časopis DANS-50

IZLOG GRADAJAVNO PREDUZEĆEPOSLOVNI PROSTOR

21000 NOVI SAD, Narodnog fronta 53tel/fax: 021/489-00-11

JP POSLOVNI PROSTOR osnovano je 23. decembra 1991.godine Odlukom Skupštine Grada Novog Sada, a zvanično

je počelo sa radom 1. januara 1992. godine.Osnovna delatnost preduzeća je izdavanje poslovnog prostora u zakup.

Preduzeće raspolaže sa više od 160.000 m2 komercijalnog poslovnog prostora, smeštenog u preko

1800 poslovnih objekata.Najatraktivniji poslovni objekti nalaze se u centru grada,

gde je i ponos preduzeća Poslovni centar APOLO.

TEMA BROJA: DANI ARHITEKTURE NOVOG SADA 2005.

DaNS 50 | jun 2005 | 1

re` urednika

DaNS - Zapisi iz arhitekture, urban-izma i dizajna / Articles from Arcitecture, City Planning and Design;www.dans.org.yu;Izdavač/Publisher: Društvo arhitekata Novog Sada, Miletićeva 20; Novi Sad, Vojvodina, DZ Srbija i Crna Gora;e-mail: [email protected]; tel/fax: 021/423-485;

Glavni i odgovorni urednik / Editor-in-Chief: Slobodan Jovanović, arh. Pomoćnik glavnog i odgovornog urednika / Deputy Editor: Vladimir Mitrović, istoričar umetnostiUredništvo / Editorial Board:Ružica Jovanović, arh., Biljana Jovanović-Šušnjar, arh., prof Dušan Krstić arh., Žolt Ivanović, arh., Darko Polić, arh.Grafički dizajn / Graphic design:Miroslav Šilić, arh.Redakcija u inostranstvu /International Editorial Board: Saša Gačić, arh. (Geneve), Mr. II Srđan Jovanović Weiss, arh. (New York), Kaliopa Jović, arh. (Wien), Siniša Macedonić, arh. (Frankfurt), Verica Nenadović-Žarković, arh. (Moskva), Josip Pilasanović, arh. (Budapest); Sekretar redakcije: Svetlana Falb Prevod / Translation: Dubravka Bugarski-Alimpić; Lektor / Received by and profesional reading:Milka PošaRedakcija prima utorkom i sredom 12-14h

Štampa / Printed by: FORMA, Novi Sad Cena / Price: 400 dinara

Prvi broj magazina DANS štampan je 1982. godine. U junu 1984. i maju 1998. godine štampana su posebna izdanja. DANS izlazi četiri puta godišnje

ISSN 0351-9775, UDK 71

Žiro račun: 340-2197-32Novosadska banka AD Novi Sad

Broj finansira:Javno preduzeće Poslovni prostor, Novi Sad

Naslovna strana: Poslovni objekat auto-elektro servisa sa auto salonom na Bulevaru vojvode Stepe u Novom SaduAutor fotografije: Milan Konjević

STANJE STVARI, DaNS - PEDESETI BROJ

Inicijatori, pokretači i realizatori DaNS-a kao Zapisa iz arhitekture urbanizma i dizajna, imali su zamisao i želju da pisanom reči, pratećim ilustracijama i stavom, pomognu i doprinesu da nam okruženje u kom živimo, ta građena sredina, grad kao celina i kuće, stanovi, radni prostori i sva druga mesta susretanja, okupljanja i zajedništva postaju i budu bolji i lepši. Bilo je to pre 23. godine. U međuvremenu, Društvo arhitekata Novog

Sada kao izdavač časopisa, uspelo je da složi eto već pedeset redovno numerisanih svezaka, što uz dve, posebno izdate sveske časopisa čini preko 4000 stranica bogate građe o urb-arhitektonskoj praksi, o kojoj je svedočilo, sada već skoro 350 autora iz reda struke i pratećih disciplina.

Trudom prvog Glavnog i odgovornog urednika arhitekte Dušana Prodanovića, pa poton-jeg u ličnosti arhitekte, prof. dr Svetlane Vuković koja je na simboličan način, zadnje uređenim brojem primila Oktobarsku nagradu Novog Sada, koja je Društvu arhitekata Novog Sada dodeljena upravo za njegovu izdavačku delatnost, trudom svih kolega koji su DaNS stvarali i doprinosili mu, kao članovi Uredništva, jedno vreme i Saveta časopisa, trudom svih sarad-nika - autora priloga, pa i naporom koji sam lično činio potpisujući kao Glavni i odgovorni urednik, eto već 28. brojeva DaNS-a čini mi se da hrabro možemo ustvrditi da su naši Zapisi iz arhitekture urbanizma i dizajna postali relevantno i priznato štivo i svedočanstvo o urban-izmu i arhitekturi Novog Sada, Vojvodine i cele zemlje. Da smo bili otvoreni prema svetu i za sve ono što je ključ za razumevanje i čitanje arhitekture ovog podneblja i vremena našeg života i stvaranja.

Da li su kuće u kojima živimo bolje od onih pre, da li je naš grad lepši nego je bio juče, da li je ugodniji, sigurniji za život, ostaju pitanja za moguće odgovore vremena. Koncepcijom časopisa nastojali smo da se akcentuju pozitivni primeri stvaralaštva, ne bi li poslužili za ugled novim i mlađim stvaraocima. U kritici smo bili suzdržaniji, možda i više nego je treba-lo i više no što naša graditeljska praksa zahteva. Čuvali smo se kavge i kritizerstva. Stvorili smo nezaobilaznu dokumentaciju i građu, otvorenu pred javnošću. Govorili smo o delima, o ljudima, o stvaranju i kulturi prostora i stvaralačkog čina. Za saradnike i prijatelje imali smo većinu najboljih.

Dočekali smo Arhitektonsku školu u Novom Sadu i njene prve diplomce i poslediplomce kod njenog osnivača, sve do nedavno i voditelja Ranka Radovića. Svedočili smo o prvoj udar-noj desetini nosilaca Tabakovićeve nagrade arhitekture i o sijaset drugih raznim povodi-ma i nagradama apostrofiranih kolega. Govorili smo o onima koji su otišli sa javne scene, a nastavićemo da ih cenim po delima koja su ostavili.

To je to sveukupno stanje stvari i nije slučajno da sam se u naslovu Uvodnika opredelio za te dve reči koje se sticajem okolnosti pojavljuju više puta i raznim povodima u ovom pede-setom broju. Nastojaćemo da DaNS i na dalje prati to stanje stvari. I kao materijalizovane fak-te u prostoru, ali i kao uslove njihovog nastanka i osobina – svedočanstava o prostoru i vre-menu, o duhu i dahu njegovom, kako je to svojevremeno od arhitekata naših tražio pesn-ik Miroslav Antić.

U Novom Sadu, juna 2005. Slobodan Jovanović

2 | DaNS 50 | jun 2005

sadrzaj

2 | DaNS 50 | jun 2005

sadrzaj

DaNS 50 | jun 2005 | 3

sadrzaj

DaNS 50 | jun 2005 | 3

sadrzaj

DaNS 50

sadr

žajDANI ARHITEKTURE NOVOG SADA 2005.

14. Okrugli sto dana arhitekture 2005.15. Projekat Grad Scena16. Napušteni, zaboravljeni, neiskorišćeni18. Zakasneli Haussmann u vojvođanskim gradovima21. Uređenje javnih prostora u gradskim središtima u Vojvodini25. Projektni studio DaNS

NOVI OBJEKTI26. 2+2 objekta u novosadskoj ulici Petra Drapšina30. Divno je živeti

ARHITEKTURA U SVETU34. Kuće od drveta i kartona36. 3LHD40. Fudbal i arhitektura Petera Eisenmana42. Milenijumski park u Čikagu

ISTORIOGRAFIJA44. Arhitekta Aleksandar I. Medvedev 48. Čitanje prošlosti Vrnjačke Banje

PUTOPIS52. Put u Italiju: Bijenale u Veneciji - U pohode Paladiju55. Japan - Reanimacija napuštene škole

REAGOVANJA58. Pitanje teme u arhitekturi

ISTRAŽIVANJA60. Gradsko polje

STUDENTSKI RADOVI62. Arhitektonska studija Studentskog društvenog centra

AKTUELNOSTIIZLOŽBENOVE KNJIGENOVI ČASOPISI

4 | DaNS 50 | jun 2005

dani arhitekture novog sada 2005.

4 | DaNS 50 | jun 2005


Tradicionalne Dane arhitekture Novog Sada, Društvo arhitekata Novog Sada, trinaesti put za redom organizovalo je, ove 2005. godine, u vreme od 16.-23. maja.Program

Dana arhitekture Novog Sada 2005. obuh-vatio je, kako je to već ustaljeno: SALON ARHITEKTURE i OKRUGLI STO NA TEMU JAVNI PROSTORI GRADA. Održana je GODIŠNJA, ovog puta i IZBORNA SKUPŠTINA DRUŠTVA. Prvi put u program Dana uvrštena je i održana je RADIONICA NA TEMU URBANI MOBILIJAR, a kao prateće manifestacije upriličene su pro-mocije firmi KNAUF i AMT UNIAGENT.

ORGANIZACIONI ODBOR Dana arhi-tekture Novog Sada 2005. činili su arhiteki: Darko Polić, mr Nemanja Radusinović, Bojan Tepavčević, Milica Stojković, Ivana Kuzmanović i Ana Petrović.

ŽIRI SALONA, arhitekti: Silvija Kacenberger, Nenad Kuzmanović i Lazar Kuzmanov, opre-delili su se za dodelu POVELJE SALONA ARHITEKTURE u 7 od 9. mogućih tematskih područja, za dodelu GODIŠNJE NAGRADE ARHITEKTURE NOVOG SADA koja se dodelju-je pojedincima autorima ili autorskim timovi-ma iz oblasti arhitekture, za najuspešnije arhi-tektonsko delo realizovano u protekloj godini.

SPECIJALNO PRIZNANJE – NAGRADA SALONA ARHITEKTURE, ove godine, Žiri nije dodelio.

Ove godine Salon je imao i posebno štampan KATALOG sa kolor reprodukcijama svih izloženih radova, osnovnim legendama o njihovim autorima, projektnim i izvođačkim organizacijama, lokacijama, nameni i datumu nastanka projekata ili realizacija, odnosno sa

naslovima publikacija koje su na Salonu prezen-tovane, uz uvodni tekst u kom podsećam na neke momente od značaja za istorijat nas-tanka i održavanja Dana arhitekture Novog Sada, izražavajući nadu da će nova imena na našoj urb - arhitektonskoj sceni, uz stare aso-ve projektno izvođačke prakse kao još aktivne stvaraoce i mentore mladih, ne samo odgo-varati na zadatke investitora, već kvalitetno doprinositi i nekoj budućoj memoriji domaće urb - arhitektonske prakse. Katalog, pozivnicu i prateći plakat manifestacije dizajnirao je arhi-tekta M. Šilić.

Čitav program Dana arhitekture odvijao se u salama Galerije Matice srpske, na Trgu galerija 1. u Novom Sadu.

Pored arhitekata Jovana Zorića predsed-nika DANS-a u prethodnom mandatu, Lazara Kuzmanova novoizabranog predsedni-ka DANS-a i Silvije Kacenberger predsedni-ka Žirija ovogodišnjeg Salona, u ceremoni-ji proglašenja dodeljenih povelja i uručenju Nagrade učestvovala je i arhitekta Vesna Prosenica Gradski arhitekta Novog Sada.

Za program i sadržaj Dana arhitek-ture zapaženo je bilo interesovanje, prisus-tvo i izveštavanje lokalnih medija: Dnevnik, Građanski list, TV Panonija i TV Most.

Kao i ranijih godina Danima su prisust-vovale kolege iz Beograda, Niša, Zrenjanina, Subotice i Kikinde. Učesnici Dana arhitekture imali su pred sobom i aprilski broj lista DaNS, kao i poslednje izašli broj časopisa Društva arhitekata Niša Arhitektura, koji je doneo i promovisao kolega Aleksandar Keković.

Slobodan Jovanović

U vreme Dana arhitekture Novog Sada, neposredno pre njiho-vog otvaranja, 16. maja održana je Godišnja i Izborna Skupština Društva arhitekata Novog Sada.

Osamdesetak članova i gostiju saslušalo je Izveštaj o radu u prethodnom periodu koji je podneo arhitekta Jovan Zorić predsednik Društva u prošle 4. godine.

U kraćoj raspravi potom, sa pozitivnim, ali ikritičkim kvalifikacijama rezultata aktivnos-ti Društva, izneti su i elementi mogućeg ino-viranja programskih sadržaja i metoda rada o čemu govore i na licu mesta deljeni tek-stovi potpisani od oba kandidata za funk-ciju budućeg predsednika Društva (Lazar Kuzmanov i Slobodan Kuzmanović), sa pred-lozima po tri kandidata za budući sastav Upravnog odbora Društva.

Tajnim glasanjem, 81. prisutnog člana Društva, Skupština se zatim opredelila da novi predsednik Društva arhitekata Novog Sada bude u sledećem mandatu arhitekta Lazar

Kuzmanov. U novi sastav Upravnog odbo-ra izabrani su arhitekte Ilja Mikitišin, Dragan Marinčić i mr Nemanja Radusinović predloženi od novoizabranog predsednika Društva, te Dubravka Ðukanović, Srđan Crkvenjakov, Leon Nešić, Ðorđe Grbić i mr Ljiljana Vukajlov na predlog bivšeg sastava Upravnog odbora.

Po dogovoru i uz saglasnost Upravnog odbora Društva u prethodnom sastavu, tre-balo je da se iznesu (u tezama bar) i osnovni stavovi i sugestije o daljem radu Društva.

Kao zaduženi za to predložio sam Skupštini da se pitanju statusa i pozicije Društva i statu-sa i pozicije arhitekata, te arhitekture u gra-du Novom Sadu posveti, posebno zakazana plenumska rasprava za koju će biti i vremena i pripremljene podloge.

Prisutni su se složili da se priprema ovakve rasprave svakako upriliči kao deo programa i obaveza novoizabranog Upravnog odbora.

Slobodan Jovanović

DANI ARHITEKTURE NOVOG SADA 2005.

SKUPŠTINA DRUŠTVA ARHITEKATA NOVOG SADA

DAYS OF ARCHITECTURE OF NOVI SAD 2005

The 13th Days of Architecture with the central event titled – Salon of Architecture of Novi Sad – were organised by the Association of Architects of Novi Sad from May 16th to 23rd, 2005. The Salon gathered 60 authors and authorial teams with more than 80 works grouped in seven categories. This year the Salon returned to the Gallery of Matica Srpska, the hall of which on the ground floor is appropriate to the needs of such an exhibition. Media coverage of the event was symbolic. Several hundreds of visitors participat-ed in the ceremonial opening of the exhibition and official awarding of prizes (charters). The Salon was opened by Mrs Vesna Prosenica, the City Architect, and Mr Lazar Kuzmanov, president of the Association of Architects of Novi Sad. The official opening was followed by the round table dedicated to the topic of Public Spaces, where several works and designs were presented.Traditional prizes were awarded during the 13th Salon of Architecture of Novi Sad – the City Prize and charters for individual categories. The Salon jury composed of Silvija Kacenberger, Nenad Kovjanic and Lazar Kuzmanov decided to award the Prize of the City of Novi Sad for the best architectural work realised in the previous year to the authorial team of Dusan Miladinovic, an architect and Dario Cupic from Novi Sad for the Business premise of the car salon at Novo naselje.According to the tradition, a lot of urban designs were displayed at the Salon. The jury decided to reward the work of Jelena Josipovic and Nebojsa Djurdjulov made for the competition announced by the town of Akureri at Iceland. The Charter of the Salon in this field was awarded to the archi-tect of a younger generation, Aleksandar Rackov (the design of the business premise Mering in Zrenjanin). The Charter of the Salon in the cat-egory of realisation was awarded to Miodrag R. Jovanovic for the building of the Crematory in Novi Sad. The reward in the category of inte-rior was awarded to Nemanja Radusinovic, an architect from Novi Sad, for the interior of a residential unit that is modern both in terms of form and content . In the category of publish-ing, scientific-specialised works and books two equal charters were awarded for the books titled Gradotvorci I (Town Creators) – residential prem-ises from Baroque to Modern in Subotica (by Gordana Prcic, Viktorija Aladzic and Mirko Grlica) and Vrata (The Door) – the architectural jewel from Kikinda (by Biserka Ilijasev). The reward for the best works of students was awarded this year to the graduation paper of Andrea Tamas and a business-shopping centre of Milos Protic. Both works deal with direct surroundings of the old town core.The production presented at this year’s 13th Salon of Architecture of Novi Sad was quite good and satisfactory, diverse in contents and conscious and responsible in authorial terms. And, as probably the most important, the fact is that a large number of presented projects were either realised or they shall soon be.

DaNS 50 | jun 2005 | 5


POSLOVNI OBJEKAT AUTO-ELEKTRO SERVISA SA AUTO SALONOMNA BULEVAR VOJVODE STEPE U NOVOM SADU

Autor:Dušan Miladinović, d.i.a. Dario Čupić;Odgovorni projektanti:Dušan Miladinović, Miroslav Marjanović, d.i.a.DOO PORTAL – Novi Sad

Obrazloženje:

Autorski tim kroz formiranje različitih oblikovnih korpusa, višeslojno i skladno komponujući celinu u jedan linearni niz nameće arhitektonsko delo kao jasan i vidan reper bulevara na kojem se nalazi. Izrazitom otvorenošću velikih staklenih površina na kvadratnom kubusu i zatvorenom dominantnom vertikalom sa horizontalnim izrezima, objekat pleni karakterističnim arhitekton-skim izrazom. Objekat se otvara prema posmatraču i uvodi korisnika u prostor koji organiza-cionom šemom zadovoljava stroge kriterijume za ovakvu vrstu specijalizovanih objekata.

Poslovni objekat auto-elektro servisa i auto-salona svojom arhitektonskom dinamikom, strukturalnošću i savremenom materijalizacijom predstavlja graditeljski iskorak u novijoj novo-sadskoj arhitektonskoj produkciji.

NAGRADA GRADA NOVOG SADA ZA NAJBOLJE REALIZOVANO ARHITEKTONSKO DELO U PRETHODNOJ GODINI

6 | DaNS 50 | jun 2005


Dušan Miladinović

Rođen 11.12.1964. u Beogradu, diplomirao je na arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Od 1998. god. radi i na arhitektonskom fakultetu u Novom Sadu, kao asistent - stručni saradnik na predmetima »Elementi i sklopovi zgrada« i »Arhitektonske konstrukcije I«, a na istom predmetu drži predavanja iz oblasti »Savremeni materijali i konstrukcije u arhitekturi i građevinarstvu«. Na arhitektonskom fakultetu radi i urbanističke projekte za rešavanje centra Kule i Apatina.

Suosnivač je D.O.O. »PORTAL« u kome od 1996. god. radi na poslovima glavnog projektan-ta. Iz oblasti urbanizma radio je kao spoljni saradnik JP »URBANIZAM« na urbanističkom projek-tu rešenja dela auto puta na prilazu Novom Sadu. Pohađao nastavu i položio državni stručni ispit iz oblasti PROTIV POŽARNE ZAŠTITE za VSS. Pored projektovanja obavlja i poslove nadzornog organa i rukovođenja na gradilištima. Iza sebe ima veliki broj projekata stambenih, poslovnih i industrijskih objekata, kao i projekata adaptacije i rekonstrukcije. Pored projektovanja u visokoj gradnji bavi se i dizajnom u projektima brodogradnje.

Dario Čupić

Rođen u Novom Sadu 1969. Apsolvent na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Specijalnosti: Arhitektonski dizajn i 3D prezentacija.

Objekat auto-elektro servisa je jedan od poslovnih objekata na loka-litetu duž Bulevara Vojvode Stepe preko puta stambenih blokova na Novom Naselju. Projektni zadatak

je nalagao da ceo program treba ispoštovati u vezi vrlo preciznih uslova Boschovih servisa auto-elektrike i uskladiti ih sa željama investi-tora o proširenju sadržaja i isprojektovati savre-men objekat „za XXI vek“ kako je naglasio sam investitor.

Detaljnom analizom postavljenih uslo-va i zatečenom ne dovršenom halom došlo se do najracionalnijeg rešenja. Prateći i dopunski sadržaji su smešteni u postojeću halu, koja je iz tih razloga pretrpela određene izmene, a uz nju je predviđen nov objekat za tehnički pregled vozila i servis auto-elektrike. U samom početku procesa projektovanja uključeni su stručnjaci iz ostalih oblasti neophodnih za usklađivanje svih instalacija, konstrukcije, regulacije spoljašnjeg saobraćaja i uređenja sa nivelacijom okolnog terena.

Naravno da su projektanti unapred post-avili određene smernice u likovnom oblikovan-ju, odnosno naglašavanje određenih elemena-ta u cilju jasne i karakteristične forme objek-ta. Stav autorskog tima da je objekat jedinst-ven organizam koji ne deli funkciju od izgle-da odnosno da svaki objekat mora da priča o sebi, iznutra, preko fasade. Veliki stakle-ni ekran pokazuje osnovnu namenu, tj. opre-deljenost ka sadržaju a to je automobil. Ceo izlog je nagnut prema ulici ne samo iz razlo-ga postizanja dinamične forme, pokreta, već i umanjuje prodor sunčevih zraka. Pod koji se pod malim nagibom penje već od same ulice omogućava lakši pristup i bolje sagledavan-je vozila, i u logičnoj je sprezi sa kosim stak-lom teko da se ne čini da izlog pada. Na spra-tu fasada se produžava u enterijer auto salona preko isto tako nagnutog i krivudavog zastak-ljenog zida. Ovo omogućava pregled kako unutrašnjosti salona tako i prilaznog prostora, pa sve do bulevara.

Centralni motiv ovog objekta, koji je na neki način i zaštitni znak, je ipak drugi ele-menat. Nagnuti polucilindar obložen tamnim i srebrnim limom sa uskim horizontalnim otvori-ma po najpre liči na deo svemirskog broda ili komandnog mosta nuklearne podmornice. On ne oslikava funkciju objekta niti pokazuje nje-gov sadržaj. Unutar toga je stepenište koje od prizemlja vodi do komandne kancelarije vlasni-ka objekta. Bez velikih staklenih površina, što je najčešći način oblikovanja stepenišnog pro-stora koji je na fasadi, ono ne konkuriše izgle-du i atraktivnost auto-salona. Stepenište kojim se penje ka vrhu do luksuzne kancelarije, koja više liči na atraktivan apartman, pokazuje i put ka uspehu. Moglo bi se reći da svojom arhitek-turom objekat podržava težnju investitora da predstavi Bel-car kao savremenu firmu visokih profesionalnih domena.

POSLOVNI OBJEKAT AUTO - ELEKTRO SERVIS SA AUTOSALONOM

DaNS 50 | jun 2005 | 7


POSLOVNI OBJEKAT AUTO - ELEKTRO SERVIS SA AUTOSALONOM BUSINESS PREMISE CAR ELECTRICITY SERVICE SHOP WITH CAR SALON

The building of a car electricity service shop is one of the business premises located along Vojvode Stepe Boulevard, across the residential blocks at Novo Naselje. Terms of reference requested to observe the whole programme with respect of very precise conditions of Bosch’s service shops for car electricity and harmonise them with the wishes of the inves-tor with respect of widening of its content and to design a modern building «for the 21st century», as the investor himself pointed out.

The detailed analysis of the set conditions and the existing unfinished hall resulted with the most rational solution. The accompanying and additional contents have been placed in the exist-ing hall, which had to undergo certain changes because of that, and a new building was planned beside it for technical inspection of vehicles and car electricity service shop. In the very beginning of the designing process the experts were includ-ed from other fields necessary for harmonisation of all the connections, construction, external traf-fic regulation and arrangement of the surround-ing terrain with nivelation.

Naturally, the designers put in advance cer-tain guidelines in fine art shaping, namely empha-sising of certain elements aimed at clear and char-acteristic form of the building. The attitude of the authorial team is that the building is a unique organism, which does not divide function from appearance, namely that each building has to talk about itself, from within through the facade. A large glass screen shows the main purpose, i.e. commitment to the content – the car. The whole shop window is bent towards the street not only in order to obtain the dynamic form and motion but also to reduce the penetration of sunlight. The floor ascend mildly from the very street and enables easier access and better grasp of a vehi-cle and it is in logical connection with the slant-ed glass, so that one does not have a feeling that the shop window is falling. On the first floor the facade elongates into interior of the salon through similarly slanted and curved wall made of glass. This enables the insight into both the inte-rior of the salon and the access space, all up to the boulevard.

