CEMALEDDİN AKSAYI VE TEFSİR RİSALESİ

8/3/2019 CEMALEDDN AKSAYI VE TEFSR RSALES

1/129

T.C.

MARMARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALI

TEFSR BLM DALI

CEMALEDDN AKSARYveTEFSR RSLES

(Edisyon Kritik)

Yksek Lisans Tezi

Sleyman zer


2/129

T.C.

MARMARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALI

TEFSR BLM DALI

CEMALEDDN AKSARYve

TEFSR RSLES(Edisyon Kritik)

Yksek Lisans Tezi

Sleyman zer


3/129


4/129

NDEKLER

NDEKLER............................................................................................I

KISALTMALAR ....................................................................................... II

GRMELLFN YAADII EVRE ve DNEMN GENEL

DURUMU

I. SYAS VE DAR DURUM ...............................................................................2II. SOSYAL VE KTSAD DURUM .....................................................................8

III. LM DURUM ................................................................................................10

BRNC BLMMELLFN HAYATI ve TASAVVUF TARHNDEK YER

I. MELLFN HAYATI.......................................................................................16A. DOUMU ve VEFATI.........................................................................................16B. LM HAYATI........................................................................................................18C. ESERLER................................................................................................................19

II. TASAVVUF TARHNDEK YER ................................................................ 22

A. TARKATI..............................................................................................................22

B. EYHLER...............................................................................................................26C. MRDLER...........................................................................................................27

KNC BLMTEFSR RSLESNN TANITIMI


5/129

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.md. : Ad geen madde

bkz. : Baknz

DA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisih. : Hicr

haz. : Hazrlayanlark.s. : Kaddesallahu srrahu

m. : Milad

no. : Numara

r.a. : Radyallahu anhured. : redaktr

s. : Sayfa

s.a.v. : Sallallahu aleyhi ve sellem

rh. : erh eden

t.y. : basm tarihi yok

thk. : Tahkik eden

trc. : Tercme eden


6/129

GR

MELLFN YAADII EVRE ve DNEMN GENEL

DURUMU


7/129

XV. Yzylda yaam olan Cemaleddin Aksarayyi (v. 899/1493-94) daha iyi

anlayabilmek iin, iinde yetitii devrin siyas, idar, sosyal ve ilm durumunu genel

hatlaryla incelemek gerektii kanaatindeyiz. Bylece, onun hakkndaki bilgiler

zihinlerde biraz daha netleebilecektir.

I. SYAS VE DAR DURUM

XV. Yzyl balarnda Osmanl Devleti, Anadoluda Trk siyas birliini hemen

hemen salamt. Bu balamda Saruhan Beylii, Aydn Beylii, Karesi Beylii,

Germiyan Beylii, Hamit Beylii, Mentee Beylii, Candar Oullar Beylii, Karaman

Oullar Beylii, Eretna Oullar Beylii hkimiyet altna alnmt. Devletin snrlar,batda stanbul hari Srp Krallna, gneyde Akdenize, douda Timur Devletine ait

olan Malatya ve Erzincana, Kuzeyde Trabzon mparatorluuna ve gneydouda da

Memlk Devletine kadar uzanmt.1

1402 ylnda Timur Devleti ile yaplan Ankara savan Osmanl Devleti

kaybetmitir. Bu yenilgi, Trk milletinin urad felaketlerin en byklerinden

olmu, aradan asrlar gemesine ramen bu felaketin hatralar Anadolu insannn

hafzasndan silinmemitir.2


8/129

kurulu dnemi arivleri yaklmtr. Bizans mparatorluu kendini toparlam ve

yarm asr daha hayatiyetini devam ettirmitir.3

Ankara Sava sonrasnda on yl boyunca Osmanl Devleti, Fetret Dnemini

yaam ve Mehmed elebi, sa elebi, Musa elebi ve Sleyman elebi arasnda

saltanat kavgalar yaanmtr.4 Fetret Dneminden sonra 1413 ylnda I. Mehmed

(elebi Mehmed) tahta gemitir. elebi Mehmed, Ankara savan mteakip, devlet

otoritesinin sarslmas zerine Cemaleddin Aksaraynin doum yeri olan Amasyada

bulunduu srada Samsun, Tokat, Sivas taraflarnda Kara Devletah, Kubad olu, nal

olu gibi yerli Trkmen beyleriyle arpmaya mecbur olmu ve bunlarn kimini

katletmi, kimisini de itaate mecbur ederek o havalideki durumu kontrol altna

almtr. Bu dnemde Osmanllara ait belli bal yerler Sivas, Tokat, Amasya, orum,

Ankara, Eskiehir, Kocaeli, Bursa ve Balkesirden ibarettir.5

elebi Mehmed idareyi ele alnca Anadoluda Saruhan Beyliini tamamen,

Aydn Beyliini ksmen alm, Mentee Beyliine de hkimiyetini kabul ettirmitir.

Karaman Oullar ile mcadele edip onlarla anlamalar yapmtr. eyh Bedreddinisyan km fakat elebi Mehmed bu isyan bastrmay bilmitir.6

elebi Mehmed 26 Mays 1421de7 dier bir gre gre Haziran 1421de8

Edirnede vefat etmitir.9

elebi Mehmedin vefatndan sonra yerine 1421de Amasyada sancakbeyliiyapan10 olu II. Murad gemitir. II. Murad tahta getiinde 18 yandadr.11 II.

3 Uzunarl, a.g.e., I, 325; nl, a.g.e., II, 44; irin, a.g.e., s. 35.


9/129

Murad, tahta knca amcas Mustafa elebi ve olu Mustafa elebiyle uramtr.

Onlarn hareketlerini bastrnca stanbul muhasara edilmi ve 24 Austos 1422

tarihinde umumi taarruz yaplm, fakat baarl olunamamtr.12

II. Murad Anadoluda Mentee Beyliini tamamen ortadan kaldrm,

Karamanolu ve Antalyay muhasara etmi sonunda Hamideli, Otlukhisar ve

Beyehrini tekrar Osmanllara katm ve Konya tahtn ele geirmitir. Bunun

yannda Germiyan Beyliinin topraklar da Osmanllara katlmtr.13 Bu dnemde

batda Selanik ve Yanya tekrar Osmanl topraklarna katlm, Macaristana sefer

dzenlenmi, Srbistana girilerek Belgrad muhasara edilmitir. 1443 ylnda

Morovada Hallara kaybeden Osmanl, ardndan zldi malubiyeti yaam bunun

zerine 1444te Edirnede Macarlarla Edirne-Segedin Anlamas imzalanmtr.14

II. Murad Edirne-Segedin Anlamasn imzaladktan sonra Karamanoullar

Beylii ile sulh yapp, tahtn o srada Edirnede bulunan 13 yandaki Mehmede

brakmtr. 13 yandaki Mehmedin tahta gemesiyle Hallar harekete gemi ve

Edirne-Segedin Anlamasn bozmulardr. Daha sonra da Varna nlerine kadargelmilerdir. II. Mehmed bu durumu grnce babas II. Murad bakumandan olarak

ordunun bana davet etmitir. 10 Kasm 1444te yaplan Varna Savan Osmanl

ordusu kazanmtr.15

Savan akabinde II. Murad tekrar tahta gemitir. Bu srada Mora Trk

nfuzuna girmi, 1448de Hallarla yaplan II. Kosova savan Osmanl Devleti

kazanmtr. II. Murad 1451 ylnda Edirnede yakaland bir hastalk sonucu vefat

etmitir.16


10/129

II. Muradn vefatyla birlikte 18 ubat 1451de II. Mehmed Edirnede nc

kez tahta kmtr.17

II. Mehmed tahta kar kmaz stanbulun fethi iin hazrlklara balamtr. Bu

cmleden olmak zere, 1452de Anadolu Hisarnn karsna Boaz-kesen (Rumeli)

