarihlerde yüzü Türkçe, arkası Mesrob alfabesi denilen Ermeni harfleri
ile yine Türkçe intişar etmiş olduğunu görüyoruz.3
Birinci baslı sayısı 2000’e yaklaşmıştı. 93 felaketine kadar zaman zaman böyle
devam etmiş, Yıldız sui-kasd’inden sonra da resmi neşriyattan, Ermeni harflerle yazı
tamamiyle kaldırılmıştır.
Yazı heyetinden bazıları:
Sarı Gümrükçüler’den Feyyazzade Avukat Celaleddin feyyaz Bey merhumun
Ermeniceden Türkçeye çevirdiği “MEHABBET-İ MEFSUHA” isimli Romanı
“ENVAR-I ŞARKİYYE”de 53 gün tefrika edildikten sonra Mihran’ın Cihan
matbaasında bastırılmış ve Sulatn II. Hamid’e sunulmuştur.
Celaleddin Feyyaz Bey’e mükafat olarak “Saniye” rütbesi verilmiş, ayrıca saray
muhafızı Tahir Paşa’nın yanında TÜFENGAN-I HAZRETİ YARİ’den olarak ayda 14
altun bağlanmışdı..Erzurum vilayet encümeni başkatibi Kel hacı mahalleli Yusuf Ziya
Bey (ULUDAĞ)merhum Rus işkencelerinden bahseden ESARET TARİHÇESİ isimli
hatıra eseri de kitap haline girmeden önce “ENVAR-I ŞARKİYYE” de tefrika edilmiştir
(Revnakoğlu, 1959a: 7).
3 1324-1908 de Taşnak komitesi tarafından Erzurum’da çıkarılan ve Ermenistan hayalinin şımarıkçı
propagandasını yapan –Haraç- isimli haftalık Ermeni gazetesinden sonra bahsedeceğiz.
184
10. 1. 2. Hadika-tül-Ahrar
Erzurum’da çıkan ilk hususi gazetedir. 1324-1908 de kuruldu. İmtiyaz sahibi
Mustafa Durak 4, Mes’ul Müdürü Mustafa Fevzi beylerdi. Aslen Ermenak’lı olan Fevzi
Bey5, Erzurum’da İdadi Müdürü bulunuyordu. Gelirinin fazlası, San’atlar mektebine aid
olmak üzere, haftada bir çıkardı.
Erzurum’da Kuyumcular başı’nda Sanayi Mektebi bitişiğindeki, Matabada
bastırıldı. İdarehanesi de aynı binada idi.
Erzurum posta- Telgraf Başmüdürü Elazizli Galip Bey, gazetenin
başmuharrirliğini yapıyordu. KÖYLÜ müstearı ile çıkan yazılar da onundur.-1917 de
Beyrut’da vefat etmiştir.
4Mustafa Durak Sakarya: KARADURAK derler. Erzurum’un çok eski bir ailesine mensuptur.
Erzurum’da –Darağacı- Mahallesinde Veys Efendi Camii şerifini yaptıran: Muhammed oğlu Üveys-
Veysi Efendinin torunlarından Hacı Ahmet Bey’in tek oğludur. Veys Efendi Vakıflarını ve Camii
şerifinin Mütevellisi idi. İstanbul ve Erzurum’da okudu. İstanbul Polis Mektebini bitirdikten sonra,
Erzurum Baş Komserliğine getirildi. 1326-1910 da Erzurum Polis Müdürü oldu; sonra sırası ile Bitlis.
Ankara, Adana Polis Müdürlüklerinde bulundu.Mütareke yıllarında İstanbul’a geldi Milli Mücadele
İnebolu- Erzurum yolu ile Ankara’ya geçip, vatan davasında vazife aldı. Büyük Millet Meclisinin 1.ci
devresinde, memleketinden meb’us seçilmişti. Yine bu sıralarda bir müddet Kars Vali vekilliğinde,
Ankara emniyet Umum Müdürlüğünde bulundu. Sonra ayrılarak Erzurum’a döndü. Üçdört sene devamlı
olarak Erzurum Belediye Reisliğini ifa etti. Atatürkün tensipleriyle tekrar Meclisteki vazifesinin başına
geldi. Bu sefer de Gümüşhane’den Millet Vekili gösterilmişti.
1942 de, 70 e yakın bir yaşta, tedavi için gittiği Bursa’da kalb sektesinden vefat eyledi; orada Emir Sultan
Haziresinde yatıyor.
5Ahmed Fevzi Bey: Büyük Türk muharririmerhum Ahmed Rasim Bey’in küçük kardeşidir. Mülkiye’den
çıkmış, Erzurum idadisi Müdürlüğünde bulunmuş, sonra Yemen Maarif müdürü olmuştu.Bir ara Konya
Vilayet Umumi Meclisinde Ermenak azası olarak bulundu. Oradan Daimi Encümen azalığına geçti.
Emekliye ayrıldıktan sonra Silifke Orta mektebinde, ücretle Tarih muallimliği yaptı.Geniş malumatı
vardı. –Konya vilayeti Halkıyat ve Harşiyat- isimli kitabı,1927’de, merhum Saadettin Nüzhet’le birlikte
vücuda getiren Konya Maarif Müdürü ve oranın yaşlı Tarihçisi Ferid Bey merhum, Fevzi Bey’in
yetiştirdiği mümtaz talebesi arasındadır. Fevzi Bey, 1935 yıllarına kadar hayatta idi.
185
O zaman Topçu teğmeni bulunan eski Erzurum meb’usu, Emekli Tüm General,
Sürbehan’lı Vehbi Kocagüney ve yine o tarihlerde Topçu Asteğmeni, Tivnik’li Halil
Kemal paşa (Emekli Tüm General Kemal Koçer, vefatı: 12 Ağustos1956) ile Erzurum
eski belediye reisi: Kazan Asmaz oğullarından, Çortan mahalleli Küçük Kazım Bey’î
(Emekli Yarbay Kazım Yurdalan) ve Karslı şairlerden Şevki Sehiki Bey merhumu,
gazetenin tahrir hey’eti arasında görüyoruz.
Hadika, nedense pek kısa ömürlü olmuş; üç beş aydan fazla devam edememiştir
(Revnakoğlu, 1959a: 8)
10. 1. 3. Bingöl- Necat
Erzurum’un ilk Siyasi gazetesidir. 1326-1910’dan itibaren, haftada iki defa
çıkıyordu. Şehrin tanınmış iş adamlarımdan kömür tüccarı Hamza Zade Ali Efendi’nin
kardeşi: Trabzonlu Mehmet Efendi’nin himmetiyle kuruldu.
Pek çalışkan, müteşebbis ve azimli bir zat olan Mehmet Efendi, yol
müteahhidliğin den Maden kömürü çıkarma ve işletme işlerine kadar her şeyden anlıyor
ve gazeteyi de idare etmesini biliyordu. Beş altı ay sonra BİNGÖL isimli gazetesini
NECAT’a çevirdi. Fakat üç yıldan fazla devam ettiremedi.
Şehrin istirdadından sonra, bu Hamzazadeler, Bayurtlu Ankaravizadeleri ile
birleşerek Erzurum’da BİNGÖL şirketini kurdular ve daha büyük işlere giriştiler
(Revnakoğlu, 1959a: 8).
10. 1. 4. Farık
Edebi, siyasi gazete. 1328-1912 de kuruldu. Haftada iki defa çıkıyordu, sahibi
Hacı Serdazade Sıtkı Bey’dir.
Zamanının idaresine muhalif bir gazete idi. Erzurum valisi bulunan Mehmet
Emin Beyden (Türkçü şair Mehmet Emin Yurdakul) yakın alaka ve himaye gördüğü
halde intişarı bir yıl bile sürmedi.
Şimdi insafsızlık ederek kalemini kırmış vaktinden çok önce uzlet köşesine
çekilmiş bulunan memleketin meşhur “Sıtkı Hoca”sı daha eski ismiyle: Dursunzade
186
Müştak Sıtkı Bey, o zamanlar mektepde okurken bu gazeteye yazı yetiştiriyordu.
Denediği ve beğendiği şiirlerden bir kaçını – İğneli Nükteli hicivlerini, tarih ve ta’riz
kıtalarile beraber- burada yayınladı. Sıtkı beyin kalem amatörlüğü de imparatorluğu da
bu gazetede başlar, fakat memleket namına ne acıklı bir haldir ki, bu kıymeti ölçülmez
insan, şimdi bunları toplamağa bile üşeniyor.
Hallaak ı kalem şevkini muzdad ide âmin!
Yeğenağa mahallesi Balyoz sokağında oturan Bitlisli Hacı Serdar Ağa’nın oğlu
olan Sıtkı Bey, Eşref’in de bir müddet kaymakamlığında bulunduğu Tutak’dan
Erzincan’ın Refahiye kazasına geldiği zaman tahrirat kâtibi olarak Kemalettin Kami ile
karşılaştı. Fikirde kalemde olduğu gibi memleketin davasında ve idare işlerinde
birleşmesini bilen, birbirini tamamlayan bu iki Erzurumlu, bu sefer aynı masanın
başında kafa kafaya vererek arkadaşlık ettiler.
Daha sonraki Milli Mücadele yıllarında yine Erzurumlu mefkûreci gençlerin ve
başta Dursunoğlu Sıtkı’nın çıkarttıkları ALBAYRAK da körpe kabiliyeti, taze şiiri ve
sesi daha çok güçleşen Kemaleddin Kami (Kamu) o zaman 17 18 yaşında pek mahcup
ve mahbub bir genç idi.
FARIK’ı çıkaran serdar Sıtkı Bey, esaslı bir tahsil görmemişti. Lakın yiğitliği
vardı. Dadaşlığı Erzurumda centilmenlik haline getirenlerdendir. Fedakâr, vefakâr
adamdı. Medeni cür’et ve kabiliyeti çok yüksek idi. Görünüşünden umulmaz bir
cerbezeye sahip idi. Bütün tazyiklere, mahrumiyetlere katlanılmaz ezalara rağmen
istibdadın ezeli düşmanlığını bırakmadı ve Erzurum’da bunu kendine prensip davası
yapanların başına geçti. Her vesile ile yaptığı ezici, kırıcı neşriyattan bizar olan idare
onu tutup hapse tıktı. Beş sene mahküm ederek Erzurum’dan Van’a gönderdiler.
Yanında Lala Paşa mahalleli “Kavutların Hacı Hafız Efendi” de vardı. Beraberce
girdikleri yerden Meşrutiyet başında beraberce çıktılar. Buradan Erzurum’a dönen Sıtkı
Bey İttihat ve Terakki’ye muhalif bir parti kurdu. Bu def’a İttihatçılar tarafından hoş
görülmedi, içeri girdi. Cihan harbi başlar başlamaz Bahriye Nazırı merhum Cemal
Paşa’nın lütfu ile Sinob’daki menfasından getirilerek Malazgirt’e kaymakam tayin
olundu.
187
Hayatının son yıllarını İstanbul’da ve pek çok sıkıntı içinde geçiren Serdarzade,
1334-1908 senesinde elli yaşlarında hayata gözlerini yumdu (Cemaleddin Server,
1959a: 13).
10. 1. 5. Sada -yi Şarki
“Haftada bir kere Pazartesi günleri neşrolunur, Hak ve hakikate hadim Osmanlı
gazetesidir.”
Vilayet Umumi Meclisi azasından ve şehrin tanınmış dava vekillerinden Seyyid
Nazım Bey tarafından kurulmuştu. Erzurum’da Erzurum matbaasında bastırılıyordu. İlk
sayısı 29 cumadelahire 1329/13 Haziran 1327/23 Haziran 1911 pazartesi günü çıktı ve
bedava dağıtıldı.
Başlığın altında yazdığı ve ilk nüshanın başmakalesinde tekrar ettiği gibi,
esasında hak ve hakikate tarih, teracüm, edebiyyat ve içtimaiyyata hizmet için
yayınlanan bir gazete olmakla beraber siyaset bakımından Hürriyet ve İ’tilaf fırkasını
tutuyordu.
Sonradan haftada iki def’a çıkarıldı ve 20 nüsha kadar devam etti. Gazetenin
Mesul müdürü ve imtiyaz sahibi bulunan Nazım Bey, Sanayi mektebi müdürü olunca -
gazete zaten masrafını koruyamadığından - hemen kapatıldı. Balkan harbinden sonra
yeniden çıkmaya başlayan gazetenin bu ikinci çıkışında “Sadayı-Şark” isminin yanına
bir de “Nida-yi Ye’si” terkibinin eklendiğini görüyoruz.
Erzurum’un köklü bir ailesi: Abdalağagiller’den olan Nazım Bey, yine bu şehrin
hayrat babası Ahıskalı meşhur Hacı Dedeağa soyundan bir ailenin de çocuğu olduğu
için kendisine aynı zamanda “Hacı Ağa zade” derlerdi. Umumu Harbin başında bir
müddet Kığı kaymakamlığında bulundu. 8 Remezan 1331/1918 tarihinde Tifüsden
Erzurum’da vefat etti.
Kültür yayınlarına kıymet veren zamanın gerçek aydınlarından seçilmiş yazı
ailesi arasında şu imzalar bulunuyordu: Müftüzade Abdullah Edip Efendi (Şehrin
meşhur âlimlerinden vaiz ve Müderris), Dursun Beyzade Müştak Sıtkı Bey (Sıtkı Hoca),
188
Ali Rıza (Beyzaid sancağı muhasebecisi), Mustafa Nuri (Erzurum İdadisi
Mezunlarından) (Cemaleddin Server, 1959b: 5-6)
10. 1. 6. Muallimler Birliği
“Erzurum Muallimler Birliği” tarafından kuruldu. Birliğin organı olarak
yayınlanıyordu. “İlm’in nâşiri, Muallim’in müdâfii” olmayı meslek edinmişti.