Still, the central motif of this building, which is also its trademark, is another element. The slanted bowler covered with dark and silver tin-plate with narrow horizontal openings resembles primarily to a part of a spaceship or command bridge of a nuclear submarine. It does not either reflect the function of the building or show its content. Within it there is the stairway leading from the ground floor to the head-office of the owner of the building. Without large glass sur-faces, which is most often the method of shaping of stairways on the facade, it does not compete with the appearance and attractiveness of the car salon. The stairway that ascends towards the top, up to the luxurious office resembling more to an attractive apartment shows also the road towards the success. It could be said that with its architec-ture, the building supports the aspiration of the investor to present the Bel-car modern company of high professional domains.

8 | DaNS 50 | jun 2005


KONKURS ZA URBANISTIČKO REŠENJE CENTRALNE ZONE GRADA AKURERI, ISLAND, (VISION AKUREYRI)

Autori:Jelena Josipović, d.i.a.;Nebojša Ðurđulov, d.i.a.3D model:Jan Pažitnai, d.i.a.AD PLAN – Novi Sad

Obrazloženje:

Svojim viđenjem i predlogom revitalizacije urbanog tkiva centralne zone grada, auto-ri su uspešno odgovorili na složene uslove međunarodnog konkursa za vrlo aktuelnu temu u oblasti urbanizma – odumiranje grad-skog centra. Sveobuhvatnim pristupom od programa ponuđenih atraktivnih namena (sa akcentom sa sadržajima kulture, poslovanja i obrazovanja), preko novih urbanih struk-tura i formi, novog saobraćajnog koncepta i uređenja morske obale, do uspostavljanje novih simbola – vizuelnih repera u vidu sve-tionika, ostvarili su osnovni cilj postavljenog zadatka oživljavanje pojedinih gradskih zona (četvrti) i uspostavljanje njihovog novog iden-titeta.

JELENA JOSIPOVIĆ

Rođena 1977. god. u Bačkoj Palanci. Studirala je arhitekturu na Arhitektonskom odseku FTN u Novom Sadu. Diplomirala 2002. god. sa radom na temu: „Francuski kulturni centar u Novom Sadu“ kod mentora Prof Dr Ranka Radovića. Učestvovala na niz konkursa iz oblasti projek-tovanja i urbanog planiranja (nagrada Salona arhitekture 1999 godine za studentski rad, III nagrada na Konkursu za uređenje desne obale Nišave, 2003 godine). Od 2002 godine zaposle-na je u AD “PLAN“-u Novom Sadu. Student je poslediplomskih studija na FTN u Novom Sadu, gde radi kao asistent-saradnik od 2002 godine na predmetima Arhitektonsko projektovanje 2 i Prostorna kompozicija.

NEBOJŠA ÐURĐULOV

Rođen 1978. god. u Novom Sadu. Studirao je arhitekturu na arhitektonskom odseku FTN u Novom Sadu. Diplomirao 2003. godine sa radom na temu: „Višeporodične urbane vile na Telepu“ kod mentora Dr Radivoja Dinulovića. Od 2004 godine zaposlen u AD “PLAN“-u u Novom Sadu (saradnik na Projektu parternog uređenja centra Novog Sadu i Projektu Garni hotela u okviru Master centra u Novom Sadu). Student je poslediplomskih studija na FTN u Novom Sadu.

Povelja Salona za urbanistički projekat

DaNS 50 | jun 2005 | 9


POSLOVNI OBJEKAT ‘’MERING’’ U ZRENJANINU

Autor:Aleksandar Rackov, d.i.a.;Saradnik:Milica Nećakov, d.i.a.3D model:Igor Kovač, a.a.

Obrazloženje:

Igrajući se oblikovnim elementima, struk-turalnim kontrastima, kombinujući rastere i različite osovinski postavljene kubuse, autori su na izuzetan projektantski način odgovorili na tešku urbanističku temu, objekta na uglu. Objekat u dva trakta prati regulacije ulica koje se sustiču na uglu, dok uveden treći trakt koji dominira i spaja već formirane delove objekta, gradi skladnu celinu. Prodori masa, slobodne otvorene površine i proporcionalan raspored otvora na fasadi uz izuzetnu čistotu linija, daju za pravo razmišljanju da je arhitektonsko projektovanje sklad oblikovnih formi i struk-turalnih masa, što je u ovom slučaju rezultiralo dobrim arhitektonskim projektom.

RACKOV ALEKSANDAR

Rođen 1971. Diplomirao na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu 1998. Zaposlen od 1998. u birou ‘’ARS FORMA’’ u Zrenjaninu, odgovorni projektant i direktor. Od (2000-2002) radio kao stručni saradnik na predmetu Projektovanje 2 na Arhitektonskom fakultetu u Novom Sadu.

Povelja Salona za arhitektonski projekat

10 | DaNS 50 | jun 2005


‘’KREMATORIJUM’’ U NOVOM SADU

Autor:Miodrag R. Jovanović, d.i.a.;AD PRO-ING – Novi Sad

Obrazloženje:

Svojim objektom autor je krugu gradskog groblja u Novom Sadu dodao nedostajući arhitektonski i urbanistički sadržaj, na način koji korektno nastavlja liniju zamisli arhi-tekata – projektanata postojećih objekata, a izražavajući se sopstvenim prepoznatljivim arhitektonskim izrazom, koji predstavlja nje-gov kreativni doprinos osnovnoj ideji i arhitek-tonsko – urbanističkom konceptu.

MIODRAG R. JOVANOVIĆ

Rođen u Novom Sadu 28. 03. 1942., stanuje u Novom Sadu u ulici Fruškogorska 17 u Novom Sadu.Srednju građevinsku tehničku školu-arhi-tektonski otsek, u Novom Sadu pohađao od 1957-1961 god. Studirao u Skopju(1961-63) i Beogradu(1963-67). Diplomirao na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu školske godine 1966/1967. Radio u: Užičkoj Požegi (GP Radnik,1969-71), Užicu (Zavod za urbanizam i projektovan-je,1971-75 ) i Novom Sadu (Urbanistički zavod Novog Sada 1975, Investprojekt”’ Arhitektura 1975-90, A.D. Pro-Ing , od 1990 g.).

Povelja Salona za arhitektonsku realizaciju

DaNS 50 | jun 2005 | 11


ENTERIJER STAMBENE JEDINICE

Autor:mr Nemanja Radusinović, d.i.a.;

Obrazloženje:

Autor enterijera stambene jedinice je, kroz rekonstrukciju postojećeg stana, čistim lini-jama, izraženim geometrijskom formama i materijalizacijom doprineo da prostor bude maksimalno iskorišćen i funkcionalan. Boja ambijenta enterijera svojom otvorenošću i modernim duhom odiše atmosferom domaćeg. Agresivnim enterijerskim potezima, što obradom plafonskih površina, što ostalim svedenim elementima u duhu neomodern-izma, kvalitetnom upotrebom osvetljenja i minimalističkim odnosom prema dizajnu mobilijara, autor je uspeo da dobije pitom prostor smeran porodici što zaslužuje svaku pohvalu.

NEMANJA RADUSINOVIĆ

Rođen 07. aprila 1971. godine u Zaječaru. Odrastao, živi i radi u Novom Sadu. Završio Srednju Građevinsku školu Jovan Vukanović, sa zvanjem Tehničar Visokogradnje 1990. i Arhitektonski Fakultet u Beogradu 1998. godine.Magistarske studije završio na College of Architecture, Ball State University, Muncie, Indiana, USA sa zvanjem Magistra Arhitekture i paralelno pohađao časove slikarstva i fotografije magistarskog programa College of Fine Arts, Ball State University, Muncie, Indiana, USA.

Povelja Salona za enterijer realizacije

12 | DaNS 50 | jun 2005


‘’GRADOTVORCI I’’ SUBOTIČKI STAMBENI OBJEKTI OD BAROKA DO MODERNESUBOTICA 2004.

Autor:mr Gordana Prčić Vojnović, d.i.a.;Viktorija AladžićMirko GrlicaIzdavač:Gradski muzej, SuboticaŠtampa:‘’Printeks’’ Subotica

Gordana Prčić Vujnović – (Subotica –1960) Na arhitektonskom fakultetu u Beogradu diplomirala je 1984. godine, a magistrirala 1991. godine. Od 1985. godine zaposlena je u Međuopštinskom zavodu za zaštitu spome-nika kulture u Subotici.

Viktorija Aladžić – (Subotica –1959) Studije na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu okončala je 1985. godine, gde je 2001. odbranila mag-istarsku tezu. Zaposlena je na Građevinskom fakultetu u Subotici kao asistent na katedri za Urbanizam i geodeziju.

Mirko Grlica – (Subotica – 1956) Diplomu na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, na gru-pi za istoriju, stekao je 1985. godine. Od iste godine radi kao kustos u Gradskom muzeju u Subotici.

Povelje Salona za publicistiku, naučno stručne radove i knjigeDVE JEDNAKOVREDNE NAGRADE

‘’VRATA’’ KIKINDSKI ARHITEKTONSKI DRAGULJKIKINDA 2004.

Autor: Biserka Ilijašev, d.i.a.;Izdavač: Istorijski arhiv, KikindaŠtampa: ‘’Garmond’’ Novo Miloševo

Biserka Ilijašev, rođena je 1942. godine u seli Grguru. Gimnaziju je završila u Leskovcu, a Arhitektonski fakultet, 1966. godine, u Beogradu. Od 1966. godine živi i radi u Kikindi. Pored niza urbanističkih planova za opštine Kikindu i Novi Kneževac u DP Zavodu za urban-izam u Kikindi i arhitektonskih objekata pro-jektovanih u Kikindi, Novom Kneževcu, Novoj Crnji, Srpskoj Crnji i Čoki, aktivno je radila na afirmaciji struke kao član Udruženja urbani-sta Vojvodine i Srbije, predsednik Društva građevinskih inženjera u Kikindi i potpredsed-nik Društva arhitekata u Kikindi.Objavila je sledeće knjige:• Suvača u Kikindi – mlin ravnice. “Kikindski mlin“, Kikinda i “Tiski cvet“, Novi Sad, 1999.• Kikinda, vekovi prolaze - grad ostaje, Istorijski arhiv Kikinda, 2002. god., prva nagra-da na 11. salonu urbanizma u Kragujevcu, 2002. u kategoriji Publikacije• Vrata - kikindski arhitektinski dragulj, Istorijski arhiv Kikinda, 2004. god.

Obrazloženje:

Oba dela su izuzetni izdavački poduhvati. Njihov doprinos u struci prevazilazi značaj isključivo kao bogate dokumentacione građe koji je rezultat dugogodišnjeg istraživanja, već predstavljaju pomak u proučavanju gra-diteljske baštine vojvođanskih gradova.

DaNS 50 | jun 2005 | 13


DIPLOMSKI RAD: ARHITEKTONSKO URBANISTIČKA STUDIJA REVITALIZACIJE DVORIŠTA ‘’SOKOLSKOG DOMA’’ U NOVOM SADU

Autor:Andrea TamašFakultet tehničkih nauka, Odsek za arhitek-turu, Univerzitet u Novom Sadu

ANDREA TAMAŠ

Rođena 1980. u Novom SaduDiplomirala 2004. godine na Fakultetu Tehničkih Nauka u Novom Sadu, na smeru Arhitektura.Od novembra 2003. učestvuje u radu pro-jektnog biroa ‘’M+’’, kao saradnik na arhitek-tonskim projektima i konkursima.Od oktobra 2004. je saradnik-demonstrator na smeru Arhitektura FTN-a.

Povelje Salona za studentski radDVE JEDNAKOVREDNE NAGRADE

Obrazloženje:

Dva studentska rada istražuju istu temu koja se odnosi na rekonstrukciju novosadskog grad-skog centralnog tkiva što je dominantni problem danas, a reflektuje se kroz interpolacije novih objekata u zaštićeno gradsko jezgro. Različitim arhitektonsko urbanističkim pristupom shodno studentskom nivou, radovi zavređuju pažnju kao poziv i ostalim diplomcima sa novosadske škole arhitekture da nastave dalja istraživanja u ovoj izuzetnoj i kompleksnoj oblasti.

DIPLOMSKI RAD: POSLOVNO TRŽNI CENTAR, BLOK GRADSKE KUĆE - MENRATOVA PALATA U NOVOM SADU

Autor:Miloš ProtićFakultet tehničkih nauka, Odsek za arhitek-turu, Univerzitet u Novom Sadu

14 | DaNS 50 | jun 2005


14 | DaNS 50 | jun 2005


Tema Okruglog stola: JAVNI PROSTORI GRADA, okupila je rela-tivno mali broj učesnika, ali je izazvala interesantnu i bogatu diskusiju. Moderator rasprave bila je mr Ljiljana Vukajlov, asis-tent na odseku za arhitekturu Fakulteta tehničkih nauka u Novom Sadu.

Svako od prisutnih učesnika pokušao je da problematiku sagleda i prikaže iz sopstvenog ugla, proveravajući mogućnosti rešavanja uočenih nepo-voljnih situacija. Bilo je različitih zapažanja, komentara, pohvala i pred-loga. Opšti je utisak Skupa da u ovakvim raspravama obično nedostaju ljudi iz značajnih gradskih institucija koji su najuticajniji da se određene ideje i predlozi sprovode u delo. Neprolaznost aktuelnosti teme Javni prostori grada dokazana je i ovom prilikom.

SLOBODAN JOVANOVIĆ, arhitekta iz Novog Sada, podsetio je prisutne da se o ovoj temi i govorilo i pisalo u prethodnom vremenu .on je u okviru teme UREĐENJE JAVNIH PROSTORA U GRADSKIM SREDIŠTIMA U VOJVODINI, jasno definisao javne prostore kako bi smo ih mogli sagledavati i uočavati, a zatim istakao značaj javnih prostora kao osnovnih mesta okupljanja ljudi u naseljima uopšte. Veoma stu-diozno, izložio je i objasnio problematiku uređenja javnih prostora kroz mnoštvo interesantnih primera iz većeg broja naselja u Vojvodini. Naveo je različite pristupe i koncepte iz prakse, istakavši značaj očuvanja iden-titeta prostora, načina i simbolike njegovog nastajanja, tradicije i kul-ture stanovnika svakog naselja kao i važnost poštovanja potreba koris-nika prostora. Proces uređenja javnih prostora u gradskim središtima je prikazao kao jedan izuzetno ozbiljan, stručan, složen i permanentan poduhvat koji treba da objedini delovanje ljudi različitih struka. Na kra-ju je dao i vizije i izložio neke od mogućnosti prihvatljivih transformaci-ja koje bi ljudima više prijale od trenutno prisutne i nasilne promene životnog ambijenta.

BILJANA PAVLOVIĆ, arhitekta–urbanista iz Novog Sada, pokrenu-la je pitanje uvođenja zahteva istoričnosti mesta u Zakon o planiranju i uređenju prostora kao obavezan deo pri planiranju i oblikovanju pros-tora.

SILVIJA KACENBERGER, arhitekta–urbanista iz Novog Sada istakla je da uvek postoji odgovornost svakog pojedinačnog autora po pitanjima sagledavanja specifičnosti naselja i njegovih korisnika, pa prema tome i mogućnost njihovog uvažavanja pri oblikovanju prostora i ugrađivanja u planove.

ALEKSANDAR STANOJLOVIĆ, arhitekta iz Pančeva, izložio je svo-ja istraživanja na temu ZAKASNELI HAUSSMANN U VOJVOĐANSKIM GRADOVIMA. On je sa velikom naklonošću svoju pažnju posvetio poja-vi prosecanja bulevara kroz centralna područja Novog Sada, Zrenjanina, Pančeva, i Subotice. Preispitujući neophodnost prosecanja osmanskih bulevara kroz saobraćajno rasterećenje, ideološke razloge, želju za podi-zanjem modernosti, istakao je daje posledica,ipak razgrađenost pros-tora i nepovratno izgubljen značajan deo starih centralnih delova nas-elja.

Iznenađenje kod prisutnih je bilo da autor ove urbanističke studi-je nije zaposlen u nekoj od ustanova koje se bave urbanizmom, da mu niko nije naložio da se bavi ovom temom sem znatiželje i ljubavi za tematiku života naselja kao motivacije u radu.

Konstatovano je potom u raspravi da bi bilo dobro da se ovakva vrsta studija prihvate kao model istraživanja i da se konstantno praktiku-ju pri planiranju uređenja naselja, te da se ostvaruje saradnja stručnjaka

raznih ustanova sklonih istraživačkom radu. Razloge Osmanovih bulevara i radikalnih intervencija u Parizu

komentarisali su Darko Polić i Ružica Jovanović kao arhitekti – urbanis-ti iz Novog Sada ističući potrebu provere vremenski različitih situacija u kojima su se određene promene i intervencije dešavale.

SAŠA ASENTIĆ, performer i NATAŠA MURGE, vizuelni umetnik iz Novog Sada, organizovali su decembra 2004. godine , na odseku za arhitekturu FTN u Novom Sadu, seminar na temu GRAD – SCENA privlačeći na njega veći broj predavača iz raznih oblasti. Prezentovali su svoj rad ističući velike mogućnosti oživljavanja napuštenih ili neadekvat-no iskorišćenih prostora i površina putem delovanja umetnika, per-formera, slikara ili samih korisnika ili vlasnika prostora ili nedovršenih objekata. Formirali su novu organizaciju PER- ART koja je u partnerskom odnosu sa više organizacija i pojedinaca sa ciljem da se permanentno radi na oživljavanju prostora.

MIODRAG R. JOVANOVIĆ, arhitekta iz Novog Sada, istakao je važnost aktiviranja ljudi kao učesnika u oživljavanju i u organizaciji događaja u nekom prostoru, navodeći sopstvena htenja i iskustva sa prostorom uokolo studentskih domova koje je projektovao na Limanu u Novom Sadu.

Saradnjom umetnika i studenata arhitekture sa odseka arhitek-ture pri FTN u Novom Sadu došlo je, u okviru projekta GRAD –SCENA do PROSTORNE STUDIJE NAPUŠTENIH I NEISKORIŠTENIH OBJEKATA, POVRŠINA I PROSTORA NOVOG SADA koju su na Okruglom stolu prezen-tovali MILIVOJ DAJIĆ i RADONJA DABETIĆ, studenti arhitekture iz Novog Sada, objasnivši cilj, zadatak i metodologiju izrade Studije,pomalo i pro-vokativno izrazivši svoje želje da učestvuju u promenama i sprovođenju ideja u realnost , a nezadovoljni dosadanjim rezultatima .

RUŽICA JOVANOVIĆ je ukazala na opasnost od generacijskog suko-ba i objasnila da neostvarivanje ideja nije posledica neaktivnosti ranijih generacija, već postojanja mnoštva prepreka u stručnim i političkim kru-govima sa kojima će se mladi vrlo brzo i sami suočiti.

SLAVKO ŽUPANSKI, arhitekta iz Novog Sada izneo je primer kada su u prethodnom vremenu konstatovani bili napušteni prostori u gradu, a sve akcije potom zakočene i oživljavanje onemogućeno iz najrazličitijih razloga pri čemu je bitnih bilo i onih koje zavise od mentaliteta ljudi i sredine.

Mr LJILJANA VUKAJLOV je, zaključujući Skup ukazala na značaj vaspitno – obrazovnih ustanova koje sem edukacije moraju mlade ljude i pripremati za budući rad i saradnju sa brojnim drugim ustanovama. Armija mladih ljudi kojoj se svakodnevno daju najrazličitiji istraživački i projektantski zadaci, mogla bi u okviru redovnih zadataka, na vežbama uraditi značajna istraživanja, snimiti zatečeno stanje, dati idejna rešenja kroz proveru na nekim budućim konkursima ili pri praktičnim interven-cijama..

Ocenila je da je Okrugli sto pokrenuo značajna pitanja za grad , ali da se moraju tražiti rešenja kroz komunikaciju i saradnju među ljudima . Svi smo zapravo na istom zadatku .

Ljiljana Vukajlov

Mr Ljiljana Vukajlov, arhitekta, asistent na odseku za arhitekturu FTN Univerziteta u Novom Sadu.

OKRUGLI STO DANA ARHITEKTURE 2005.

DaNS 50 | jun 2005 | 15


Projekat Grad Scena (*) predstavlja interdisciplinarni istraživački prostor otvoren za saradnju, komunikaciju i produkciju među umetnicima - performeri, plesači, umetnici novih

medija, dizajneri scene, dizajneri svetla, režisere, dramaturge - arhitektama, sociolozima, teoretičarima umetnosti i studentima. Grad Scena istražuje transformacijske procese urbane sredine i demografskih tokova, njihove uzroke i posledice, u našem društvu i tematizira ih kroz savremenu izvođačku umetnost.

Aktuelizacija gradskih prostora

Evidentiranje i aktuelizacija gradskih prostora koji su izgubili svoj funkciju /sadržaje i ispitivanje mod-ela privremenog korišćenja tih prostora kroz post-avljanje različitih procesa i produkata izvođačke umetnosti radi uključivanja istih u razvojne pla-nove Grada Novog Sada i razvijanje interdisciplin-arne saradnje po pitanju ove problematike; kao i tematiziranje drugih prostora društvene interak-cije - trgovi, ulice , prolazi, parkovi, stanice, plaže, čekaonice, dvorišta, stambene zgrade, itd. - u kojima se ogledaju procesi društvenih promena (strukturalne promene naseljenih oblasti, kretanje stanovništva, korišćenje javnog prostora, pitanja vlasništva, napuštanje prostora i objekata, itd.)

Analiza i stvaranje mape socio-prostornog stanja u Novom Sadu

Projekat Grad Scena bavi se odnosom između ljudi i prostora kao i odnosom između umetničke i urbane sfere istražujući teatral-nost urbanih prostora i svakodnevnog života koristeći njihove performativne aspekte - raz-vijanje domaće savremene umetničke scene i informisanje o savremenim tokovima izvođačke umetnosti; stvaranje kritičkog odnosa prema aktuelnoj stvarnosti; pronalaženje novih modela prezentovanja kulture i umetnosti.

Grad Scena posebnu pažnju poklan-ja produkciji i stvaralačkom procesu. Svojim aktivnostima Grad Scena se suprotstavlja stanju koje uzrokuje medijska industrija komercijalne zabave koja filtrira, ignoriše i marginalizuje ino-vativne, nove ili eksperimentalne projekte koji nisu za masovno tržište ili umetničke procese koji su netržišno orijentisani. Učesnici imaju pri-liku da propitaju, provere i da ponude nove ide-je, obogate domaću scenu i sagledaju je u širem (regionalnom i evropskom) kontekstu. Iskustva i produkti stečeni u ovakvom programu saradnje umetnika doprinosi stvaranju bogatije domaće scene i prenošenja znanja i veština u oblasti savremene izvođačke umetnosti.

Projekat Grad Scena osvaja urbane prostore i koristi njihovu arhitekturu da naglasi iskustvo izvođačke umentosti, da otkrije (moguća / slo-jevita) značenja koja ovi prostori žele saopštiti i da ispita mogućnosti funkcionisanja grada kao scene.

«...ambijenti prirodni ili pozorišni mogu se zamisliti ne samo kao prostori, već kao i aktiv-ni protagonisti u kompleksnom sistemu trans-formacije. Oni aktivno učestvuju u događajima koji se organski odvijaju u oživljenim prostori-ma. Pozorišni ambijent je pozicija u političkom smislu, korpus znanja u školskom smislu i realno mesto u pozorišnom smislu.» (Ričard Šekner)

Saša Asentić

(*) Projektni tim: Saša Asentić – performer, Nataša Murge – vizuelni umetnik, Ljiljana Vukajlov – arhi-tekta, Olivera Kovačević Crnjanski – koreograf, Dragana B. Stevanović – slikar, Stela Kristofolini – kulturolog (Berlin), Katinka Marac –dizajner svetla i scene (Amsterdam), Stefano Kolibaj – arhitekta i dizajner svetla (Berlin) i Julija Martin – landscape arhitekta (Edinburg). Partneri: Odsek za arhitek-turu na Fakultetu tehničkih nauka (Novi Sad), Off Limits International Theatre Festival and Symposium (Dortmund), Lelastiko Art Association (Breša) i Stealth.unlimited (Roterdam).

Projekat Grad Scena

16 | DaNS 50 | jun 2005


U okviru projekta Grad scena, čiji je pokretač i autor Saša Asentić, a u organizaciji Kamernog pozorišta muzike Ogledalo iz Novog Sada, u decembru 2004. godine u amfite-

atru Odseka za arhitekturu Fakulteta tehničkih nauka, organizovan je skup pod nazivom Grad scena. Na tom skupu pored nekoliko pre-davanja, prezentovana je i Prostorna studija o napuštenim i neiskorišćenim objektima, površinama i prostorima Novog Sada.

Osnovni zadaci ove studije bili su da se pre svega uoče takve lokacije u gradu, daju osnovne informacije - tipologija, adresa, vlasnik, koris-nik, trenutna namena - prikažu i opišu osnovne karakteristike, a zatim izvrši kritička valorizacija i predlože potrebne intervencije.