Hisarn yaptrmtr. Ayn yl stanbul surlarn dvecek apta byk toplar

yaplmtr. Dklen btn toplar 1453 Nisan aynn ikinci gn stanbul nlerine

getirilmitir. 5 Nisan 1453te asker stanbul surlar nlerine kadar gelmi bir gn

sonra da ehir denizden ve karadan kuatlmtr.18

Bu kuatmadan sonra stanbul surlar bykl kkl toplarla gnlerce

dvlm, II. Mehmedin dhiyane hareketiyle gemiler karada yrtlm ve 29Mays 1453te stanbul fethedilmitir.19

stanbulun fethinden sonra Fatih yzn batya evirmi ve 1459da Srbistan

Osmanl topraklarna katm; Mora, Arnavutluk, Bosna ve talya zerine seferler

dzenlemitir. Bununla birlikte Karadeniz Blgesinde bulunan Amasra, Kastamonu,

Sinop ve Trabzon alnmtr. Karaman Oullar zerine seferler dzenlenmitir. Uzun

Hasanla yaplan Otlukbeli sava kazanlmtr.20

II. Mehmed (Fatih), 3 Mays 1481de Gebze yaknnda Tekir ayr (Hnkr

ayr) denilen yerde yakalanm olduu hastal artm ve ayn gn ikindi ile akam

arasnda vefat etmitir.21

II. Mehmed vefat edince oullar Bayezid ve Ceme haber gnderilmitir. Ancak

Ceme haber gtren eli yolda ldrlm, bylece Ceme haber daha ge ulamtr.

Bunun zerine Bayezid ksa srede stanbula gelip tahta oturmu, Cem ise daha


11/129

sonra toplad kuvvetlerle Bursaya gelmi ve burada adna para bastrp hutbe

okutmu, hkmdarln ilan etmitir. Daha sonra da Bayezide bir heyet gndererek

Osmanl memleketlerinin ikiye taksimi ile kendisinin Anadoluda, Bayezidin

Rumelide hkmdar olmalarn teklif etmitir. Devletin blnemeyeceini syleyen

Bayezid Han bu istei reddettii gibi, ordunun bana geerek Bursaya Cem zerine

yrmtr. Cem Sultan malup olmu Eskiehire, oradan da yaral olarak Konyayakam, daha sonra da Kahireye gemitir. Bu srada Ankara sancakbeyi Trabzonlu

Mehmed Beyden gelen davet mektubu zerine Cem tekrar mitlenmi ve Konyaya

gelmitir. II. Bayezid durumu renince Cem zerine kuvvetler gndermitir.

Tutunamayan Cem, nce Taeline oradan da Rodosa snp, Rumeliye gemeyi

planlamtr. valyeler tarafndan Rodosta bir sre oyalanan Cem SultanOsmanllarn Rodosu sktrmas ihtimaline kar Fransaya gtrmlerdir.

Karlma tehlikesine kar Cem bir yerde tutulmam ve Fransa iinde atodan atoya

gezdirilmitir. valyeler Cem Sultan byk bir menfaat karl VIII. Inosana

teslim etmiler, 1492de VIII. Inosann lm zerine yerine geen IV. Aleksandr

Borjiya II. Bayezide Cemin zehirlenebileceini teklif etmitir. Teklifin kabul edilmesi

zerine 25 ubat 1495te Cem Sultan vefat etmitir.22

II. Bayezid zamannda Cem Sultan ile mcadele edilirken, 1484 ylnda Kili ve

Akkirman fethedilmi,23 1492de Arnavutluk zerine sefer dzenlenmi ve

Macaristana akn dzenlenmi,24 1495te Bodan hkimiyet altna alnm,25 1498de

Lehistana sefer dzenlenmi26

ve 1499da nebaht deniz sava kazanlmtr.27


12/129

Batda bu siyas olaylar yaanrken douda 1500l yllarn banda ah smailtarafndan Safevi Devleti kurulmu,28 bunun en nemli neticesi olarak slam leminin

merkezinde yeni bir lem meydana gelmitir.29

II. Bayezidin sekiz olu olmu fakat hayatta kalmtr. En by Ahmed,

Amasya sancakbeyi; ortanca olu Korkut, Saruhan (Manisa) sancakbeyi; kk oluSelim ise Trabzon sancakbeyidir.30 ehzade Korkut Msra gitmi, ehzade Ahmed

Amasyaya ekilmi, ehzade Selim ise tahta gz dikmitir. Yenieriler Selimden

bakasn istemeyiz diyerek ayaklanmlar, bunun zerine babas Selime gerekli

nasihat ve vasiyetlerde bulunmu ve 24 Nisan 1512 Cumartesi gn Selimi tahta

geirmitir.31

XV. Yzylda Osmanl Devletinin Devlet Tekilat u ekildedir:

Divan: Bir nevi bakanlar kurulu olup padiahn veya vezir-i zamn

bakanlnda toplanan devlet ilerinin birinci derecede grld ve karara

baland makamdr.

Divan her gn sabah namazndan sonra padiahn bakanlnda toplanr,

devlete ve ahliye ait asker, ml, idar, hukuk, rf ileri grr ve karara balard.

Vezir-i zam ve Vezirler: Osmanllarn ilk devirlerinde divanda ulem

snfndan gelme yalnz bir vezir vard. Daha sonra vezir says artnca birinci vezire,Vezir-i zam denildi. XV. Yzyln sonlarna kadar vezir adedi gememitir.

Vezir-i zam, padiahn mutlak vekili olup bu veklete almet olarak padiahn altn

bir mhrn tard.


13/129

beylerbeyi Ktahya, Rumeli beylerbeyi Manastrda oturuyordu. Beylerbeyler

eyaletlerinin kumandan idiler. Daha sonra saylar artmtr.

Sancak Beyleri: Sancak beyleri mntkalarndaki serbest tmar yerlerinden baka

idareleri altndaki sancaklarn hem idar hem asker ve asayi ilerinden sorumlu

idiler. Bir sefer vukuunda sanca dahilindeki tmarl sipahileri toplayarak

beylerbeyinin kumandas altnda sefere giderlerdi.