Eskiden olduğu gibi o zamanki Türkiye’nin de en kuvvetli, en geniş kültür
merkezlerinden biri olan Erzurum’da yetkili ve irfanlı ellerde idâre edildi. Şehrin
muallimlerine ve muallimliğe (öğretim işlerine, öğretmenlere mahsus bir meslek
mecmuası olmakla beraber, yayınlarını yalnız bu meslekle ilgili konulara inhisar
ettirmiyordu. Târihi, içmimâi, edebi, felsefi, terbiyevi bahislere, hattâ san’at ve Estetik’e
dair yazılarda yazılıyordu.
Memleketin kökten görme, asil çocuğu DURSUN BEY ZADE MÜŞTAK
SIDKI BEY gibi alev kalemli bir usta edib’in mes’ul müdürlüğü altında çok fâideli,
kıymetli yayınlar yaptı. MUALLİMLER BİRLİĞİ dergisi, muhterem Ziyâeddin
Fahri’nin de söyledikleri gibi: UMUMİ VE MAHALLİ METBUAT TARİHİMİZDE
MÜSTESNA YERİ BULUNAN bir mecmua oldu.
ENVAR-I ŞARKIYYE matbaasında bastırılıyordu.
15 Mart 1340 (1924) ve 9 Şab’an 1342 tarihinde ilk sayısını elimize aldık. Bu
sayı, DURSUN BEY ZADE MEHMED CEVAD BEY tarafından hazırlanmış ve
mecmuânın yolunu açıklayan başyazıyı, kendileri yazmışlardı. Yine birinci, ikinci
nushalarda eğitim ve öğretim konuları üzerinde okuduğumuz tercüme, adabte yazılar,
bu kıymetli Erzurum çocuğunun kaleminden çıkmıştı.
Sayın Cavad Dursunoğlu, aynı yılın mayıs ayında Erzurum Lisesi
Müdürlüğünden Maârif Vekâleti Müfettişliğine ta’yin edilince, mecmuânın mes’ul
müdürlüğünü kardeşine devretti. Kardeşi Sıdkı Bey de, o zaman ALBAYRAK
NUMUNE MEKTEBİ’nin müdürü bulunuyordu.
Bundan sonra başka bir veche alan, edebi çehresi değişen ve zenginleşen
mecmua, yirmi günde bir yayınlandı. Her nushası beş kuruşa satıldı. Lâkin birçok
189
kıymetli kalem sâhiplerini etrafında toplamış olmasına rağmen, birlik nâmına bir de
umumi memleket kütübhanesi kurmak hazırlıkları ile meşgulken kapatıldı; onuncu
sayıdan sonrası çıkartılamadı.
Şurada sırası gelmişken içimiz yanarak söylemek zorundayız ki: “Erzurum’da
birkaç kuşağın başta gelen en eski hocası, edebi şahsiyeti itibârile Erzurum’un
SÜLEYMAN NAZİF’i Milli ve hamâsi şiirleriyle NAMIK KEMAL’i olan bu EDİB-İ
A’ZAM’ın, bu irfan ve heyecan adamının bağışlanmaz bir kusuru var:
Memleketi namına çok luzumlu, biri birbirinden kıymetli şiir ve mânzumelerini
toplamıyor.
Erzurum hakkında bildiklerini yazıp, bir araya getirmiyor. Yalnız bildiklerini
değil, bizzat başında bulunduğu, içinde yaşadığı küçücük birer târih olmuş hâdiselerin,
mutlaka kendisi tarafından tesbit edilmesi işine, -bütün luzumuna rağmen- hâlâ
başlamıyor. Bu zarureti herkesden iyi takdir ettikleri halde kimsenin bilmediği,
anlamadığı, içinden çıkamadığı esrârengiz bir sebeble bu işi geciktirip duruyor. İşin en
kötüsü: Vatanla, memleketle ilgi ve sevgisi bir hiçden ibâret bulunanların, fakat onun bu
ihmâlciliğinden pek a’lâ faydalanmasını bilenler, memleketin târihini yazmaya kalkıyor.
Hele o Milli Mücâdele yıllarında şenliği ve gençliği önüne katıp, ALBAYRAK
çekerek, rejisörlüğünü yaptığı Erzurum Basınına ve o günkü çalışmalara diâir –ileriye
vesika olacak- nice hâtıra ve hâdiseler var ki, hâfızasının arşivinde katlanmış duruyor.
Yine târih’e verilmesi gereken dikkat çekici memleket olayları karşısında İrticâl
ve İştiâl mahsulü, yarı ciddi, yarı latife nice kıt’a Rubâi ve müfredler, her iki mânâsı ile
“Mücevher târih”ler biliyoruz ki, bir kısmı tütün tabakasının arkasına gizlenmiş bir çoğu
da cebinde gezdirdiği not defterinin arasında kalmışdır.. Yazık, günâh değil mi? Milli
cevherler, yurd’un ve târih’in irfan bedestenine âid ana servet demekdir. Onlardan şahsi
kolleksiyon yapılmaz. Muhterem ağabeyinin bu hususu da kendisine ne kadar
yalvardığını yakından bilirim. Lâkin CENAB-I- İHMAL MEAB Efendimiz, SADR-İ-
SERİR-İ-TESEYYÜB’den bir türlü aşağıya inmek istemezler ki tekli ve recâlarımız
kabul olsun da, memleket tarihimizin yüzü gülsün.
190
Nazarımda bi müşahhas Erzurum olan bu kıymet’i ölçülmez insanın bütün
sevenlerini üzen ve düşündüren bu hâli yurd için cidden üzüntü vericidir.
Kendi yetiştirdiklerinin kurduğu, başında sayın BAŞAR’ın bulunduğu kıymetli
arkadaşlarının ve yerli münevverlerin el ele, gönül gönül’e vererek TARİH YOLUNDA
yürüttükleri verimli, başarılı yayınlar yapan şu memleket dergisine bile, -Seneyi geçti-
üç beş satırlık bir yazı vermeğe vakit bulamıyorlar. (!)
Başda mütefekkir kardeşi ve muhterem Fındıkoğlu, bu Fakir, olmak üzere onun
bu aşırı insafsızlığını görüb de, kendisine yakışdıran ve şikâyetçi olmayan yok..
Bir zamanlar yine bu BİRLİK sahifelerinde manzum çocuk piyesleri yazacak
kadar kalem zevki gür ve zengin olan, şehr’in bu BAŞ HOCA’sına, bu gün tek kalmış
en yaşlı münevverine bu sefer de açıkdan açığa tekrar, yeniden niyâz ediyoruz:
Şehid kanından kutlu olduğunu iyi bildikleri mürekkeb damlası ile “Kurut”
yapılmayacağını hatırlasınlar ve artık bu İHMA PAŞA’lıkdan vaz geçsinler. Şuna da
inansınlar ki küçük bir hamlesi, PALANDÖKEN çocuklarına yol gösterecek, ışık
tutacakdı. CÜVERBEGAH-İ-YARAN dediğim eski Halkevi’nin vefakâr mensublarını
dinçletecek ikindi çayının sâdık müdâvimleri, namlı tirkakileri olan
CÜVERBEKEŞAN’I 6 sevindirecek, mubârek HAK-İ-PAK’e de taze hayat verecekdir.
Fakat biz bununla da kanmıyoruz. Erzurum’un Milli şâirinden son nurlu
inkilâbımız için de parlak destanlar, manzum târihler bekliyoruz; Bunu târih istiyor
(Cemaleddin Server, 1961a: 6-7)
10. 1. 7. Özdilek
Erzurum Muallim Mektebi tarafından idare ediliyordu. Kuvvetli bir meslek
topluluğunun yayın vasıtası olarak memleket içinde parlayan bu mecmua, 10 Temmuz
1339 (1923) de kuruldu.
6 CÜVERBE; Çorbacık ma’nasına, Erzurum Halkevi’nin, mu’tad ikindi çayına verdiğim isimdir.
Halkevine de bu sebeble CÜVERBEGAH demişdim. Lügat kitaplarında bulunmaz.
191
Erzurum Vilayet Matbaasında bastırılıyor, yirmi günde bir çıkıyordu. Esas
gayesi mektebcilikdi. Bu sebeble tedris ve terbiye işleriyle uğraşıyor, memleket kültürü
ile ilgili yayınlar yapıyor; muallim ve muallim namzedlerinin öz duygularına
sahifelerinde daha çok yer veriliyordu.
Her sayısı beş kuruşa satıldı.
Daha önce Sivas’da çıkmağa başlamış, imtiyaz sahibi ve mes’ül müdir; Cemal
Gültekin, Sıvas Sultanisi müdir muavinliğinden Erzurum Darül’ Muallim (Erkek
Muallim Mektebi) müdürliğine gelince, mecmüayı buraya getirdi. Üç buçuk yıl ara
vermeden devam etti. Burada seçkin bir irfan zümresinin organı olarak yayınlanmakta,
eğitim ve öğretim işlerinde gereken yolları göstermekte olduğundan memleket aydınları,
maarif mensupları ve tahsil gençliği tarafından pek çok ilgi gördü. Bu fazla rağbet,
geçmiş sayılarını yirmibeş kuruşa çıkardı. Yine de güçlükle bulunuyordu.
Cemal Gültekin Bey, Erzurumdan sonra terfi’an Trabzon Erkek Muallim
Mektebi Müdürlüğüne ta’yin edilince, dergiyi oraya götürdü. İki yıl da orada
yayınlandı. Trabzon Sipahi Pazarındaki İstiklal Matbaasında bastırılıyor ve yine şehrin
muallimleri tarafından çıkarılıyordu. Bu sefer on beş günlük dergi haline getirilmişti.
Maarif muhitinden gelen kıymetli yazarlar ve yazılarla dikkat ve ilgi çeken bir
mecmüa oldu.
Yazı ailesinin başında gelen, Trabzonun kökten asil, büyük âlim, şair ve
mütefekkirevladı, son divan sahibi: Hammami-Zade İhsan Bey 7merhüm her sayıda
7 Galatasayar Lisesindeki talebeliğimde bize Türkçe ve Edebiyat okutan, sırasıyla Midhat Sadullah, Re'fet
Avni, Halid Fahri, Hasan Ali, Fazıl Ahmed ve İsmail Habib gibi mesleğinde kıymet ve şahsiyyet sahibi
hocalar arasında hakikaten velini’met-i irfanım olmuş insanlardan biri de, bu nükte ve zerafet adamı:
Hammami-Zade İhsan Bey'dir. Mektebden sonra en yakın dostum, enisim, fikren ve ruhen hemhalim
olmakla da, bu fakiri bahtiyar eylemişdi. İlmi çalışmalarımın çoğunda, bilhassa Türk Tarih Kurumu
namına 1940 da İstanbul mezarlık ve hazirelerini tararken, tamamıyla ayrı bir iş olan kitabecilikde, kitabe
tesbiti usulünde muhterem Rıfkı Melül Meriç gibi - rehberim olmuş, bu hususda bilmediğim her şey'i,
seve seve göstermiş ve öğretmiştir. Evliya ahlaki, melek kalbi ve payansız ihsaniyle, şüphe yok ki,
Allahına da yakın olmuştu. Da'vasız riyasız, gösterişsiz vücudunda erişilmez faziletler, emalsiz kıymetler
taşırdı. Cidden bulunmaz mübarek bir insandı. Dil, tarih, edebiyat folklör, monografi ve bibliyografi, aynı
zamanda ekonomi üzerine11'i bastırılmış, 32 si yazma 43 kitabı vardır. Bunlardan, klasik Türk
192
çıkan değerli yazıları, memleket tarihine dair araştırmaları klasik Divan edebiyatımızın
en güzel ve orijinal örneklerini teşkil eden gazel ve rubaileriyle derginin kıymetini
artırıyordu.
Felsefe muallimi Reşad Şemseddin Bey (Sıvaslı merhum Reşad Sirer) muasır
terbiye cereyanlarına, ictimai hayata, tabi'ate dönüşle başlayan terbiyevi intibah ve
te'sirlere aid fikirler veriyor; lisenin edebiyyat muallimi Orhan Riza Bey, içtimai, edebi
mevzu'lar üzerinde konuşuyor; mesela: “Medeni Cereyanların Umumi Manzarası” nı
açılıyor..
İçtimaiyatçı İrfan Mehmed Bey, iyman ve i'tikadların, hayatdaki mühim rolünü
anlatıyor; hayati ve iktisadi zarüretlerin i'tikadlar üzerindeki büyük te'sirlerini bildiriyor.
Yine felsefeci Beha Tevfik Bey, ameli hayat bilgisine dair ders örnekleri
gösteriyor; muallim Veysel Faik da, “iş Mektebinde Resim Tedkıykleri” ve tatbiyka
mevzu'unda devamlı neşriyatda bulunuyorlardı.
Cemal Gültekin, 1928 de tekrar terfi' ederek Samsun Maarif Müdürlüğüne
getirildi. Mecmua da onunla beraber buraya geldi. Bu def'a DUYGU - DİLEK ismiyle
çıkmağa başladı. Halkevi açıkldıktan sonra Cemal Gültekin, ayrıca “19 Mayıs”
mecmuasını yayınladı ve başyazarlığını yaptı. Mecmuanın adını kendisi bulmuştu.
Sıvas'a Maarif Müdürü olarak ikinci gidişinde, oradaki “Orta Yayla” dergisinin idaresini
üzerinde aldı. Ayrıca “4 Eylül” isimli bir dergi çıkardı.
ÖZDİLEK, Erzurum'da çıktığı müddetçe Türk Ocağı'nın “naşir-i efkarı”
mevkiinde bulunduğundan Atatürk rejimine bağlı gençliğin ve Cumhuriyet devri
aydınlarının büyük ilgisini çekmişti.
Her sayısında yeni fikirler, yeni hamleler getiriyor; hatta yeni imla şekilleri
veriyor.. Cumhuriyet idaresini, Atatürk inkılâbını sevdiriyor, sindiriyor. Hele Türk
edebiyyatının son divanı: “Divan-ı İhsan” ile, orijinal bir ibda' eseri olan: “Hamsiname” si pek
meşhurdur. Son vazifesi olan İktisad ve Ticaret Mektebi Edebiyyat hocalığı dolayısiyle sınfta ders
verirken birden kalp krizi geçirmiş, ertesi günü de “Cemal alemi” ne intikaal eylemişdi. Edirnekapısı
Şehidliğinde, içli kızı Beyhan'la beraber yatıyorlar.