Osnovni ciljevi studije su pokušaj oživljavanja napuštenih i neiskorišćenih objekata i prostora u Novom Sadu i njegovom okruženju, ukazivan-je studentima arhitekture na još jedan način sagledavanja prostora, uočavanjem potencijala i u manje privlačnim elementima grada, kao i pokretanje javnog mnjenja na temu odnosa lju-di prema objektima, površinama i prostorima koji su iz najrazličitijih razloga postali neinte-resantni, nefunkcionalni, zapostavljeni, vlasni-ku nepotrebni.

Uočeni objekti, površine i prostori, od kojih su neki postali i ruglo grada, mogli bi posta-ti mesta kulturnih dešavanja i socijalizacije, uz angažovanje inicijatora ovog projekta, kao i uz pomoć samih korisnika. Istraživački rad bi trebalo da pokrene svakog građanina Novog Sada, pa i svakog čoveka, bez obzira da li je on istraživač, vlasnik, potencijalni novi koris-

nik, učesnik budućih manifestacija, gledalac, stručnjak, graditelj, ili političar, na duboko razmišljanje i traganje za novim rešenjima i akcijama.

Studenti odseka za arhitekturu izvršili su snimanje dvadeset tri lokacije u gradu koji se mogu izdvojiti u tri tipološke celine - objekti (završeni, konstrukcije, kompleksi), površine (ter-ase, platforme, platoi) i slobodni prostori (trgo-vi, dvorišta). Snimljeno je jedanaest završenih objekata, po tri nedovršena objekta (konstruk-cije) i kompleksa, i po jedna terasa, platforma, plato, trg, kao i dva dvorišta. Na karti Novog Sada su kataloški obeležene lokacije snimljenih objekata, površina i prostora, a svaka lokacija je prikazana posebno. Većina snimljenih objekata, površina ili prostora su napušteni, bez trenut-nih korisnika. Njihovi vlasnici ili nisu poznati, ili su trenutno odsutni. Primetna je velika nebri-ga vlasnika za materijalna dobra, ali i društva da preduzme hitne korake u sprečavanju pro-cesa devastacije pojedinih elemenata grada. Svi nedovršeni objekti su duže vreme izloženi delovanju različitih vremenskih uticaja, pa im je bonitet loš. Zato je za nekoliko objekata potreb-na i provera bezbednosti pri korišćenju. Objekti dobrog boniteta, koji ne zahtevaju nikakve intervencije, mogu se odmah oživeti organi-zovanjem odgovarajućih manifestacija. Za svaku snimljenu lokaciju dati su konkretni predlozi za njihovo aktiviranje. Prilikom planiranja rekon-strukcija manje očuvanih objekata, površina ili prostora, mogla bi se napraviti lista prioriteta intervencija. Pre svega nezavršene objekte treba sanirati, završiti, a završene rekonstruisati, revi-talizovati, adaptirati, ili samo očistiti, preuredi-

ti, ili natkriti.Postoji neujednačenost detaljnosti prika-

zivanja pojedinih aspekata, ili čitavih lokaci-ja, ne samo zbog različitosti istraživača, već i zbog različitih mogućnosti sagledavanja tih aspekata i lokacija. Čini se ipak najznačajnijim, što je započeta evidencija objekata, površina i prostora i što su oni sagledani kao potencijal-na mesta kulture i socijalizacije. Studenti su u napuštenim, neiskorišćenim, neinteresantnim, neuređenim, nefunkcionalnim, zapostavljenim i vlasnicima nepotrebnim objektima, površinama i prostorima, videli potencijalno mesto oku-pljanja, boravka, obrazovanja i uživanja lju-di. U pojedinačnim prikazima nema baš svih podataka, što ostavlja mogućnost dorađivanja. Korišćeni metod istraživanja pruža samo prve i najvažnije informacije na osnovu kojih se može planirati dalje intervenisanje ili organizovanje performansa i drugih vidova okupljanja i aktivi-ranja ljudi. Ovo istraživanje bi svakako, trebalo nastaviti. Dalje istraživanje moglo bi da se orga-nizuje kao detaljnije, šire i omasovljenije.

Istraživački postupak bi se mogao produ-biti, uvođenjem još nekih dodatnih aspe-kata analize. Na primer snimak osnova svih objekata, utvrđivanje tačnih dimenzija objeka-ta, nekadašnje namene površina ili pros-tora, godina gradnje, podaci o projektanti-ma itd. Na nivou grada moguće je organizo-vati snimanje svih elemenata strukture grada i sačiniti kartoteku svih pojedinačnih objekata, površina i prostora grada. Zatim čitav postu-pak istraživanja mogao bi se sprovesti na više lokacije u Novom Sadu, u okolnim naseljima, ali i u svakom drugom naselju. Takođe se nameće

Napušteni, zaboravljeni, neiskorišćeni

DaNS 50 | jun 2005 | 17


i ideja da se evidentiraju pojedinačne tipologije i neizgrađenih površina i evidentiraju promene koje se dešavaju sa njima, sa ciljem da se dalje planiraju što kvalitetnije intervencije.

U osmišljavanju načina oživljavanja poje-dinih objekata, površina i prostora mogle bi se uključiti različite ustanove, gerontološki centri, dečji vrtići, osnovne i srednje škole, fakulteti, aka-demije, udruženja umetnika kao i svi koji ima-ju ideje, snage i volje da se bave nadgradnjom prostora u kojem žive. Povezivanjem različitih struka postigla bi se bolja reanimacija svih pro-stora, a ne samo napuštenih i neiskorišćenih. Predlaže se i preispitivanje zakonskih odredbi koje se odnose na vlasništvo nad nekim pro-storima ili objektima u slučajevima kad vlas-nik nije u mogućnosti ili ne želi da se o njima brine.

Kontinuitet rada, kakav se prezentuje ovakvom prostornom studijom, omogućio bi beleženje istorije naselja i života u njemu, a bio bi od izuzetne važnosti istraživačima prostora najrazličitijih struka. Ali je, pre svega, potreb-no da javno mnenje zauzme određeni stav pre-ma problemu devastiranih objekata, površina i prostora grada.

Ljiljana Vukajlov

(*) Pokretač i organizator izrade studije je arh. mr Ljiljana Vukajlov, asistent na odseku za arhitekturu FTN-a. U radu su učestvovali arh. Biljana Pavlović. Snimanje i valorizaciju objekata i prostora obavili su studenti arhitekture iz Novog Sada - Katarina Antonović, Dejan Arnautović, Tamara Babić, Vedrana Bošković, Jadranka Bugarski, Milivoj Dajić, Deme Sabolč, Katarina Dudaš, Ilija Gubić, Jelena Macura, Sanja Maljković, Zoran Matković, Nebojša Milaković, Svetlana Mojić, Aleksandar Savić, Amalija Varga, Olivera Vukić i Branka Zeljković

Researches

DESERTED, FORGOTTEN, UNUSED

In December 2004 the meeting titled The City Stage was organised within the project with the same title, the initiator of which was Sasa Asentic, in the amphitheatre of the Department of Architecture of the Faculty of Technical Sciences by the Chamber Music Theatre The Mirror from Novi Sad. In addition to several lectures, the Spatial study on deserted and unused structures, surfaces and spaces in Novi Sad was also presented at that meeting.The main tasks of that study were, primarily, to find such sites in the city, give basic infor-mation – typology, address, owner, user, current purpose of use, to present and describe the main characteristics and after that to carry out the critical valuation and propose necessary interventions.The main objectives of the study were to attempt to revive the deserted and unused struc-tures and spaces in Novi Sad and its surroundings, to point to students of architecture to another way of space reconsideration, to find potentials even in less attractive elements of the city and to initiative the public opinion with respect of relations of people towards structures, surfaces and spaces that remained uninteresting, non-functional, neglected and unnecessary to their owners based on whatever reasons.The found structures, surfaces and space, some of which have already become the dis-grace of the city, could become the sites for cultural events and socialisation, with the involvement of the said project and with the assistance of users themselves. The research work should motivate each citizen of Novi Sad, and everyone in general, regardless if they are researchers, owners, potential new users, participants in future events, spectators, experts, builders or politicians, to deep thinking and searching for new solutions and activities.The continuity of work, as presented with such spatial study, would enable the recording of history of a settlement and life in it and it would be of an exceptional significance for researchers of space from the most diverse professions. But, what is needed primarily is for public opinion to take a certain attitude towards the problem of devastated structures, surfaces and spaces of the city.

Ljiljana Vukajlov

18 | DaNS 50 | jun 2005


Četiri prosperitetna vojvođanska gra-da pretrpela su velike transformaci-je na planu horizontalne i vertikalne regulacije u periodu socijalizma koje su u mnogome izmenile dotadašnje

prostorno ekonomske i saobraćajne prilike. Najznačajnija promena se dogodila probijan-jem velikih magistralnih bulevara kroz grad-ska jezgra Novog Sada, Zrenjanina, Pančeva i Subotice. Veliki urbanistički poslovi koje su sproveli svetski gradovi u 19. veku: London (John Nash, Regent street), Pariz (Haussmann, veliki bulevari), Rim (Corso Vittorio Emanuele) i mnoštvo drugih, zahvatili su pomenute vojvođanske gradove ali tek 70-tih godina 20. veka “kada je bilo para” i snažne političke volje. Postupak probijanja novih ulica možemo nazvati izrazom “osmanizacija” (haussman-nizacija) po velikom Baronu Osmanu koji je za relativni kratko vreme sredio Pariz po novim principima planiranja gradova 19. veka. Naši gradovi nemaju srednjovekovnu podlogu kao Pariz ili Rim i odmah su u svojoj graditeljskoj genezi dotakli period baroka koga karakterišu između ostalog široke i prave ulice. Stoga se iz današnje perspektive postavlja veliko pitanje da li su ovi postupci razvoja vojvođanskih gra-dova u 20. veku bili opravdani, jer saobraćajni prodori su rešili neke probleme ali su doneli i mnogo novih muka.

Da bi se probio moderan bulevar kroz gradsko tkivo, bilo je potrebno raseliti sve ljude koji su tu stanovali, porušiti sve objekte u kojima se živelo, poslovalo, čak molilo bogu, što je pravilo ogroman trošak eksproprijaci-je zemljišta, rušenja i stambenog zbrinjavanja raseljenih stanovnika.

Novi bulevari primaju frekventan motorni saobraćaj i ove ulice postaju gradske magistrale prvog reda. Pošto prolaze kroz gusto izgrađeno područje centralne zone, oni oslobađaju glavne gradske trgove i trgovačke ulice motornog saobraćaja čime se najlepši javni prostori u gra-du pretvaraju u pešačke zone.

Međutim, rešavanje tranzitnog saobraćaja u centralnim zonama se moglo sprovesti i nežnijim, manje bolnim metodama urbane rekonstrukcije (povlačenjem regulacione lini-je i proširivanjem postojećih ulica, menjanjem režima kretanja motornog saobraćaja) ili grad-njom unutrašnjih (u širem centru) i spoljašnjih (na periferiji) magistralnih prstenova, kako je uradila većina evropskih gradova srednje veličine. Ova teza dobija na snazi nakon anal-ize veličina vojvođanskih gradova posle Drugog svetskog rata a pre perioda velikog mehaničkog priraštaja stanovništva kada su postojeće ulice mogle da prime deo saobraćajnih kretanja, dok

su granice kontinualno izgrađenog grada bile na pristojnoj razdaljini od centra, pa bi i obi-lazno kretanje u magistralnom luku ili baj-pasu bilo optimalno sa stanovišta gubitka vremena.

Konačan utisak je da su novi bulevari probi-jani prvenstveno iz ideoloških razloga. Lokalne i pokrajinske vlasti u doba socijalizma svesno su prekidale istorijski i graditeljski kontinuitet sa građanskom prošlošću, što je začelo lag-ani nestanak tradicionalnih srednjoevropskih zgrada i kuća u nizu na regulacionoj liniji, na tradicionalnoj parceli u tradicionalnom bloku. Novi duh, čiji je koren u Atinskoj povelji, bio je ideološki osnov za građenje novog, otvorenog grada koji bi postepeno zamenio tradicionalni. Stoga je trasiranje novih bulevara kroz grads-ko tkivo bez poštovanja nasleđenih vrednosti bio prvi korak ka realizaciji radikalne zamene starog grada za novi. To nije bila zamena građevinskog fonda, već zamena čitavog kon-cepta organizacije grada i života u njemu, posebno pogodna za bogatu Vojvodinu koja je imala sredstava i političke volje da ovakve akci-je i sprovede.

Polazeći od teze da je urbanizam discipli-na koja kompromisno rešava različite interese određenog prostora i koje mora da miri suko-bljene aktere u životu jednog grada, svaka-ko će prva asocijacija biti da su novi buleva-ri vojvođanskih gradova probijeni da bi rešili prvenstveno saobraćajne probleme. Na ovo ukazuje izrazito saobraćajni karakter ovih ulica, veliki kapaciteti (gradske magistrale) i dosled-no projektovane i izvedene saobraćajne trake, biciklističke staze i trotoari.

Sa druge strane, trase po kojima su povučeni gradski bulevari predmet su jedne studiozne urbanološke analize: prvi kriteri-jum trasiranja je bio što kraće spojiti tačke A i B bez ikakvog poštovanja zatečenog stanja, građevinskog fonda i urbanističkih parameta-ra počev od bloka, preko parcele do fizičkih struktura. Onovremeni planer je osmislio širinu saobraćajnog koridora, povukao dve paralelne (najčešće prave) linije spojivši tačke A i B i sve što se našlo na tom putu moralo se jednostavno porušiti. Zbog toga su nestali čitavi vredni ans-ambli i ulični potezi delova gradova koje su brižno podizali građanski slojevi stanovništva tokom 19. i prve polovine 20. veka.

Novi saobraćajni kapacitet tranzitnog i magistralnog karaktera ulaze u drugačiji odnos ka ulicama koje ih preseca. Stvaraju se nove raskrsnice koje su najčešće pod oštrim ili tupim uglom što otežava regulisanje saobraćaja. Neke ulice nižeg ranga postaju slepe ulice bez živog protoka saobraćaja. U preseku novog bulevara i poprečnih ulica prvog reda stvara se

zona povećane atraktivnosti, raskršće ima ten-denciju da postane skver, odnosno javni pro-stor više kategorije. Neke ranije prognoze su govorile da će raskrsnica Bulevara Oslobođenja i Jevrejske / Futoškog puta u Novom Sadu kod Futoške pijace biti realan centar grada, mesto svih susreta, pandan istorijskoj nultoj tački gra-da na Trgu Slobode.

Nakon trasiranja i postavljanja saobraćajne infrastrukture, pristupilo se sledećem važnom koraku - popunjavanju praznih površina duž bulevara reprezentativnim poslovnim, stam-benim ili objektima javne namene koji visinski i sadržajno treba da pojačaju primaran značaj gradskih arterija. Ovaj proces traje i trajaće još dugo vremena, u zavisnosti od ekonomske moći pojedinog grada. Logično je da Novi Sad prednjači u ovom poslu, dajući šansu investitori-ma da grade u centru grada na praznim placev-ima i arhitektima da duž velikih bulevara realizu-ju svoje prostorne ideje. U vremenu tržišne eko-nomije, građevinsko zemljište duž novih bule-vara postaje atraktivno jer frekventna ulica ili put privlače investitore, cena zemljišta raste, fizičke strukture se grade sa većom spratnošću, men-jaju se urbanistički parametri, menja se silueta grada i gradske vizure i konačno, težište grada se pomera u pravcu novog bulevara što može da smanji atraktivnost starih istorijskih jezgara, samim tim manja ulaganja u dalje održavanje ili razvoj.

Probijanjem bulevara stvaraju se nove reg-ulacione linije koje najčešće smanjuju veličinu naslanjajućeg bloka što negativno menja odnos zadržanih objekata u zaleđu bloka pre-ma novim strukturama duž bulevara. Nove strukture su veće po volumenu i značajnije po nameni od zadržanih objekata u zaleđu. Ovim svi elementi bloka trpe promene i vremenom se prilagođavaju novonastalom stanju.

Novi Sad je posle rata radikalno promen-io tokove i funkcionisanje motornog i javnog gradskog saobraćaja. Odlučnim intervenci-jama u prostoru, osnovna šema kretanja u gradu su se od nekadašnjih radijalnih pret-vorila u ortogonalna. Novi gradski buleva-ri (Oslobođenja, Mihajla Pupina, kralja Petra, deo ulice Maksima Gorkog) su postali nosio-ci saobraćaja dok je, na primer, nekadašnja magistralna Železnička ulica postala slepa za motorni saobraćaj. Bulevar Mihajla Pupina, izgrađen kao reprezentativni Bulevar Maršala Tita je gradski autoput koji se iznenada sužava na samo dve saobraćajne trake. Snažna ver-tikalna simetrija Brašovanovog solitera Glavne pošte imala je poseban ideološki zadatak da sakrije kupolu Sinagoge koja nije pristajala osi Maršalovog bulevara. Kontinualan građevinski

Zakasneli Haussmann u vojvođanskim gradovima

DaNS 50 | jun 2005 | 19


niz istorijske Železničke ulice / kralja Aleksandra je prekinut dok su jake pešačke komunikacije gurnute kroz podzemni prolaz. Voluminozne poslovne zgrade i robne kuće, bastioni trgov-ine u komunističko vreme, su prekroji-li današnji Trg Galerija i okolne ulice potpuno im zatvarajući sunce, vetar, pešačka kretanja. Zamena grada se dogodila i u jednom bočnim kraku ovog bulevara: čitava strana trgovačke Jevrejske ulice ustupila je mesto Srpskom nar-odnom pozorištu, za čije je građenje, bez obzira na nacionalni značaj, mogla da padne i manja žrtva.

Bulevar Oslobođenja je primaran grad-ski potez čiji se uticaj oseća na znatno širem prostoru od same linije Bulevara. Širenje gra-da ka zapadu i pomeranje težišta učinilo je da Bulevar postane poslovno središte grada. Ova duga i monotona linija je stroga u svojoj funk-cionalnosti, bez želje za toplim, humanim, lep-im prostorima. Čine je stereotipna i konfekci-jska rešenja partera i objekti naglašene sprat-nosti, dok se zonirani urbanizam zadovoljio rešavanjem funkcije i propisanih koeficijena-ta. Bulevar je prosečen kroz periferne delove Novog Sada ruralnog karaktera koji nisu bili

primereni izgledu šireg centra grada. Danas se na Bulevaru Oslobođenja grade najznačajniji objekti savremene arhitekture u Novom Sadu i svakako će u budućnosti biti ogledalo današnjeg vremena, materijalnog i duhovnog stanja ovog trenutka.

Zrenjanin je činio grube greške u plani-ranju grada time što su urbanisti i vlasti izve-li specifičnu formu “gradske magistrale” koja je skoro paralelna sa glavnom ulicom. Glavna ulica i glavni trg (delimično) su time oslobođeni motornog saobraćaja. Glavna, danas pešačka ulica, međutim, ima suviše veli-ku širinu za trgovačko - pešačku ulicu za grad veličine Zrenjanina i pešačka kretanja se vrše na površinama nekadašnjih trotoara, dok su delo-vi nekadašnjeg kolovoza pretvoreni u “zelene površine”. Sa druge strane, tranzitni saobraćaj se obavlja Magistralom kroz centar gra-da jer Zrenjanin nema adekvatnu obilaznicu. Magistrala je trasirana po gusto izgrađenom gradskom tkivu ne poštujući nasleđene ele-mente i danas podseća na monofunkcionalan gradski autoput bez flankiranih novih objekata i drugih sadržaja pored saobraćajnih.

Pančevo je isplaniralo ali nije izvelo novi

magistralni bulevar približno na istoj trasi kao postojeća glavna ulica, zarotiran za mali ugao. Duž nove trase je izvedeno šest novih zgrada od velike gradske važnosti (autobuska stanica, pošta, sud, robna kuća) ali je do danas položaj regulacione linije ostao nekadašnji. Novi objek-ti su parcijalno razmešteni i građevinska linija im je za mali ugao pomerena u odnosu na reg-ulacionu. Ulica je zadržala komercijalni karak-ter sa frekventnim motornim saobraćajem.

Subotica je “najbezbolnije” prošla u odno-su prema ovoj temi. Aleja Maršala Tita ne vodi kroz strog centar grada, rušenja zatečenih kuća su bila manja i saobraćaj u njoj nije tranzitni. Prostorno se ipak nadovezuje na celu priču jer su za njenu realizaciju korišćene iste metode kao i u prethodnim slučajevima. Ovom Alejom, subotičke vlasti su dobile željenu ulicu u duhu modernog urbanizma, na prostoru tradiciona-lnog grada.

Razgrađenost je opšti utisak koji stvaraju dodirne zone novih modernih bulevara i tradi-cionalnih delova grada. Duž probijenih bule-vara nižu se moderna zdanja u duhu Atinske povelje bez poštovanja zatečenog stanja ili ogoljeni kalkani starih kuća na koje su se

Novi Sad Subotica

20 | DaNS 50 | jun 2005


naslanjali danas porušeni objekti u tradicio-nalnom nizu. Poslednjih godina smo se vra-tili ideji tradicionalnog grada, krenuo je talas urbane obnove i hvatanja veza sa istorijskim kontekstom. Restitucija (na primer Jermenske crkve) je postala međunarodno priznat metod obnove. U savremeno graditeljstvo se vrati-la parcela kao osnovna jedinica organizaci-je gradskog zemljišta i vlasništva, regulaciona linija koja razdvaja javno od privatnog, verti-kalna regulacija. Verujem da je moguća arti-kulacija javnih površina duž novih bulevara, da je moguće pomirenje dva sukobljena koncep-ta gradograđenja i da će arhitekti nove gen-eracije uložiti puno truda i kreativnosti da bi se dobili novi reprezentativni gradski prostori. Moraće, jer su delovi grada oko Srpskog narod-nog pozorišta, Futoške pijace ili Glavne pošte i Bazara u Novom Sadu i potezi duž zrenjanin-ske Magistrale ili pančevačke autobuske stanice najrazgrađeniji, subjektivno rečeno najružniji delovi gradova, dok ekonomska vrednost naslanjajućih parcela konstantno raste. Bilo bi dobro kada bi Direkcije raspisale konkurse za artikulisanje čitavih poteza gradskih bulevara, pre nego krene punjenje pojedinačnim objekti-ma, jer su novi gradski bulevari zone sa velikim mogućnostima i sa velikim ograničenjima.

Literatura:Vesna Karavida - Zrenjanin, graditeljska baština, 2002.Ðorđe Srbulović - Kratka istorija Novog SadaVladan Ðokić - Grad i gradski trg, 2004.Edmund Bacon - Design of cities, 1967.dr Ljubinko Pušić - Urbanistički razvoj gradova u Vojvodini, 1987.

Late Hausmann in Vojvodina cities and towns

During the period of socialism four pros-perous towns and cities in Vojvodina have suffered great transformations in the field of horizontal and vertical regulation, which have changed largely the previous spatial, economic and transport circumstances. The most significant changes occurred due to cutting of large main boulevards through the old town cores of Novi Sad, Zrenjanin, Pancevo and Subotica. Speaking from today’s point of view the question could be raised if those develop-ment undertakings in Vojvodina towns of the 20th century were justified because the transport solutions resolved some of the problems but they also caused a lot of other troubles. In order to cut a modern boulevard through the town tissue one needed to re-settle all the people who had lived there, demolish all the struc-tures used for housing, business and even prayers, which created huge expropriation costs for land, demolition and housing of the re-settled population.New boulevards accept the frequent motorway traffic making the first class main roads out of such streets. As they pass through a densely built area of the central zone, they liberate the main town squares and shopping streets from traffic and enable turning of the most beautiful

public spaces into car-free zones. However, resolving of transit transport in the central zones could also be carried out by means of more delicate and less painful methods of urban reconstruction or construction of internal and external main highway rings, as it has been done in most European medium size cities.The final impression is that new boulevards have been cut primarily based on ideo-logical reasons. In the period of socialism, both local and provincial authorities were interrupting conscientiously the historical and construction continuity of the civic past, which resulted with the slow disap-pearance of traditional central European buildings and houses in a line along the regulation line, on a traditional land plot within a traditional quarter. A new spirit, the root of which can be found in the Athens Charter, was the ideological basis for construction of a new, open town that could gradually replace the traditional one. That is why the routing of new bou-levards through the town tissue, with-out observing the inherited values, was the first step towards the realisation of a radical replacement of the old town with the new one. It was not only the replace-ment of the construction fund, but also the replacement of the whole concept of town organisation and organisation of life in it, which was exceptionally favourable for rich Vojvodina disposing with both resources

PančevoZrenjanin

DaNS 50 | jun 2005 | 21


Uređenje javnih prostora u gradskim središtima u Vojvodini razmotrićemo na nekoliko primera iz prakse, tradicije i stvarnosti uređenja i korišćenja tih prostora. Zato što

su, već izvršene intervencije, one koje se vrše ili one koje će tek biti vršene u JP ovih središta, od velikog značaja i uticaja na graditeljsko nasleđe i na njegov kulturno – istorijski sloj. Za razmatranje teme od izuzetne važnosti su tri grupe činjenica :I Problematika uređenja, ujedno i oplemen-jivanja JP gradskih središta, u većem ili man-jem obimu svejedno, obuhvata sobom pitanja sanitarno – higijensko-komunalnog, arhitek-tonskog, hortikulturnog i svekolikog drugog umetničko- estetskog uređenja parternih površina, izgleda zgrada, ulica, unutrašnjosti

građevinskih blokova, javnih prolaza, veža, pasaža, tremova, ali i uređenja svih sadržaja unutar i uokolo tih prostora.II Brojni učesnici u stvaranju JP, graditelji, korisnici ili samo posmatrači ovih prostora i njihove veze sa zatvorenim JP ili pros-torima privatnog karaktera i namene, uređenje JP čine jednim od najsloženijih zadataka, pa upravo zato i jednom od najprivlačnijih tema društveno – stručnog angažmana i aktivnosti svakog od tih učesnika u najrazličitijem vidu njihove društvene ili privatne organizovanosti i interesa.III Poput svih drugih intervencija u prostoru uopšte, uređenje i oplemenjivanje JP ima ne samo osnovnu prostornu dimenziju, već i širu vremensku komponentu. To je trajan proces uzvratnog uticaja i međuzavisnosti na relaciji

čovek- društvo - prostor, tokom vremena. Motivi, ciljevi, metodi i rezultati dejstvovanja u JP, pri tome, one su promenljive kategorije koje zavise od društveno- ekonomskih i društveno –političkih odnosa i ukupnih materijalnih i kul-turnih uslova i potencijala svake konkretne sre-dine i doba. Bavljenje JP podrazumeva međutim, njegovo prethodno definisanje.