dar Taksimat: Osmanl daresindeki yerleim yerleri ky, kaza, sancak ve

beylerbeylik eklinde idar, asker bir taksimata tabi tutulmutu. Reaya denilen ky

halk dirlik, vakf, mlk reayas olarak balca ksma ayrlmt. Reaya veya

kylnn askeri olmayan er ve hukuk davalarna mahall kadlar bakard. Kylerinbirlemesiyle teekkl eden kazalarda kadlar, alay beyleri ve subalar vard. Kazalarn

inzibat subalara ait olup er ve hukuk muameleler kadlar tarafndan

grlrd.32

XV. Yzylda Osmanl Devletinin Devlet Adamlar:

Osmanl Devletinde I. Murad devrinden itibaren andarl ailesi vezirlik

makamlarn igal etmi, Hayreddin Paadan itibaren olu Ali Paa, onun yerine olu

brahim Paa ve onun vefat ile olu Halil Paa vezir-i zam olup 25 sene kesintisiz bu

makam igal etmitir. andarl ailesinin vezirlik sresi 90 yla yakndr. Osmanl

ailesine rakip olabilecek ve Fatihi iki defa tahttan uzaklatran bu ailenin son ferdiHalil Paann Bizanstan rvet ald itham ile ldrlmesiyle andarl ailesi

sndrlmtr. andarl ailesinden sonra Mahmud Paa bu makama gelmi, daha

sonra da Gedik Ahmed Paa vezir-i zam olmutur.33


14/129

kervansaray, kpr, han, hamam, eme ve zviyelerin idareleri iin vakflar yaplm

veya devlete baz yerler halknn vergilerinden mufiyeti suretiyle muhafaza ve

devamlar temin olunmutur.34

Camiler: Sosyal messeselerin banda gelen camiler, manev bir ictima

mahalli ve ibadet yeri olduklar gibi slamn bandan beri mslmanlarn ilerini

grmek ve karar altna almak iin bir toplant yeri olmutur.

Osmanl padiahlarndan Orhan Gazi, I. Murad, Yldrm Bayezid, elebi

Mehmed ve II. Muradn Bursa ve Edirnedeki camileri mimar ve tezyin kymetleri

itibariyle pek mhimdir.

maretler: Sosyal messeselerden biri de imaretlerdir. Osmanllarda olduka

fazla olan imaretler, hem medresede okuyan talebelerin hem de yoksullarn ielerini

temin etmekte idi. Bu imaretlerde verilen yemekler, imareti yapanlarn koyduklar

vakf artlarna ve vakfn zengin veya mtevz oluuna gre ok veya az olurdu.

Hemen btn imaretlerde her sabah orba ile et ve haftada iki gn pilav ile zerde ve

her gn ekimi hamurdan yaplan pide (fodla) verilirdi.

Hastaneler: Sosyal messeselerin ncs hastaneler olup Osmanllarda ilk

hastaneyi Bursada Yldrm Bayezid yaptrmtr. Hastane 1399da yaplm, 1400

senesi mays aynda Bursa kads Molla Fenr tarafndan vakfiyesi tertip edilmitir.

Yldrm Bayezid hastanesinden baka Sivas, Amasya, Tokat, ankr,

Kastamonu ve Konyay alan Osmanllar buralardaki btn messeselerin vakf

artlarn kabul ve bu meyanda hastanelerin de eldeki vakfiyelerine gre idmelerini

temin etmilerdir.


15/129

Zviyeler: Zviyeler devletin kurulmasnda hizmet etmi, hrmete lyk baz

hilere, babalara ve alperenlere vakf olarak verilen yerler olup ehir ve kasaba

kenarnda, ky civarlarnda yol uranda bulunurlard. Zviyedr denilen zviye

sahibi kendisine vakf olarak verilen yeri ekip, bierek burann gelirini zviyesine sarf

ederdi. Zviyeye urayan her yolcu burada yiyecek, iecek ve yatacak bir yer bulurdu.

Kpr, eme v.s. sosyal hayata hizmet eden eyler de ya vakf yoluyla veya

buralarn tamiri iin yapacaklar hizmete mukabil vergileri affedilmi bir ksm kyl

tarafndan idare edilirdi.35

XV. Yzylda Osmanl toplumunun bir ksm tarmla urarken bir ksm da

ticaretle megul olmutur. Osmanllar toprak idaresini de belli prensiplerebalamlardr. Buna gre Anadolu topraklarn devraldklar gibi idare etmi,

Rumelide fethettikleri topraklar emir yani devlete ait arazi olarak tapulamlardr.

Emir topraklar r ve hizmete gre has, zemet ve tmar olarak e ayrlmtr. Bu

arazileri ekip bien halka reaya denilirdi. Tmar, has ve zemet sahiplerinin

kendilerine tahsis edilen topraklardan aldklar re dirlik denirdi. Ayrca vakf vemlk araziler de vardr. Bunlar messeselere veya hizmet karl baz kimselere

verilmi yerlerdi. Vakf arazisi satlmaz ve bakasna hediye edilemezdi. Mlk arazi de

hizmet karl verilmi olup birka eit olur. Tam mlklerin satlmas, hediye

edilmesi, paralanmas caiz olup kimse karmazd.36

Ticaret hayatnda ise Fatih Sultan Mehmed zamanna kadar eitli deerlerdegm akeler kullanlrken Fatih dneminden sonra altn kullanlmtr. Venedik,

Ceneviz, talya, Rodos valyeleri ve Bizans ile ticar faaliyetler yaplmtr.37

III LM DURUM


16/129

hususta ilk adm atmtr. znik medresesi 1331de yaplm ve buraya zamann en

dolgun maa olan gnde otuz ake ile devrin byk lim ve mtefekkirlerinden

Davud-u Kayser mderris olarak tayin edilmitir.38

Snrlar geniledike nemli ehirlerde de ilm ve sosyal kurumlar yaplmtr.

Byk medreseler znikten sonra Bursada da grlmektedir. Orhan Gazi 1335te

Bursa hisarndaki kiliseyi medreseye evirtmi ve talebeler iin odalar yaptrmtr.39 I.

Murad, Yldrm Bayezid, elebi Mehmed ve II. Murad tarafndan burada yaptrlan

messeseler ilim hareketlerini arttrd gibi bu medreselerden sonra ikinci ve nc

derecelerde vezir ve beylerbeyler tarafndan yaptrlan buna denk kurumlar da

Osmanl memleketlerindeki ilim cereyanlarn geniletmitir.40

XIV. Yzyl sonlarnda znik medresesi birinci dereceyi kaybetmi, onun yerine

Bursa medreseleri gemitir. XV. Yzyln ilk yarsnda ise Edirne devlet merkezi

olduktan sonra ilim merkezi hlini alm ve Bursa medreseleri ikinci dereceye

dmtr. II. Muradn Edirnede yaptrm olduu cami, imaret, muallimhne,

misafirhne ve mevlevihneden baka yaptrd yz ake yevmiyeli medrese ve elliake yevmiyeli drul-hadis birinci dereceyi almtr. Edirne medreseleri, Fatihin

stanbulda yaptrd Sahn- Semn medreselerine kadar birincilii muhafaza

etmitir.41

Osmanl medreseleri, yksek tahsil yani faklte ksm hari Telvih, Miftah ve

Hiye-i Tecrid olmak zere ksma ayrlp, bunlardan baka kavaid yani sarf venahiv derslerini reten medreseler bulunmaktadr.42

XV. Yzylda medreselerde okutulan derslerden bazlar unlardr:


17/129

Gramer: Sarf ve nahiv denen Arapa kavaid kitab olup muhtasar ve mufassalolarak yazlm olan bu eserler talebeyi asl medrese derslerine hazrlard.

Mantk: Fikir ve muhakemeyi ileten, usl ve kanunlarna riayet edildii

takdirde zihni hatadan koruyan, fikrin doru veya yanl olup olmadn ayrmaya

vasta olan bir ilimdir.

Feriz: slamiyetteki kanun gerei miras ve vrislerin hisselerinin miktar ve

keyfiyetlerini bildiren yani bir lnn mal, mlk ve akarnn vrislerine ne suretle

taksim edileceini reten bir ilimdir.