193
yazısında, dil işleri konusunda, daima Türkçülüğü, Türkçeciliği temsil ve müdafaa
ediyordu.
Bu işi en önce kendi başına yürütdü. Sonra etrafındaki kıymetli meslek
arkadaşlarından kuvvet bularak daha çok yaymağa başladı.
Cemal Gültekin, bu hizmetleriyle, bilhassa Cumhuriyet inkilabı sıralarında
Erzurum basınına birçok yenilikler getirmiş, yeni rejim ve devrim kafasiyle en çok yazı
yazmış, konuşmuş bir fikir ve kalem adamıdır.
Öğretmenliğe aid ders sistemi, terbiye usülleri, hele sözde ve yazıda sade üslub
da'vası, Erzurumda bir ilim hadisesi olarak onunla başladı, onunla yaşadı.
Erzurumda ilk Türk Ocağı da, yine onun eliyle açıldı ve onun başkanlığı altında
yürüdü. Hakikaten hatib, natük adamdı. Milli günlerde, Türk Ocağında ve meydanlarda
içtimai, terbiyevi bahisler üzerinde, bilhassa cumhuriyet ve inkilab mevzu'unda
konferanslar verir, nutuklar söyler; halkın fikir seviyesini, yenilik anlayışını, dolayısiyle
memleket kültürünü ve kültürseverliği yükseltmeğe çalışırdı. Fakat siyasi işlere
karışmadı, katışmadı.
Mesleğinde iyi bir idareci olan Cemal Gültekin'in hocalığı da, mükemmeldi. Her
şeyden önce Türkçeci idi. Kelimelerin ruhuna vakıfdı. Bu hususda bilgisi otorite
denilecek kuvvetdeydi. Erzurum bu değerli evladiyle öğünebilir (Cemaleddin Server,
1960: 7-8).
10. 2. BERAT GECESİNE DAİR
Kameri aylardan recep ile ramazan arasında üç aylardan ikincisi olarak Şaban’ı
eski takvimlerde şaban-ı muazzama diye yazmışlardır. Eski adının “adil” olduğu da
Bulugul-i Reb’de yazılıdır. Divan edebiyatında ise şabanın dost manasına geldiği
görülür. Enderunlu Vasıf’ın şu güzel beytinde olduğu gibi:
Şabanım o mehruye ki ismi Ramazandır.
Eşk-i terim anınçün üç aylarda revandır.
194
Ramazanı şeriften sonra en kutu bir gece olan Berat Gecesi bu Şaban ayın on
beşinci gecesine rastlar ki Allah’ı kitabında “mübarek gece” diye vasıflandırılmıştır.
Bazı müfessirler Duhan suresinin başlarındaki “Fi yüfreku…” ayetini açıklarken
zamirin ait olduğu kökden çıkardıkları mana ile burada bu mübarek gecenin telmih ve
işaret buyrulduğunu söylerler.
Mübarek olması da, o gece yeryüzüne meleklerin inmesi, duaların kabulu,
nimetlerin taksimi, rahmet kapılarının açık bulunması, Allah’ın affettiği, mağfiret-i
ilahiyenin bol olduğundandır. Her yıl, Cenab- ı Hakk’ın mutlak iradesi ve ezeli
takdiriyle: Dünyada bulunan mahlûkata dağıtılan rızık, ömür ve ecelden içlerinde tahsis
yapılmış ve hüküm verilmiş olanlar o gece birbirlerine karıştırılmadan tefrik ve temyiz
edilirler.
Bir hadisi şerifin Müslümanlara verdiği büyük müjdeye göre Cenab-ı Hak bu
gecede ehli İslam’ın küçük günahlarını bağışlar. Zira Berat Gecesi, necat gecesidir.
Hatta hadis-i peygamberide “Beni Kelp”aşiretinin koyunlarının tüyleri sayısı kadar
günahı olanlar yine bu Berat Gecesi’nin füyuzatından nurlanarak gufrana mazhar
olacaktır buyruluyor. Beni Kelb aşireti, koyun sürülerinin çokluğu ile meşhurdur.
Binaenaleyh bu teşbih ve kinayeden murat koyun kıllarının “bigayri hisab”hadsiz,
hesapsız olmasındandır. Bundan dolayı bu mübarek geceye “mağfiret gecesi” de
denilmektedir. Müslümanlar o günün ikindi namazından itibaren yatsıdan sonra, belki
de sabaha kadar Allah’a yönelmek, secdeye varmak, dua ve iltica eylemek, evrad u
ezkar ve salât u selam okumak suretiyle “maneviyat” ını kuvvetlendirir. Tanrı Teâla’dan
cennet nimetlerine ve mağfiret beraatına nail olurlar.
Eski hukukta kullanılan “Beraeti zimmet, beraet etmek” gibi tabirlerde,
mahkeme sonunda bir işte medhali veya kabahati olmadığı anlaşılmak, davadan ilişkisiz
çıkmak, dolayısıyla cürüm ve cezadan kurtulup davayı kazanmak ve beraat etmek ve
neticesinde manalarına gelirdi. Bu itibarla berat gecesi günahlardan halas ve kurulma
gecesi demek olur. Kuran-i Kerim’de “Tevbe” isimli dokuzuncu surenin ilk ayeti
“Beraetün…” lafzı ile başladığından bunu bir adı “Berat” suresidir.
Türkçemizde “beraet” sözcüğünden kısaltılmış olan “berat” lafzı rütbe, nişan,
memuriyet manalarında kullanıldığı gibi meşihat, imamet ve hitabet gibi cihetlerin
195
tevcihlerin tevcihlerinde, maaş tahsisinde ve bazı imtiyazlar için devlet tarafından
yazılıp sahiplerine verilen kâğıt, ferman ve menşurlara da tabir olunur ki divanihatip
yazılır ve üzerinde padişahın tuğrası bulunurdu. Eski sicil ve kayıtların resmi kitabet
metinlerinde görülen, mesela:
“- Evkaftan dokuz akça vazifeye kanaat kılıp arz aldım. Berat için dergâh-ı-âlem-i
penaha irsal edik müterassid oldum. “
Veya “ Beratı hümayunumu verdiler… Gibi klasik sözler, hep bu yolda ve bu anlamda
kullanılmış ifade şekillerinden biridir.
“Berat” ın Arapçada cemi “Berevat” geliyor. Nabi’nin bir beytinde görüyoruz:
İşte köhne berevat, işte feramin –i kadim.
Hakkı isaf ile tebrik olunursa dava.
Bu cihetle Berat Gecesi muhterem Kamil Miras merhumun da söyledikleri gibi
günahlardan kurtuluş menşurunun (vesika-belge) yazılıp mümin olan kişilere verildiği
gece demek oluyor…
Nef’i de aynı şeyi söylemekte:
Ki münşi –i kader yazmış.
Beratımda bu menşuru.
Berat gecesine ait halk inançları arasında duyulan bir söylenti de şöyledir: Akşam ezanı
ile yatsı arasında saç, sakal veya bıyık gölgesi duvara düşmezse ertesi seneye çıkmaz
derler (Revnakoğlu, 1963: 2).
10. 3. RAMAZAN GELDİ GİDİYOR
(Büyük Türk Allamesi, Aziyz ve Arif Hocam Erzurum’lu İsmail Saib Sencer’in Melek Kadar
Masum, Ramazan Kadar Mübarek ve Mualla Ruhuna)
Dinimizde pek kutlu ve mübarek sayılan Ramazan-ı Şerif’e dedelerimiz çok
güzel bir buluşla On Bir Ayın Sultanı derle idi. Bu On Bir Ayın Sultanı için ta mevlit
ayından yani Rebiyyülevvel’den istikbal hazırlıkları başlar, Büyük Tövbe
(Cemadiyelula) Küçük Tövbe (Cemadiyelahire) ve nihayet meşhur adiyle Şuhur-i
196
Selase yani Türkçe adiyle Üç Aylar dediğimiz, son ayı Ramazan olan doksan veya
seksen sekiz günlük muayyen bir müddetin ilk devresine yani Receb-i Şerif’in husulune
kadar devam ederdi. Fahri Kâinat’ın annelerin rahminde tuluunu müjdeleyen Leyle-i
Regaip bu aziz ve takdis merasiminin en nurlu pişdarı (öncüsü) olur.
Malumdur ki kameri- Arabî aylar Ehille tabir olunan hilalleriyle sabit olur. Şair:
Bi- bedel bir hüsne maliksin ki ey kaşı hilal.
Birbirine gösterip çün mah-i nev âlem seni.
Dediği gibi Ramazan ve Şevval aylarının hilalleri canla, başla aranır; “Sizden her kim
Ramazan hilalini görür, Ramazan ayına kavuşursa oruç tutsun.” ayetine ve “ Görürseniz
oruç tutunuz, görürseniz bayram ediniz, şayet bulutlu havaya tesadüf ederseniz Şaban’ı
otuz yapınız.” hadisine inkiyat ile ay başlarında sehr-i hilali görmeye müştak nazarlar
birbirleriyle adeta yarış ederlerdi. Kameri ayların gâh yirmi dokuz ve gâh otuz olması ve
her kameri ayın iptidası ya haili görmek yahut kendinden evvelkinin günlerini otuza
çıkarmakla kabil olduğundan Şaban ve Ramazan aylarının yirmi dokuzuncu günleri
gurub vaktinde gökyüzü tarassut olunur, yüksek bir tepeden rüyet-i hilal mümkün
olduğu takdirde ilam almak için pabuçlar koltukta şimdi yeri yurdu kalmayan İstanbul
Kadılığı’na koşulur, şehadet ve ısbat-i hilale iki şahitle teyit ve tevsik olunarak hükmü
vaki yapılır, Ramazan ve bayramın hululu hemen davullarla ilan edilirdi.
Fakat Şaban’ın 29’unu takip eden ve kapalı havada adına yevm-i şek denilen bir
gün vardı ki Şaban’dan veya Ramazan’dan olduğu bilinmeyen bu günü tayin etmek bir
mesele teşkil ederdi.
Yerine göre değişmesi zaruri olan (ihtilaf-ı metali) meselesinin muteber olup
olmadığı işi kitaba uydurmak için uydurulan ısbat-ı gurre davası, ruyet-i hilal iddiası,
iddianın sübutu ve sübutunun tevsiki için yalandan ikame edilen şahitleri yakıştırma
ruyet-i hilal hadisesinin her yerde aynı gün ve saatte vaki alamayacağı; Güneşin de
Kamer’in de bir anda her ufuktan ayni süratle görünemeyeceği pek tabi bir hadise
olduğu halde bab-ı meşihet yıllarca bu hadiseye gözlerini yumdu; ısbat-ı gurre davasının
gülünç iddiası İslam’ın şerafet ve ulviyetine katiyen yakışmadığı ve böyle bir şeye
Kuran’da, hadiste, asr- saadette, hulefa-i raşidinde ve tabiinden etba-i tabiine kadar
197
hiçbir devirde rastlanmadığı halde bu aşırı gelenek taraflığı Cumhuriyet inkılâbına kadar
bütün acaibliğile devam etti.
Ramazan’ın ilan ve kabulu için en iptidai şekilde bile bir şahid- i adilin ihbarı
kâfi iken böyle birtakım itibari davalar tertibine acaba ne lüzum vardı?
Zanni delillerin kati delillerden bin küsür sene evvel ayrıldığını ve
mahiyetlerinin kılı kırk yararak tayin edildiğini bütün dünya bildiği halde biz dinin
esasların itibari telakkilerden çıkacak tevile uğraştık.
Ne yazık!
Ne kadar şayan-i hayrettir ki her şeye teyid kapısı açan bazı fukaha bir Şafi
allamesinin erbab-ı heyetinin hesabı katidir dediğini bildikleri halde içlerinde ilme,
fenne ve makule dayanan bu hale aldırış eden olmamıştır.
Son devrin meşhur allamelerinden Hacı Zihni Efendi Kitabu’s- Sevm’minde bu
meseleye temas ederken: “Ruyet-i hilal muhtac-ı ıspat ise de savm-ı Ramazan emr-i dini
olduğundan hava mağmum olduğuna göre onun hilalini ruyete akıl baliğ bir adilin veya
kavm- sahih üzere bir meşhur (fenalığı görülmemiş adam olduğundan) haberi makbul
olur. Fasıkın haberi ittifakan makbul olmaz.” diyor.
Rahmetli Ahmet Rasim Menakıb-i İslamiye’sinde bu bahse dair yazdığı
fıkraların birinde şunu anlatıyor: Vaktiyle Cerrahpaşa camiinin bir imamı var imiş ki bu
zat hilalin zaman ve taraf-ı tuluunu hesap ve tahmin eder olduğu cihetle alelekser ısbat-
ı hilale muvafık olur ve yevm-i şek akşamında ruyet etti mi kunduralarını koynuna
koyup koşa koşa bab- meşihete gider imiş. Hatta o zamanlar Cerrahpaşa, Sineklibakkal,
Aksaray ahalisi merhumu gösterirler ve bunun kemal-i istical ile geldiğini gördüklerinde
Ramazan olduğunda şüphe etmezler imiş…
Usta Tahir Olgun’un Mahfil dergisinde şöyle bir fıkra okuyoruz:
Hilali görüp de ıspat için bab-i meşihete koşan biri ilk gelen şahide verilmek
üzere atiyeyi almak hırsiyle Kadı’nın odasın atılmış ve telaşından ortadaki büyük
şampanı görmiyerek devirmiş ve tabii şehadeti kabul edilmiyerek dışarı çıkarılmış
(Revnakoğlu, 1963: 2).
198
10. 4. NİKÂHLAR ve DÜĞÜNLER
Cumhuriyet inkılâbı ile beraber tarihe intikal eden eski adetlerimizden biri de,
evlenme usülleri idi.