Pod JP podrazumeva se naime, svaki onaj pro-stor u gradu koji nema izričito status privat-nog vlasništva i nije, kuća ili stan pojedinca ili kako se to kaže „granični prostor“ između „nas“ i „drugih“( cit. prema: Irena Rakočević, Privatni život u prestonici, Politika, Bgd, 14

Uređenje javnih prostora u gradskim središtima u Vojvodini

22 | DaNS 50 | jun 2005


maj, 2005) JP su prostori takozvane „javne egzistenci-

je“( Antoan Prost) ili još jednostavnije rečeno, to su prostori javnog života i življenja. Nastali spontano ili planski kontrolisano javni grads-ki prostori – ti svojevrsni enterijeri grada kako ih je svojevremeno nazvao arhitekta Bernardo Bernardi, imaju ovde navedene kvalifikacije, prevashodno radi mogućnosti njihove identifi-kacije unutar grada kao celine.

Po svojoj suštini javni prostori grada jesu prostori zajedništva – prostori društvenih, takozvanih javnih sadržaja – prostori odvijanja javne sfere društvenog života, ali istovremeno i javno eksponiranih estetskih faktora i elemena-ta gradskosti i fizionomije grada i duha grada.

U vlasničko- imovinskom smislu, JP jesu prostori čiji su vlasnički titulari, u zapadnom svetu inače jasno određeni i čitljivi, kod nas još uvek nedovoljno precizno definisani i podosta zagubljeni u tranzicijskim tokovima. Čini mi se za očekivanje je da budu pronađeni, imenovani i jasno definisani kako bi se mnoge neprijat-nosti izbegle.

U našim uslovima, neobično značajnim za dalju sudbinu i tretman JP smatram da oni, kao prostori i mesta našeg zajedničkog života, treba da sačuvaju ili da povrate lepotu i značaj koji su imali ili je za očekivati da imaju. Morali bi prestati generirati „krizu zajedništva“, gubi-tak „vizije bolje budućnosti „( Vidi: Milan Prelog, O krizi zajedništva, Arhitektura, 18o/1, Zgb, 1982).

Naši gradovi – mislim tu na gradove, a posebno gradska središta tih gradova u Vojvodini – postaće ili će zadržati obim , nivo i kvalitet humaniteta, identiteta i urbani teta i biti „srećni „ ako ispune uslov za moguću i potrebnu sreću, koji se sastoji u tome da to mogu biti „samo oni gradovi koji i u celi-ni i u pojedinim svojim delovima i u najman-jim pojedinostima nose nepogrešive tragove iskreno doživljenih ljudskih osećanja „ (Bogdan Bogdanović, Za drugačiji Beograd, Arhitektura, 180/1, Zgb, 1982).

Pošto su JP mesta ispoljavanja i potvrđivanja i društveno-ekonomskog siste-ma, pa i u vlasničkom smislu takođe prostori zajedništva, može se reći da su oni od najšireg interesa i od direktnog ili indirektnog interesa, ne samo za pojedinca ili određene interesne grupe, već od najšireg interesa za sve građane –od interesa za grad kao složenu strukturu arhitekture i građana u prostoru i vremenu - istorijskoj,vremenskoj i u civilizacijskoj sprezi - međuodnosu i međuzavisnosti.

JP jeste dakle, onaj prostor čije su sve uzročno-posledične karakteristike proizlazeće iz načina, oblika i simbolike njegovog nas-tanka i „proizvođenja“u Lefevrovskom smislu tog pojma. Isto se odnosi i na obim, stepen i kvalitet njegove uređenosti ili neuređenosti. Određen namenom, korišćenjem, uređenošću i održavanjem JP je re prezentant i paradigma kulture koja se u njemu i njim samim ispolja-va i reprodukuje. Reprezentant kulture javnog ponašanja i odnosa pojedinaca međusobno.

JP je prostor i pozornica filozofije i kulture življenja u određenim prostorno-vremenskim koordinatama i rasteru. Zato, bavljenje JP pret-postavlja najpre identifikaciju njega i njegov-

ih karakteristika, u fizičkom, socio-psihološkom i simboličkom nivou a potom inventarizac-iju i lociranje, sve na osnovama naučno-stručno- tehničke obrade rezultata prethod-no već provedenih istraživanja, pa valorizaciju koja, u sebi, mora sadržavati procenu i ocenu i ekonomskih elemenata koji se odnose na parametre oličene u vrednosti i ceni zemljišta, zemljišnoj renti, postojeće, potrebne – predvi-dive infrastrukture, zatečenih i eksploataciono mogućih kondicija te najzad i opredeljenje za određeni planski koncept namene, korišćenja i održavanja JP u tako određenom, nameni pri-vedenom i višefunkcionalnom stanju.

Pošto je JP u pravilu rezultat višeslojnog taloženja i superponiranja ukupnih urban-ih karakteristika i vrednosti i materijalizaci-ja čitavog spleta okolnosti i aktivnosti čoveka i društva u prostoru, podrazumeva se da je za nas posebno intrigantan onaj JP koji je nas-tao i formirao se kao međuprostor objekata i fizičkih struktura izgrađenih planski ili sponta-no, na bazi određenih zakonitosti društveno – ekonomskog i kulturnog razvoja ,odnosno JP u sklopu graditeljskog nasleđa koje, svojom celi-nom ili delovima ima karakteristike i svojstva kulturnog dobra.

Zašto baš taj prostor?

Iz jednostavnog razloga što, upravo taj prostor još uvek čini blizu 90%ukupnog JP u Pokrajini danas, a iskustva koja imamo ili stičemo o tom prostoru mogu imati i treba da imaju veliki značaj za formiranje JP novih delova naselja te za postepeni proces kroz koji će međuprostori novih građevinskih blokova, zgrada, ulice, trgovi, parkovi, šetališta i sl. poprimiti karakter-istike JP i društvenosti. Sadržajno i formalno. Na istorijski vredan JP upućeni smo dakle, iz dva razloga. Najpre, zbog njega samog , a potom zbog njegove revitalizacije i onog novog pro-stora koji formiramo kao JP danas, a koji će svoju istoričnost steći sutra.

Koncentrišimo se sada na JP baštinjen u fondu našeg graditeljskog nasleđa

Podsetimo se o kom je prostoru reč.Najpre, prostrani trgovi naših gradova,

nastali kao „žitni trgovi „ pijace, ili paradni- reprezentativni - manifestacioni trgovi ispred, između ili uokolo značajnih javnih građevina sakralnog ili profanog sadržaja. Pogača u Bečeju, Venci u Somboru, Katolička porta u Novom Sadu, trgovi pred magistratskim zdan-jima, sudskim palatama, bankama, crkva-ma, rezidencijama crkvenih velikodostojnika To su sve one karakteristično izdužene ulice u središtima naših gradova, sa poprečnim pro-filom određenim uglavnom jednospratnica-ma stilski raznolike arhitekture, sa trgovačko – ugostiteljskim sadržajima u prizemljima i sa stanovima na spratovima. Tu spadaju svi oni središni prostori naših naselja, skoro istovetne šeme: Dve crkve, mesni park u međuprostoru obodno i ugaono postavljenih javnih zdan-ja poput gradske ili opštinske kuće, škole, ple-banije ili parohijskog stana, kuća beležnika, bogatih građana i kasnije podizanim vatro-gasnim, pa sokolskim domovima, još kasnije zadružnim domovima, mesnim hotelima, kafa-nama i pivnicama. U pravilu, sa opekom flaster-

isanim pešačkim stazama uz kuće, kitnjastih dekorativnih kapija, sa zaštitnim drvoredima spolja i hladovinastim dvorištima u pozadini. To su i svi oni prostori oko zajedničkih bunara, česmi, spomenika, podizanih raznim povodi-ma i ličnostima u centrima , na određenim znalački biranim i obrazloživim mestima. To su i groblja, kalvarije kao i prostori sporta, igrališta, javni bazeni, vašarišta .To su „rogljevi“ na koje je sinove vodio „babo“ kada hoće da ih ženi , jednom reči sva ona mesta na koji-ma se, raznim intenzitetom i povodom odvi-jao javni život , uspostavljao kontakt meštana međusobno ili sa onima iz drugih mesta To su nekadanje i današnje promenade, korza, šetališta i dolme uz reke, kafanske, dvorske, narodne bašte i parkovi, za koje se znalo tačno kada, kome i čemu služe kao na primer „Čok liget“ u nekadanjem Bečkereku današnjem Zrenjaninu i slično u Vršcu, Pančevu, Subotici ili drugde.

Koliko je svaki od pobrojanih prostora duboko u memoriji žitelja i koliko su to prostori identiteta i raspoznatljivosti mesta, zavičajnosti, porekla, pripadnosti, te privlačnosti za bora-vak i životne aktivnosti danas, govori primer iz Subotice. Tamo, na jednom od uglova stare Gradske kuće u centru, postojala je pivnica. Pred njom su se i u njoj godinama, za pijačnih dana, okupljali meštani iz susednih sela. To je okupljanje nastavljeno generacijama potom i pred kasnije izgrađenom i danas postojećom Gradskom kućom bez obzira što pivnice tu više nije bilo. Okupljali su se tu po inerciji, po tradiciji, vođeni genima određenog lokacijskog faktora svojih dedova, a zapravo i ne znajući zašto. Pažljivi istraživač baštine, istoričar umet-nosti Bela Duranci i njegovi saradnici arhitek-ti i urbanisti i domišljati trgovci i ugostitelji, tri decenije unazad imali su sluha i sugerisa-li su da se tu ponovo otvori pivnica. Ona je i danas veoma posećena, dokazujući u prak-si pretpostavke na kojima se zasnivao i takoz-vani Mali urbanizam Bogdana Bogdanovića na primer.

Rezultati savremenih socioloških i urbanoloških istraživanja domaćih autora samo potvrđuju značaj ovakvih primera (Vidi: Ljubinko Pušić, Čitanje grada, Prometej, NS,

1955, Dragan Koković, Pukotine kulture, Prosveta, BGD,1977 ili Dušan Marinković i Lazar Žolt, Regionalni identitet i lokalna odgov-ornost, Geotakt, DD Panonija, NS, 2001)

Pri uređenju i revitalizaciji JP najznačajnija je i polazna svakako urbanistička analiza.

Sadržajno – fizička analiza i valorizaci-ja i funkcionalno određenje prema savremen-im potrebama i uslovima, naravno u istorijs-kom kontekstu, ali takođe i u smislu prognoze i vizije o mogućnostima prostora u sprezi i na osnovama kreativnog doprinosa svih učesnika u procesu i postupku revitalizacije.

Primer iz Bačkog Jarka pokazuje još jedan značajan elemenat za uređenje određenog prostora. Kolonisti iza II svetskog rata, u centru mesta, nekada naseljenog pretežno nemačkim stanovnicima, pre tridesetak godina još, podig-li su kuću brvnaru i opremili je kao simbol svog rodnog kraja – kraja iz kog su u Vojvodinu kol-onizovani.

Oko brvnare, sa muzeološkom post-

DaNS 50 | jun 2005 | 23


avkom zavičajne zbirke, odvija se i danas, jedan specifičan vid društvenog života koji traži specifične elemente uređenja prostora, urbane opreme i hortikulturnog uređenja, što se sve dopunjava i koriguje tokom vremena.

Nije slučajno da je jedna od najatrak-tivnijih ulica Novog Sada, od nastanka grada do danas- Dunavska – uzeta kao ishodište u projektu revitalizacije dela starog centra gra-da 1968/ 7o godine i da je tokom značajnog zahvata na rehabilitaciji „core“ grada, pešačke zone i uređenja njenih ulica i okolnih bloko-va , 1980/81, pa ovih godina ponovo pokaza-la kako su navike žitelja izuzetno važne. Dugo je naime vremena prošlo dok su se pešaci oslo-bodili i nakon uklanjanja tramvaja 1957, mot-ornog saobraćaja 1967, pa širenja pešačke zone 1981, sve do najnovijih zahvata mirno počeli koristiti sredinu ulice.

Godinama su se pešaci po inerciji i navi-ci kretali uz kuće, a ne sredinom ulice. Tokom vremena trebalo je još dosta intervencija par-ternog uređenja i intervencija izvesti.

Sa zelenilom, sa urbanom opremom, sadržajima u lokalima, u prizemljima zgra-da, pa da se pešaci oslobode i ulicu korite u punom njenom kapacitetu.

Navođenim primerima samo smo želeli da ukažemo na značaj koji, pravilno izvede-ni zaključci urbanističke analize razvojnog puta neke sredine mogu imati za opredeljen-je njenog budućeg usmeravanja i razvoja. Svaki nasilni pokušaj drastične izmene sadržaja koji karakteriše jedan javni prostor i njegovo okruženje mimo te analize ili bez nje može imati samo negativne posledice na njegovo uređenje i korišćenje.

Da sadržaj, prirodnost lokacije, prirod-nost i uvreženost pešačkih tokova, navika, na određeni kompozicioni sklop, na visinu, na gab-arit, pa i na način korišćenja prostora, ako se poremete, mogu imati neočekivane posledice pokazao je primer iz Dunavske i bliske joj Zmaj Jovine ulice u Novom Sadu. Sličnosti smo mog-li uočiti i u Zrenjaninu gde su sredinom glavne ulice u jednoj od akcija preuređenja postav-ljene, u nizu, „žardinijere,“znatne po dimen-zijama, koje su fizički onemogućile raniji mot-orni saobraćaj, ali se nisu pokazale dovolj-no privlačnim za stvaranje nekih novih navika pešaka u prostoru.

Obrnut primer je onaj sa raskršća na Bul. Mihajla Pupina, u kontaktnoj zoni starog cen-tra Novog Sada i novih delova grada. Bez obzi-ra na zabranu prelaska ulice, na mestima gde je fizički najbliža veza određenih vrlo frekventnih sadržaja, kakvi su robne kuće, pošta, banke, i sl, pešaci godinama prelaze Bulevar kao da se radi o najpešačkijoj zoni. Čak je i saobraćajna policija na tom mestu popustljivija i toleriše ovu prirodnost.

Proizlazeći zaključak jeste da je i pri uređenju i intervenciji u prostorima koje smo naveli i sličnima, neophodno sa arhitekti-ma urbanistima povezati iskustva i znanja istoričara umetnosti, i istoričara, saobraćajnog stručnjaka, pa i psihologa i sociologa koji će doprineti kompleksnosti analiza i valorizaci-je koja se, pre praktičnog pristupa, trebaju provesti. Već tu je lako izvesti i zaključak o tome od kolikog bi značaja bila, već u toj

fazi, konsultacija i starosedelaca ili ljudi koji su duži vremenski period korisnici konkret-nog prostora. Oni tačno znaju njegove tajne i mogu pomoći da se u prostoru ne izvodi ni jedan ishitreni, neobrazloživ ili nasilan potez. Tu se možemo takođe, naučiti i prvom od metodoloških postulata za zahvate u zonama graditeljskog nasleđa. To je princip da se ništa ne čini silom i ništa ne preduzima u prostoru ili okolnim objektima kojima je fizički definisan, jer to može izazvati neprirodno ponašanje nje-govih korisnika. Ako je, primera radi, šaht za vodu na pravom mestu, dobro dimenzionisan i kapacitiran, na ulici neće biti zadržavanja vode usled retencije , bara i blata što je osnov-ni preduslov uređenosti i higijene. Ako je klu-pa pravilno postavljena i pričvršćena neće biti pomerana, lomljena i na drugi način devastira-na . Ako je korpa za otpatke dobro locirana i dizajnirana manje su šanse da propadne ili da smeće bude bacano mimo nje. U vreme velik-og uređenja Novog Sada za Svetsko prvenst-vo u stonom tenisu, 1981. godine, za čitavo područje starog centra grada napravljen je poseban situacioni plan pozicioniranja korpi za smeće, sa preciznim uslovima njihovog postavl-janja u odnosu na kretanje pešaka, mogućnosti dohvata njihovih ruku, blizinu mesta prodaje sladoleda, bureka i sl. što se pokazalo veoma funkcionalnim.

Sledeći elemenat značajan za obim i ste-pen dobre uređenosti JP bio bi adekvatno obrađen parter u tom prostoru.

Prilikom radova na izmeni uličnog zastora ili postavljanja instalacionih vodova pod njim, moguće je da se prati stratigrafija uličnog pro-fila, pa se iz uvida u tu stratigrafiju u konkret-nim situacijama mogu konstatovati bar po nekoliko slojeva ranije postojećih zastora, različitih po materijalu i redosledu postavljan-

ja, zavisno od materijala, tehnike i tehnologi-je vremena postavljanja, odnosno od finansi-jskih mogućnosti sredine. Tako na primer, u ulici Zlatna greda u Novom Sadu, glavnim uli-cama Kikinde, Subotice, Zrenjanina ili Vršca, poznatom Sokačetu u Pančevu, na Pogači u Bečeju ili u drugim nekim središtima naših gradova otkrivaju se bar četiri takva sloja : utabana zemlja, drvena kocka, kamena kal-drma, žuta klinker opeka ili obična cigla, sve pre poslednjih zastora asfaltom. Izvesno je međutim, da se ni jedan zastor nije postavljao mimo funkcionalnih potreba saobraćaja koji se ulicom odvijao.

Kada se danas postavlja pitanje kako prekriti površine uličnog partera ili trga koje se vraćaju pešaku, možemo reći samo to da ti zastori moraju biti ne samo tehnički funkcio-nalni , već da moraju biti primereni ambijentu, štimungu mesta, dakle, daleko funkcionalniji nego se čini u prvi mah. U tom smislu, ovde u Panoniji, nema mesta, sem u ograničenom obimu i izuzetno, za kamene ploče, jer one ni materijalom ni formatom nisu za ovo podne-blje. Kod nas ne može biti straduna, pjaceta i nekritički unošenih elemenata sa nekog drugog geografskog ili klimatskog područja. Tu se misli i na boju i na finalnu obradu i na slog. Izvesne arhitektonske slobode su naravno moguće, ali one moraju imati osnov u kreativnom rafin-manu i meri projektanta koji mora konsulto-vati ili vladati znanjima drugih struka i speci-jalnosti uključivo i statičara i tehnologa kako bi se odgovorilo na složene zahteve koje korisni-ci JP imaju. Samo tako javne površine, ti „urba-ni tepisi“ kako ih je nazvao Ranko Radović u svom malom eseju o duhu arhitekture (Vidi DaNS 42/2003.) mogu da postignu onu tako potrebnu funkcionalnost višeg reda.

Iznesimo ovde primer Katoličke porte

24 | DaNS 50 | jun 2005


u Novom Sadu koji je poslednji put celovito uređivan i dobio po čitavoj površini zastor od kamenog opločenja 1966. godine. Projektant tadašnjeg rešenja, arhitekta Dragan Ivković naime, nije poslušan, pa su upotrebljene kamene ploče različite po kvalitetu i obradi od predloženih po projektu. Išlo se na „jeftiniju“ varijantu. U vreme kiša i klizavice, negativne posledice su se vrlo brzo pokazale fatalnim. Tokom vremena novca za kompletnu zamenu zastora nije bilo, pa je kasnije, u vreme, ipak neophodnih popravki, odlučeno da se na mes-to oštećenih „partija“ postave kamene kocke što je dovelo do nastanka spontane kompozici-je „zakrpe“Pokazalo se tada, 1980/81 godine da je takvo rešenje delovalo dobro, jer su delom bar, otklonjeni osnovni funkcionalni nedostaci, a čak šta više i postignuti neki novi kvaliteti. Porta je odjednom delovala ambijentalno više i bliže svom nazivu, kako sam u jednom slo-bodnijem komentaru to još tada konstatovao. (Vidi: S.J., Kozteruletunk elet, HID,11/83, Život okruženja –predavanje na TAKT-u, Temerin, jun 1962)

Godine mogu da prođu da se ljudi kreću istom ulicom, prolaze pored istih kuća, svraćaju u njih, žive u njima i među njima, pa da tek jednog jutra, kada se sa fasada uklone skele podignute radi svečarskog renoviranja njiho-vog izgleda, ugledaju njihovo lice – lice tih svo-jih starih poznanika u koje se nisu baš dobro zagledali, pa da zapaze kako te kuće imaju jedan poseban šarm, boju i detalj. Odjednom, te kuće postaju više njihove i više naše, ljudi zastaju pred njima, hvale ih i prikazuju ih gos-tima, ponose se njima, doživljavajući ih vredni-jim i osećajući se i sami vrednijima.

Opšti izgled, svežina, boja, uredno post-avljena, održavana i renovirana malterska plastika i obloga naših zgrada, popravljeni i sveže obojeni prozori i vrata, cveće na balko-nima, uredni i lepo aranžirani izlozi, obnovlje-ni natpisi, reklame, firme trgovačkih radnji- sve to oplemenjuje prostor i osećaje ljudi koji se njime kreću.

Šta je dakle osnov za pravilan tretman uličnog i ne samo uličnog izgleda zgrada u našim ulicama i uokolo trgova? Pre svega to je redovno održavanje spoljnog plašta zgra-da u celini, ali to nije dovoljno bez temeljne sanacije konstruktivno- statičkih elemenata i vlage u zidovima na primer, održavanja krova, limarije, stolarije, malterske plastike, dekora-tivnih i skulpturalnih aplikacija, finalnog bojen-og sloja. Izvođenje ovih poslova, na pravi način, kvalitetno i temeljno, postavlja pred sve nas više problema. Pored opštih pitanja kako doći do potrebnog novca za sve neophodne radove, kako obezbediti odgovarajući materi-jal i izvođače, uvek iskrsavaju pitanja koncepci-jske prirode i stručne procene i ocene o tome da li ići na renoviranje zatečenog stanja , na rekonstrukciju izvornog ili bar približno izvor-nog – prošlog stanja ili pak na reviziju izgle-da objekta u funkciji nekih kvazi savremenih ili suštinski savremenih potreba korisnika objekta ili čitavog prostora.

Pošto je reč o prostorima baštinjenog gra-diteljstva bitna je prevashodno valorizacija tog nasledstva. Pomenuli smo već, da bez valo-rizacije nasleđenih vrednosti na temelju sol-

idno izvršenih istraživanja od strane stručno i društveno kompetentnih ekipa nema očekivanih pozitivnih rezultata . Istraživanje otkriva neki put vrlo interesantne stvari. Neki put smo se već privikli na stanje koje posma-tramo dugo vremena i ono nam se čini prirod-nim . Ispostavlja se međutim da je to samo privid i da je istina ispod maske koju su na deo zgrade ili zgrada nabacali vreme i parcijalne intervencije tokom vremena vršene. Vremenom proširivani izlozi, prozori i drugi otvori, njihov izmešteni i izmenjeni raspored, oljuštena orna-mentika fasada i niz drugih elemenata koji su na fasadama menjani ili dodavani, ogru-beli su izgled kuća, a sve to umnoženo u uli-ci degradirajuće je za izgled čitavog središta javnog života. Istraživanje će otkriti pravo lice zgrada, poziciju otvora, sklad i harmoni-ju celine i detalja i ukazati kojim putem treba ići pri rehabilitaciji izvornih vrednosti koja će obnovu pročelja učiniti ne samo osvežavajućim elementom , već jednim od osnovnih elemena-ta oplemenjivanja gradskog JP i javnog pros-tora uopšte.