Kelm: tikada taalluk eden meseleleri, metafizik ve tabiat ilimlerinden deistifade ederek ispat eden slam felsefesidir. Buna ilm-i tevhid de denilirdi.

Belgat: Arab edebiyat ve diliyle ilgili olup meni, bed, beyan, arz, kfiye v.s.

bahseder. Muhtasar ve mufassal olarak okutulurdu.

Fkh: Fiiliyatla alkal din meseleleri bildiren bir ilim olup namaz, oru, zekt,hac, by fa v.s. gibi slam dininin ibadet ve muamelt ksmlarndan bahseden bir

ilimdir.

Usl-i Fkh: Fkh ilminin uslnden bahseden yani bir takm kaideler

vastasyla kitap, snnet, icma- mmet ve kyas- fukah denilen ahkm ve delillerden

istifade ile er hkmler karan bir ilimdir.

Tefsir: Yksek tahsilde okutulup bal bana bir ihtisas ii olduundan bu

dersin mfessir denilen mderrislerinin dereceleri dierlerinden daha yksekti. 43


18/129

edebiyatnn gelimesi iin alm, msikyi de himaye etmitir. Yine bu hkmdar

air ve ediblere yllk olarak bir tahsisat vermitir ki bu durum Kanuni Sultan

Sleyman zamanna kadar devam etmitir.44

XV. Yzyldaki edib ve airlerden bahsedilecek olursa, ilk olarak Bursa Ulu

Cami imam ve mehur mevlid sahibi Sleyman elebi grlecektir. 1409da Bursada

kaleme ald iirlerin heseri olan mevlid kitab dilinin sadelii ve ifadesinin

samimiyeti dolaysyla hl okunmaktadr. Bu yzyldaki airlerden Ahmed D, nce

Germiyan sonra Osmanl saraynda yetimi, Emir Sleyman elebinin himayesini

grm ve onun adna Cengnme ve Ferahnme isimlerinde iki manzum eser

yazmtr. Ayrca e-ifa f ehadsil-Mustafa isimli eseri tercme etmi ve rya haline

dair Tabirnme yazmtr. Yine bu asrda temyz eden ve mekteb sahibi olan eyh

Sinan grlmektedir. Ahmednin yetitirdii eyh hem air hem de tabib idi.

Kuvvetli ve canl tasvirleri, zarif lisan ve geni hayaliyle adalarndan stn iirler

yazmtr. II. Muradn emriyle Genceli Nizamnin Hsrev ve irin manzumesini

Trkeye tercme etmitir. Yine II. Muradn himaye ettii eyhnin yeeni Ceml

ile Hmm, Hsm, air ve ressam Sf, Hassan, ems, Seyf gibi airler Osmanlsaraynn mmtaz ahsiyetlerinden olmulardr.45

Osmanl Devleti kurulurken Anadoludaki hi, Baba ve Mevlev tarikatlar en

faal dnemlerini yaamakta ve bu ktada bulunan beylikler zerinde nfuzlarn

gstermektedirler. Bundan dolay zellikle hi ve Baba tarikatlarnn Osmanl beylii

muhitinde de faaliyetleri grlmektedir. Bu suretle Anadoluda yaylan tasavvuf

cereyanlar XIV. Yzyl sonuyla zellikle XV. Yzylda kuvvetli olarak grlm,

bunda beyliklerin himayeleri de etkili olmutur. XV. Yzylda Kemal mm, Nesm

ve Eref zde Abdullah Rm divanlar Eref olunun Hayret nma ve ahlka dair


19/129

hi ve Babalerden baka Osmanl topraklarnda tedris tarzda vahdet-i vcud

felsefesiyle ilm tarikatlk da grlmektedir. Osmanl hkmdarlar ve vezirlerinin

mutasavvflara kar gsterdikleri riyet, mekteb halinde bir mutasavvf zmresi de

meydana getirmitir.47

XV. Yzylda Osmanllarda Halvetlik, Kdirlik ve Mevlevlik yaylmaya

balamtr.48 Cemal Halvet de Halvetlik tarikatnn Cemliyye ubesinin kurucusu

olup, II. Bayezid tarafndan Amasyadan stanbula davet edilmi ve daha sonra da

Koca Mustafa Paa Derghnda postniin olarak irad vazifesini yerine getirmitir.49


20/129

BRNC BLM

MELLFN HAYATI ve TASAVVUF TARHNDEK YER


21/129

I. MELLFN HAYATI

A. DOUMU ve VEFATI

Tam ad, Ebul-Fyzt Muhammed b. Hamdddin b. Mahmud b. Muhammed

b. Cemleddin el-Aksarydir.50 Cemal Halvet ve elebi Halife olarak mehur olup,51

ismi muhtelif kaynaklarda eitli ekillerde grlmektedir. Bir ksmnda Muhammed

Ceml,52 bir ksmnda elebi halife e-eyh Muhammed b. Muhammed el-Ceml el-Halvet er-Rm,53 bir ksmnda elebi Halife Muhammed Cemaleddin Halvet54

olarak gemektedir. Bu zta elebi Karamn ve Cemaleddin Karamn de

denmektedir.55 Ayrca Kehhale ve Adil Nveyhid56 Muhammed b. Muhammed el-

Ceml el-Bekr el-Halvet er-Rum, Zirikl57 ise smail b. Abdullah er-Rum es-Sf el-

50 Mehmed Serhan Tayi, Ceml-i Halvet, DA, stanbul 1993, VII, 302; Reat ngren,

Osmanlarda Tasavvuf Anadoluda Sfler, Devlet ve Ulema (XVI. Yzyl), stanbul 2000, s. 43;Mehmet Rhtm, Seyid Yahya Bakuvi ve Xalvatilik, Baku 2005, s. 165; Ayrca bkz: M. Sadk Vicdn(Eb Rdvan); Halvetiyye, Tomar- Turuk- liyye, stanbul 1338-1341, s. 56.

51 Abdurrahman Cmi, Nefahtl-ns min Hadartil-Kuds, terc. ve rh. Lmi elebi, stanbul 1980,s. 579; Ebul-Hayr smuddin Ahmed Efendi Takprzde, e-ekikun-Numniyye f Ulemid-Devletil-Osmniyye, tahk. Ahmet Suphi Furat, stanbul 1985, s. 267; ; Bursal Mehmed Tahir,Osmanl Mellifleri, stanbul 1333, I, 51; mer Nasuhi Bilmen, Byk Tefsir Tarihi Tabakatl-Mfessirin, stanbul 1974, II, 617; Abdullah Develiolu, Byk nsanlar ( Bin Trk ve slamMellifi), stanbul 1973, s.119; Ziya Demir, Osmanl Mfessirleri ve Tefsir almalar (KurulutanX/XVI. Asrn Sonuna Kadar), stanbul 2007, s. 198; Sleyman Ate, ari Tefsir Okulu, Ankara 1974,s. 224; Tayi, a.g.md., DA, VII, 302.


22/129


23/129

tarihini Bilmen 912,67 Mehmed Sreyya 887,68 Kehhale ve Nveyhid 886/148169 olarakda vermilerdir. Vefatna kad mte h- evliya cmlesi tarih olarak

drlmtr.70 Kad mte h- evliya cmlesi ebced hesabna gre 899 tarihini

vermektedir. Bu cmlenin harf deerleri srasyla yledir: Kaf: 100, dal: 4, mim: 40,

elif: 1, te: 400, n: 300, elif: 1, he: 5, elif: 1, vav: 6, lam: 30, ya:10 ve elif: 1.