Evlenecek erkek veya kadın, Şer'i ve Nizami bir takıntısı olmadığı takdirde,
mahalenin umur-u hususatına bakan, İmam Efendiye8müracaat eder, ondan "evlenme
ilm-ü haberi" alırdı ve kendisine gümüş beş kuruş verirdi. Bunu, doğruca o bölgenin
"Mahkeme-i Şeriyesi Kadılığı"na götürürdü. Orada gereken işlem, hemen yapılır,
"izinname"si yazılarak eline verilir ve tekrar İmam Efendiye getirirdi.
Bütün hazırlıklar tamam olunca nikâh ve düğün, hepsi aynı günde yapılabilirdi.
Eğer Şer'i veya Nizami bir engeli olduğunda şüphe edilirse, talip veya talibenin
(evlenmek isteyen erkek veya kadının) geçmişteki durumu, daha önce hangi
mahallelerde oturdu ise, oranın "Hey'et-i İhtiyariye"sine(9) ve imamlarına sorularak
"hüsn-i hal ilm-ü haberi" (iyi hal kâğıdı) istenirdi. Buradan gelen ilm-ü haber, muvafık
şekilde yazıldı ise, düğün hazırlıklarına geçilirdi. Düğünler, mutlaka evlerde yapılırdı ve
perşembe günü olurdu. Buna "Velime Cem'iyyeti" denilirdi. Düğün sahibi, eşini
dostunu düğüne davet eder, akşam yemeği verir, içkili, içkisiz saz fasılları yapılırdı
(çalgı çalar, çengi oynardı). Mahallenin hemen bütün delikanlısı, güzel seslisi düğünün
ceng-ü çeğasına, canla başla iştirak ederler, türlü oyunlar oynarlar, bilhassa çok kıvrak,
oynak ananevi eski bir oyun olsun "Kabadan Bahriye Çiftetelisi"nde, figür ve ritim
bakımından çok dikkate şayan büyük, bir maharet ve muvaffakiyet gösterirlerdi. Bazen
birkaç kişinin iştirakı ile karşılıklı olarak oynanırken, başlarına koydukları su dolu
bardağı -bilhassa göbek atarken- dökmeden, düşürmeden oyunlarına devam etmeleri, o
devrin rindane neş'eli delikanlılarına mahsus, hayret uyandırıcı hünerlerden sayılırdı.
Bunu yapamayan civar komşular ve davetli gelenler, hiç değilse düğünde sandalye
taşımak, misafirleri karşılamak veya uğurlamak, sofrada ekmek dilimlemek, isteyene su
8 Bunlara “Mahalle İmamı” denilirdi. Mahalle camiinin İmamlık, Hatiplik ve Mütevellilik vazifeleri de
ekseriyetle üzerinde bulunurdu. 9Mahallenin “Heyet-i İhtiyariye”si Muhtar-ı Evvel, Muhtar-ı Sani’den ve üç azadan terekküb ederdi.
Bunlar mahalle halkı tarafından seçilirlerdi. Başlarında “Mahalle İmamı” bulunurdu. Bunların yazdığı
“ilm u haber” lerin muteber sayılması için hepsinin sıra ile mühürlemesi şarttı. İçlerinden biri bulunmazsa
“ihtiyat Aza” denilen diğer arkadaşlarından birisi ona vekâlet ederdi.
199
vermek, sofradan kalkanlara ellerini yıkamaları için leğen, ibrik ve havlu tutmak gibi
ufak tefek hizmetlerden birine, behemehâl katılırlardı.
Bir gece önce de, kızın evinde "Kına Gecesi" yapılırdı. Gelinin parmaklarına
kına koyarlardı. Saz, söz, türlü oyunlar ve eğlenceler, vur patlasın çal oynasın sabahlara
kadar sürüp giderdi.
Muhafazakâr tabaka, söz ve oyun yerine Mevlid-i Saadet okuturdu. Anadolunun
bazı yerlerinde, hala akşam yemeğinden sonra damat, gerdeğe gireceği vakit, evde
mevlit okuturlar. Bize kalırsa, bu adet pek yerinde değildir. Zira Mevlid-i Şerif,
düğünden ziyade doğuma yakışır. Hele ölüye okumak, büsbütün yersiz ve manasızdır.
Fakat bu hata, bizde ve zamanımızda "ahval-i tabiiyye" haline getirilmiş bulunuyor.
Çünkü adet ile ibadeti, henüz birbirinden ayırmış değiliz.
Nikâhtan Önce
Mahkeme-i Şer'iyye Kadılığından mahalle İmamı Efendiye gelen izinname,
ekseriyetle şu şekilde kaleme alınır ve mutlaka Ta'lik yazı ile yazılırdı. Mesela:
Eyyub Kadılığından İslambey Mahalesi İmam Efendiye:
Tarafınızdan vürüd eden 18 Rebiülevvel 1325 tarihli ilm-ü haberde zikrolunan
Eyyub'de, Düğmeciler Mahalesinde, Bağçe çıkmazı sokağında, Hasibe ibneti
Abdullah’ın talibi bulunan yine İslam bey mahallesinde, Bağçe çıkmazı sokağında 9
numaralı hanede sakin Ömer İbn-i Hasen'e -bir mânii Şer'isi ve Nizamisi yoğ ise-
akidlerini icra edesiz vesselam...
(Kadının zati mührü)
Nikâhtan önce her iki taraf için vekâlet alınırdı ve şöyle olurdu:
Kızın veya kadının bulunduğu evin kapısına, vekil olacak zat bizzat giderdi :
"- Hasibe Hanım aşağıya gelsin." derdi, Hasibe Hanımı şahsen görür ve derdi ki:
"-Kızım, -yaşlı ise- Hemşire Hanım, senin talibin bulunan Ömer İbn-i Hasen ile
200
evlenmen için -mesela- 5001 kuruş mehr-i müeccel10ve 5000 kuruş mehr-i
müeccele11ile vekilin olayım mı? "
Kız "evet olunuz efendim" derdi. Utancından bir şey söyleyemez ise, sorular
tekrar edilir. Üçüncüde kız yine susarsa ve sıkıldığı halinden anlaşılırsa, hükmen
söylemiş ve kabul etmiş sayılırdı. Erkek için de aynı şey yapılırdı.
Bu şekilde vekâlet alınırken, vekilin yanında iki de şahit bulunurdu. Eğer nikâhta
asaleten oturuluyorsa, bu teklife bittabi lüzum kalmazdı.
Esnay-i akidde (nikâh kıyılırken) İmam Efendiden başka erkek ve kadın namına
birer vekil ve ikişer de şahit bulunurdu. En azı altı kişiden teşekkül eden bu heyete
bekârlar alınmazdı. Heyete dâhil olan kimsenin başından mutlaka nikâh geçmesi şart
koşulmuştu. İstenilirse, iki taraf da asaleten oturabilirdi; o takdirde vekâlet vazifesi
yapılmazdı. O zaman kız, İmam Efendinin sağına, erkek soluna otururdu. Vekiller için
de, aynı şekilde hareket edilirdi. Vekiller, kız veya kadını bizzat görmek suretiyle ve
yukarıda söylediğimiz gibi, iki şahidin huzurunda görüşerek vekilliklerini alırlardı.
Nikâhta bulunacak herkesin namaz abdesti ile bulunması, kat'i surette şarttı.
Namaza girer gibi taze abdest alınırdı. Otururken eller dizlerin üzerine konulurdu.
Parmakların arası açık tutulurdu ve kat'iyyen konuşulmazdı. Orada bulunan bütün
misafirler, davetli ve ziyaretçi herkes, nikâh merasiminin devamı müddetince aynı
şekilde hareket etmeye mecbur idiler. Bu şekilde sükût ve edeple nikâhın kıyılması
beklenirken, İmam Efendi, -Şeyh'in Tekkede Meydan açması ve Zikre başlaması gibi,-
İstiğfar'a girerdi. Üç beş defa bir ağızdan İstiğfar edilir; “Estağfirullah, Estağfirullah,
Estağfirullah" denilir ve sonra İmam Efendi "Euzu Besmele" yi çeker, oturduğu yerden
haziruna hitab eder bir tarzda ve edada şu hutbeyi okurdu:
10 Nikâh feshinde (kadının boşandığı vakit) kendisine, yahud vefatından sonra veresesine (mirasçılarına)
verilecek paradır ki, mikdarı nikâhın akdi sırasında tayin edilirdi; bu bir nevi “Nikâh akçesi” idi; “Mihr-i
baki” de denirdi. 11 Esnay-ı akidde (nikâh kıyılırken) damad tarafından kıza verilen bir miktar para, mal, mücevher ve ev
eşyası gibi şeylerdir ki “Ağırlık” namı verilirdi. Damadın yaptığı gelinlik, oda döşemesi, çeyiz takımları
da “Mehr-i Müeccel”den sayılırdı.
201
Elhamdülillah, Elhamdülillah, Elhamdülillah
Nahmeduhu ve nesta'inihu ve nestağfiruhu
Ve neuzu billahi min şurür-i enfüsena
Ve min seyyiati a'malina
Men yehdihillahü fela Hadiye lehü
Ve neşhedü en lailahe illallah
Vahdehu la şerike lehü vela nazire lehü
Ve misa'e lehü
Ve neşhedü enne seyyidina ve Nebiyyina
Muhammeden abdühü ve resulühü!...
Okunması mutad olan diğer hutbelerden biri de şöyleydi:
Elhamdülillah el muizzü bicela lihi
El münferid-ü bi ifda ilhi
El ebediyyül ebed el vahid-ül ehad
El ferd-üs samed ellezi lem yelid
Velem yüled velemye küllehu küfüven ehad
Ve neşhedü en la ilahe illallah...
Bunlardan sonra "Kaalallahü Teâlâ fi kitabihil kerim" ilavesiyle, Euzu
Besmeleyi çeker, nikâha dair hususlardan bahseden şu ayet-i kerimeyi tilavet eylerdi:
Ve enkihul eyama mimküm ves salihine min ibadiküm ve imaiküm en yekünu fukarae
yuğnihümül-lah-ü min fadlih-i valahü vasi'um âlim.
Yahud yine nikâh ve izdivacın lüzumu ile alakalı ve tavsiyeli şu ayet-i celile okunurdu:
Ya eyyühennas sütteku rabbeküm-üllezi halekaküm min nefsin vahidettin ve haleka
minha zevceha ve besse fihima ricalen kesiren ve nisaa.
Vettekulahe hellezi tesaelune bihi vel erham.
İnnalahe kane aleyküm rakiba (sadakallahül azim)
Arkasından şu Hadis-i Şerifi ilave ederdi:
An ebi Eyyubel Ensari Radıyalahü anh
Ennehü kaal; kale Resulullah sallallahü aleyhi ve alihi veselem.
202
Erbaa min sünenil mürselin:
El hayaü, vetteatur (koku sürünmek) vennikahü, vessivak (misvak kullanmak)
Sadakan Nebi Sallalahü Teâlâ aleyhi ve alihi vesellem,
İmam Efendinin, İki Tarafdan Söz Alması
Bunlar, usül ve adabı ile okunup bittikten sonra, İmam Efendi sağındaki kıza
veya kızın vekili olan zata dönerek sorar:
"- Alahü Tealanın rızay-ı şerifi, Peygamberimiz Efendimiz Muhammed Mustafa
Sallallahu Teâlâ aleyhi ve alihi vesellem hazretlerinin sünnet-i seniyyeleri ve mezhebde
imamımız İmam-ı Azam Ebu Hanife Hazretlerinin ta'lim ve içtihadları üzerine,
tarafımdan vekili bulunduğunuz Hasibe İbneti Abdullah'ı talibiniz bulunan Ömer İbn-i
Hasen'e 5001 kuruş mehr-i muaccel ile ve hazirunun şehadetleri ile bilvekale
(vekâleten) tezviç ettiniz mi?
Erkek vekili:
"- Evet, bilvekale tezevvüç ettim." cevabını verirdi.
Bu sorular iki taraf arasındaki anlaşmaya göre şöyle de özetlenebilirdi:
"- 5001 kuruş mehr-i müeccel ve beynehümada mukarrer olan muaccele ile ve hazirun
şehadeti ile bilvekale tezviç veya tezevvüç eylediniz mi?"
İmam Efendi, bunların cevaplarını bu şekilde ayrı ayrı aldıktan sonra:
"- Ben dahi bu şerait-i mezküre ve ahkâm-ı mesnuneye imtisalen Cenab-ı Hakk'ın emr-i
şerifi, Peygamber Efendimiz Hazretlerinin kavl-i saadetleri ve imamımız İmam-ı Azam
Hazretlerinin mezheb ve içtihadları üzerine akd-i nikâh eyledim." derdi.
Arkasından Aşr-ı Şerif okunur, kısa bir dua edilirdi. Vekiller, evvela İmam
Efendinin, sonra aile büyüklerinin elerini öperler, hazirun ile de müsafahada
bulunurlardı (tebrikleşirlerdi). Herkes birbirini sevinçle kutlardı (Revnakoğlu, 1968:
3949-3952)
203
10. 5. İSLAMİYET’TE YILBAŞI VE MUSİKİ
Tanzimat’a kadar her işimizde ve bütün yazılarda kullandığımız Hicri tarih,
bugün artık eski kayıtlar ile tarihi eserlerde, benim “açık hava arşivi” dediğim
mezarlıklarda ve kitabelerde kaldı. Bu yaşlı ve ağırbaşlı tarihin İslam’da yılbaşı olarak
kabul edilmesi ve kutlaması, Fahr-i Kâinat Efendimizin Mekke ufuklarında Medine
semasına yükselmesinden sonra başlar. Bu mübarek toprakların böyle emalsiz bir
saadete kavuşması ve bu münasebetle Risaletpenah Efendimize karşı sevinç tezahürü
olarak yapılan karşılama törenleri pek coşkun olmuştu. Buna çeşitli musiki aletleri de
katılmıştı ve şu şekilde tertiplenmişti:
Fahr-i Kâinatın teşrifleri haberi Medinede duyulur duyulmaz Mekke’den
kendisini takip edenlerde bütün Medine Müslümanları, “Seniyyet-ü1 Veda”” denilen
yerden itibaren her tarafı kuşatmışlardı. Erkek, Kadın, küçük, büyük, dedeler, nineler
hepsi silahlarını ve zihniyetlerini takıp takıştırarak Allah’ın Resul’ünü istikbal etmek
için kafileler halinde yollara dökülmüşlerdi. Başta “Beni Neccar Kabilesi” kızları, çift
sıra dizilerek, ellerine ne geçti ise, kimisi “mazhar tabl” vurarak (kasnaklı def ve davul
çalarak),kimisi bakırdan su kaplarını, sahan kapaklarını, kimisi yassı, değirmi taşları,
onu da bulamayan irili ufaklı tahta parçaları çomakları birbirine birbirine çarparak, bir
kısmı toprak saksılara deri germek suretile “Kuddum” şekline getirip veya “Mizmar”
denilen ince uzun kamışlardan düdükler yapıp üfleyerek zamana ve kentlerine göre bir
saz faslı vücuda getirmişler; Fahr-i Kâinat Efendimizi bu şekilde şevk-u şadi içinde
(güle oynıya) karşılamışlardı.