U kontrastu sa arhitektonskim jezikom i izrazom naših novih gradnji delova naselja, kitnjasti detalji i plastika koju srećemo na objek-tima graditeljskog nasleđa deluju osvežavajuće i oplemenjujuće. Svi ti detalji izvedeni majstor-skom rukom i u tehnologiji koja se danas već ne primenjuje, u rasteru koji ima čoveku prime-reniju meru, u boji koja se sa novih zdanja jed-no vreme potpuno izgubila, a poslednjih god dina postala preagresivna i često upotrebljava-na na neznalački način, korisnik JP danas otkri-va kao stare i već zaboravljene radosti. Upravo zato, a naravno ne samo zato,dosledan konzer-vatorsko – restauratorski postupak sa starim zdanjima i u JP ima veliki značaj. Pri tome se naravno, ne može zaobići pitanje šta je zapra-vo taj dosledan konzervatorsko – restauratorski princip i pristup.

Odgovorimo sažeto i kratko: Taj prist-up ne znači konzervativizam i nije brana pred kreativnim činom. U tom smislu više puta citira-li smo poznatu svojevremenu krilaticu arhitekte Miloja Miloševića da biti konzervator ne znači biti konzervativan. Konzervatorsko- restaura-torski princip i postupak uključuje kreativnost u sebe i podrazumeva je.

Problem je u delikatnosti i u složenom pitanju mere stvari.

Brojni su primeri da je izgled zgrade pod-vrgnut rigoroznoj rekonstrukciji svih detalja, a da je posledica tog posla ipak loša i beživotna, jer je jedan specijalistički zahvat zanemario čitav niz drugih pitanja i problema celine i kul-turno – istorijskog konteksta, ne samo zgrade već ambijenta u kom je ona nastala i u kom se tokom vremena našla. Problem dakle nije zgra-da sama po sebi, već je to zgrada u uličnom potezu, u ambijentu građevinskog bloka i određenog dela grada - grada kao celine u jedinstvu aglomeracije i njenoj poziciji u širem okruženju i pejsažu. Neka je primer i nedav-no završena obnova fasada u starom novo-sadskom centru. Šetajući od zgrade do zgrade zapazili bi i kritički bi mogli komentarisati prilično toga. Gledajući sve to kao celinu, kao ukupno ostvareni štimung i atmosferu, reakcija je druga. To ne znači da se zarad celine mogu i

smeju žrtvovati detalji ili obratno. Ne. Radi se o tome da se sačuva odgovarajuća mera u sve-mu tome, jer tu upravo leži tajna i izazov za kreativni pristup pri uređenju uličnih izgleda i ukupne scenografije JP uopšte.

Postaje jasno da za sveukupan zahvat nisu dovoljni ni samo stručnjaci – specijalis-ti, neophodni su i umetnici i kreativan dijalog svih njih međusobno i svih njih, prevashodno sa prostorom kao takvim. Potreban je ponovni ulazak umetnika i umetnosti u JP. Slikar, vajar, dizajner, keramičar, plastičar, grafičar, i svi dru-gi imaju široko polje za nastup u timu sa ostali-ma, a i svaki za sebe.

Pošto nije u pitanju samo obnova pročelja zgrada i njihovo koloriranje, već je tu i pitan-je niza drugih detalja, vizuelnih komunikaci-ja, tabli sa kućnim brojem i imenom ulice do bilborda, od dnevnog i noćnog osvetljen-ja i svemu onome što čini imidž ulice, trga i prostora u celini. Spomenik, zelenilo, voda , famozne žardinijere ili neizbežni kiosk, javne telefonske govornice, svi vertikalni i horizon-talni nosači raznih fenjera i svih drugih svetlos-nih armatura,klima uređaja na primer, pitanje noćnog štimunga i dekorativnog osvetljenja.

Svaki od ovih elemenata, u prostoru baštinjenog graditeljstva, rešen tako da uspostavlja sadržajni i oblikovni kontinuitet, a da ne remeti ambijent, ispuniće svoj zadatak i cilj jedino ako to čini na kreativan način koji ne isključuje, već naprotiv podrazumeva , napaja-nje sokovima iskustva i saznanjima tradicije.

Uređenje JP danas je više no ikad pitanje slobode i demokratičnosti, pitanje mere, pra-va i odgovornosti prema zajedničkom dobru. Uređivanje i oplemenjivanje JP sve više je i pitanje i izraz naše savremene lične i društvene vrednosne orijentacije - pitanje aktivnosti i mogućnosti za realizaciju pojedinačnog i grup-nog interesa u međusobnoj sprezi i jedinstvu.

Slobodan Jovanović

DaNS 50 | jun 2005 | 25


DaNS 50 | jun 2005 | 25


Po prvi put u istoriji Društva Arhitekata Novog Sada, ove godine je u okviru arhitektonske manifestacije Dani Arhitekture Novog Sada organizova-na crtačka radionica - DANS Projektni

Studio. Kako je tema ovogodišnjih dana arhi-tekture bila javni gradski prostori, tako je orga-nizacioni odbor Društva Arhitekata Novog Sada odlučio da i tema ovog projekta DANS-ovog projektnog studija bude usko povezana sa javnim površinama našeg i ostalih gradova. U nadahnutom ambijentu izložbenog prostora - velike sale Galerije Matice Srpske, učesnici su ovog puta dobili zadatak da u relativno kratkom vremenskom roku u trajanju od 30 minuta isprojektuju i daju svoj idejni predlog za arhitektonsko rešenje gradske javne klupe. Trajanje crtačke radionice nametnulo je da radovi sadrže ono sto je najbitnije u našoj profesiji a to je sama ideja koja je naravno podržana znanjem antropoloških

mera (u ovom slučaju) a opet, očišćena od tehničkih detalja koji su uvek predmet daljnjih razrada.

Od skoro dvadeset kvalitetnih i zanimljivih radova arhitekata i studenata Arhitektonskog Fakulteta u Novom Sadu, za tri najbolja rada dodeljene su povelje Društva Arhitekata Novog Sada za učešće u DANS-ovom Projektnom Studiju. Žiri u sastavu Marina Vraneš, dipl.ing.arh., Tamara Karadžić, dipl.ing.arh. i mr. Nemanja Radusinović, dipl.ing.arh. je za prvonagrađeno konceptualno arhitektonsko rešenje gradske klupe proglasio rad studen-ta Arhitektonskog Fakulteta u Novom Sadu Nenada Miloševa, drugu nagradu je poneo takođe student Arhitektonskog Fakulteta u Novom Sadu Vladimir Dukic, a treću nas arhi-tekta Vladimir Iličić.

DANS-ov projektni studio organizo-van je i zamišljen kao progresivno delovan-je profesionalaca na vizuelni identitet našeg grada. Rad u projektnom studiju DANS-a bi se organizovao i u okviru manifestacije Dani Arhitekture Novog Sada, a i u drugim termin-ima tokom godine, gde bi arhitekti i studenti arhitekture (kao i svi zainteresovani) mogli da daju svoj dizajnerski, idejni doprinos rešavanju estetskih i funkcionalnih celina ili delova našeg grada. Radovi naših profesionalaca bi bili na raspolaganju zainteresovanim investitori-ma koji bi, posle posete izložbi radova, ideju mogli da otkupe i da je, uz saradnju sa autori-ma, materijalizuju u cilju ulepšavanja i kvalita-tivnog napretka našeg grada.

Nemanja Radusinović

PROJEKTNI STUDIO DANS

26 | DaNS 50 | jun 2005

novi objekti

Međuratna

Istorija koja prati ljude i događaje u ulici Petra Drapšina nije ostavila mnogo zanimljivosti. Njena pozicija u širem centru grada bila je prednost u odnosu na one brojne novosad-ske ulice sa dugačkim nizovima prizemnih kuća izduženih parcela, koje će se u procesu velike rekonstrukcije poslednjih 15 godina, pokazati kao izuzetna (tržišna) vrednost koja će opredeliti brojne investitore za ulaganje u potpunu rekon-strukciju baš ove ulice. Od mnoštva objekata koji su nestali poslednjih godina, ističu se dva na onom delu koji ulicu Petra Drapšina preseca ulica Laze Kostića. Jednospratna stambena zgrada, graditelja Jovana Melke (1930), sa kasnije otvorenim mansardnim krovom svojom posebnom finoćom malog višeporodičnog stambenog objekta, eklektička je mešavina stilova međuratnog perioda prve polovina XX veka. Jasno su uočljive razmere i moduli koje donosi moderni stil ali obučen

u lepo građansko, klasično odelo. Drugi objekat, na drugom uglu iste raskrsnice, jedinstven je u arhitekturi Novog Sada. Prizemni kuća sa kupolom nad uglom objekta jedna je od ret-kih na kojoj je primenjen neogotički plastični ukras, zanatski izvrsno urađena, poznata po svojoj „sakrivenoj“ oslikanoj fasadi koju je otkrio oronuli malter. Prepoznatljivost ovog jedinstvenog objekta nije samo u kvalitetima njegove fasade, nego i u celokupnom veoma lošem stanju. Velika je šteta ova-kav objekat ne uvrstiti u one najvrednije, a realna opasnost da se može otpisati i zameniti bila bi ujedno i neprocenjiv gubitak za novosadsku istoriju. Ova dva stambena objekta, zaštićena samo u kategoriji prethodne zaštite (koja je već odavno istekla), dva su stilski različita ali koncepcijski slična objekta. Sa stanovišta istorije arhitekture to su jedinstveni primeri uspele arhitekture gradskog stanovanja prve polovine XX veka.

Tranziciona

U tranzicijskom periodu u kom se, manje ili više društvo menja u potrazi ka jasnoj viziji ali nejasnim putevima, i savre-meno graditeljstvo, svedeno u najvećoj meri na veliki broj stambenih objekata, prolazi kroz svoju tranziciju u kojoj je ulica Petra Drapšina jedan od novosadskih trodimenzionalnih prikaza te potrage. Nema novog društva bez novog stila u arhitekturi, rekao bi Filip Džonson. U potrazi za originalnim izrazom inspiracija autora objekata se često crpi iz dalekih stilova istorizma (koristeći sigurne alate postmoderne), preko Međuratne moderne, ali što je posebno značajno i original-nih savremenih rešenja kojih u ovoj ulici ima više.

Primena elemenata postmoderne, kao što je i sam stil fino složena slika krhotina prošlosti, i po svojoj je suštini nepravedna prema nasleđenoj stambenoj arhitekturi Novog Sada. Prizivanje stila međuratne Moderne u stamben-im objektima višeporodičnog stanovanja, ima više oprav-danja nego one iz perioda akademizma, zbog velikog bro-ja nasleđenih primera koncentrisanih uglavnom na Malom Limanu (okolina Varadinskog mosta), ali u određenom bro-ju, i u nedalekoj Železničkoj ulici. Reminiscencija na arhitekt-uru međuratne Moderne isključivo je u domenu oblikovanja fasade. Svakako da bi bilo tendenciozno izbegavanje istine o često velikom, pa i presudnom, uticaju želja investitora koji, od svoje samoubeđenosti da je projektantski posao samo lako stečena veština, kao rezultat imaju tužnu imitaciju loše

2+2Pregled savremene graditeljske prakse je pokušaj da se neprestano dograđuje i proverava sistem vrednosti novosadskog arhitektonskog okruženja beleženjem kvalitetnih ostvarenja - poželjnih primera, kao jedno od funkcija društva arhitekata grada, odnosno njegovog glasila. Značaj objekta, koje je spojila isto vreme, mesto i tema višeporodičnog stanovanja, originalnog je i doslednog stilskog izraza. U dva slučaja iz novosadske ulice Petra Drapšina čitljiv je origi-nalni jezik stvaranje nove vrednosti iz proverenih kvaliteta motiva/stilova neposredne prošlosti (P. Drapšina 51) ili novo stvorenih kvaliteta korišćenjem tradicionalnog jezika oblikovanja (P. Drapšina 44), oba primera, do detalja sprovedene kvalitetne materijalizacije. Dva objekta potpuno drugačijeg senzibiliteta u načinu oblikovanja potvrđuju svu širinu mogućeg prostora oblikovanja kvalitetne arhitekture višeporodičnih objekata u nizu.

SUSRET STARE I NOVE EKLEKTIKE

objekta u novosadskoj ulici Petra Drapšina

DaNS 50 | jun 2005 | 27

novi objekti

materijalizovane bezidejnosti amatera. Kao i u mnogim stvarima više uticaja čine jedno delo vrednim

pažnje uvrštavanja u brevijar arhitektonske struke, u ovom slučaju na lokalnom nivou grada Novog Sada.

Rekonstrukcija Drapšinove ulice postala je prepoznatljiva po zadržavanju građevinske i regulacione linije na istom mestu koju su činili prizemni objekti danas zamenjeni četvorospratnicama. U ime očuvanja ambijenta, rekonstruisana ulica je postala skučena i sada prepoznatlji-va po neprijatnoj klaustrofobičnosti prostora pomalo zagušljive atmos-fere. Većina objekata je mnogim elementima arhitektonike ambicioz-no želela da se samozadovoljno istakne i u tom pokušaju uspela jedi-no da ulicu učine dodatno neharmoničnom.

Objekti koji se posebno razlikuju od ostalih svojim (arhitektons-kim) kvalitetom u primerenoj potrazi za neponovljivošću su dva objek-ta na brojevima 44 i 51. Svaki od njih je po stilu poseban, originalan u idejama koje donosi ili po načinu komponovanja arhitektonskih ele-menata. Svaki objekat dovoljno samosvesan da se istakne u odnosu na okolne i da pleni svojom različitošću kvalitetom stila.

The meeting of the new and old eclectic In two cases of new structures in Petra Drapsina Street in Novi Sad one can read the original language of creation of a new value out of the proven quality of motifs/styles of a direct past or newly created qualities by means of using the traditional language of shaping. Two structures of a completely different sensibility in the method of shaping confirm all the wideness of a possible shaping space of high quality architecture of lined multi-residen-tial structures.

The history that accompanies people and events in the above-mentioned street has not left too many interesting things. Its position within the wider centre of the city has been the advantage in relation to those numerous streets of Novi Sad with long lines of one-storey houses built on elongated land plots, which shall prove to be an exceptional (market) value in the process of a large reconstruction, which has been undertaken within the last 15 years, that will commit numer-ous investors to investing into complete reconstruction of this very street.

The building in no. 44 (the work of an architect Rakocevic) was built with a special, almost interior type of sensibility, which is unique in modern residential architecture. The main motif of shaping can be recognised like and echo in structures of Moderna between the two Wars, but it has also almost baroquised the main pattern with its skilfully directed lines in a form of an individual – authorial style additional building.

The author of the facade of the building in no. 51, an archi-tect Siladji, plays out with several strong elements express-ing a strong authorial attitude, which is a significant segment of quality of this building that singles it out. The building is unique by the marked sculpturing intervention in the field of architecture as it sets the facade in the middle between the architecture accomplishment and modern artistic installation. From the aspect of style, both buildings are of a manner type as they use motifs of architectural styles of the past times, scaling them skilfully, and they also process them and intro-duce new ones, directing the whole groups of elements bal-anced in the form of well harmonised unity.

Darko Polic

28 | DaNS 50 | jun 2005

novi objekti

Autor: Laslo Silađi, Orbis inženjering, Novi SadLokacija: Petra Drapšina 51, Novi Sad Godina završetka radova 2004.Spratnost objekta Po+P+4+PkPodrum: garažaPrizemlje: poslovni i trgovački prostor, Spratovi: stanovanje

Objekat se ističe svojom veoma jakom fasadom skulptorskog senzibiliteta, time potvrđujući osnovnu vokaciju autora. Koncept objekta je veoma sličan objektu arh. Marinčića u Njegoševoj ulici 10 (prethodni broj DaNS-a), i predstavlja oživljavanje stila novosad-skih primera Moderne, sa jasnom linijom ka Tabakovićevoj Klajnovoj palati u ulici Kralja Aleksandra. Autor fasadu razigrava sa nekoliko jakih elemenata iz kojih se čita jak autorski stav što je važan segment kvaliteta ovog objekta koji ga ističe.

Glavni elemenat fasade je višespratni erk-er na vertikalnoj osi simetrije fasade natkriven konstrukcijom jakih metalnih konzola na ati-ci. Možda prejak balkon na prvom spratu sa zidanom ogradom se svojom horizontalnošću suprotstavlja erkeru nepotrebno se takmičeći s njim. Simetričnu kompoziciju vertikalnih i hor-izontalnih elemenata remeti maniristički aug-mentovani držač zastave na levoj strani fasade - element takođe preuzet iz fundusa arhitekture međuratne Moderne. Zanimljiv je motiv stepe-nasto naglašenih pojedinačnih spratnih visina. Svaki viši sprat za jednu je širinu sloga opeke izbačen u odnosu na donji, naglašavajući skulp-toralni senzibilitet fasade objekta. Zanimljivo je i tonirano farbanje tavanice terasa u nijansama plave boje od prvog do četvrtog sprata.

Objekat je jedinstven po uočljivom skulp-torskom uplivu u polje arhitekture postavljajući fasadu ovog objekta na sredokraći između arhi-tektonskog ostvarenja i savremene umetničke instalacije.

Tipska etaža ima pet stanova - jednoso-ban, dva dvosobna i dvoiposoban orjentisan prema dvorištu. Sa jednog od podesta trokrak-og stepeništa se ulazi u stan koji se nala-zi u dvorišnom krilu objekta. Površine stano-va su od oko 30m2- 60m2. Kvalitetno dimen-zionisane prostorije raspoređene su korekt-no prema standardima kvaliteta na koje tre-ba podsećati i ukazivati u odnosu na praksu poslednjih godina. U potkrovnoj etaži se nala-ze dupleks stanovi.

Oba objekta su tip ivične izgradnje na parceli objekata u nizu. Deo objekta kojim se pokazuje javnosti je ulična fasada opisana u dva različita slučaja ulice Petra Drapšina. Svaki svojim različitim senzibilitetom pokazuju svu veštinu autora da u širokom polju delovan-ja struke ponude svoju viziju i stil, uspešno ih realizujući, uvek uz bitan uslov dobre sarad-nje sa investitorom. Stilski posmatrano, oba objekta su maniristička koristeći motive stilova arhitekture prošlih vremena, vešto ih skaliraju, prerađuju i uvode nove, dirigujući čitavim gru-pama elemenata izbalansiranim u formi dobro usaglašene celine.

Darko Polić

DaNS 50 | jun 2005 | 29

novi objekti

Autor: arh. Milan Rakočević & Rakočević inženjering, Novi Beogradwww.birorak.co.yu.Lokacija: Petra Drapšina 44, Novi SadGodina završetka radova 2004.Spratnost objekta Po + P + 4 + PkPodrum: garažePrizemlje: poslovni i trgovački prostor, uređeno ozelenjeno dvorišteSpratovi: stanovanje

Objekat je urađen posebnim gotovo enteri-jerskim senzibilitetom, jedinstvenim u savre-menoj stambenoj arhitekturi. Osnovni motiv oblikovanja se kao eho može prepoznati u objektima međuratne Moderne ali svojim vešto vođenim linijama i pokrenutim površinama je gotovo barokizirao osnovni obrazac u nekom vidu individualne - autorske stilske nadograd-nje. Korišćeni arhitektonski elementi: višeetažni prislonjeni stub, koji je težište svih vođenih linija elemenata fasade, materijali i njihova tekstura (tanko sečene zelene kamene ploče, dinamične strukture), čine fasadu ovog objekta izuzetno razigranom približavajući se granici prave mere. Kvalitet izrade fasade jednako ple-ni kao i sam njegov stil. Kvalitet objekta u celini još više ističe upadljivo bezidejna fasada sused-nog objekta. U veštom dirigovanju brojnih elemenata fasade, zamerka u malom detalju je, da su početne krivine parapeta terasa na trećem i četvrtom spratu, suviše „priljubljeni“ uz stub, pa se pomalo stvara gužva različitih elemenata na mestu dinamičnog ukrštanja horizontala osa terasa i jake vertikale stuba.

Raspored stanova je koncipiran neuobičajeno luksuzno u savremenoj graditeljs-koj praksi objekata višeporodičnog stanovan-ja. Na jednoj etaži se nalaze po dva trosobna simetrična stana između kojih je prostor verti-kalnih komunikacija (lift i stepenište). Raspored prostorija je tradicionalan, jasno segregiranih takozvanih dnevnih i noćnih zona stana, sa dnevnom sobom od 22 m2, i spavaćim sobama od 14 do 18 m2. Prijatnost strukture i raspore-da prostorija stana dopunjuju prostrani balko-ni i lođe na obe fasade, uličnoj i dvorišnoj. U potkrovnoj etaži se nalaze prostrani dupleks stanovi. U zadnjem dvorištu objekta nalazi je uređeno zeleno dvorišta sa zidanim roštiljem.

30 | DaNS 50 | jun 2005

novi objekti

Padine Fruške gore usmerene pre-ma Novom Sadu i bačkoj ravnici decenijama su privlačili stanovnike i vikendaše a sa njima arhitekte i gra-ditelje. Po blagim brdovitim vencima

razbacano je mnoštvo kvalitetnih porodičnih kuća, letnjikovaca i vikend kuća. Na padinama Fruške gore postoje čitavi potezi naselja vikend kuća, poslednjih godina često pretvorenih u porodično stanovanje. Projektovanjem vikend kuća tokom proteklih pola veka sigurno se bavilo dosta arhitekata. Ta inspirativna tema nije detaljnije istražena a ni u literaturi nije ih ostalo mnogo toga zabeleženo. Ipak, posledn-jih godina publikovano je nekoliko vikend kuća - arh. Krstonošića za porodicu Mirosavljević u Rakovcu (1966), kružne osnove od zidana od tesanog lokalnog kamena, arh. Zora Pajkić za porodicu Dimić na Iriškom Vencu (1968), izgrađena od crvene opeke i sopstvena vik-endica arh. Milidragovića na potezu Rakovac - Salaksija (1985), sa livenim betonskim ele-mentima. U njima se oseća određena odgov-ornost prema specifičnom projektnom zadatku ali i maštovitost u arhitektonskim rešenjima i izboru materijala.

Lokacija vikend kuće na Popovici je dese-tak kilometara od Novog Sada, na desnoj oba-

Divno je živetiVikend kuća porodice Radenković-ĆulibrkLokacija: S. Kamenica, potez Popovica Spratnost: Su + PNetto površina: 273 m2Površina placa: 3000 m2Denivelacija terena: 9 m.Godina projektovanja: 2003. Godine izgradnje: 2003-2004.Autor: Dubravka Đukanović, diaSaradnici: Biserka Baričić, dig, projekat konstrukcije objekta; Zoran Vapa, dig, pro-jekat potpornih zidova u okviru projekta spoljašnjeg uređenja

DaNS 50 | jun 2005 | 31

novi objekti

li Dunava, u neposrednom okruženju nacio-nalnog parka Fruška gora. Na prostranoj par-celi, relativno ujednačenog nagiba, nalazio se zaparloženi vinograd, sa malom vinogradar-skom kućom i bunarom. Kako je novi objekat lociran na najvišoj tački terena, uz južnu grani-cu parcele, ostali deo dvorišta zauzimaju zelene površine i veštačko jezero, nepravilnog oblika, koje se snabdeva kišnicom. Prečišćavanje vode vrši se filterima i sistemom malih prelivnih jezera u kojima žive ribice, kao u prirodnom staništu. Snažni potporni zidovi, visine 2-6 m., postav-ljeni prilikom izgradnje obezbedili su stabilnost tla na čitavom prostoru kao i različite sadržaje u dvorišnom delu. Na severnoj strani jezera je platforma za sunčanje i silazak u vodu, formira-na umesto krova stare kuće, čiji su zidovi nivel-acijom terena sa tri strane ukopani i iskorišćeni kao zidani trapovi. Na donjem platou sa koga se ulazi u staru kuću sačuvan je bunar uz doda-to igralište za košarku. Velika strmina zemljišta vešto je iskorišćena za kaskadno nivelisanje ter-ena čitavim ansamblom terasa od lomljenog i tesanog kamena, ređanog bez maltera u vidu niske ograde oko veštačkoj jezera. Inspiracija autora su svakako bili klasični japanski vrtovi kao i brojni svetski časopisi iz te oblasti. Izbor drveća, šiblja, barskog bilja, cveća i ostalih bilja-

ka sproveden dosledno i bogato. U kombinaci-ji sa travnatim kaskadama, jezerom, prelivan-jem vode, primenjen koncept je stvorio jednu novu, planiranu biocenozu, slikovitu tokom svih godišnjih doba i vremenskih prilika.