B. LM HAYATI

lk tahsilini memleketinde yaptktan sonra stanbula gitmitir. Medrese

ilimleriyle megul olurken tasavvufa meyletmitir.71 Tasavvuf ilmi ve tarkat adabn

yeteri kadar tahsil ederek eyhinden ird iczeti almaya hak kazanmtr. Bu zaman

zarfnda er72 ilimlerin tahsilini de ikml eden elebi Halife, devrinin limleri

arasnda da lyk olduu yere gelmi, zellikle tefsir ve hadiste sz sahibi olmutur. 73

Bu ilimlerin yannda airlii de vardr. u kta da ona aittir:

Safha-i sadrnda daim an efkr H

kirin kr Hvellah, zkirin ezkr H

Ravza-i Hyu makam et ey Ceml-i Halvet!

T vcudun mlkne kef ola bu esrr- H74

elebi Halife, hizmetleri ve mkemmel ahsiyeti sayesinde bata sultan II.

Bayezid olmak zere hem devlet ricalinin hem de halkn byk takdir ve tevecchne

mazhar olmutur. Nitekim II. Bayezid, Cem Sultan (v. 900/1495) hadisesinden

67 Bilmen, a.g.e., II, 617.


24/129

duyduu znt sebebiyle sk sk elebi Halifeyi ziyaret etmi ve ondan duaistirhamnda bulunmutur.75

C. ESERLER

Ceml-i Halvet, Osmanl dneminde en ok eser yazan sflerden biridir.76

Mehmed Tahir, eserlerinin saysn 21 olarak vermektedir.77

Eserlerinin hemenhepsini Arapa olarak kaleme alm, rislelerinin ou baz sre ve yetlerin tasavvuf

tefsir ve yorumlaryla ilgilidir.78 Arapa eserleri gayet ak bir tarzda yazlm olup79

balcalar unlardr:

1- erh-i Sad Kelime-i Hazret-i Sddk-i Ekber: Millet ktphanesi, Ali Emiri

eriyye, 1330 numarada, 15. varak ile 47. varak arasndadr.

2- Tevl hubbd-dnya res klli hate: Sleymaniye ktphanesi, ehid

Ali Paa, no. 1352de kaytl mecmua iinde, 101. varak ile 104. varak arasndadr.

3- Kitbn-Nriyye ve Kevkebd-Drriyye: Nur sresi 35. yetin tefsiridir.

DAda bu eserin yetl-Krsnin tefsiri olduu belirtilmitir.80 Fakat

incelemelerimiz sonucu yle olmad anlalmtr. Sleymaniye Ktphanesi, Lala

smail, no. 686daki mecmua iinde, 4. varak ile 11. varak arasndadr.

4- er-Risletl-Kevseriyye f Beyni Tevli Esraril-Kuran: Har sresinin

son yetlerinin atvr- seba asndan tefsiridir. Sleymaniye Ktphanesi, Lala


5- Risletl-slmiyye: Ferdddin Attra ait baz beyitlerin erhidir.

Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail, no. 686daki mecmua iinde, 86. varak ile 94.


25/129

6- Sircs-Slikn ve Minhct-Tlibn: Mellif eseri nce Trke yazmdaha sonra Arapaya evirmitir.81 Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail, no.

686daki mecmua iinde, 99. varak ile 105. varak arasndadr.

7- Envrul-Kulb li-Talebi Ruyetil-Mahbb: Sleymaniye Ktphanesi, Lala


8- Risle f Beyni Esraril-Vudiz-Zahiriyye vel-Maneviyye: Yedi faslda

abdestin srlarn anlatr. Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail, no. 686daki mecmua

iinde, 162. varak ile 167. varak arasndadr.

9- Risletr-Rahmiyye: Ez besmelenin izahna dair bir eserdir. Sleymaniye

Ktphanesi, Lala smail, no. 686daki mecmua iinde, 168. varak ile 173. varak

arasndadr.

10- Makale Tevskyye ve Risle Tevhdiyye: Molla Cmnin kelime-i tevhidle

ilgili bir beytinin erhidir.82 Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail, no. 686daki

mecmua iinde, 107. varak ile 118. varak arasndadr.

11- erhu Erbane Hadsen Kudsiyyen: Krk hadis-i kudsnin erhini ihtiva

eder. Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail, no. 686daki mecmua iinde, 119. varak

ile 129. varak arasndadr.

12- Tevlt Erbane Hadsen: Zhd ve takvya dir krk hadisin tefsir veizahdr. Sleymaniye Ktphanesi Lala smail, no. 686daki mecmua iinde, 47. varak

ile 61. varak arasndadr.

13 Risle f Hadisi nnellahe Tel Halaka Ademe al Suretih: Sleymaniye


26/129


27/129

Bursal, elebi Halifenin baz eserleri hakknda u deerlendirmeyi yapar:Eserlerinden bizzat grdm bilhassa Tefsir Rislesi ile Hadis-i Erban erhi ve Sad

Kelime-i mam- Ali erhi gerekten muhakkkne ve rifnedir.87

II. TASAVVUF TARHNDEK YER

A. TARKATI

Cemal Halvet, nisbesinden de anlalaca zere, Halvetiyye tarkatna

mensubdur. Halvetiyye tarkat, mer el-Halvetye (v. 800/1397-98) nisbet edilen

slm dnyasnn en yaygn tarikatdr.88 Halvet ismiyle ilk defa eyh Abdullah

Sircddin mer b. e-eyh Ekmelddin el-Ehcnin mensubu bulunan kimseler

anlmaya balanmlardr. Bu zat dervilerini daha ok, halvete koyarak yetitirmeyeehemmiyet vermi ve ayn yolu takip eden mridler de halvete byk nem

vermilerdir.89

Tomar- Turuk- liyye mellifi Sadk Vicdan, eserinin Halvetlik maddesinde

Sircddin mer Halvetnin tarkatnn Halvetlik ismini almasnn sebeplerinden

bahsederken yle demektedir: Tesis ettii tarkata halvet nm ve nisbetinin nar

ve krk erban meselelerinden mtevellid olmas yahut halvet zikrine muhabbet ve

devamndan dolay halvet lakabn alm olan amcas hi Muhammed b. Nur el-

Halvetnin (v. 717/1317) halifesi ve amcasnn vefatndan sonra yerine halef olup

mrid seilmesi ve onun irad hrkasn giymesi dolaysyla onun lakab kendisine

miras kalmasndan meydana gelmi olmas ihtiml dahilindedir.90


28/129

Halvetler, zikirlerini cehr olarak toplu halde edaya byk ehemmiyet verir vecokun merepli kimselerden meydana gelen zikir meclisleri sergilerler. Bu ynyle de

Kdir tarkatnn mensuplar ile benzerlik gsterirler.91

Halvetiyyede seyr slk yedi isimle yaplr. Bunlar; L ilhe illallah, Allah, H,

Hak, Hay, Kayym, Kahhr isimleridir. Halvetiyye tarkat ubelerinin kurucularolan eyhler bu isimlerin saysn kendi ictihatlaryla azaltp oaltmlardr.92

Halvetiyye tarkatnda mridin her gn tek bana okuduu zikirler ve dualar vardr.