Tarihi Hakikatler
Cümbüş kafilesi halinde bu istikbal alayına pek coşkun tezahürlerle katılan
Medine kızları da güzel seslerile bir yandan besteli şiirler, ilahiler, neşideler okuyarak
etrafı çınlatıyorlardı. Bu kasidelerden en meşhuru sonradan dergâhlarımıza da geçmişti.
Zikir sırasında okunurdu. Müstesna bir tavrı vardı. Şöyle diyordu:
Talaal bedr-ü aleyna
Min seniyyat-il vedaı
Vecebeş şükr-ü Aleyna
204
Ma dea lillahi daı
Eyyühel mebus-ü fina
Ci’te bil emr-il muta’ı
Nahnü civari min benin Neccari
Ve habbeza Muhammedün min cari.
Böylece bir ağızdan ve bir gönülden cıvıldaşarak söyledikleri bir kasideler ile,
vücudu âlemlere rahmet olan Rasiletpenah Efendimize kısaca şunları söylemek
istiyorlardı:
Seniyye-ül Veda sema’sından bize bir ay doğdu İçimiz ve ufkumuzu nurlandırdı.
Bunun sonsuz şükrünü eda etmeklik, bize her duada vacip oldu.
Ey bize rütbe-i Risalet ile (Peyganberlik vazifesine ile) gönderilen Hakk Nebisi,
bize itaat edilmesi gereken lüzumlu emirler ile geldin (Kur’an-ı Kerim ve Şeriat
getirdin)
Biz, Beni Neccar Kabile-i Ensar, senin ümmetinden olmak devletine erişmiş
hepimiz, sana şimdi komşu da geldik. Dünya yüzünde, şerefin ihtiyarlığın en yücesine
yükseldik, nasıl coşmayalım?
Bu şekilde bu neşe ile Fahr-i Âlem Efendimizin Mekke’den Medineye
teşfiklerinde, bütün şehir halkının ve kızların yollara dökülerek “Darb-i Düfül” ettikleri
(vecd içinde def çaldıkları) ve onun temposu ile bir ağızdan-yazdığımız gibi-neşideler
şiirler okudukları, tarihin şahadetile tesbit edilmiş ve ilmin malı olmuş fevkalade
hadiselerden biridir.
Bilinenler Fakat Söylenmeyenler
Risaletpenah Efendimizin bu konuya temas eden hadis-i şeriflerini ulema
bilirler; fakat söylemezler
Mesela:
-“Kalbinde Allah sevgisi, Allah aşkı olana, def vurmak, raks etmek, mubah olur.”
-“Zifafınızı, hiç değilse defler ile halka duyururuz.”
205
Mealindeki beyanları, kitaplara geçmiş en sıhhatli Hadisi Şerifler arasındadır. Ayrıca,
Buhari, Muslim, Süyuti, Zemahşeri, Gazali, Kuşeyri, Nablusi, hatta son zamanların
büyük Türk Velisi Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri onun muasır ve mutakıbları gibi
zamanın ileri gelen büyük allameleri mutasavvıfları başta, Ebusuud Efendi’den
Müstakimzade’ye, Evliya Çelebiye kadar meşhur, muteber menbaaların hepsi, Fahr-i
Kâinatın kendilerinin, “Hatice-tül Kübra” ile vakti olan zifaflarında, defler çalmak
suretile etrafa duyurulduğunu ve bu arada “şarkı”ya benzer şiirler, methiyeler ve seçme
besteler okunduğunu, tafsilatı ile anlatırlar.
Keza Hazreti Ayşenin kendi evinde pederleri Hazreti Ebubeki’in yanında, bazan
da Cenab-ı Peygamberin huzurunda, sureti mahsusada def ve davul çaldırdığı,
rakkaselere oyunlar oynattığı yine bu zevatın ve diğerlerinin Hazreti Ayşe’den naklen
yazdıkları tarihi rivayetler ve hakikatler arasındadır. Yine biliyoruz ki, Cenab-ı
Peygamberin kendileri de Bilal-i Habeşiye üzüntülü zamanlarında: “Ya Bilal!. Güzel
sesinle oku da içimi ferahlandır !” buyururlardı.
Buna benzer işlerde kulağı delik, ayağı çevik olan deryadil seyyahımız Evliya
Çelebi, “Cenab-ı Pir destgir Hazreti Mevlana’nın, meclis-i zikirde ve kendi huzurunda
nay, kuddum çaldırması, Zaman-ı Saaded’den kalma ve gelme bir ruhani safanın ilhamı
ile olduğunu” söyler.
Yine tarih sahifelerini çevirenler görürler ki, ecdadımız savaş meydanlarında
dövüşürken, “Mehter”dediğimiz askeri bando en önde nevbe vuruyor (kocaman davullar
çalıyor), asker onun temposu ile yürüyor ve “ Yektir Allah!”diye bağırarak hücuma
geçiyordu.
Seri Şerife Ve Kur’an’ı Kerim’e İftira Edenler
Bu gerçekler, gayet de açık ve söz önündedir. Güneşe gözlerini yumup hakikat
ve bedaheti bile bile örtmeye çalışan ve irfan-ı Muhammedi yerine kör taassubu temsil
eden beyaz sarıklı sınıfının bir kısmı ve bazı mollalar, insan ve hayvanın, yeryüzünde
yaşıyan her canlı mahlûkun ruhi, ezeli gıdası, hatta ibadeti olan musikiyi, büyük
haksızlıklar ederek “memnuat-ı Kur’aniyye”den göstermişlerdir. Kendi kendilerine
fetva verip “yasaktır, haramdır”diyerek Şer’i Şerife ve Kur’an-ı Kerim’e iftirada
206
bulunmuşlardır. Çünkü ehlinin malumu olduğu üzre bilenler bilir ki, Kur’an-ı Kerim’in
hiçbir yerinde musiki, kelime olarak bile geçmez.
Hâlbuki İslam Şeriatinde her hangi bir şeyin “haram” olması, “haram”dan
sayılması için, Kur’an-ı Kerim’de Allahın emri ile yasaklanması ve bu yasağın yine
Kur’an-ı Kerim tarafından “ahkâm” ve “emir” kısmında Müslümanlara buyrulması
şarttır. Bu kesin hükmü kimse değiştiremez.
Binaenaleyh ne Kur’an-ı Kerim’de sarahat ile, ne de “Kütüb-i Sitte” ye bağlı
Hadis-i Şeriflerin herhangi birinde, musiki hakkında böyle bir hükme varılmış değildir.
Dinde olmayanı, dine yüklemenin faidesi anlaşılamamıştır.
İslamiyet’te Yılbaşı
Bi’sedden on yıl sonra, Rabiülevvel ayının on ikinci günü Medine halkına büyük
şeref ve saadet getiren Hicret-i Nebeviyye hadisesinin İslam Tarihinde “mebde”
sayılması, “yılbaşı” olarak kabul edilmesinden önce İslamda sabit ve muntazam bir tarih
mevcut değildi. Bundan dolayı yıllar özel günler, kendi içinde geçen mühim vak’alara,
hadiselere izafe edilerek tesbit olunurdu. Mesela “Ad kavminden” veya “Tufan” dan
önce “Fil vak’asından sonra “, “Kâbe’nin inşası sırasında”, yahut “onu takiben”
denilmek suretile önemli olaylara işaret edilirdi. Fahr-i Kâinat Efendimizin Veladetleri
de, önceleri “Eshab-i Fil”senesinde gösterilmiştir.
Bunların bu suretle yazılması ve hatırlatılması zamanın ve günün tarihinin doğru
olarak tayin edilmesine medar oluyordu.
Halk dilinde hala kullanılan “Nuh-i Nebi’den kalma”, “Cineviz zamanından
kalma” yahut “Fi tarihinde” dediğimiz gibi Peygamber-i Ekberin en yakını ve ilminin,
esrarının tek valisi Cenab-ı İmam-ı Ali ile Hazret-i Ömer’in başkanlığında, Medine’de
kurulan bir meclis, Hicret-i Nebeviyye’nin, İslam Tarihinde “Yılbaşı” sayılmasına
ittifakla karar vermişti. Bu münasebetle Fahr-i Kâinat Efendimize karşı Medine’de
yapılan kutlama ve karşılama törenleri, İslam dünyasına pek çok neş’eli bir bayram
havası da getirmişti.
207
Yakın zamanlara kadar bu merasim, tekkelerimizde her sene pek ihtişamlı bir
surette aynen tekrar ve tanzir edilirdi. Hakikaten görülmeye değer bir azamet ve
hususiyeti vardı. Buna “Nevbe Çıkarma”, “Nevbe Vurma”, çalan ve okuyanlara da
“Nevbe-Zen” veya “Eshab-i Nevbe” denilirdi. Nevbe, Nay-Ney, Kuddüm, Mazhar,
Halile, Def, Davul ve Nakkare gibi bugün bir kısmı unutulmuş eski sazlardan terettüp
ederdi. Bunları maharetle kullanan Eshab-i Nevbe de, mesela Nay üfleyene “Nayi” veya
“Neyzen”, Kuddüm vurana “Kuddümi”, yahut “Kuddümzen”, Mazhar çalana
“Mazharzen”, elinde Halile, saz topluluğunu idare eden usta Zakir veya Zakirbaşı’ya ki,
bu zat, ekseriyetle musikişinas Şeyh Efendilerin kudemasından ve bu sahada şöhret
yapmış bulunanların eskilerinden olur. Bu zata de, “Halilezen” tabir olunurdu. Saz
topluluğunun şefi demekti. Nevbe, başından sonuna kadar onun idaresinde devam
ederdi.
Nevbe kafilesine bazan semtin güzel sesli hafızları ve musikisevenlerin de
katılanlar, katılmak için sıraya girenler olurdu ve görülürdü. Bunun içinde Nevbe’nin
başındaki Halilezen Efendiden tabir-i mahsusu ile “Destur almak” (izin istemek) şarttı
(Revnakoğlu, 1968a: 3252-3254).
10. 6. EVİMİZDE BİR TEMSİL HADİSESİ
İnkişaflarını kendinden başkasına borçlu olmayanlar için kullandığım bir tabir
vardır.Fıtrat fakültesinden çıkmış..derim.
Türk sahnesine bu fakültenin hediye ettiği kıymetler çoktur. Bugün, san’at
hayatının (38) inci yılını idrak eden Türkiyenin en büyük, en kudretli Artisti Raşit
Rızadan rahmetli OTELLO KAMİL ve rahmetli ŞADİ’den tutunuz da; Tiyatro için
yaratılmış Büyük BEHZAD’a, GALİB'e Dahi sanatkâr rahmetli NAŞİD’e HAZIM’a ve
küçük boyunda büyük kıymetler taşıyan rahmetli dostum KEMAL KÜÇÜK’e, hatta
bugünkü şehir tiyatrosunun yaşayan serveti; sahnenin ziyneti olan çok değerli VASFİ
RIZA’ya, YAŞAR NEZİHİ’ye ve unutmadan söyleyeyim, "Eminönü halkevi”nin,
bugünkü şaheser çocuğu Hüseyin Hikmet Demir Söz'e varıncaya kadar hepsi bu
fakülteden çıkmış çocuklardır. Esasen buradan diploması olmıyan insanın, cem’iyet
208
içinde konuşmağa bile hakkı yoktur. Zira KAVUKLU HAMDİ merhumun, en aşağı
yarım asır önce söylediği gibi “Artisliğin mektebi olmaz. Konservatuarlar, istidadı
genişletmek içindir, olmayana bir şey vermezler ve vermemişlerdir.”
Yalnız kültür de yetkili sayılmaz. Eğer sadece kupkuru bir bilgi yetseydi
EBUSSUUD FENDİ en büyük aktör olurdu. Ne simsiyah karacahil ne allame...
yaradılışda san'atkar olmak lazımdır.
Halkevimizde muvaffakiyetli temsillerinde bulunduğumuz ve hepte sahne kurdu
elemanlardan teşekkül eden ve burası pek dikkate şayandır. Henüz tiyatro sezonu
başlamadığı halde he gece salonu ağzına kadar dolduran ve "Bravoo.." diye bağırtan
ETİ TİYATROSU, kendi yolunda,kendi çapında muhakkak ki üstün bir başarı
gösteriyor. On beş günden beri sırasıyla oynadıkları eserler hatırımda. (Çıldıran adam,
Oyulan gözler, Dehri efendi ailesi, Mürebbiye, Kum banyosu, Söz bir Allah bir-
Komedi Muzikal-Dişi köpek, Devlet kuşu, Kasımpaşalı Pembe, Hortlak, Kayseri
Gülleri, İncili çavuş, Sürtük ve en mühimmi İspanya Cellâdı, nihayet meşhur Arşın
malalan)opereti… Bundan önce seyrettiğimiz (Sa'di Tek,Atıf Yahya kabdan ve Servet
Yalçın)gözümüzün önündeler.. Hatır için değil de bir hakikat olarak söylüyorum;
(1938)de ERZURUM'a bir def'a daha gelmiş bulunan sevimli sahne adamı ŞADİ
ŞENER'in bugün başında bulunduğu bu hey'et benzerlerinde görmediğimiz orijinal bir
değer taşıyor. Sazı,cazı,konseri, o kuvvetli ve terbiyeli kadın kadrosu, metotlu
çalışmaları, operet teşkilatı,bilhassa hiç gözden kaçmayan sahne terbiyesi, en hafif
vodvillerde bile bozulmayan temsil vekaarı, sahneye ve seyirciye fevkal'ade saygı
göstermeleri, hepsinin şahsi ve medeni nezahati, vecd içinde, zevk içinde oynamaları,
her esere ayrı bir ihtimamla sarılmaları.. tereddütsüz söylemek lazım gelir ki;
Anadoluyu gezen Trupların başında hepsine örnek tutulmaya değer.