Arhitektura vikend kuće na Popovici nije ekstravagantna. Ukomponovana je u prirodno okruženje nadahnuto i znalački. Projektovana u širokim potezima sa naglašenom teksturom materijala i četvorovodnim krovom. Povoljan položaj objekta omogućava da se iz svih delova kuće pruža veličanstven pogled na grad i ravni-cu. Razuđena osnova, sa obodnim natkriven-im terasama formira približno kvadratni oblik i omogućava neposredan kontakt sa prirod-nim okruženjem preko pristupnih staza. Veliki otvoreni trem sa slobodnim stubovima opa-suje južno pročelje. U suterenu su smeštene prostrana garaža, pomoćne prostorije i vinote-ka (150 m2). U nešto manjem prizemlju (123 m2) se nalazi dnevni boravak sa otvorenim kaminom, kuhinja, dve spavaće sobe, kupatilo. Ispred dnevnog boravka je velika terasa - roštilj i zidana peć. Specifična funkcija vikend kuće po definiciji zahteva prostrane prostore za dnev-ni boravak, izdvojen odmor i posebno prelaze ka dvorišnom delu u vidu terasa i otvorenih tremova čime se integriše unutrašnji prostor i

dvorište u logični niz. Na tom području arhitek-tura prelazi u enterijer i dizajn koji je uspešno i originalno rešen. Vidljiva je dobra saradnja na relaciji autor investitor, obostrano razumevanje i prihvatanje sugestija.

Arh. Đukanović, inače već iskusan projek-tant-enterijerist, sa brojnim izvedenim radovi-ma, enterijeru vikend kuće posvetila je poseb-nu pažnju nizom prostornih situacija koji olakšavaju i poboljšavaju kućnu organizaci-ju podređenu odmoru i uživanju u prirodnom okruženju. Oslobođen strogih zahteva uređenja porodičnog životnog prostora, enterijer vikend kuće na Popovici je pregledan, lepo organi-zovan i funkcionalan. Kuhinja, kupatilo i trpe-zarijski deo detaljno su dizajnirani i savremeno opremljeni. Unutrašnjost je dopunjena zidanim detaljima zidnih niša, polica i lukova sa slo-bodnim stubovima. Boje su pažljivo odabrane, nežnih tonaliteta. Dnevno osvetljenje je maksi-malno, enterijer prima dnevno svetlo preko terase ali i svetlarnika i prozora. Nameštaj uglavnom savremen, nenametljivog izbora. Veštačko osvetljenje, raznovrsno i kvalitetno.Materijali koji su korišćeni na uređenju dvorišta i izgradnju kuće su prirodni, lokalni, dobrog kvaliteta. Osnovni građevinski materi-jal korišćen u enterijeru i eksterijeru je duplo

32 | DaNS 50 | jun 2005

novi objekti

pečena opeka tzv. starog formata (dimenzija 30/15/7 cm.), tradicionalni materijal ovih kra-jeva. U velikoj meri su korišćeni drvo i posebno kamen, takođe autohtoni graditeljski materijali kojima obiluje područje Fruške gore. Prilikom gradnje ostvaren je planiran tradicionalni način zidanja dekorativnih venaca, lukova i svodova. Vidljiv je takođe i kvalitetan zanatski, izvođački pristup tokom gradnje o kome se posebno bri-nulo.

Posmatrajući ovu kuću, u misli dolaze čuvene kuće iz literature utopljene u prirodne pejzaže - Neutre, Altoa, Rajta, Džonsona itd. Filozofija i estetika arhitekture i prostora kod njih zapljuskuju građevinu, prelazeći u istoriju ali i teoriju one postaju važnija i od same funk-cije kuće. Programske i konceptualne post-avke u njihovom projektovanju imale su poz-itivne estetske efekte, mada neke od tih leg-endarnih kuća, poput Džonsonove staklene kuće, jednostavno nisu za život. To nije slučaj sa vikend kućom na Popovici koja je, čini se, održiva i može se koristiti tokom čitave godine bez posebnih tehničkih priprema. Oslobođena od važećih stilskih i lokalnih konotacija ali duhom, enterijerom i primenjenim materijali-ma duboko vezana za pejzaž, vikend kuća na Popovici predstavlja svetli primer estetiziranog sjedinjavanja životnog prostora i prirodne oko-line kroz dinamiku godišnjih doba, nepres-tanog kretanja vode, prisustvo riba i ptica. Priroda i kuća se ujedinjuju kroz preplitanje unutrašnjeg uređenja, prirodnu “scenografiju” i svakodnevnog života.

Vladimir Mitrović

Living is wonderful

The holiday house at Popovica is at the distance of some ten kilometres from Novi Sad, on the right bank of the Danube, in the closest vicinity of the National Park Fruska Gora. Located on the spacious land plot, with a relative-ly balanced slope, there was a neglected vineyard, with a small vineyard keeper’s house and a well. As the new building is at the highest top of the terrain, along the southern border of the land plot, the remaining part of the yard is occupied by green surface and an artificial lake, irreg-ular in shape, which is supplied by storm water. A big terrain slope is used skilfully for cascade the terrain leveling by means of a whole range of terraces made of bro-ken and trimmed stone laid down with-out plaster in the form of a low fence around the artificial lake. The inspirations of an author were certainly the classical Japanese gardens and numerous world magazines from that field. The selection of trees, hedges, pond plants, flowers and other plants was carried out in a con-sistent and rich way. In combination with grassy cascades, the lake and overflowing of water, the applied concept has created a new, planned biocenosis, picturesque during all seasons and under all weath-er conditions.The architecture of this holiday house has been composed into natural surroundings in an inspired and expert way. The diluted basis, with terraces roofed on the edges forms almost a square shape and enables

a direct contact with natural surround-ings across the access paths. The archi-tect Djukanovic, already an experienced designer-interior planner, with a lot of the realised works, dedicated a special atten-tion to the interior of the holiday house through a range of spatial situations that facilitate and improve the house organi-sation subordinated to leisure and enjoy-ing in natural surroundings. Liberated from strict requirements of regulation of a family space for living, the interior of a weekend house at Popovica is well laid out, organised and functional. Materials that were used for the yard regulation and building of a house are natural, local and of a good quality. The main building material used for the interior and exterior is brick (roasted twice), which is the tra-ditional material in this region. Wood and stone in particular have been used large-ly and they are also autochthonous build-ing materials that Fruska Gora abandons with.Liberated from the valid style and local connotations but with spirit, interior and applied materials that are deeply con-nected to landscape, this holiday house at Popovica represents a light example of aesthetised joining of the dwelling space and natural surroundings through the dynamics of the seasons, permanent flow of water and presence of fish and birds. Nature and house are being united through intertwining of the interior dec-oration and natural “scenography” and everyday life.

DaNS 50 | jun 2005 | 33

novi objekti

34 | DaNS 50 | jun 2005

arhitektura u svetu

Pasivna solarna kuća koju još nazivaju i “pasivna kuća” ili “low energy- arhi-tektura”, štedi energiju za grejanje. To se postiže ispravnom orijentaci-jom kuće u odnosu na strane sveta i

osobine terena i time što se unutrašnja toplota kuće čuva. Višak toplote koja nastaje od života ljudi i rada mašina u njoj akumulira se u za to posebno projektovanim toplotnim ostavama, npr. u naslagama kamena ispod terena, da bi se kad je to potrebno, vratio nazad po principu toplotne pumpe, najčešće uz pomoć ventila-cionih kanala. Toplota se uvek kreće od toplog ka hladnom, ukoliko postoji njihova veza - toplotni mostovi. Na južnoj fasadi, koja je obično i jedina sa velikim prozorima, ugrađuju se stakla koja se greju električno.

Da bi se savladao celokupni problem pro-jektovanja jedne ovakve kuće arhitekta mora da sarađuje sa naučnicima. Na primeru Dvojne vile u Bregenzu (1996) ova saradnja je real-izovana kroz zajedničke proračune iz dome-na arhitektonske fizike i naknadni monitoring sa kontrolnim merenjima, koji je dao dobre rezultate. U neku ruku, ovde se radilo o eks-perimentu koji je dobio naučnu potvrdu pošto je na objektu primenjena inovatorska fasada od više slojeva drvenih ploča sa termoizolaci-jom od saćastog kartona sa vazdušnim slo-jem za provetravanje, a kao završna obloga korišćeno je obično armirano staklo, 7 mm, sa Aluminijumskim nosačima koji se inače koriste za staklene bašte. Estetski efekat ove jeftine fasade, na kojoj se mestimično pojav-ljuju ogledalski efekti a mestimično razni preli-

vi boja, kao refleksije sa neba, bio je odličan, ali je glavni razlog za ovaj eksperiment ipak bio - ekologija! Autor je ovu fasadu kasnije, vrlo uspešno primenio i na više drugih objekata.

Spoljni zidovi dvojne kuće u Bregenzu uglavnom su od kartonske, industrijski proizve-dene termoizolacione lepenke, lepljenje u slo-jevima običnog talasastog kartona uz određene vatrootporne premaze. U kućama sličnog tipa danas se primenjuju i drugi materijali - slama, glina, razna mikrofiber vlakna itd, ali glavni element njihove gradnje ipak je ostalo drvo.

Drvena arhitektura

Drvena arhitektura pojavila se 80-tih u Evropi u modernizovanom izdanju i to prvo na severu Švajcarske, oko Ciriha - sa arhitektama Peter Zumptor, Gigon-Gajer, Birkhalter - Zumi, ali i inženjerima kao Jirg Konzet koji je uspeo da drvo kao noseći materijal poveže sa metalom - žica, metalne zatege i sl. - i tako dobije lag-ane modularne konstrukcije koje plene svojom lepotom. Masovna upotreba drveta u arhitek-turi započela je inače znatno ranije, tokom 60-tih, uvođenjem industrije lameliranog drveta, čija se proizvodnja danas napušta radi elimi-nacije štetnog uticaja lepka.

Drvena arhitektura je u biti modular-na i ograničena dimenzijama građe i ploča. Danas se uglavnom gradi sistemom masivnih drvenih ploča koje su pokazale izuzetna statička i termička svojstva a čiji su preseci znatno manji od sličnih, betonskih. Svi delo-vi jedne kuće pa i čitave njene voluminozne

jedinice - celine, prave se u radionici a potom montiraju na licu mesta. Istovremeno, aktuel-noj estetici (de)konstruktivizma i minimaliza-ma, odgovara ova modularnost i struktural-izam drvenih konstrukcija. Uz razvoj tehnologi-je zaštite od požara, sve to je pogodovalo pra-vom bumu drvene arhitekture danas u Evropi. Nove tehnologije i konstrukcije omogućavaju i asimetričnost što ukida monotoniju - najveći problem drvene kuće.

Estetika promišljena kroz okruženje

Od modernizma na ovamo, arhitekte ne interesuje samo kuća već i pejzaž. Potpuno apstraktne i minimalističke forme Dvojne vile u Bregenzu pokušavaju da se uklope u njega kao neka vrsta samoniklog kristala. Drvo ne može da bude neprirodno a strukture koje ono daje uvek su organske. Ovu fasadu W. Unterrainera, koji inače retko na fasadi upotrebljava i boju, odlikovao bi purizam stakla kad on ne bi bio narušen drvenim venecijanerima postavljenim na južnoj fasadi spolja, sunčanim kolektorima. Na zadnjoj strani, objektu su pridodata dva aneksa: betonski i drveni - garaže i ostave, u prirodnim bojama i teksturama ovih materijala, što narušava minimalizam glavnog kubusa - staklene kocke i objektu daje čar ležernosti.

U Nemačkoj su 20-tih godina prošlog veka postojale dve grupe umetnika koji-ma je pejzaž sa samoniklim arhitektonskim strukturama u njemu bio glavna preokupaci-ja. Glasnogovornik obe bio je nemački arhi-

Kuće od drveta i kartonaWalter Unterrainer (1952), austrijski arhitekata, živi i radi na tromeđi Švajcarske, Austrije i Nemačke gde ima biro u Feldkirch-u, kod Bregenz-a. Fakultet je završio u Insbruku posle čega je 2 godine studirao u Londonu. Specijalizirao je solarnu arhitekturu i drvene konstrukcije. Dobitnik je više nagrada, profesor na Arhitektonskom fakultetu u Lithenštajnu i gost-profesor na univerzitetima u Ahenu, Stokholmu i Beču. Bavi se solarnom arhitek-turom, nosilac je brojna priznanja iz te oblasti. Jednu od najpoznatijih solarna kuća u Österreichs-u (1985) pro-jektovao je u saradnji sa građ. ing. Hermann Kaufmann-om i švedskim arh. Sture Larson-om. Ova škola kao jedini izvor energije koristi solarne kolektore.

DaNS 50 | jun 2005 | 35

arhitektura u svetu

tekta Bruno Taut sa čuvenim Staklenim pavil-jonom na Svetskoj izložbi u Kelnu (1914). Kao i Unterrainer, obe grupe autora pokušavale su da svoje strukture uklope u pejzaž ne na način da one budu “što diskretnije”, već suprotno, davši njihovoj “veštačkoj prirodi” punu slobo-du rasta i razvoja, što je povratno trebalo da ga obogati.

Unterrainera-ova težnja da se bude što prirodniji - zbog čega i odbija da gradi velike objekte - je za pohvalu. Pod pojmom: human objekat, on podrazumeva onu veličinu objek-ta koja je po svojim merama bliska čoveku. Promišljeno i restriktivno prema slobodama bez pravog povoda, ovaj vredan autor smatra da će kroz povratak na jednostavne forme, prirodne materijale i inženjerstvo - u izvornom smis-lu te reči, uspeti da se svojim kućama približi devičanskoj prirodi u kojoj one najčešće leže. Poslednjih godina Unterrainer je u Fedkirschu podigao i dva veća objekta - Fabriku za prera-du drveta LOT i Novu autobusku stanicu. Velike objekte gradio je i na početku svoje karijere da bi od toga brzo odustao.

Manje je više

Estetika Dvojne vile u Bregenzu ekstremni je primer minimalizama, sa kojim ulazimo u XXI vek, i kao takvu treba je analizirati. Ona u sebi nosi i nešto strukturalističko na način arh. Huga Heringa i škole Rudolfa Štajnera , pripadnika ranog modernizma sa početka 20-tog veka, koji su se robusnošću razlikovali od drugih modernista koji su takođe radili u

drvetu - Altoa ili Rajta. Razlikovali su se i od konstruktivizma pošto u njihovim struktura-ma konstrukcija nije bila - ono najvažnije! Minimalizmom i jednostavnošću formi vila u Bregenzu nas podseća i na rane apstraktne radove Mondrijana i Maljeviča. Međutim sem u uživanju u performansu sletanja trodimen-zionalnog Maljevičevog “Crnog kvadrata” na alpsku Eco- pastoralu , lepota ovog objekta leži i u njegovoj ekonomiji, a što tvrdi i sam autor. Maljević je u svom Manifestu suprematizma, nagovestio - “Ekonomija je peta dimenzija”. Ono što je nagovestio došlo je četiri decenije kasnije.

Društvo XXI veka biće očigledno decen-tralizovano i slobodno a što već i jeste u boga-tim zemljama u kojima autor radi. Redukciju, međutim ne treba mešati sa “hi-tech” arhitek-turom, kod koje su jednostavne forme proiz-vod tehnoloških zahteva, pošto se kod auto-ra sličnih Unterraineru zapravo radi o “low - tech” arhitekturi, arhitekturi koja štedi. Dvojna vila u Bregenzu ekonomična je zbog upotrebe jeftinog građevinskog materijala i lake izrade - drvo, karton, armirano staklo. Ekonomične je i forma - kocka, sa malom površinom zidova u odnosu na kubaturu u jednostavnoj konstruk-ciji. Vila takođe poseduje dobre termotehničke osobine, štedi gorivo i struju. Ekonomična je i po svom dizajnu - samo jedna kocka i ništa više

Jadranka Bunuševac

HOUSES MADE OF WOOD AND CARDBOARD

Wooden architecture appeared in Europe dur-ing the 80’s, in a more updated version, first in the north of Switzerland, around Zurich – with architects Peter Zumptor, Gigon-Geier, Birkhalter-Zumi and engineers such as Jirg Konzet, who managed to connect wood as the main material with metal-wire, metal joints etc. and get light modular constructions that seize with their beauty. The mass use of wood in architecture started much earlier, during the 60’s, by introduction of improved (compreg-nated) wood, the production of which is being given up for the purpose of elimination of harmful impact of glue. Wooden architecture is, essentially, modular and limited by dimensions of the building material and boards. The system of construction that is mainly used today is the one of massive wooden boards that have proven to posses exceptional static and thermic proper-ties and the intersections of which are much smaller than similar ones made of concrete. All parts of a house and even its complete volume unit – unity, are made in workshops and later on assembled at site. At the same time, this modularity and structurality of wooden con-structions corresponds to the current aesthetics of (de)constructivism and minimalism. Along with the development of fire protection tech-nology, all this was in favour of a true boom of wooden architecture in Europe today. New technologies and constructions enable also the asymmetry eliminating monotony – the largest problem of wooden houses.

36 | DaNS 50 | jun 2005

arhitektura u svetu

3LHDMost u Rijeci

Ime: Mosta hrvatskih branitelja Lokacija: Rijeka, HrvatskaAutor: 3LHDProjektni tim: 3LHD – Saša Begović, Marko Dabrović, Tanja Grozdanić, Silvije Novak, Siniša Glušica,Suradnici: Koraljka Brebrić, Milan ŠtrbacKonstrukcija: C.E.S. Rijeka (Jean Wolf, Zoran Novacki, Dušan Srejić)Dimenzije: Dužina 47m, širina 5,4m, raspon nad vodom 35,7m, visina vertikala spomenika 9mNaručitelj: Grad Rijeka, HrvatskaProjekt: Prva nagrada na javnom natječaju, 1997.Projektna dokumentacija 1998-2000.Realizacija: 2001.Fotografije: Aljoša Brajdić i Arhiv 3LHD-aPodaci i izvori za tekst: www.studio3lhd.hr; www.novilist.hr; www.zarez.hrNagrade: AR+D (2002); Nagrada Viktor Kovačić za najuspešnije arhitektonsko ostvarenje u Hrvatskoj (2001).

3LHD BIOGRAFIJA

3LHD je arhitektonski studio koji vode partneri – arh. Saša Begović, Marko Dabrović, Tanja Grozdanić i Silvije Novak. 3LHD djeluje od 1994. godine i iza sebe ima mnogobrojne projekte i realizacije u Hrvatskoj i inozemstvu koje su nagrađivane najvažnijim hrvatskim i internacionalnim nagradama.

Za projekt i realizaciju memorijalnog Mosta hrvatskih bran-itelja u Rijeci 3LHD je nagrađen najvažnijom svjetskom nagradom za mlade nadolazeće arhitekte AR+D award, koju dodjeljuje naju-gledniji svjetski arhitektonski časopis The Arthitectual Review. Za isti projekt 3LHD je osvojio i najvažniju hrvatsku arhitektonsku nagradu Viktor Kovačić za najbolju realizaciju 2001. godine. Most je još dobio priznanja Piranesi (Piran, Slovenija), Bauwelt (Berlin, Njemački) kao i nagradu najvažnijeg američkog časopisa za diza-jn I. D. Magazine. Za projekt kuće Vila Klara 3LHD je nagrađen državnom nagradom Vladimir Nazor za 1999. godinu, a 1996. pobijedili su na 24. salonu mladih sa projektom Hotel M, te su dobili priznanje za nacionalni muzej Koreje u Seoulu. Projekti 3LHD-a prezentirani su u najuglednijim svjetskim časopisima kao japan-ski A+U, britanski The Architectual Review, njemački DB, talijans-ki Interni, hrvatski Oris itd. Arhitekti 3LHD-a održali su predavanja na mnogim internacionalnim fakultetima i institucijama kao što su RIBA London (UK), Arhitektonski Trijenale u Künstlerhaus u Beču, arhitektonski fakulteti u Gracu, Beču, Minhenu. Radovi 3LHD-a izl-agani su u Beču, Kopenhagenu, Londonu, a 3LHD je upravo pozvan u New York na veliku izložbu Open: new design for public space u Van Alen Intitute u društvu najeminentnijih svjetskih arhitekata kao N. Foster, P. Eisenman, W. Alsop, Diller&Scofidio. Posljednji uspjeh 3LHD-a je pobjeda na natječaju za hrvatski paviljon za svjetsku izložbu EXPO 2005 u gradu Aichi u Japanu.Detaljnije: www.studio3lhd.hr/mhb

DaNS 50 | jun 2005 | 37

arhitektura u svetu

Grad Rijeka 1996. godine usvojio je inicijativu da se u čast branitelja izgradi spomen – obeležje. Kao najpovoljnija lokacija odabrano je mjesto na Mrtvom kanalu, kao nastavak glavne pešačke komunikaciju Korzo – Jelačićev trg. Na taj način most postaje ujedno i spomenik i utilitarna građevina. Most je svečano otvoren 21. decembra 2001, a projektno rešenje izradio je Studio 3LHD iz Zagreba.

Jedan od najvećih i najuticajnijih svetskih arhitektonskih časopisa, britanski “The Arhitectural Review” (izlazi od 1896 godine), zajedno sa Danskom kompanijom D-Line dodeljuje svake godine nagradu ar+d najznačajniju svetsku nagradu za mlade nadolazeće arhitekte (službeno ime je: ar+d - the world’s leading emerging architecture award). Nagrada se dodjeljuje za realizovano arhitektonsko delo za arhitekte do 45 godi-na, a pobednici osim nagrade dele i ček u vrednosti od deset hiljada funti. Među prošlim dobitnicima nagrade ar+d su danas svetski pozna-ta arhitektonska imena Shigeru Ban, Sauerbruch/Hutton, Klein/Dytham i dr. Na konkursu te godine bilo je prijavljeno preko 700 realizacija iz cijelog svijeta (60 zemalja). Međunarodni žiri u sastavu; Stefan Behnisch (Behnisch & Partners, Stuttgart, Germany), Margrét Hardardottir (Studio Granda, Reykjavik, Iceland), Rick Joy (Tucson, Arizona, USA), Carme Pinós (Barcelona, Spain), Hin L. Tan (Kuala Lumpur, Malaysia) i Peter Davey (glavni urednik The Architectural Review), proglasio je pet pobe-dnika za 2002 godinu. Jedan od pet pobednika su hrvatski arhitek-ti iz studija 3LHD za projekat i realizaciju Mosta hrvatskih branitel-ja u Rijeci. Projekat riječkog mosta je objavljen u decembarskom bro-ju časopisa “The Arhitectural Review”. Pobednicima konkursa nagrada je bila uručena na svečanosti u Kopenhagenu u Danskoj a pet dobitni-ka je imalo čast da u proleće 2003. godine u Kraljevskom udruženju bri-tanskih arhitekata (RIBA) u Londonu održe predavanje o svome radu. Za projekt Mosta hrvatskih branitelja 3LHD je već dobio godišnju nagradu Udruženja hrvatskih arhitekata

Rijeka - idealno premošćivanje(Zarez 113, od 25. septembra 2003. Zagreb)

Most hrvatskih branitelja na Mrtvom kanalu (studia 3LHD) u Rijeci njujorški arhitektonski kritičar James Russell izdvaja kao lijepu i dosto-janstvenu obradu tradicionalnog urbanog elementa, za razliku od osta-lih projekata koji preispituju i hibridiziraju granice urbanih elemenata i prototipova. Točno je da je beskompromisna veza statike i najmanjeg detalja ravna mitskim stolicama Shakera ili Mies van der Rohea, što bi riječki most afirmiralo kao savršeni oblik urbanog mobilijara. Međutim, besprijekorna profinjenost riječkog mosta, projekta koji je sad već doživio toliku aklamaciju da postaje jednim od neizbježnih zaštitnih znakova hrvatske arhitekture, samo je onaj prvi, izvanjski kontakt s projektom koji je toliko kompleksan u radikalno razdvojenim socijalnim i arhitektonskim obalama koje spaja. To je u prvom redu most između polisa i urbsa, i to doslovno kao mjesto s kojeg se odlazi iz grada (u rat, natrag u selo, na otok..) ili se u njega dolazi (u školu, kupovati, po kulturu), ali i šire, most između provincije i centra koji ruši predrasude o marginalnoj kulturi, i to u prvom redu u glavama njezinih protagonista. Možda arhitektura u nas prednjači u promjeni svijesti o tome da svako inozemno gostovanje naših kulturnih proizvoda nije samo po sebi podvig i da se mora valorizi-rati u globalnim relacijama i kriterijima.

38 | DaNS 50 | jun 2005

arhitektura u svetu

KAP VODE : ZRNO SOLI

Koncepcija predstavljanja Hrvatske na EXPO 2005 temelji se na planu i metafori solane. Inicijalna okvirna tema «Kap vode» ovom se koncepcijom kulturološki nadograđuje u «Kap vode - zrno soli» s obzirom na prepoznatljivu specifičnost

hrvatskog pejzaža i istirje – solanu. So je sadržana u svakoj kapi morske vode, ali je i njena suprotnost koja se dobiva isključivo napornim radom ljudi. Ne treba zaboraviti da je izvorno značenje reči “kultura” uzgajanje. Na temelju ovako formulisanog koncepta oblikovan je prostor i sadržaji koji bez nametljive spektakularnosti i lažnog sjajas prenose sliku Hrvatske posetiocima. Paviljon je podeljen na dve etaže i pet prostorno-scenskih celina.