Bunlar haftann gnlerine gre deiir. Yahy-y irvnnin (v. 868/1463-64) Virds-

Settrnn okunmasna nem verilir. Zikir yaplrken msikye nem verilir ve bata

ney, kudm ve def olmak zere eitli msik aletleri kullanlr. Genellikle tasavvufta

nem verilen az yeme, az konuma, az uyuma, inziv, zikir, fikir, eyhe gnlden

bal olma ilkelerine Halvetlikte hassasiyetle uyulur. Mhede mertebesine ulamak

iin mchede arttr.93

Halvetiyye tarkatnn silsilesi de u ekildedir:

1. Seyyidl-Evveln vel-hirn Muhammed Mustafa (s.a.v.),2. Ebul-Haseneyn Aliyyul-Murtaza (r.a.),3. Seyyidt-Tbin Ebus-Said Hasan b. Yesar el-Basr (k.s.),

4.

e-eyhul-Elma Habib Acem (k.s.),

5. e-eyhul-Kebir Ebu Sleyman Davud b. Nasrut-T (k.s.),6. e-eyh Ebul-Mahfuz Maruf Aliyyl-Kerh (k.s.),


29/129

10.Ebu Abdullah Muhammed Dnr (k.s.),11.Muhammed Amaviyye b. Abdullah el-Bekr (k.s.),12.e-eyh Ebu Hafs mer Vechddn el-Kd Bekr (k.s.),13.e-eyh Ebu Necib Ziyddin Abdlkhir el-Bekr es-Shreverd (k.s.),14.e-eyh Ebu Reid Kutbddin el-Ebher (k.s.),15.e-eyh Ruknddin Muhammed Nhhsl-Buhar (k.s.),16.e-eyh ihbuddin Muhammed et-Tebriz (k.s.),17.e-eyh es-Seyyid Cemaleddin irz (k.s.),18.e-eyh brahim Zahid Geyln (k.s.),19.e-eyh Sadddin-i Feran (k.s.),20.e-eyh Kermddin h Muhammed b. Nur el-Halvet (k.s.),21.Halvetiyye tarkatnn pri Ebu Abdullah Sircddin mer b. e-eyh

Ekmelddin el-Geylan el-Ahc el-Halvet (k.s.),

22.e-eyh hi Emre Muhammed el-Halvet (k.s.),23.e-eyh Hac zzeddin el-Halvet (k.s.),24.e-eyh Sadreddin el-Hiyev (k.s.),25.Pri Sni Seyyid Celaleddin Yahya b. es-Seyyid Bahddin e-irvan (k.s.),


30/129


31/129

Seyyid Yahya irvnye (v. 868/1463-64) ular. db ve erkn bakmndan balolduu Halvetiyye tarkatyla ayndr. 96

Cemliyye de kendi iinde ubelere ayrlm ve u kollar ortaya kmtr: eyh

Yusuf Snbl Sinan Efendi (v. 936/1529) tarafndan kurulan Snbliyye, eyh aban

Veli (v. 976/1568) tarafndan kurulan bniyye, Ahmed el-Assl (v. 1048/1639)

tarafndan kurulan Assliyye, Muhammed el-Bah (v. 1098/1687) tarafndan kurulan

Bahiyyedir. Bu kollardan bniyyeden Karaba Veli (v. 1097/1686) tarafndan

kurulan Karabaiyye, Karabaiyyeden eyh Muhammed Nashi (v. 1130/1718)

tarafndan kurulan Nashiyye ve Kutbuddin Mustafa el-Bekr (v. 1162/1749)

tarafndan kurulan Bekriyye ubeleri meydana gelmitir. Nashiyyeden erke

Mustafa Efendi (v. 1229/1813-14) tarafndan kurulan erkeiyye, erkeiyyedenGeredeli eyh Halil Efendi (v. ??) tarafndan kurulan Halliyye ve Kuadal brahim

Efendi tarafndan kurulan brahimiyye ubeleri domu ve Halvetiyyenin Cemliyye

kolu Trkiyede bu ubeler yoluyla gnmze kadar ulamtr.97

B. EYHLER

elebi Halife, tasavvuf yoluna girmeden nce ilim sahasnda inkiaf etmi,

gnlne tasavvuf ak dnce ilk olarak stanbulda Zeyniyye eyhlerinden Hac

Halife Kastamonye (v. 894/1489) intisab etmitir.98 eyhinin irtihali zerine

Karamana giderek eyh Alaadinin halifelerinden eyh Abdullah Karamnye intisab

eder. Burada eyh Alaaddin ile de grmtr. eyh Abdullahn vefatndan sonraTokata giderek eyh Tahirzdeye intisab etmitir. Burada etin bir riyazet hayat

geirmitir. Bir mddet sonra bu eyhi de vefat edince, kaynandan feyz almak

maksadyla yola kmtr. Erzincanda Seyyid Yahya irvannin halifelerinden Pir


32/129

hizmetine girmek iin yola kar. Erzincana iki gnlk mesafe gidince SeyyidYahyann vefat haberini alr ve Muhammed Erzincnye dner. Pir Muhammed

Erzincnden ald icazetle Amasyaya gelerek irad vazifesine balar. Osmanl

Sultan II. Bayezid ve Koca Mustafa Paann daveti zere stanbula gelerek irad

vazifesinde bulunur.99

C. MRDLER

elebi Halife, veld bir kii olarak en ok eser veren sflerden biridir.100 Bunun

yannda tasavvuf yolunda arkasnda birok halfe brakmtr. Bunlarn nemlileri;

1. Snbliyye ubesinin kurucusu eyh Yusuf Snbl Sinan Efendi,2. eyh dris Kesrul-Mrd,3. Aksarayl eyh Cemal Efendi,4. eyh Kasm b. Muhammed el-Ceml el-stanbl,5. eyh Alaadin-i Uak,6.

eyh Hayreddin-i Tokad,

7. eyh Cemh- Karamn,8. eyh Sinan- Erdebildir.101Bunlardan baka veys Dede, Muslihuddin Efendi, Selahaddin Efendi, Bayezid

Halife, Ali Dede, Davud Dede de halifeleri arasndadr.102


33/129


34/129


35/129


36/129


37/129


38/129


39/129

btn varlklardan fena olma yoluyla gerekleebileceine iaret edilerek fena

makamnn126 nemi vurgulanmaktadr.127

Beyyine sresinin tefsirinde Muhammed (s.a.v.)in kinatn ruhu ve asl

olduu zerinde durulmaktadr128. Bu srenin tefsirinde, srede geen Allahtan bir

eli tabiriyle rabbni ilhamlara iaret edilmesinin mmkn olduu ifade edilerek,

nefsin rabbn ilhamlar araclyla nefsn ve eytn tehlikelerden emin olabilecei

belirtilmektedir.129

diyt sresinin tefsirinde, srede geen nankr insann, eriat, tarkat ve

hakikatte farkl anlamlar olduunu belirterek nankr insan u ekilde

tanmlamaktadr. Nankr insan, eriatta farzlar terk edendir, tarkatta faziletleri terk

edendir, hakikatte ise Allahn iradesine aykr bir iradede bulunandr.130

Kri sresinin tefsirinde, Kri kelimesinin ir yorumu erevesinde

fennn makamlarndan bahseder. Bu kelimenin kymetli anlam vardr. Birincisi,

slikin fiillerinin Allahn fiillerinin nurunda fn olmasdr (fen f efalillah). kincisi,

slikin sfatlarnn Allahn sfatlarnn nurunda fn olmasdr (fen f sftillah).

ncs ve en by, slikin varlnn Allahn ztnn zuhuruyla fn olmasdr

(fen f ztillah). Srenin devamnda da bu makamlar erevesinde yetleri

yorumlar.131


40/129

Hmeze sresinin tefsirinde, dnya sevgisinin her trl hatann kayna

olduu belirtilerek dnya sevgisinden kurtulmann neminden bahsedilmektedir.132

hlas sresinin tefsirinde, Alk sresi133 ve Ns sresinin134 tefsirinde olduu

gibi kelimelerin sarf ve nahiv yn zerinde durulduu grlmektedir.135 Bu srenin

tefsirinde, bu sreye ihlas isminin verilmesinin nedenini ir ynden izah ederek

ihlas kavramnn tanmn yapar ve ihlas konusu zerinde durur. Bu srede geen

tek kelimesini ele alarak bir kelimesinden farkl bir anlam tadn belirtir

ve her ikisinin u ekilde tanmn yapar.