Gönülde tutuşan san'at aşkından başka esaslı bir yardım görmeyen ve ancak
kendi yağıyla kavrulan, sahnede yalnız kendi cevheriyle konuşan Türk Tiyatrosunun
bedi'i ve terbiyevi kültürünü, zeman zeman neş'e ve düşünce ile yuğurarak ve her türlü
mahrumiyete katlanmaktan tat duyarak, var kuvvetiyle, olanca sesiyle yurdun her
köşesinde yer yer gezdiren ve tükenmez bir bulak gibi her akşam değişen bir karekterle
haykıran, konuşan bu teşekküller, ne kadar övülse yeridir ve ne yazılsa azdır. Bunlar
bize, aynı zemanda Türk san'atkarının yalnız san'at için çalıştığını da göstermiş
209
oluyorlar. Her yoksulluğa rağmen daima artmakta olan yüksek meslek duygusunu,-
Başka milletlerin san'at adamlarında pek görülmemiş-Büyük ahlak tevazuunu, biz ancak
bu çeşit sahnelerden öğreniyoruz.
Kabul etmek lazımdır ki; Dünya yüzünde Türk Artisti kadar kendinden
bahsetmesini bilmiyen ve iddiasız çalışan, çok mütevazı bir san'at adamı yoktur. Türk
sahnesinde yıllarca at koşturmuş, futuhat yapmış, bütün hayatı boyunca daima eşsiz
kalmış; ibda sahibi, Ekol sahibi nice üstün değerler ve hala yerleri doldurulmayan
cevherler tanırım ki; -Hiç de yakışır olmadığı halde- Başkasının yardımına muhtaç
kaldığı demler de bile asla sızlanmamışdır.
Şimdi sandıklar dolusu kostümü,göz alıcı muhteşem dekorları belki
olmayan,fakat yıllarca sahne çiğnemiş bilgili, görgülü elemanlardan terekküp eden bu
topluluğun bize öğrettiği mühim şeyler var: Hakiki Türk san'atkarının istediği zeman en
mütevazı şartlar altında bile pek ala çalışabileceğini.. Kendi enerjisini, kudret ve
kabiliyetini hiç bir zeman keybetmiyeceğini açıklamış bulunuyorlar. ŞASİ ŞENER'in
turupu bize bir def'a daha haykırmış ve hatırlatmış oluyor ki; kostüm saltanatı, dekor
ihtişamı, sahnede belki bir lüzum ve belki bir ifadedir. Eserin bazı kısımlarını tamamlar
ve muhakkak ki ayıp örter.
Her kusuru göstermez. Fekat esas değildir. San’atde asıl olan san’atkarlıktır.
İbda ve iycad yapmak kudretidir. Buda aktörün kendi cevherinde bulunur. Ancak geri
planda kalan ve san'atın özüyle hiçde yakın ilgisi olmıyan dekorların, sürükleyen
cazibesi altında, en cüce isti'dad bile DAHİ görünür.
ŞADİ ŞENER'in usta arkadaşları, bizi, bunda da kandırdılar: Türk san'atçısı
yalnız kendine güvenip ortaya çıkan adamdır.
ETİ TİYATROSU'nun bir hususiyetide şu; temamen yerli eser oyniyorlar, bize
öyle geliyor ki; bu teşekküller olmasa tiyatro kütüphanemize kucak dolusu servet
bırakmış olan İBNÜRREFİK’ler, MAHMUD YESARİLER, HÜSEYİN RAHMİ’LER,
İSMAİL ZAHİD'ler ve belkide müsahip Zade, Reşad Nuri, Halid Fahri, Galip ve
Selami, Vedat Urfi, Hayri Muhyeddin ve hatta en kuvvetli bestecimiz Muhlis
Sabahaddin gibi henüz yıpranmamış şöhretler bile, unutulmağa mahkûm kalacak. Bence
bunların en takdir edilecek tarafları da şudur: çok def’a kadro darlığından başkalarının
210
“Makas”lıya “Makas”lıya kuşa döndürdükleri ve istedikleri gibi tasarruf ederek yazanın
bile tanımıyacağı hale getirdikleri zevallı eserleri tam oynuyorlar ve bunun manevi bir
emanet olan mazbut metnine asla hiyanetde bulunmuyorlar. Üstelik şahsi ve orjinal
ihdaslar yaparak “mizansen” ekliyor ve eseri olgunlaştırıyorlar.
Mesela “Dehri Efendi ailesi’nde, “Kambur Amcabey’i oynayan Galip
Nazikcan’ın en sonun da, yüzünü yoğurtla makyajlıyarak traş olması gibi.. Rahmetli
NAŞİD’de buna benzer bir “Mizansen” i HOŞKADEM BACI da yapmışdır..
Gezici turupların çoğunda görmediğimiz hususiyetlerden biri de, “Komedi
müzikal” oynamalarıdır. Bunu da, bir operet müziği halinde dinletiyorlar.. Çok eski bir
operetci olan ve “Arşınmalan”da kendisine unutulmaz bir şahsiyet yapmış bulunan
GALİL NAZİKCAN, o kalın usta ve dolgun sesiyle, toplu şanteleri öyle güzel ve
Üstadca idare ediyor ki görmek ve dinlemek lazım. “Bas bariton”un, mimikleri de
manalı..Türk sahnesinin eşsiz dehası büyük NAŞİD’e fekat biçare NAŞİD’e o güzel
sesi, güzel yüzü ile on yıldan fazla “Beldam”lık etmiş; Hala genç ve taze eşi SEADET
Nazikcan, ondan da baskın “ELİZA” kudretinde büyük bir varlık olan vaktiyle “Fatih
gençler birliği” nin “KEMAL KÜÇÜK İHTİDAL” inde bizzat denediğim Bu San’atkar
kadın, bilhassa fettan ve çapkın rollerde, hatta-Büyük bir kompozisyon Artisti gibi-
Fevkel’ade başardığı hazin tiplerde bile, hakikaten emsalsız.. Tatlı sesi ve çok kuvvetli
jestleriyle sahnede o kadar manalı, o kadar edalı ve o kadar pervasız ki; Rolünü
oynamıyor, rolü ile oyniyor sanarsınız..NAŞİD’le çalıştığı son yıllarda yeni yeni
başlamış olduğu Akordeon’u da, bugün elinde oyuncak etmiş..
Vodvili komediden komediye piyesden iyi oynayan, nasılsa kısılmış fekat yine
tatlı, yine ahenkli sesiyle ve çok sevimli, sempatik yüzüyle daima gülen; birazda
HAZIM’a benzeyen ŞADİ ŞENER; müzikde, operetde hatta modern tiyatroda en güç
bir iş olan Taklidde bile aksamıyor. Biraz kültürüde var. Bizzat yaşıyormuş gibi çok
candan oynadığı facialardan, tiyatronun itibari olduğunu unutturacak tesirleri görülüyor.
San’at kıdemi, ne olursa olsun bütün bir salonu, dakikalarca hıçkırtan bir adam,
muhakkak ki san’atkardır. Seyirci önünde derisine girdiği şahsın bütün haliyle,
ihtirasiyle halleşen ve “TEMSİL”, “TEMESSÜL”değilde bizzat tehallül eden,
vücudunun bütün zerreleriyle duyarak oynayan bu, cidden değerli, kır saçlı ve iki çocuk
211
babası genç, sahne arkadaşları içinde de sevilmiş..Hepsinin arasında sıcak ve samimi bir
kaynaşma görüyorum.
Kaynana gibi cadaloz, dadı gibi dil ebesi tipleri,eski ve ananevi karakterleriyle
konuşturmakta çok mahir olan ve bu işlerde “HALİDE PİŞKİN’den pişkin ve zengin
görünen san’atkar eşi SAFİYE SALTIK da, yaman bir şey.. Fekat bu “Grandam” büyük
bir kusuru var..KOCA KARI,Hanımnine gibi baba yani eski kadın rollerine bile yüksek
topuklu iskarpin ve ten renkli ince çorapla çıkıyor. Pek lüzumlu olduğunu kendisinin de
mutlaka bilmesi lazım gelen makiyaja hiç ehemmiyet vermiyor. Beri tarafta pek ala
görüyorki; eski kurtlardan olan arkadaşı NAZİKCAN, ilk akşam oynadıkları “Çıldıran
adam”da;yalnız “Ben Vurdum..” demekten ibaret kısa, fekat çok özendiği küçük rolü
için belki bir saatden fazla makyaj odasından çıkmamıştır. Hiç konuşmayan fekat sessiz
bir belagatle çok şeyler anlatan o müthiş surat bana büyük RAŞİD’in erişilmez bir
kudretle oynadığı “Aktör kin” de “Meyhaneci” yi ibda eden YAŞAR NEZİH’yi ve
harikulade olan enfes makyajını hatırlattı; onu hiç unutamıyorum.
SAFİYE SALTIK’ın bende bıraktığı kanaat şudur; ya rolüne ehemmiyet
vermiyor. Yahud kendi kifayetine fazla güveniyor ikiside zararlı..Yoksa Eti
Tiyatrosunun ona bir terlik bulamaması yüzünden değil.
Yıllarca sahne çiğnemiş, sayısızturuplarda çalışmış, bu heyetin başında değilse;
can damarında, beklemeği sayılması lazım gelen ATA AKANDERE, bilhassa Baba
rollarinde, gün gürmüş eski tiplerde,sesinin tonu, kendine mahsus olan telaffuz
hususiyeti, biraz da çene kavaflığı ile seyirciyi en fazla ilgilendiren, düşündüren, ve bol
bol güldüren orijinal bir kıymet “Külhan” tipini yaşarken bile, hiç umulmayan tezadı
jestleri, yerli Selika ile çok ustaca ve daima yerinde kullandığı hesapsız argo tabirler,
hele o “İkizlet” de “Van Gülü”ne manalı manalı bakışlarla bir bıyık bükmesi var ki, en
aşağı on dakika hepimizi güldürdü..Kendi başına sahneyi dolduran ve bol bol neş’e
doğuran Bu adam, her hal ve hareketiyle sahneyi yenmiş bir emekdar olduğunu
söyliyor. Fekat coşkun alkışlar sürüp giderken rolüne devam etmesi, ikide birde kenara
köşeye çekilmesi, hiçde lüzumlu yok iken seyirciye profil durması ve bunlara benzer
kötü alışkanlıklar, bu usta san’atkarın şaysiyetini, kaybettirecek kadar tehlikeli. Birazda
yüksek sesle konuşması lazım. MUAZZEZ AKANDERE ile PERİHAN AKANDERE;
ilerisi için bize çok şeyler vaad ediyorlar.
212
ŞADİ ŞENER ve arkadaşlarının devamlı muvaffakiyetlerinde amil olan
şahsiyetleri sayarken unutulmasın ki; Yayına çok hâkim gördüğümüz kemancı SAFVET
ŞENÇALAR’la iyi bir hançere san’atkarı olan eşi Mürüvvet Sençalar’ın ve
“Rabbülmizhab” Halid Baba’nın, bu başarıda büyük payları ve tesirleri olmuştur.
Sahnesini basma kalıplıktan kurtarmak gayretiyle didinen ve yeni yeni eserler
vermek isteğinde bulunan ŞADİ, geçen akşam bana; oynıyacak eser bulamadıklarını
söyliyerek hayli dert yandı;
- “Zaten elimizde birkaç Vodvil var; onu da bir ay burada kalan Sadi Tek;
hepsini oynamış, gitmiş. Ne yapacağımızı şaşırmış durumdayız.” Dedi ve derin bir iç
geçirdi, acının, içine işlemiş gözlerinden ve her halinden belli oluyordu.
- Sevgili Sadi, sen bilmiyor musun ki bu büyük dert, yalnız senin derdin, yalnız
Sadi Tek’in değil bütün bir Türkiye’nin derdidir (Cemaleddin Server, 1946b: 27-30)
213
SONUÇ
Cemaleddin Server Revnakoğlu, Cumhuriyet döneminin önemli folklor
araştırmacılarındandır. Folklorun çalışma alanlarından olan tarikatlar sahasına yönelmiş,
bu alanın önemli adet ve geleneklerini derlemiştir. Revnakoğlunun üç önemli
hususiyetinden bahsedilebilir:
Evvela o, çalıştığı sahanın önemini erken fark etmiş bir araştırmacıdır.
Genellikle sadece bir inanç müessesesi olduğu düşünülen tarikatların toplumsal ve
kültürel yönünü görmüş, bu yönüyle tarikatların geçmiş ve gelecek arasındaki
köprülerden biri olduğunu fark etmiştir. Bu nedenle tarikatların bu kültürel
birikimlerinin bir an önce derlenmesi gerektiğini düşünerek bu işe koyulmuştur.
Revnakoğlu bu derleme ve anlatma işini büyük bir fedakârlıkla yapmıştır. Çünkü içinde
bulunduğu zaman, konjoktörel olarak hassas bir zaman dilimidir. Tarikat gibi yakın bir
zamanda resmen kapatılan ve yasaklanan bir müessese hakkında inceleme yapmak ve
bunları yazıya dökmek cesaret gerektiren bir durumdur. Zaten kendisi bu araştırmaları
yayımlayacak bir yayın organı bulmakta zorlanmış, bunu bizzat ifade etmiştir.