0. prostor događanja: “DOBRODOŠLI!”Na velikoj beloj površini pročelja ističe se natpis CROATIA i isto ime ispisano japanskim pismom. Umesto klasične strehe plavi stakleni svod ispunjen vodom štiti posetioce od sunca.

1. prostor događanja “U MORU”

Tavanica prijemne hola je prozirna staklena površina tj. bazen ispunjen vodom koji tako nastavlja igru s morskom površinom koja je započeta pred paviljonom. Jedino svetlo dolazi odoz-go, kroz sloj vode i prelama se kroz talase na njenoj površini. Posetioci su u prostoru “jadranskog podmorja”.

2. prostor događanja “IZ MORA”U prostoru glavne dvorane posetioci nastavljaju da “putuju” morem. U plavkastoj polutami na oba bočna zida-ekrana projektuju se motivi mora i paške solane. Projekcija je kontro-lisana pomoću kompjutera i senzora koji registriraju kretanje posetioca po prostoru.

3. prostor događanja “POD SUNCEM”Potom posetioci prisustvuju potpunoj promeni ambijenta-scene: pale se puna bela svetla koja simbolički označavaju letni sunčani dan. Sada, obasjana jakom belom svetlošću,

Hrvatski paviljon na Svetskoj izlozbi EXPO u gradu Aichi u Japanu

DaNS 50 | jun 2005 | 39

arhitektura u svetu

cela dvorana postaje scena-prostor solane - karakteristična podela na pravokutna polja-bazene omeđena pregradama ispunjena humcima prikupljene morske soli.

4. prostor događanja “NAD HRVATSKOM”Pokretnom platformom posetioci počinju da se polako dižu na galeriju. Prostor se ponovo transformiše, a svetla se pola-ko gase. Ono što su do sada bila bela polja solane postaje jedan ogromni vodoravni ekran (15 x 25 m) za uspravnu projekciju filma o Hrvatskoj. Njeni krajolici, more, gradovi, brodovi, ljudi i kultura snimljeni su odozgo, iz ptičje pers-pektive, dajući posetiocu osećaj da leti nad Hrvatskom. Izmenjuju se karakteristični prizori i strukture: ribarska mreža, polja pšenice, vinogradi, urbana struktura Dubrovnika, sta-dion usred fudbalske utakmice, jedriličarska regata, slavon-sko kolo, paška čipka. Gledaoci putuju laboratorijima Plive, mrežnim prikazom kompjuterskog 3D modela broda, struk-turom mikročipa. Film ukratko predstavlja našu tradiciju, prirodne lepote, kulturno nasleđe, savremenu industriju i tehnologije, kao i brigu za okruženje i čistoću mora.

5. prostor događanja “HVALA.”Na kraju, poštujući japanski običaj darivanja, posetiocima se nudi zrno soli kao zrno mudrosti: u maloj kutiji svako bi

mogao dobiti posebno oblikovanu bočicu morske vode s nat-pisom «Kap mora - zrno soli, Hrvatska». Naravno, ta so je samo rezultat rada i napora, znanja i kreativnosti, strpljivosti i mudrosti hrvatskih ljudi koji žive na obalama jednog te istog mora kojeg dele sa ljudima naizgled dalekog Japana. Taj mali poklon na kraju njihove posete Hrvatskom paviljonu trajno će ih podsećati na vrijedne ruke ljudi u jednoj dalekoj lepoj zemlji.

LOGO “KAP VODE - ZRNO SOLI”Krug simbolizira kap vode, a kvadrat zrno soli. Crveni krug podsjeća na onaj iz japanske zastave, a crveni kvadrat na poznati hrvatski kvadrat. Kao što je kvadrat u krugu tako je i Hrvatska u Japanu.

Fotografije: 3LHD i iz Japan Times-a od 5. aprila 2005.Tekst i prikazi paviljona: www.croatiaexpo2005.hr

Priredio: Darko Polić

40 | DaNS 50 | jun 2005

arhitektura u svetu

Objekti sportskih stadiona, mesta spektakla i događaja, priredbi i dešavanja oduvek bude posebnu pažnju i podstiču graditelje svih epoha i civilizacija. Neizmerna snaga

i energija koja se rađa na ovim objektima spada u one neobjašnjive impulsivne fenomene ljud-skog društva. Šta to može navesti stotine hil-jada ljudi da budu u jednom ritmu, da osećaju neke specifičnu nit koja ih veže tih devedeset minuta? To je neobjašnjivo, mora da se oseti!

Od vremena velikih graditelja antičkih sta-diona, postoje mislioci i vizionari koji uspevaju da pronađu uvek nešto novo, pomere granicu mogućeg, sagrade nešto do tada nezabeleženo ili pak usavrše ono do tada poznato. I u vre-menu današnjem srećemo takve ljude, velike ljude arhitekture. Postoje, nema ih mnogo, ali su dragoceni i cenjeni. Upravo ovi ljudi, velik-og uma i širokog shvatanja, uspevaju da shvate i osete tu specifičnu nevidljivu nit koja nosi hil-jade ljudi u istom ritmu. Ako arhitekta nema i ne oseća tu nit, on i ne može da osmisli stadi-on koji živi. Među velikim imenima svetske arhi-tekture koja danas potpisuju projekte stadio-na širom sveta, svakako veliku pažnju zavređuje graditeljski opus Petera Eisenmana. Pominjanu nevidljivu nit u viziji ovog američkog arhitek-

te pokušaćemo da pronađemo u njegovim sta-dionima. Posebno je zapažen konkursni rad za stadion u Minhenu, zatim rešenje Olimpijskog centra u Lajpcigu, kao i dve realizacije. Objekat novog futurističkog zdanja NFL kluba Arisona Cardinals u Glendejlu definitvno će pomeriti granice u arhitekturi i tehnologiji a ovom pri-likom ćemo predstaviti nama geografski bliži projekat u Španiji.

Estadio Riasor – La Coruna

Početkom 2001 godine ostvareni su prvi konkret-ni potezi na ambicioznom projektu realizacije novog stadiona fudbalskog kluba Deportivo iz La Korunje. Arhitekta Eisenman posetio je grad na severu Španije i tom prilikom od predsed-nika, gospodina Lendoira dobio na poklon dres sa imenom i brojem Brazilca Đalminje, najboljeg igrača ovoga kluba. Lendoiro je naglasio svoj san da klubu i gradu podari novi stadion pošto ”postojeći Riasor uz sve moguće rekonstrukcije ne može postati objekat sa pet zvezdica”. Prvi čovek kluba je projekat novog objekta nazvao čudom i uporedio ga sa Gugenhajm muzejem u Bilbaou. Klub je svestan da je novi objekat stepenica sa kojom će klub definitivno preći u

klub onih velikih, i po ovom pitanju. Po svim ostalim merilima, pre svega igračkim i fudbal-skim, on je to već godinama, redovan učesnik Lige Šampiona sa pregršt trofeja. Otvoreno je pitanje infrastrukture i stadiona i tu na scenu stupa Peter Eisenman sa svojim timom, uz neizbežnu podršku stručnjaka iz grupe HOK Sports.

Klub je izrazio spremnost da finansi-ra projekat ukoliko grad podrži ideju sa 10% troškova (komunalne takse, infrastruktura itd.), kao što je i grad Vigo podržao gradnju stadio-na Balaidos. Međutim, gradonačelnik Francisko Vasquez nije podržao predsednika Lendoira u njegovim planovima da projekat obuhvati celu okolnu zonu i klub je samostalno krenuo u svo-jevrsni poduhvat koji bi treba da korenito pro-meni sliku grada.

Početkom maja meseca 2003 prezentovan je novi stadion, po rečima investitora i arhitekte, jedan od najlepših fudbalskih stadiona na sve-tu. Projekat vredan 141 miliona E osmislio je, naravno, Peter Eisenman u saradnji sa španskim arhitektom Carlosom Seaoneom. Novi stadion će pored zone postojećeg stadiona zauzeti još okolnog prostora, imaće 36.000 mesta, nara-vno sva sedeća kao što to UEFA preporučuje. Pored činjenice da je to ipak samo 1.500 novih

Fudbal i arhitektura Petera Eisenmana

DaNS 50 | jun 2005 | 41

arhitektura u svetu

Peter Eisenman (1932), jedan od vodećih svetskih teoretičara moderne arhitekture, arhitekta koji zadaje kriterijume, ruši standarde i menja stereotipe. Iako se bavi prevashodno edukacijom i kritikom, ipak je veoma zapažen na svetskoj sceni i svojim praktičnim radom. Sopstveni studio koji je osnovao 1980. godine, i danas uspešno radi u New Yorku. Njegov arhitektonski opus se odlikuje po veoma strogom odabiru projekata, veoma pažljivom selektiranju i investitora i naručilaca. Od njegovih novijih projekata pored navedenih objekata u La Coruni i Glendejlu izd-vojimo i objekat kulturnog Centra Galicije u Santiago de Komplostela. Od radova koji se realizuju navedimo Olimpijski kompleks u Lajpcigu, potom upravo otvoreni memorijal žrtvama Holocausta u Berlinu, projekat muzeja u Kini i brojne druge. Na polju teorijskog rada Eisenman veoma je zapažen; 1967. osniva Institut za Arhitekturu i Urbane studije (IAUS). Dobitnik je velikog broja nagrada i priznanja kako stručnih arhitektonskih organizacija tako i više umetničkih laureata poput Velikog Venecijanskog bijenala i to u više navrata. Član je brojnih strukovnih organizacija, Američke Akademije nauka i umetnosti kao i Akademije umetnosti i pisma. Akademska karijera je takođe bogata i trenutno je nosilac katedre Louis Kahn na Yale Univerzitetu i gostujući predavač na Princeton Univerzitetu. U svojoj karijeri ima i profesure sa Coope Union, Cambridge, Ohio State, Harward itd.

mesta cilj je ispunjen, komfor će biti neizmer-no bolji. Unutar tribina će se nalaziti klupski muzej, hotel, restorani, plivački bazen, fitnes centar, squash centar, veliki šoping mol kao i 3600 parking mesta. Postojanje ovog parkinga je posebno bitno sa stanovišta rasterećenja saobraćaja u centru grada, gde se stadion i nalazi. Po rečima samog Eisenmana, ”ovaj sta-dion će biti najbolji na svetu zato što se samo na ovom mestu može pogledati sjajna utak-mica istovremeno kad i voziti roleri na plaži Atlantika”. Prilikom predstavljanja projekta, predsednik Lendoiro je interesantno predstavio arhitektu Eisenmana, poredeći ga sa Peleom u fudbalu i svrstavajući ga među TOP 5 svetskih arhitekata. Ljubav prema fudbalu, gospodin Eisenman je stekao boraveći u Engleskoj 60-ih godina prošlog veka. Živeo je u Londonu i pra-tio utakmice Tottenham Hotspursa na kultnom Vart Hart Line stadionu. Posle gradnje kulturn-og centra Galicije u obližnjoj hodočasničkoj, Santiago de Komposteli, počeo je da gleda mečeve sjajnog Deportiva na Riasoru i polako zavoleo i ovaj klub. Potom je uvek praktikovao da svoje posete Španiji kombinuje sa utakmica-ma Deportiva.

Po rečima samog arhitekte, objavljenim na klupskom TV kanalu, stadion predstavlja prim-er kako se može pokrenuti razvoj celokupnog područja, kako stadion zapravo predstavlja generator urbanog razvoja. Deportivo trenutno spada među deset klubova Evrope i zaslužuje novi stadion. Pored sjajnih igrača ovog tima, iskusnog trenera, ambiciozne uprave i vernih navijača jedina karika koja nedostaje je upravo moderniji i impresivniji stadion. Naravno, pro-jektom Petera Eisenmana i to je rešeno i za koju godinu klub će slušati himnu Lige Šampiona na novom stadionu.

Ono što bez sumnje izdvaja Petera Eisenmana od svih drugih arhitekata na sve-ta, za koje možemo reći da su ”veliki”, je jedna prirodnost i otvorenost. Čovek koji je ne tako davno, tokom kongresa UIA u Berlinu, udosto-jio grupu arhitekata iz Novog Sada i Beograda, kraćeg ćaskanja i zajedničkog fotografisanja, ne krije svoju fascinaciju ljudima, grupom, punim tribinama, kako on to voli da kaže ”tifosima”… Čovek koji po sopstvenom priznanju najviše voli da ode na fudbalsku utakmicu, da bude mali čovek u gomili, da bude anoniman i da gleda ljude oko sebe. Čovek koji kaže da nije arhitek-tonska zvezda! Po njemu, naime, zvezde idu u muzeje, na prijeme, u posete političarima, on ne! Peter Eisenman, svaki boravak u Milanu, iskoristi da ode na najjeftiniju tribinu stadi-ona Meazza, nije bitno ko igra, da se sedne među ljude, da bude u grupi. Arhitekta kome je najveća želja da projektuje Autogrill u Reggio Calabriji, u znak svog poštovanja prema vatren-im ”tifosima” juga Italije, ne može da bude umišljena zvezda, on mora da bude genije! Peter Eisenman je upravo to jeste.

Grafički prilozi i ilustracije vlasništvo su Eisenman Associate Architects kojima se ovom prilikom zahvaljujemo na pokazanom razumevanju i ustupanju materijala.

Ðorđe Bajilo

42 | DaNS 50 | jun 2005

arhitektura u svetu

Milenijumski park u Čikagu nalazi se u srcu Čikaga, na potezu između centra grada i Mičigenskog jezera na površini od 24,5 ekera (oko 1 ha), omeđen uli-

cama Mičigenska avenija (Michigan Avenue), Kolumbus (Columbus), Monro (Monroe) i Rendolf (Randolph). Inicijator izgradnje parka je dugogodišnji gradonačelnik Čikaga Ričard Dejli koji je želeo fizičku rekonstrukciju pros-tora na toj atraktivnoj lokaciji do tada zauze-toj neodgovarajućim sadržajima kao sto je ogroman neugledan parking prostor i čijim je delom prolazio koridor centralne železničke pruge Ilinoisa.

Ideja je bila da se sa budžetom od 150 miliona dolara izradi podzemna garaža, a na nivou ulice park sa koncertnom scenom na otvorenom, klizalište i restoran i da park bude završen 2000. godine (otuda i njegov naziv Milenijumski). Međutim, kako se projekat raz-vijao, postajao je sve ambiciozniji i trostruko premašio prvobitnu cifru, dostigavši konačnu cenu 475 miliona dolara. Oko polovine te sume prikupljeno je od donatora - pojedinaca, bogatih Čikažana ili raznih korporacija i fon-dacija. Imena svih darodavaca koji su uložili po milion ili vise ugravirana su na mermer-nom zidu Milenijumskog monumenta na Rigli skveru (Wrigley Square) u parku. Najveći dona-tori imali su pravo da izaberu autora pojedinog umetničkog dela u parku i ujedno je po daro-davcima nazvan određeni objekat ili prostor.

Park je rangiran među svetski najreprezen-tativnije urbane prostore. Zbog broja pozvanih

međunarodno priznatih autora i koncentracije sadržaja na relativno malom prostoru, neki od kritičara smatraju da je to manje park, a vise svetska izložba!

Najveću atrakciju i žižnu tačku parka pred-stavlja Prickerov muzički paviljon (Jay Pritzker Pavilion) gledalište Veliki travnjak (Great Lawn) arhitekte Frenka Gerija (Frank Ghery) sa pripadajućim pesačkim mostom. Izgled Paviljona nikoga ne ostavlja ravnodušnim bez obzira da li komentari idu u pozitivnom ili neg-ativnom pravcu. To je 36,5m (120 feet) viso-ka raskošna blještava konstrukcija od rostfra-ja, zakrivljenih i zatalasanih površina, koja nat-kriljuje scenu dovoljno veliku da primi čitav sim-fonijski orkestar i hor od 150 Elanova. Južno od proscenijuma pruža se gledalište sa 4000 fiksnih sedišta i travnjak koji može da primi još 7000 potencijalnih gledalaca - slušalaca kon-cerata.

Gledališni prostor je natkriven “akustičnom rešetkom” - cik-cak konstrukcijom od metalnih cevi koja potpuno zasvođuje površinu ovalnog travnjaka poput paučinastog svoda. Rešetka ima funkciju da o nju bude okačeno oko 200 zvučnika kako bi se omogućio ujednačen kvalitet distribucije zvuka u svim delovima oko 180m (600 feet) dugog gledališta. Osim kvaliteta u akustičnom smislu, ova rešetka je omogućila sasvim novu vizuelnu percepciju i doživljaj okolnog prostora i istorijski čuvenog niza nebodera uz Mičigensku aveniju. Potpuno zadivljujuće, spektakularno!

Gerijeva magija se ne završava na muzičkoj sceni na otvorenom već se produžava šetnjom

preko BP pešačkog mosta (BP Brige). To je do sada prvi i jedini most koji je Geri projek-tovao sa namerom da zaštiti koncertni pros-tor od saobraćajne buke koja dolazi sa Ulice Kolumbus. Meandarska putanja mosta počinje od Velikog travnjaka uvijajući se jednim delom paralelno Ulici Kolumbus, a onda se u luku izdiže iznad nje i završava preko puta ulice u Grent parku (Grant Park)u ukupnoj dužini od oko 280m (925 feet).

I most kao i muzički paviljon izgleda pot-puno skulptoralno. Pod je izveden od drvenih dasaka i podseca na palubu broda, a parapet i bocne strane mosta su od istog rostfraja kao i paviljon. Utisak džinovske zmije koja gmize uz i preko Ulice Kolumbus pojačan je izborom i veličinom ploča od rostfraja kojima je most obložen. Sa distance se te ploče presijavaju kao koza zmije. I ponovo Gerijeva višeznačnost i višeslojnost: pešački most nije samo masiv-ni akustični štit, već i promenada gde se sva-kim sledećim korakom pesak nagrađuje novom i drugačijom vizurom parka i okoline. Fascinantno!

Zapadno od Velikog travnjaka na SBC trgu (SBC Plaza) “lebdi” čudesna reflektujuća skulp-tura “Kapija oblaka” (“Cloud Gate”), teška 110t (!), čiji je autor Anis Kapur (Anish Kapoor) - britanski vajar poreklom iz Indije. Elipsasto oblikovana struktura dugačka je 20m (66 feet) i 10m (33 feet) visoka. U njenom podnožju, izveden je lučni prolaz visine 2.75m (9 feet). Zbog svog bubregolikog oblika skulptura je odmah u narodu dobila nadimak “The Bean” (pasulj ili vrsta popularne tvrde bombone pod

Milenijumski park u Čikagu

DaNS 50 | jun 2005 | 43

arhitektura u svetu

nazivom “jellybean” istovetnog oblika).Kapija zapravo nikuda ne vodi i nje-

na prava svrha je, po recima autora, da pru-zi vizuelnu avanturu skulpture od dvodimen-zionalne površine do trodimenzionalnog pro-stora. I namera umetnika je naišla na maso-vni i oduševljeni odziv. Jako je zabavno lično doživeti ili posmatrati druge u igri primicanja ili odmicanja od blještave gledajuće površine “kapije”, u izobličenoj slici posetilaca oko skulpture, u izvitoperenom izgledu uličnih frontova sa naherenim neboderima, u trenut-noj boji čikaskog neba. Autor je svojim kon-ceptom i estetikom nesumnjivo postigao da se skulptura tako džinovskih dimenzija i tezine čini laganom, skoro bestežinskom, lebdećom. Mudro, promišljeno i maestralno!

SBC plaža na kojoj se nalazi skulptu-ra “Kapija oblaka” je zapravo krov restor-ana izgrađenog na nižem nivou parka na MekKormik Tribjun Plazi i klizalištu (McCormic Tribune Plaza and Ice Rink).Taj donji trg je ori-jentisan ka Mičigenskoj aveniji gde posetioci parka u letnjem periodu mogu uživati u hra-ni i picu u kafeima na otvorenom, a u zimskim mesecima, od novembra do marta, isti prostor se pretvara u klizalište. Tako je zaista i bukvalno omogućena vitalnost i korišćenje parka tokom čitave godine.

U jugozapadnom delu parka, na ukrštanju Monro ulice sa Mičigenskom avenijom, stižemo do još jednog izvora uzvanja i atrakcije parka - fontane porodice Kraun (Crown Fountain), onoga što neki nazivaju urbanom fontanom 21. veka. Njen autor je Huame Plensa (Juame Plensa) konceptualni umetnik iz Barselone. Fontanu čine dva naspramno postavljena 15-metarska (50feet) tornja za čiju fasadu su

korišćeni stakleni blokovi poput opeka. Tornjevi su postavljeni uz uze ivice pravougaonog “bazena”- trga od crnog granita.”Bazen” je izveden preciznom denivelacijom u dubini od 1/8 inča (nešto vise od 3mm!)i praktično stvarajući samo skramu vode po kojoj se može hodati, šljapkati, prskati na radost dece,a i mnogih odraslih posetilaca.

Iza fasade od staklenih blokova skrivene su vodene pumpe koje ispuštaju vodu sa vrha tornjeva i ona se kaskadno sliva niz stranice kula ka dnu. Tu su i high-tech LED video skrinovi na kojima se prikazuju lica oko 1000 stvarnih, slučajnim uzorkom izabranih građana Čikaga. Svako lice se prikazuje po 5 minuta i za to vreme se menja njegov izraz - trepće, smeši se, mršti, pući usne i iznenada iz tako napućenih usana izbacuje se mlaz vode u bazen-trg. I onda, svakih 15 minuta novo džinovsko lice. Trg je ispunjen uzdasima iznenađenja i rados-nom cikom male i one nešto veće dece.

U jugoistočnom delu parka ugođaje mogu potražiti oni koji u parku žele mir, opuštanje i sporiji ritam. To je prostor Luri vrta (The Lurie Garden) čija je autorka Ketrin Gustavson (Kathryn Gustavson). Vrt je zasađen na površini od oko jednog ara (2.5 acre) i podeljen je veštačkim potokom na dva dela - jedan sa viso-kim rastinjem i drugi sa višegodišnjim biljka-ma raznih vrsta, boja, oblika i mirisa. Očekuje se da ce puna lepota i vrednost vrta moci da se sagleda za nekoliko godina kada biljke i krošnje drveća nabujaju u punoj masi i veličini. Na samom severoistočnom uglu parka, na raskrsnici ulica Rendolf i Kolumbus, nalazi se mala transparentna zgrada Biciklističke stan-ice (Bike Station) arhitekte Dejvida Stila (David Steele) iz Čikaga. To je doslovno pravi raj za

bicikliste, kao i za ljubitelje trcanja i vožnje rolšua. U dva nivoa ovog objekta smešten je grejani parking za 300 bicikla, tuševi(!) i kasete za ostavljanje ličnih stvari, onda još i prodavni-ca delova za bicikle, kafe - sve sto je potreb-no da podrži i ohrabri bicikliste u samom cen-tru grada i podstakne korišćenje ovog pre-voznog sredstva za odlazak i dolazak sa posla. Ohrabrujuće i jedinstveno ! Ono sto ne bi tre-balo zaboraviti na kraju je odavanje priznan-ja grandioznom inženjerskom poduhvatu. Naime, čitav park je napravljen na krovu tro-spratne podzemne garaže za 4000 vozila i iznad željezničkog i autobuskog koridora. Za takav zahvat u “podzemnom”svetu bilo je potrebno izgraditi vrstu mostovske konstrukci-je sa mnoštvom stubova podupirača, kesona i ostalih potpornih elemenata i silu druge infra-strukture neophodne za funkcionisanje glamu-roznih objekata i sadržaja “gornjeg” sveta.

Iako je rok završetka Milenijumskog parka pomeren četiri godine, vredelo je čekati. Čikago je dobio pravu riznicu arhitekture, inženjerstva, pejzažne arhitekture, umetnosti, kompjuter-ske tehnologije, performansa - atrakciju za sve nivoe posetilaca i korisnika parka bez obzira na njihov ukus i senzibilitet.