Tek: Sfatlarn dikkate almakszn Allahn ztn ifade eder.

Bir: Tm sfatlaryla birlikte Allahn ztn ifade eder.136

Ns sresinin tefsirinde, kutuptan bahsedilmektedir. Bunlar; Rabbn kulu,Melikin kulu ve Allahn kulu. Buna gre srede geen snmann anlam, bu

mertebeye gre izf bir ruha snmadr. nk o, fiiller makamnda, isim, rab ve

ruhtur, sfatlar makamnda, isim, melik ve ruhtur, zt makamnda, isim, ilah ve

ruhtur. eytan, Allah ve Rahmann mukbilidir. eytan bu ikisinin grntsnde

olamaz. Ancak Allahn dier isimlerinin sretine brnebilir. Bu nedenle eytan,

tevhidin srlarn bilmeyen bir eyhe bal mrid iin korkulu bir durum olur.


41/129

eytann tuzaklarndan kurtulabilmek iin Allah ve Rahman adn ok iyi bilen bir

rifin olmas gerekir.137

Tefsir batan sona incelendiinde, nce istize ve besmelenin, sonra Fatih

sresi ve akabinde de Duh sresinden Ns sresine kadar btn srelerin tertib

sras zere tefsirleri yaplmtr. Sre balklar yoktur. Her sreye besmeleyle

balanm ancak balang olduuna dellet edecek farkl bir renk ve paragraf

kullanlmamtr.

Birka yerde sarf ve nahiv aklamas yaplmtr. Tefsirde youn olarak ir

yorumlara yer yerilmi, kelimelerin szlk anlamlarna yer yer deinilmekle birlikte

arlkl olarak kelimelerin ir anlamlar zerinde durulmutur. Srelerde takip

edilen usl, nce kelimelerin ir anlamlar verilmekte, ardndan yetlerden karlan

ir yorumlar sunulmaktadr. Baz srelerin sonunda da srenin btn olarak iaret

ettii anlamlar zerinde durulmaktadr.138 Netice itibariyle sreler tefsir edilirken

parac bir metottan btncl bir metoda doru yol alnmaktadr. Usl-i tefsirlealkal bir bilgi aranmak istendiinde, yalnzca Alk sresinin ilk inen sre olduu

gze arpmaktadr. Bunun dnda srelerin mekk-meden zellikler ve nzul

sebepleriyle ilgili dahi olsa hibir bilgiye ulalamamtr.

Eserde sfilerin oka kulland ancak shhati bakmndan tartmal hadislere

de yer verilmitir.139

Eserde ad geen sahabler: Ali b. Eb Tlibin annesi,140 Ali b. Eb Tlib141, Eb


42/129


43/129


44/129


45/129


46/129


47/129

SONU

XV. Yzylda Osmanl Devletinde her alanda olduu gibi ilim ve fikir alannda

da ykselme dnemi yaanm ve bu dnemde birok eser telif edilmitir. CemaleddinAksaray de tasavvuf bata olmak zere pek ok alanda ilmiyle ne km ve yirminin

zerinde eser vermitir.

Bu dnemde telif edilen eserler birtakm sebeplerden dolay bugn ilim lemine

sunulamam ve yazma nshalar halinde ktphanelerin raflarnda aratrmaclarn

ilgi ve alkasn beklemektedirler. Bu eserlerin gn yzne karlmasna bir nebzekatk olsun diye Cemaleddin Aksaraynin tasavvuf arlkl olarak kaleme ald

Tefsir Risalesinin edisyon kritii yapld.

Bu almaya balarken ncelikle eserin btn nshalarnn elde edilebilmesi

iin ulalabilen btn ktphanelerde aratrmalar yapld. Bulunan btn nshalar

alnd ve karlatrld. Nshalarda fera kayd olmadndan, btn nshalar

okunduktan sonra mstensihlerden kaynakland dnlen hatalarn en az olduu

nsha esas alnd. Daha sonra mellifle ilgili bilgiler aratrld. Bilgiler toplandktan


48/129

durumun ne olduuna ksaca deinildi. lm Durumu ksmnda da bu dnemdekiilm, edeb ve fikr hareketler ksaca anlatld.

Birinci blmde mellifin hayat ve eserin iar tefsir olmas hasebiyle tasavvuf

tarihindeki yeri incelendi. Mellifin Hayat ksmnda ismi, nesebi, doum yeri ve

vefat, ilm durumu ve yazm olduu eserler aratrld. Tasavvuf Tarihindeki Yeri

ksmnda tarkat, eyhleri ve mridleri ele alnd.

kinci blmde ise Tefsir Risalesinin tantm yapld. Burada eserin ad ve

mellife aidiyeti, nshalar, eserin ierii ile ilgili bilgiler ve eser tahkik edilirken takip

edilen metod anlatld.

almann son ksmnda Tefsir Risalesinin tahkiki yapld. Tahkik yaplrkenulalabilen tm nshalar karlatrld. Nshalar arasndaki farklar dipnotlarda

belirtildi. Eserde geen ahs isimleri hakknda dipnotlarda ksaca bilgi verildi. Tefsir

edilen yetlerin dnda delil olarak kullanlan yetlerin ve hadislerin tahricleri yapld.

Bylece yazma halinde duran bu eserin, matbu hale gelmesine katkda

bulunulmaya alld.

Bu eserin Trk okuyucusuna da ulaabilmesi iin gzel bir Trke ile tercme

edilmesinin yararl olaca dnlmektedir.


49/129


50/129


51/129


52/129

z, Mustafa; Cemleddin Aksary, DA, stanbul 1993.

ztuna, T. Ylmaz; Balangcndan Zamanmza Kadar Trkiye Tarihi, Hayat yaynlar

1964.

Rhtm, Mehmet; Seyid Yahya Bakuvi ve Xalvatilik, Baku 2005.Rifat Efendi, Ahmed (Yalkzde); Lgat-i Tarihiyye ve Corafiyye, stanbul 1878.

Sami, emsettin; Kmsul-lm, stanbul 1306.

Sann, Eb Bekr Abdirrezzak b. Hemmam; el-Musannef, Beyrut 1983.

Serin, Rahmi; slm Tasavvufunda Halvetlik ve Halvetler, stanbul 1984.Sreyya, Mehmed; Sicill-i Osman yahut Tezkire-i Mehir-i Osmaniyye (The Ottoman

Biography), stanbul 1971.

irin, Veli;Anahatlaryla Siyas ve Kltrel Osmanl Tarihi, stanbul 1996.