Çalışmalarını yayımlayacak ulusal çapta bir dergi veya gazeteyi kolayca bulabilseydi
binlerce sayfalık arşiv belgesi muhakkak daha fazla makale olarak elimizde bulunacaktı.
Yine Revnakoğlu, kültür çalışmalarını yaparken maddi bir beklenti içinde olmamış,
sadece milli kültürü yaşatma ideali taşımıştır.
Onun ikinci bir önemli yönü, bu işin içinden biri olması, bilgileri ilk ağızdan
vermesi, bu anlamda tarikat kültürü adına sağlam bir kaynak olmasıdır.
Revnakoğlu,’nun çocukluğu tarikatların serbest olduğu bir döneme rastlar. Tarikatlar
1925’te resmen kapatıldığına göre 1912 doğumlu Revnakoğlu, çocukluğunda bu âlemi
tam olarak müşahade etmiştir. Zaten resmen kapatılmalarına rağmen hayatiyetlerini
devam ettirdikleri bir gerçektir. Hele Revnakoğlu’nun İstanbul’da doğup büyüdüğü
düşünüldüğünde onun tarikatlar hakkındaki zengin tecrübesi rahatça anlaşılacaktır. Yine
askerlik dolayısıyla geldiği Erzurum da dini hayat ve tarikatlar adına canlı bir şehirdir.
Dolayısıyla kader Revnakoğlu’nu tarikatlar içinde yaşatmış, bir ayini idare edecek kadar
bu işin içinden biri olmasına imkân vermiştir. Bu nedenledir ki onun bu konuda verdiği
bilgiler ilk ağızdan bilgilerdir ve orijinaldir. Çocukluğundan itibaren tarikat sahası
içinde bulunan, hayatı dergâhlarda geçen, bir tarikata intisabiyeti kuvvetle muhtemel
214
olan Revnakoğlu, bizzat yaşadığı, gördüğü, bildiği şeyleri kaynakların da yardımıyla
anlatmıştır. Bundan dolayı yazılarında samimi bir dil ve etkileyici bir anlatım söz
konusudur.
Revnakoğlu’nun bir diğer önemli yönü ise araştırmacı kimliğidir. İstanbul’da
önemli bir edebiyatçı-ilim adamı muhitinde yaşamış, bu muhitte kendisini yetiştirmiş,
özellikle eski eserleri, mezar kitabelerini okuma konusunda sahasının sayılı
uzmanlarından olmuştur. Eski eserler konusundaki bu uzmanlığı kendisine oldukça
geniş bir kütüphaneden yararlanma imkânı sunmuş, o da bu imkânı çok iyi kullanmış ve
eserlerini oluştururken bu kütüphaneden yararlanmıştır. Onun dipnotu olmayan yazısı
yok gibidir. Araştırmacılığı ve bilgi birikimi, her yazı ve eserine alabileceğinden daha
fazla malumat yerleştirmesine sebep olmuştur. Her yazısında mutlaka müracaat ettiği
birkaç kaynak söz konusudur.
Revnakoğlu’nun eserleri de oldukça etkileyici, kendi sahasında derin izler
bırakmış eserlerdir. Marifetname gibi mühim bir eseri fark etmesi oldukça önemlidir.
Bu eser üzerinde yaptığı farklı çalışma, oldukça büyük bir beğeniyle karşılanmış, yerel
ve ulusal basında takdir edici yayınlarla bu beğeni dile getirilmiştir. Marifetname’nin
klasik bir eser olarak bilinirliğinde Revnakoğlu’nun İbrahim Hakkı’ya beslediği derin
hürmet ve eseri hakkında yaptığı etkili çalışmanın olduğu muhakkaktır. Veysel Karani
çalışması, bu sahadaki büyük bir eksikliği gidermesi açısından önemlidir. Pek çok
kaynağa ve bunun yanında halk anlatımlarına da müracaat edilerek meydana getirilen
bu çalışma da kendi sahasının ilklerindendir. Bu anlamda büyük bir bir ihtiyacı karşılar
mahiyettedir. Makaleleri de kendi alanında çok önemli bir boşluğu doldurmuş
yazılardır. Bu yazılarda pek çok önemli konu ilk defa cesaretle gündeme taşımış,
kendisinden sonra gelecek olan akademik dünyaya kaynaklık etmiştir.
Yine onun bıraktığı arşiv de; tarih, kültür ve edebiyatımız için önemli bir
kaynaktır. Araştırmacı kimliğinin en önemli mahsulü diyebileceğimiz bu arşiv
gerçekten de saklı bir bilgi hazinesi niteliğindedir. Öncelikle tarikatlar ve tekkeler
hakkında çok önemli bilgileri ihtiva eden binlerce sayfalık bir müracaat kaynağıdır.
Öyle ki Diyanet İslam Ansiklopedisi’ndeki referanslar bu arşiv bilgileridir. Bunun
yanında tamamen açıldığında ve incelendiğinde tarihten edebiyata, dini bilimlerden
sosyal bilgilerin diğer şubelerine yardım edecek, bu sahalarda yeni açılımlara kaynaklık
215
edecek önemli bilgi ve belgenin varlığı söz konusudur. Şu an bir kısmı Süleymaniye
Devlet Kütüphanesi'nde araştırmacıları bekleyen bu dev arşiv, tamamen açılıp
araştırmacıların hizmetine sunulduğunda Revnakoğlu'nun ilim dünyasındaki yeri daha
anlaşılır olacaktır.
Bütün bunlara rağmen günümüzde o, pek çok vefasızlık nedeniyle bilinmezlik
perdesinde kaybolmuştur. Vefatından sonra hakkında yazı yazan birkaç yazar dostu da
bu vefasızlığı fark etmiş ve dile getirmiştir. Kitabe kitabe, mezar mezar gezerek
geçmişin izlerini arşivlerde takip eden Revnakoğlu'na maalesef zaman, çok vefalı
davranmamıştır. Vefat ettiği gün Bugün ve Erzurum Hür-Söz gazeteleri dışında hiçbir
basın organında haber yapılmamıştır. Evlenmediği için bir çocuğu yani varisi olmamış,
akrabalarının dahi bulunmamasından dolayı eşyaları satılmış, evinden çıkan 30.000 lira
para devlete teslim edilmiştir. Önemli insanların mezarlarını fark edip yerlerini
sağlamlaştıran bu insanın kabri, maalesef meftun bulunduğu Edirnekapı mezarlığında
tahrip olmuş, zamanla kaybolmuştur.
Dileğimiz, Revnakoğlu’nun öneminin fark edilmesi, hak ettiği değere
kavuşması, eserlerinin daha etkin bir şekilde akademik dünya ile buluşturulmasıdır.
216
KAYNAKÇA
Acaroğlu, Türker (9 Kasım 1961). “Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Marifetnamesi”.
Milliyet, 8
Akçay, İlhan (14 Kasım 1961). “Marifetname Hakkında”. Hür Söz, 2
Akarpınar, R. Bahar (2002). “Dini Edebiyat Ürünlerinin Mevlid Kutlamalarında
Kullanımı ve Sosyo-Psikolojik Etkileri”[Bildiri]. Uluslararası Tük Dünyası Halk
Edebiyatı Kurultayı Bildirileri, (ss. 33-49, Ankara: Kültür Bakanlığı
Altıntaş, Hayrani (1992). Erzurumlu İbrahim Hakkı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Artun, Erman. (2002). Dini Tasavvufi Halk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları
Başar, Zeki (1961). “Eseri Sunarken (Marifetname giriş yazısı)”. İstanbul: Erzurum
Tarihini Tanıtma ve Araştırma Derneği Yayınları, VII-X
Bayın, Doğan; Dervişoğlu, İsmail (2003). Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve Tarikat
Kültürü. İstanbul: Kırkambar Kitaplığı.
Berkli, Yunus (2014). “Türk Sanatında Avrasya Üslubunun Evreleri”. Erzurum:
Atatürk Üniversitesi Yayınları
Bilirdönmez, R. (Eylül 1968). “Revnakoğlu İçin”. Hür Söz, 2
Cemaleddin Server (Şubat1946a). “Ketencizade”. Erzurum Halkevi Dergisi, 1(8-9), 21-
28
Cemaleddin Server (Şubat1946b). “Evimizde Bir Temsil Hadisesi”. Erzurum Halkevi
Dergisi, 1(11), 27-30
Cemaleddin Server (Temmuz 1959a). “Erzurum Matbuat III” . Tarih Yolunda Erzurum,
1(4), 5-6
Cemaleddin Server (Aralık 1959b). “Erzurum Matbuat IV”+ . Tarih Yolunda Erzurum,
1(4), 5-6
Cemaleddin Server (Haziran 1960). “Erzurum Matbuat V” . Tarih Yolunda Erzurum,
1(5-6), 7-8
217
Cemaleddin Server (Ocak 1961a). “Erzurum Matbuat VI” . Tarih Yolunda Erzurum,
1(7-8), 6-7
Cemaleddin Server (Aralık 1961b). “Pire Mehmed”. Tarih Yolunda Erzurum, 1(9-10),
25-27
Cemaleddin Server (12 Mart 1962). “Hoca Nizam Efendi”. Tarih Yolunda Erzurum,
1(11-12), 28-29
Ceyhan, Semih. (2000). “Tac”. İslam Ansiklopedisi, (XXXIX, 365)
Çiftçi, Cemil. (2003). Tasavvuf Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Çobanoğlu, Özkul. (2002). Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine
Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları
Demir, M. Suat. (2013). Mekarim-i Ahlak. Erzurum: Yakutiye Yayınları
Demir, M. Suat. (2004). Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri’nin Risaleleri. Erzurum:
İbrahim Hakkı Kültür Derneği.
Demirhan, Pertev (1962). “İbrahim Hakkı Hazretlerinin Büyüklüğü ve Marifetname’nin
Değeri”. Tarih Yolunda Erzurum, 1(13), 4
Dervişoğlu, İsmail; Selvi, Hasan (2011). Cemaleddin Server Revnakoğlu’nun
Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Marifetnamesi. İstanbul: İlk Harf Yayınevi.
Dursunoğlu, Sıtkı (Eylül 1969). “Cemali Anarken”. İş ve Düşünce Dergisi, 34(267), 9-
10
Düzgün, Dilaver. (1990). Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu’nun Folklor ve Halk Edebiyatı İle
İlgili Çalışmaları. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Eren, Hikmet. (2003). Doğumunun 300. Yılında Erzurumlu İbrahim Hakkı. Ankara:
Hoca Ahmet Yesevi Ocağı Yayınları.
Erzurumiyatçı, (Mayıs 1944). “Ayaklı Kütüphane”. Erzurum Halkevi Dergisi, 1, (4-5),
47-51
218
Erzurumiyatçı, (Kasım 1962). “Cimilli Yetim Hoca Efendi”. Tarih Yolunda Erzurum,
1(13-14), 11-13
Erzurumiyatçı, (Mart-Mayıs 1963a). “Edirne Müdafi Şükrü Paşa”. Tarih Yolunda
Erzurum, 1(15-16), 23-24
Erzurumiyatçı, (Mart-Mayıs 1963b). “Iğdasorlu Hacı Şevket Bey”. Tarih Yolunda
Erzurum, 1(15-16), 25
Erzurumiyatçı, (Mart-Mayıs 1963c). “Hacı Şevket Efendi”. Tarih Yolunda Erzurum,
1(15-16), 26-28
Fındıkoğlu, Fahri (1961). “Önsöz (Marifetname giriş yazısı)”. İstanbul: Erzurum
Tarihini Tanıtma ve Araştırma Derneği Yayınları, III-IV
Fındıkoğlu, Fahri (Aralık 1969). “Cemaleddin Server’in Birinci Vefat Yılı” 34(284),
27-29
Gökalp, Mehmet (10 Ocak 1962). “Eserler ve Şahsiyetler”. Hür Söz, 2
Imak, Sadi (7 Aralık 1961). “İbrahim Hakkı İçin Bir Kitap”. Milliyet, 2
İbrahimhakkıoğlu, M. Hakkı (Eylül 1969). “Dostum Cemaleddin”. ”. İş ve Düşünce
Dergisi, 34,(267), 12
İçli, Necdet. (1994). "Revnakoğlu, Cemaleddin Server". Dünden Bugüne İstanbul
Ansiklopedisi (VI, 321)
İnançer, Ömer Tuğrul. (2005). “Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler”. Ahmet
Yaşar Ocak (Ed.), Osmanlı Tarihinde Sufilik Ayin ve Erkanları (ss 115-170). Ankara:
T.D.K. Yayınları
İsfandiyaroğlu, Fethi (1961). “İbrahim Hakkı’yı Tanıtan Eser (Marifetname giriş
yazısı)”. İstanbul: Erzurum Tarihini Tanıtma ve Araştırma Derneği Yayınları, XV-
XVI
Kara, Mustafa. (2014). Miraciyye ve Bursalı Safiyye Hanım Vakfiyesi. Bursa: Vakıflar
Müdürlüğü Yayınları.
219
Kara, Mustafa. (2005). Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları. İstanbul: Dergah yayınları.
Koca, Salim. (2000). Türk Kültürünün Temelleri. Trabzon: KTÜ Yayınları
Köprülü, Mehmet Fuat. (2014). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. İstanbul: Alfa
Yayınları
Naci, Elif (12 Mart 1962). “Marifetname”. Tarih Yolunda Erzurum.1(11-12)
Niyazi, Mehmet; (2007). Dâhiler ve Deliler. İstanbul: Ötüken
Ocak, Ahmet Yaşar. (2005). “Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler”. Ahmet Yaşar
Ocak (Ed.), Sunuş. (ss 21-29). Ankara: T.D.K. Yayınları
Ocak, Ahmet Yaşar. (2005). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. Ankara: Türk
Tarih Kurumu.
Ö. Emin [Fındıkoğlu] (1954). “Revnakoğlu’yla Bir Konuşma”. Bilgi Mecmuası,92, 6-7.
Özcan, Ahmet. (2011). Türkiye’de Popüler Tarihçilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Özalp, Ömer Hakan. (1999). Erzurumlu Yeşilzade Mehmet Salih Efendi. Erzurum:
Erzurum Kitaplığı.
Öztürkmen, Arzu. (1998). Türkiye’de Folklor ve Milliyetçilik. İstanbul: İletişim
Yayınları
Pasinler, Sadrettin (Eylül 1969). “Erzurumiyatçi Merhum Cemaleddin Server”. İş ve
Düşünce Dergisi, 34,(267), 8-9
Raux, Jean-Paul. (1999). Altay Türklerinde Ölüm. İstanbul: Kabalcı
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (4 Kasım 1951). “Eski Muharremlerde Mersiyye ve
Aşure”. Vakit gazetesi, 5
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (6 Mayıs 1952a). “Memleketimizde Bahar Şenlileri”.
Vakit gazetesi, 5
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (21 Ekim 1952b).“Betaşilikte Dini Bir Ayin Var
mıdır?”, Vakit gazetesi, 5-6
220
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (23 Eylül 1953a). “Eşrefoğlu’nun Eserleri ve Şahsiyeti
II”. Yeni Tarih Dünyası, 1(4), 169-170
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (27 Kasım 1953b). “Rumilik ve İsmaili Rumi”. Yeni
Tarih Dünyası, 1(8), 348-350
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (5 Ocak 1954a) “Kadirhane’de Erbain Helvası”. Yeni
Tarih Dünyası, 2(11), 469-470
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (7 Mart 1954b) “Helvanın Pişirilmesi”. Yeni Tarih
Dünyası, 2(13), 551-552
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (14 Mart 1954c). “Helvanın Husura (Saray’a)
Gönderilmesi”. Yeni Tarih Dünyası, 2(14), 588-589
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (17 Nisan 1954d). “Kutb-i Nayi Osman Dede ve
Miraciyesi”. Yeni Tarih Dünyası,, 2(15), 615-616
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (17 Nisan 1954e). “Eşrefilerde Köfteli Çorba”. Yeni
Tarih Dünyası,, 2(15), 631-632
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (30 Nisan 1954f). “Köfteli Çorba Töreni”. Yeni Tarih
Dünyası,, 2(16), 665-666
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (21 Mayıs 1954g). “Edebiyatımızda Mevlid ve
Miraciye”. Yeni Tarih Dünyası, 2(17), 690-693
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (31 Mayıs 1954h). “Mevlid’in Bugünkü Hali,
Miraciye’nin Üstünlüğü”. Yeni Tarih Dünyası, 2(18), 738-739
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1957). “Hakkı Tarık Us Kitabı” Vakit gazetesi
matbaası
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Ocak 1959a). “Erzurum Matbuatı I”. Tarih Yolunda
Erzurum, 1(1), 7-8
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Mart 1959b).“Tivnikli Faruk Hoca”. Tarih Yolunda
Erzurum,1(2), 9-11
221
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Temmuz 1959c). “Erzurum Matbuat II”. Tarih
Yolunda Erzurum, 1(3), 13-14
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Temmuz 1959d). “Celal Feyyaz Gürsel”. Tarih
Yolunda Erzurum, 1(3), 21-23
Revnakoğlu, (Temmuz 1959e). “Bir Aydınımızı Daha Gitti”. Tarih Yolunda Erzurum,
1(3), 25-26
Revnakoğlu, Server (Aralık 1959g). “Erzurum Yatırlarından Habib Baba – yı Veli”.
Tarih Yolunda Erzurum, 1(4), 11-12
Revnakoğlu, Server (Mart-Nisan 1960). “Kındığılı Vehbi Hoca”. Tarih Yolunda
Erzurum, 1(5-6), 22-23
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1961a). Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Marifetnamesi.
Erzurum: Erzurum Tarihini Araştırma ve Tanıtma Derneği Yayınlar
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1961b). “Erzurumlu Gürsel Paşa”. Tarih Yolunda
Erzurum,1(7-8), 11-12
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1961c). “Erzurum’da Bir Kubbe Çökdü”. Tarih
Yolunda Erzurum,1(7-8), 14-16
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (12 Mart 1962a). “Tortumlu Musa Kazım Efendi I”.
Tarih Yolunda Erzurum, 1(11-12), 32-33
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (27 Haziran 1962b). “Erzurum Matbuatı I” Hür Söz 2
Erzurumiyatçı, [Revnakoğlu] (Kasım 1962c). “Cimilli Yetim Hoca Efendi”. Tarih
Yolunda Erzurum, 1(13-14), 11-13
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Ocak 1963). “Berat Gecesine Dair”. Hür Söz 2
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Şubat 1963a). “Tarihde Ramazan II”. Hür Söz 2
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1Aralık 1964). “Bektaşiliğin Gerçek Hüviyeti”. Tarih
Dünyası, 1(1), 108-109
222
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1 Ocak 1965a). “Nalıncızade Hacı Mustafa Halim I”.
Tarih Dünyası, 1(2), 226-228
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1 Nisan 1965b). “Fethi Bey Hocamız”. Tarih
Dünyası, 1(5), 7-10
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (15 Haziran 1965c). “Meşhur Bektaşiler - Yaşar Baba
II”. Tarih Dünyası, 1(7), 250-252
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Ocak 1966a) “Yunüs’ün Bestlenmiş İlahileri Nerede ve Nasıl Okunurdu?”. Türk Yurdu, 5(319), 128-139
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Şubat 1966b). “Fatih’in Kurduğu Okmeydanı ve
Okçular Tekkesi I”. Tarih Konuşuyor, 5(25), 2067-2071
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Nisan 1966c). “Fatih’in Kurduğu Okmeydanı ve
Okçular Tekkesi III”. Tarih Konuşuyor, 5(27), 2227-2230
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1966d). Türk-İslam Aleminde Tarikatler Mecmuası I.
İstanbul: Yonca yayınevi
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1966e). Türk-İslam Aleminde Tarikatler Mecmuası II.
İstanbul: Yonca yayınevi
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Aralık 1966f). “Eski Üç Aylarda Ramazanı Karşılama
Hazırlıkları”. Tarih Konuşuyor, 5(35), 2885-2890
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Ocak 1967a). “Minare Musikmizde Temcitler”. Tarih
Konuşuyor, 6(36), 2996-3000
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Mart 1967b). “Tarikat Mensuplarında Zarafet,
Nüktedanlık ve Hazırcevaplar I”. Tarih Konuşuyor, 7(38), 3091- 3095
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Nisan 1967c). “Tarikat Mensuplarında Zarafet,
Nüktedanlık ve Hazırcevaplar II”. Tarih Konuşuyor, 7(39), 3127-3130
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Haziran 1967d). “Tarikat Mensuplarında Zarafet,
Nüktedanlık ve Hazırcevaplar III”. Tarih Konuşuyor, 7(41), 3222-3225
223
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Temmuz 1967e). “Tarikat Mensuplarında Zarafet,
Nüktedanlık ve Hazırcevaplar IV”. Tarih Konuşuyor, 7(42), 3266-326
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Eylül 1967f). “Kapatılışının 42. Yıldönümünde
Tekke ve Zaviyeler”. Tarih Konuşuyor, 7(44), 3344-3347
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Ekim 1967g). “Kapatılışının 42. Yıldönümünde
Tekke ve Medrese Arasındaki Görüş Farkları”. Tarih Konuşuyor, 7(45), 3387-3391
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Kasım 1967h). “Kapatılışının 42. Yıldönümünde
Tekkelerin Kuruluş ve Çöküntü Sebepleri”. Tarih Konuşuyor, 7(46), 3441-3444
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Aralık 1967i). “Kapatılışının 42. Yıldönümünde
Tekkelerin Çöküntü Sebepleri”. Tarih Konuşuyor, 7(47), 3472-3476
Revnakoğlu, Cemaleddin (Ocak 1968a). “İslamiyette Yılbaşı ve Musiki”. Tarih
Konuşuyor, 7(48), 3252-3254
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Şubat 1968b). “Nevbe Vurmak Ne İdi, Nasıl
Yapılırdı?”. Tarih Konuşuyor, 8(49), 3553-3556
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1968c). “Nevbe Çıkarma Merasimi”.
Tarih Konuşuyor, 8(Mart 50), 3612-3616
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Nisan1968d). “Nevbe ve Sazları”. Tarih Konuşuyor,
8( 51), 3654-3659
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Mayıs 1968e). “Tarikatlerde Cenaze Törenleri I”.
Tarih Konuşuyor, 8(52), 3693-3696
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Haziran 1968f). “Tarikatlerde Cenaze Törenleri II”.
Tarih Konuşuyor, 8(53), 3749-3752
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Temmuz 1968g). “Tarikatlerde Cenaze Törenleri
III”. Tarih Konuşuyor, 8(54), 3800-3803
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Ağustos 1968h). “Tarikatlerde Cenaze Törenleri IV”.
224
Tarih Konuşuyor, 8(55), 3829-3832
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Eylül 1968i). “Tarikat Mensuplarına Ait Zarif
Fıkralar ve Enteresan Olaylar I”. Tarih Konuşuyor, 8(56), 3870-3872
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Kasım 1968k). “Eski Cemiyet Hayatımızda Nikahlar
ve Düğünler I”. Tarih Konuşuyor, 8(58), 3949-3952
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Aralık 1968m). “Eski Cemiyet Hayatımızda Nikahlar
ve Düğünler II”. Tarih Konuşuyor, 8(59), 3997-4000
Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Ocak 1969). “Tarikat Mensuplarına Ait Zarif Fıkralar,
Hadiseler, Şahsiyetler”. Tarih Konuşuyor, 8(60), 4052-4057,
Sayar, Ahmet Güner (2014). Abdulbaki Gölpınarlı. İstanbul: Ötüken
Server Cemal, (Mart-Mayıs 1963). “Tortmlu Asım Hoca”. Tarih Yolunda Erzurum,
1(15-16), 30-31
Sönmez, Asım (Eylül 1968). “Arkadaşım Cemaleddin Server Revnakoğlu” İstanbul
Belediye Dergisi, 61, 21.
Sümer, Faruk (1992). Oğuzlar. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakvı Yayınevi
Şeyh Cemalullah, (1960a). Yemen İllerinde Veysel Kareni. İstanbul: Uğur-Olcay
Yayınevi
Tanman, M. Baha. (1991). “Bahariye Mevlevîhânesi”. İslam Ansiklopedisi, (IV, 473)
Tanman, M. Baha. (1998).“Hindîler Tekkesi”. İslam Ansiklopedisi , (XVIII, 67)
Tanman, M. Baha. (2009). “Selâmi Ali Efendi Tekkesi”. İslam Ansiklopedisi,
(XXXVI, 350)
Tatcı, Mustafa. (2013). “Yunus Emre”. İslam Ansiklopedisi, (XXXXIII, 605)
Tosun, Necdet. (2013). “Veysel Karani”. İslam Ansiklopedisi, (XXXXIII, 75)
Özcan, Nuri. (2004). “Mersiye”. İslam Ansiklopedisi, (XXIX, 220)
Uzun, Mustafa. (2005). “Mi’raciye”. İslam Ansiklopedisi, (XXX, 137)
225
Ulunay, Refi Cevad (1961). “İbrahim Hakkı Hazretleri”. Milliyet, 4
Uraz, Murat (1961). “Cemaleddin Server ve Eseri (Marifetname giriş yazısı)”.
İstanbul: Erzurum Tarihini Tanıtma ve Araştırma Derneği Yayınları, XI-XIII
Uzel, Nezih (7 Ekim 1968). “Cemaleddin Server”. Dünya gazetesi,3.
Üstün Başoğlu, (Aralık 1959h). “İstanbul’da Erzurumlu Hayratı” . Tarih Yolunda
Erzurum, 1(4), 16
Üstünbaşoğlu, Cemaleddin Server (Mayıs 1944). “Tahtacılar, Ayin ve Adetleri”.
Erzurum Halkevi Dergisi, 1(4-5), 26-29
Üstünbaşoğlu, Cemaleddin Server (Şubat 1945). “Tazegüllü Ahmet Fevzi Alpagut”.
Erzurum Halkevi Dergisi, 1(6), 24-28
Yıldırım, Dursun. (1999). Türk Edebiyatında Bektaşi Fıkraları. Ankara: Akçağ
Yayınları
Yılmaz, Hasan Kamil. (2000). “Hâşimiyye”. İslam Ansiklopedisi, (XI, 416)
Yücel, Erdem (1978). “Üstad Cemaleddin Server Revnakoğlu” Hayat Tarih Mecmuası,
7, 77-82
Yücel, Erdem (2000). “Cemaleddin Server Revnakoğlu’nun Eyüp Çalışmaları”
[Bildiri]. İrfan Çalışkan (Ed.). Eyüp Sultan Sempozyumu Bildirileri 5-7 Mayıs 2000
(ss. 284-297), İstanbul: Eyüp Belediye Başkanlığı
Yücel, Hür Mehmet. (2004). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19.yy). İstanbul: İnsan
Yayınları,
226
ÖZGEÇMİŞ
Kişisel Bilgiler Adı Soyadı Selim SELİMOĞLU
Doğum Yeri ve Yılı Erzurum 1974
Eğitim Durumu
Lisans Öğrenimim Selçuk Üniversitesi – Türk Dili ve Edebiyatı
Y. Lisans Öğrenimim Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Bilimi Bilim Dalı
Bildiği Yabancı Diller İngilizce
Bilimsel Faaliyetleri “Tarikat Folkloruna Dikkati Çeken İlk Araştırmacılardan Cemaleddin Server Revnakoğlu”. Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi: 53/187-179 Kutadgu Bilig-Mutluluk Bilgisi. İstanbul: İkinci Adam Yayınları
İş Deneyimi
Stajlar
Projeler
Çalıştığı Kurumlar Erzincan Hacı Ali Akın Lisesi Trabzon Alparslan Anadolu Lisesi Trabzon Yomra Anadolu Lisesi Trabzon Ahmet Can Bali Anadolu Lisesi
İletişim
E-posta Adresi [email protected]
Tarih 01/09/2015