Tabern, Ebul-Kasm Sleyman b. Ahmed; el-Mucemul-Kebir, Kahire1985.

Tabern, Ebul-Kasm Sleyman b. Ahmed; el-Mucemul-Evsat, thk. Mahmd et-

Tahhn, Riyad 1985.

Tahir, Bursal Mehmed; Osmanl Mellifleri, stanbul 1333.

Takprzde, Ebul-Hayr smuddin Ahmed Efendi; e-ekikun-Numniyye f


53/129

nl, Nuri; slam Tarihi (Osmanllardan Gnmze Kadar), stanbul 1994.

zm, lyas; Mcessime, DA, stanbul 2006.

Vassaf, Osmanzde Hseyin; Sefine-i Evliya, haz. Prof. Dr. Mehmet Akku, Prof. Dr.

Ali Ylmaz, stanbul 2006.

Vicdn, M. Sadk (Ebu Rdvan); Halvetiyye, Tomar- Turuk- Aliyye, stanbul 1338-

1341.

Yavuz, Yusuf evki; Fahreddin er-Rz, DA, stanbul 1995.

Yavuz, Yusuf evki; Mebbihe, DA, stanbul 2006.

Yldz, Hakk Dursun (lm mavir ve red.); Doutan Gnmze Byk slam Tarihi,

stanbul 1989.

Yusuf bn Yakub; Menkb- erf ve Tarkatname-i Prn ve Meyh- Tarkat-

liyye-i Halvetiyye, stanbul 1290.

Zirikl, Hayreddin; el-Alm: Kmsu Tercimi li-Eherir-Ricl ven-Nis, Kahire 1976.


54/129


55/129


56/129


57/129

)))) )()(

)()()( ))))

"

"

))

.-:1920

.:.:21.:22.:2324"".25

.: .:26.:27.:28.:29.:30:-31

.+ :32

[1/b]


58/129


59/129


60/129

)()

( )( )(

)( )(

.:-:61.::62.:63.:-:6465

:

.:-66.:-67.:68.:-69-::70

..:71: +:-72

[2/b]


61/129

][

)()(

)( )(

)

(

)(

.+ :75.: +7677

:-

.

:78.+ :79.:-80).. (+ :81.:82.:83.:84.+ :8586

[3/a]


62/129


63/129


64/129


65/129


66/129


67/129

)(

)) )( ))

) (

)) )(

)(

.:174.:175.+ :176: +177

.

178"-"..-:179.:180.: +181.:+ :182183"".184

[5/a]


68/129


69/129


70/129

][

)(

)(

)(

)(

))

)(

.::220221"".:..:222223"-".+ :..+ :224.:225226""..-:227228

[6/a]


71/129

))

)( ))

)( )(

)(

)(

)()(

)(

.::235.:-236.:237.:238239

:

.

.:-240241"".:..:242.+ :243.: +244.:245.-:246.:247248

[6/b]


72/129

))

)()( )

(

)()(

))

))

)(

.::254.:255256

:

.

.:-+ ::-257.::258.-:259.:260.::261.+ :262.:::263.:264265

[7/a]


73/129

)(

))

))

)(

))

) (

.:270271""..:272.::273274""..:-275.:276.:-277.: +278.::279280"".:..::281.+ :282283


74/129

)(

)()(

][

)()( ))

.:-289.:290.:291.:-292.:-293.:294.:295.::296297

[7/b]


75/129

) ( )(

)( ))

)(

.:-304.-:305306"-"..-:307:308

.309""..:-310311

.:312""..:313314

[8/a]


76/129


77/129


78/129


79/129


80/129

))

)))())))

))(

(

)()(

)( ))

) ( )

.:386.: +387388""..:-389.:390.:391.::392.:-393.:394395

"".396"".:

.397

[10/a]


81/129


82/129


83/129


84/129


85/129


86/129

)))(

)) )(

)()(

:::488

..-:489.:490.:491.:492.::-493.:-494495\.+ :496497

.:.:-498499\500

[12/b]


87/129

)( ))

)())

)(

)(

)(

:::507.

.:508509\\:-

.

510

.::.-:511.:512513

[13/a]


88/129


89/129


90/129


91/129


92/129

)( ) (

)(

)(

]

[

)(

.:585.:-586.:587.+ :588589

.: .+ :590591"".592

[15/a]


93/129

] [


94/129

][

) (

)(

)(

)(

)

(

" "

616""..::617618""..+ ::619620

.:- .-:621622"-".+ :.623


95/129


96/129

""


97/129

)(

)))(

)(

) (

)(

.::-659//660

///..: +661.:-662.:663664

"+". .:665.:666667

[17/a]


98/129


99/129


100/129


101/129


102/129


103/129

][


104/129

)(

)(

))))

)(

)(

753

"".754""..::755.:-756757\\\758

\

.:759.:::760761


105/129


106/129

)

(


107/129

)()(

][

)(

)(

)(

790

.:-791"".:.:-792 ..+ :793.:-794795

:

.

.:796.::-797798

[21/a]


108/129

)()(

)()(

)

(

][

)(

805"-".+ :..:806.:807.-:808809

"

"

.

.::810.:811812

[21/b]

)

(


109/129

)(

))

))

.: +819.:820.+ :821.:-822823

.:824:

./:.

.+ :825826

+ :

:

:

.

.:-827.:828829

[22/a]


110/129

][


111/129

)(

)(

)(

))

)( )(

851""..:-852.:853854

.:.:::855856"".:857"-".858"".859

:

.

.::860.:-861862

[22/b]


112/129

][

)(

)()()(

.: +864865

.:.: +866.:-867868\869"-".+ :.870

:

.

.-:871.+ :872873

[23/a]

)(


113/129

)( ))))

)(

) )

)))(

.-:880.::881882""..: +883.: +884885

.:.-:886.:-887.:888889\890

:-

.

.:891.-:892893

[23/b]


114/129


115/129


116/129

...............................................................................

...................................................................................,

..................................................................................

................................................................................. .........................................

.............................................................

..............................................................................

........................................................................................ .........................................................................

..........................................................................,

.....................................................................

................................................. .................................................................................

...........................................................................................

....................................................................................... .................................................................................


117/129

............................................................................

.................................................................................

................................................................ ........................................................................

......................................................................

.................................................................................

...................................................................................

........................................................................

............................

...........................................................................

.........................................................

..................

..............................................................

.............................................................................


118/129


119/129


120/129

Resim 1/a: ehit Ali Paa Nshas lk Sayfas (almada esas alnan Nsha)

66


121/129

Resim 1/b: ehit Ali Paa Nshas Son Sayfas (almada esas alnan Nsha)

67


122/129

68

Resim 2/a: Halet Efendi Nshas lk Sayfas


123/129

Resim 2/b: Halet Efendi Nshas Son Sayfas

69


124/129

Resim 3/a: Hac Mahmut Efendi Nshas lk Sayfas

70


125/129


126/129

Resim 4/a: Tahir Aa Nshas lk Sayfas

72


127/129

Resim 4/b: Tahir Aa Nshas Son Sayfas

73


128/129

Resim 5/a: Lala smail Nshas lk Sayfas

74


129/129

Resim 5/b: Lala smail Nshas Son Sayfas

75

Documents

CEMALEDDİN AKSAYI VE TEFSİR RİSALESİ