IZVORIKamin, Blair- A no place transformed into a grand space, Chicago tribune, Chicago, July 18, 2004Chicago Suntimes, Chicago, July 11, 2004Repeat, Observations on architecture, articles by Lynn Becker

44 | DaNS 50 | jun 2005

istoriografija

Tridesetih godina XX veka, među objekte građanske i klasične arhi-tekture Niša, prodiru novi objekti moderne arhitekture, koju su njeni protagonisti najčešće označavali

kao stil MODERN. Jedan od predstavnika ovog avangardnog arhitektonskog izraza, sa najviše izvedenih objekata u Nišu, bio je arhi-tekta Aleksandar Medvedev, koji se u svom dinamičnom životnom putu, 1935. godine, trajno nastanjuje u Nišu i otvara svoj privat-ni projektni biro. Rođen je 1900. godine u Melitopolju, u Carskoj Rusiji. U vihoru revolucio-narnih zbivanja, kao gimnazijalac i kadet, posle teških dana emigracije u Turskoj i Bugarskoj, na putu ka Parizu, gde je nameravao da započne studije arhitekture, ostaje sa svojim, već ranije pristiglim drugovima, u Beogradu. Upisuje 1924. godine studije arhitekture na Tehničkom fakultetu Beogradskog univerziteta, radeći paralelno, još kao student arhitekture, u Beogradskim preduzećima Kalorija i Neimar. Studije arhitekture završava blistavim diploms-kim radom, projektom muzeja, 1929. godine.

Životni put i stvaralački opus

Od 1929-1935. godine arh. Medvedev, kao opunomoćeni zastupnik građevinskog preduzeća Bikar i Šijački izvodi radove na gradilištima u Beogradu, Banja Luci, (Banska

palata i Banski dvor), Bosanskoj Krupi i Jajcu. U periodu od 1935-1941. godine kao ovlašćeni arhitekta u Nišu, projektuje i realizuje nekoliko stotina privatnih i javnih zgrada. Pored brojnih vila, palata sa stanovima i lokalima za rentu, to su i značajni javni objekti kao što su Šegrtski dom, (zgrada Gradskog poglavarstva, kasnije Gradskog narodnog odbora), Dom Berze rada, Vakufski dom u Nišu, više vila i hotela u Niškoj Banji, Dom Berze rada u Kruševcu i Bajinoj Bašti, nekoliko vila u Aleksincu i drugim gra-dovima.

Po oslobođenju radi na osposobljavanju vojnih objekata i javnih zgrada u Nišu - pro-jekat Vojne parne pekare u krugu kasarne u Nišu i dr. Od 1947. do 1950. g. kao šef grupe projektanata u Birou Niš, filijali Projektantskog zavoda NR Srbije, radi na projektovanju indus-trijskih zgrada i zgrada društvenog standarda - kružna peć ciglane u Nišu, više škola, internata domova kulture, zadružnih domova itd.

Od 1950-1953. kao redovni profe-sor Srednje tehničke škole u Nišu, predaje pet stručnih predmeta na Arhitektonskom i Građevinskom odseku. Godine 1953. osniva Projektni biro u Nišu (današnji Niš projekat) i vodi ga kao uspešan direktor do 1957. godine, paralelno projektujući veći broj višespratnih stambenih i poslovnih zgrada u Nišu, Upravu saobraćajne sekcije i Dom železničara u Zaječaru, mlekare u Nišu i Aleksincu i Soko

Banji, Gimnaziju, hotel i nekoliko stambenih i administrativnih zgrada u Soko Banji i dr. Na svoj zahtev 1957. godine iz zdravstvenih razlo-ga, vraća se kao profesor u Tehničku školu Nikola Tesla u Nišu, i kao šef Arhitektonskog odseka predaje Projektovanje stambenih, pol-joprivrednih, industrijskih i javnih zgrada i Istoriju arhitekture sa stilovima. Godine 1960. stiče zvanje Pedagoškog savetnika. i prelazi za stručnog savetnika u Preduzeće za projek-tovanje Investprojekat u Nišu, gde nastavlja da projektuje sve do penzije 1964. godine.

Osim projektantske delatnosti, nadzo-ra nad izvođenjem radova i pedagoškog rada, značajnu aktivnost ostvario je i kao član revizionih, kolaudacionih i drugih stručnih komisija.Za svoj zapaženi društveni i stručni rad proglašen je za zaslužnog člana Društva arhitekata Srbije (1960.) i Društva inženjera i tehničara u Nišu (1963.)

Arhitektura i stil

Stvaralački opus Ing. Aleksandra I. Medvedeva, ovlašćenog arhitekta, (kako je najčešće pot-pisivao svoje projekte), počinje klasičnim obrazovanjem na Arhitektonskom odseku Tehničkog fakulteta Beogradskog univerziteta. Radovi iz studentskog perioda /1924-1929. sačuvani u planoteci AM/, rađeni su po uku-su njegovih tadašnjih profesora, koji su bili

Arhitekta Aleksandar I. Medvedev (1900-1984) svojim brojnim ostvarenjima u Nišu i više drugih gradova, ubraja se među naše najznačajnije predstavnike savremenih arhitektonskih kretanja sredine XX veka. Iako nedovoljno proučen, razvojni put njegove arhitekture, od stila MODERN do savremenog arhitektonskog izraza u periodu posle Drugog svetskog rata, zapažen je u krugovima poznavaoca naše graditeljske baštine, posebno posle retrospektivne izložbe njegovih arhitektonskih ostvarenja, prikazane u Nišu 1994. godine. Veliki broj palata, vila i javnih objekata, izgrađenih po njegovim projektima, posebno u periodu 1935-1941. godine, predstavljaju značajna arhitektonska ostvarenja, koja su trasirala kasniji razvoj naše savremene arhitekture

Aleksandar Medvedev u Niškoj Banji

DaNS 50 | jun 2005 | 45

istoriografija

klasičnog usmerenja - Branko Tanazević, Nikola Nestorović i dr./.

Diplomski rad - projekat muzeja

Sledeći opredeljenje svojih eminentnih profesora na fakultetu, koji su bili izraziti pred-stavnici klasične arhitekture, diplomski rad Medvedeva, projekat Muzeja iz 1929. godine, izrađen je u autorski nadgrađenom stilu aka-demizma, što je u to vreme, neposredno posle Prvog svetskog rata, bio opšte prihvaćen ruko-pis u beogradskim arhitektonskim krugovima. Posle izložbe diplomskih radova te generacije studenata, prikaz o njegovom diplomskom radu objavljuje i sovjetska štampa, navodeći da tako blistav diplomski projekat arhitekte Medvedeva nagoveštava njegovu buduću uspešnu karijeru, što se i ostvarilo.

Konkurs za Bansku palatu i Banske dvore u Banja Luci

I prvi samostalni radovi (konkurs za Bansku pal-atu i Banske dvore u Banja Luci -1930.) su pod jakim uticajem klasicizma, koji je u to doba bio “po ukusu” akademski orijentisanih članova žirija. (M. Bajalović, M. Korunović, B. Tanazević i dr.). I ako je njegov konkursni projekat, (sl.1. Banski dvori - perspektiva, konkursni projekat, 1931.) izrađen u stilu moderno shvaćenog akademizma, bio od strane žirija ocenjen kao najbolji od prispelih radova, eliminisan je iz for-malnih razloga, jer je gabarit objekta, delom svečanog stepeništa i prednje fasade bio izašao van utvrđene regulacione linije lokacije, što je po tadašnjim propisima bilo nedopustivo.

Zahvaljujući svom poznavanju programa ovih objekata, kao ovlašćeni predstavnik beogradskog Tehničkog biroa Inž. Vasilija Bikara i Koste Šijačkog, arh. Medvedev dobi-ja angažman da realizuje izgradnju Banskih

dvora, po projektu arh. Branka Jovanovića, izrađenog na bazi prvonagrađenog konkurs-nog rada arh. Jovana Rankovića, Jovanke Bončić-Katerinić i Anđelije Pavlović, tako da se 1931. godine, seli u Banja Luku.

Iz Banja Luke, 1932. godine prijavlju-je polaganje državnog ispita za ovlašćenog inženjera. Ispitni projekat stambene zgrade sa stanovima za izdavanje u Banja Luci već poka-zuje opredeljenje mladog A. Medvedeva ka modernijem arhitektonskom izrazu, posebno u rešenjima osnova, ali se u arhitektonskom oblikovanju fasada zadržava prizvuk tradicio-nalne građanske arhitekture.

Projekat za Vakufski dom u Nišu

Po osnovu poznanstva i uspostavljenog prijateljstva sa Banom Vrbaske banovine, Svetislavom Tisom Milosavljevićem, arh. Medvedev, sigurno po banovoj želji, projek-tuje Vakufski dom u Nišu, na ekskluzivnoj lokaciji u Voždovoj ulici u centru grada. To je jedan od prvih projekata iz 1933. godine koga Medvedev overava svojim pečatom ovlašćenog civilnog arhitekte. (sl.02. Vakufski dom u Nišu - izgled, 1933.) Arhitektura ovog objekta, sa vrlo karakterističnim rešenjem zao-bljenog i naglašenog ugaonog dela, rešenjem osnova i čistim fasadama sa proporcionalno raspoređenim otvorima predstavlja već pre-poznatljiv stil Modern.Objekat po ovom projektu nije izgrađen, ali sam projekat predstavlja kompletnu promociju elemenata, kasnije razvijenog stila Modern arh. Aleksandra I. Medvedeva. Za više objekata izvedenih u Vrbaskoj banovini po projektima Medvedeva u periodu 1933-1935. nema dovoljno podataka. Prema fotografijama sa gradilišta može se zaključiti da se njihova arhitektura pomera od tradicio-nalne arhitekture ka Moderni.

PROJECTS AND ARCHITECTURE OF ALEKSANDAR I. MEDVEDEV

The architect Aleksandar I. Medvedev (1900-1984) is one of our most significant represen-tatives of contemporary architectural trends by the middle of the 20th century due to a number of his works in Nis and several other towns. Although not sufficiently studied, the development route of his architecture from the MODERN style up to the modern architectural expression in the period after the World War II was recognised in circles of those who know about our cultural heritage, in particular after the retrospective exhibition of his architec-tural works that was organised in Nis in 1994. A large number of palaces, villas and public buildings, constructed according to his designs, especially in the period from 1935 to 1941 are significant architectural pieces that have traced the later development of our contemporary architecture. From 1929 to 1935, Medvedev, as the authorised representative of the construc-tion company Bikar i Sijacki, worked at sites in Belgrade, Banja Luka (Ban’s Palace and Ban’s Castle), Bosanska Krupa and Jajce. In the period from 1935 to 1941, as the licensed architect in Nis, he designed and built several hundreds of private and public buildings. In addition to a large number of villas, palaces with apartments and business premises for rent, there were also significant public buildings such as Apprentices’ Centre (the building of the Town Magistrate, later on of the Town People’s Committee), Labour Market Building, Vakuf Centre in Nis, a number of villas and hotels in Nis Spa, Labour Market Centre in Kragujevac and Bajina Basta and several villas in Aleksinac and other towns.After the liberation he was involved in recon-struction of military premises and public build-ings in Nis – the project of the Military Steam Bakery within the military barracks in Nis etc. In the period from 1947 to 1950, as the head of the group of designers in the Bureau in Nis, which was the branch office of the Designers’ Institute of the People’s Republic of Serbia, he was involved in designing of industrial buildings and buildings used for social standard purposes. From 1950 to 1953, as a full professor of the Secondary Technical School in Nis he taught five specialised subjects at the Architecture and Civil Engineering Departments. In 1953 he estab-lished the Designing Studio in Nis (contempo-rary Nis Project) and lead it as a successful man-ager all until 1957 designing in parallel a large number of multi-storey residential and business buildings in Nis – Transport Section Directorate’s head-office and Railroad Workers’ Centre, dairy plants in Nis, Aleksinac and Soko Banja, Grammar School, hotel and several residential and administrative buildings in Soko Banja etc. On his own request based on health reasons he returned to the Technical School Nikola Tesla in Nis in 1957 and he taught designing of residen-tial, agricultural, industrial and public buildings and history of architecture with styles as the head of the Architecture Department. In rec-ognition to his valuable social and expert work he was proclaimed the merited member of the Association of Architects of Serbia (1960) and the Association of Engineers and Technicians in Nis (1963).

Banski dvori u Banja Luci - konkursni rad, Perspektiva,

46 | DaNS 50 | jun 2005

istoriografija

Prvi projekti u Nišu

Prvi projekti manjih individualnih objekata, rađeni u okviru samostalnog Projektnog biroa u Nišu (1935-1936), zadržavaju pojedine tragove građanske arhitekture, posebno u oblikovanju fasada, što je rezultat odnosa preovlađujućeg ukusa investitora i nedovoljne autoritativnosti mladog arhitekte. Po ukusu bogatih naručioca on je, u početnim projektima u Nišu, primo-ran da prerađuje svoje početno moderno arhitektonski koncipirane fasade, unoseći u njih detalje, koji odudaraju od ličnog čistog Modern stila. Evidentni tragovi intervencija te vrste mogu se pratiti po serijama skica, pre konačnog projekta, u kojima je iz varijante u varijantu menjana osnovna moderno koncipi-rana arhitektura.

kasnijim projektima i realizacijama (1937-1941), kao zreo i već afirmisan arhi-tekta, Medvedev je mogao u potpunosti da razvije i realizuje svoj karakterističan i autorski prepoznatljiv stil Modern, koji se i danas, kao originalan arhitektonski rukopis, može čitati na većini njegovih stambenih, javnih pa čak i privrednih objekata iz tog perioda.

Projekat Berze rada

Značajni događaj u razvoju stvaralačkog opusa arh. Medvedeva bilo je njegovo slučajno poslovno poznanstvo sa Dragišom Cvetkovićem (1893-1960, političar, ministar i predsednik vlade) povodom potrebe dogradn-je zvonika na postojećoj Sabornoj crkvi u Nišu, koje je zapamćeno po anegdotskoj okolnosti njihovog upoznavanja. Cvetković, prethodno uspešan predsednik Niške opštine, tada kao ministar socijalne politike i narodnog zdravlja Kraljevine Jugoslavije, pokreće, za ono doba, vrlo savremenu i izuzetno interesantnu inici-

jativu formiranja Berze rada, kao originalnih institucija. Berze rada su bili objekti za prih-vat, obezbeđenje higijenskog i medicinskog tretmana pridošlica sa sela, potencijalnih rad-nika i radnica, njihovog smeštaja i ishrane, do obezbeđenja zaposlenja, za koje je organizova-no posredovala Berza rada.

Arh. Medvedev, zahvaljujući uspostavljen-om poznanstvu, postaje jedan od nosioca raz-voja sistema i funkcija ovih institucija. Po njegovim projektima i nadzorom, izvedene su, u kratkom vremenu (1936-1938) zgrade Berze rada u Nišu, Kruševcu i Bajinoj Bašti, a bio je konsultant i u nekoliko drugih gradova (Beograd, Skoplje).

Ugaona zgrada Doma Berze rada u Nišu, sa prizemljem i dva sprata izgrađena je, 1937. godine na ekskluzivnoj lokaciji na Nišavskom keju u stilu čiste Moderne.

Dva posebna bočna krila za”muške” i “ženske” spaja ekskluzivni glavni lučni ugaoni ulaz sa dvokrilnim metalnim vratima, bočnim posebno dizajniranim svetiljkama i bronzanim reljefom iznad ulaza. Čista fasadna platna spa-jaju se na akcentovanom ugaonom delu objek-ta.

Zgrada Šegrtskog doma

Projekat ambiciozno zamišljenog Šegrtskog doma sa dečjom ustanovom I bibliotekom građanske kasine, u centru Niša, započet je početkom 1939. godine, takođe na inicijati-vu Dragiše Cvetkovića. Po prvobitnom pro-jektu iz te godine (sačuvanom u porodičnoj dokumentaciji) može se zapaziti neverovatna veština projektanta da u okviru jedinstvenog, trospratnog objekta, objedini funkcije Šegrtski dom - sa savremenim komfornim smeštajem za 180 šegrta, učionicama za teoretsku nas-tavu, salom za gimnastiku, kancelarijama nas-tavnika, pratećim prostorijama, ekskluzivnim

stanom upravnika na trećem, suženom, spratu - Dečju ustanovu i Biblioteku građanske kasine. U prizemlju objekta bili su predviđeni restoran, kafana, bife, niz dućana, prostorije za poslugu i upravu, biro - verovatno Projektantski biro za arh. Medvedeva - i kancelarije za humana društva. Objekat je bio koncipiran sa vrlo origi-nalno rešenom zakrivljenom osnovom na uga-onoj lokaciji u centru Niša.

Raspored masa objekta, sa naglašenim centralnim, lučno ispupčenim delom i vertikal-nim akcentom sa satom uspešnije su rešene od sličnih primera iz tog perioda, što naglašava i Medvedev u obrazloženju rečima: “U arhi-tektonskom smislu dobija se lepa perspektiva monumentalnih masa i kontura zgrade.” Po mnogim kriterijumima, takva zgrada Šegrtskog doma (po današnjoj klasifikaciji Internata), bila bi verovatno, za to vreme, jedna od najek-skluzivnijih zgrada takve funkcije u evropskim razmerama.

Po predaji projekta, sredinom 1939. godine, gradske vlasti Niša su uočile ekskluz-ivni karakter novoprojektovane zgrade i predložile da se ona prenameni za potrebe nove zgrade Gradskog poglavarstva, koje do tog vremena nije imalo svoju namesku zgra-du. Arh. Medvedev uspeva da za kratko vreme, vrlo vešto, prilagodi svoj projekat potrebama potpuno nove funkcije, bez gubljenja njegov-ih arhitektonskih vrednosti. Umesto učionica isprojektovana je svečana sala sa balkonom za skupštinske potrebe. Vrlo luksuzno su rešeni kabineti za rukovodioce poglavarstva i orga-na, kancelarije za sve službe i potrebne prateće prostorije. U prizemlju je ostao restoran sa kaf-anom u centralnom izbačenom delu i dućani u zapadnom krilu. Objekat je počeo da se gradi već naredne 1940. godine. Grubi rado-vi su završeni početkom 1941. godine.. Po oslobođenju, već 1947. godine, radovi se nas-

Berza rada u Nišu - perspektiva, 1938. Šegrtski dom u Nišu - osnova prizemlja, 1938.

DaNS 50 | jun 2005 | 47

istoriografija

tavljaju i 1948. godine zgrada se završava za funkciju Gradskog narodnog odbora.

Prema prvobitnom projektu (1939), a i kao izveden objekat (1948) zgrada je zadržala sve karakteristike stila Modern. Kasniji analitičari je asocijativno vezuju za najuspelija ostvaren-ja ovog stila, podvlačeći hrabru kompozici-ju osnove i ukupnog volumena sa elementima privlačnih Mendelsonovih zaobljenih ugaonih formi, karakterističnih za stil Modern.

Pored uspele opšte arhitektonske kom-pozicije zgrada obiluje posebno dizajniranim detaljima elemenata. Gradski sat, konzole za zastave, vrata od gvozdenih profila sa ukrasnim lajsnama, gelenderi stepeništa, izlozi dućana, obrada podova, opšivi limom na krovu i niz drugih detalja su smišljeni i razrađeni veštom rukom arh. Medvedeva, kao elementi celine arhitekture objekta.

Stil Modern, kao preovlađujući savreme-ni arhitektonski izraz toga doba imao je svo-je poklonike, posebno među mlađim arhitek-tima, koji su stvarali pretežno u Beogradu - Dobrović, Zloković, Kojić i drugi - gde su pro-jektanti, (kao i u slučaju početnih iskustava A. Medvedeva u Nišu), bili pod uticajem klasičnog ukusa jakih investitora, i retko su uspevali da se autorski u potpunosti samostalno izraze.

Poslednjih godina pred rat arh. Medvedev, kao već priznati arhitekta, imao je prednost da se, slobodno autorski izražava, tako da je njegova arhitektura stilski čistija od jednog dela slične arhitekture toga doba u Beogradu i drugim gradovima. Osim izuzetnog afinite-ta za rešavanje vrlo komplikovanih uzidanih i nepravilnih osnova, u kojima je i iz nemogućih uslova lokacija uspevao da izvuče najelegantni-ja rešenja funkcionalnih i luksuznih stanova, sa modernom arhitekturom (što je karakteristično za većinu njegovih izvedenih i neizvedenih gradskih palata).

Umeo je sa velikom veštinom da ose-

ti karakteristike prostora i svoje objekte uklopi tako da se i danas ima utisak da su oni odu-vek tu (zgrada Šegrtskog doma u Nišu, vila Dragiše Cvetkovića i neizgrađeni Banovinski hotel u Niškoj Banji i dr).

U arhitekturi Aleksandra Medvedeva posebno mesto zauzima detalj, koji je proučen do perfekcije, pa se stiče utisak da se ponav-lja, a u stvari je uvek nov. Mirna horizontal-nost fasada, presečena vertikalnim akcentima, kružni, polukružni i zaobljeni elementi u osno-vama i na fasadi, kružni prozori, akcenti kao sat, držač zastave, prorezi na zaobljenim bal-konima, metalne ograde, rukohvati stepeništa itd, jesu elementi njegovog prepoznatljivog arhitektonskog rukopisa. Kao pobornik savremene arhitekture, arh. Medvedev ostavio je u Nišu i drugim gradovima Srbije veliki broj značajnih objekata karakterističnog arhitekton-skog izraza u kome se može pratiti evolucija od stila Modern ka savremenoj arhitekturi, koja je obeležila naš period socijalističke izgradnje.

Sačuvana planoteka, koja se sasto-ji od skica i projekata za preko 150 objeka-ta, i veliki broj izvedenih zgrada, tek treba da dožive ozbiljnu stručnu ocenu i valorizaciju, koja može odrediti pravo mesto arhitekture Aleksandra Medvedeva u ukupnom arhitekton-skom stvaralaštvu našeg vremena. Kao preda-ni arhitekta, profesor i pedagog Medvedev je svoje bogato iskustvo preneo nizu generacija arhitekata, koji su nastavili njegovu graditeljsku misiju. Grad Niš mu se odužio nazvavši njegov-im imenom novi bulevar pored i danas moder-nog objekta Srednje tehničke škole, izgrađene po njegovom projektu 1948-1949. godine.

Nažalost većina njegovih objeka-ta izgrađenih u Nišu i drugim gradovi-ma doživljava tužnu sudbinu. Nestručno se dograđuju, nadgrađuju i pregrađuju. Uništavaju se izvanredno osmišljene karakter-istike stila Modern, tako da tragovi ostaju samo

u sačuvanim projektima. Ostaje poruka da se arhitekturi Moderne Aleksandra I. Medvedeva, posveti više pažnje, dok njegovi značajni objek-ti u Nišu nisu potpuno nestali, od čega ne može da ih zaštiti ni takozvana “prethodna” zaštita, a mala je verovatnoća da će u dogled-no vreme stići na red za proglašenje za kultur-na dobra, što su davno zaslužili kao i svi drugi značajni sačuvani objekti iz perioda Moderne (1930-1940) u Nišu i Niškoj Banji.

Mr Mihailo Medvedev, arhitekt

Odabrana bibliografija

1) B. Andrejević, Spomenici arhitekture Niša od 1878. do 1944., Niški zbornik 11, Niš 1982. 90.2) M. Živković, Graditelji Niša, Niš 1993. 9.3) A. Kadijević, Jedan vek traženja nacionalnog sti-la u srpskoj arhitekturi, Beograd 1997. 19. 197.4) Retrospektivna izložba: Projekti i arhitektura Ing. Aleksandra I. Medvedeva, ovl. arhitekta,Salon 77, Niš 1994; Ruski arhitekti u Srbiji, Politika 24. februar 1999.5) A. Ð. Keković, Z. Čemerikić, Moderna u Niškoj Banji: vile i hoteli, Arhitektura i urbanizam 8, Beograd 2001. 60-71.6) M. Medvedev, Projekti i arhitektura Aleksandra I. Medvedeva, Arhitektura i urbanizam 8, Beograd 2001. 79-84;7) Graditeljska baština Niša ispisana rukopisom arhitekte Medvedeva, Niški vesnik 14, januar 2002.8) Aleksandar I. Medvedev, u: Leksikon srpskih neimara, Beograd 2002. 127;9) Pola veka plodne i raznovrsne projektantske delatnosti Aleksandra Medvedeva, Niški vesnik 15, mart 2002.10) M. Medvedev, Znameniti arhitekti Niša - Arh. Aleksandar I. Medvedev, Arhitekt 10, Niš novem-bar 2002. 16-22;11) Priča o zaslužnom neimaru Rus koji je ulepšao Srbiju, Politika 14. decembar 2003.

Berza rada u Kruševcu - perspektiva, 1939.Šegrtski dom u Nišu - perspektiva, 1938.

48 | DaNS 50 | jun 2005

istoriografija

Prošlost Vrnjačke Banje, sudeći po pisanim i materijalnim podacima, odn. predanjima, proteže se čak do rimskog, tačnije kasnoantičkog doba, sa naznakama naseljavanja i u pre-

istorijskom periodu, i uglavnom je poznata. Osim u knjigama, o prošlosti Vrnjačke Banje čita se i na terenu, na sačuvanim objektima graditeljskog nasleđa – malim i velikim vilama, kvartirima, pansionima, hotelima. “Najčitljiviji” period započinje 1868. godine, kada grupa obrazovanih i znamenitih ljudi iz Vrnjaca, Karanovca, Trstenika i Kruševca, na simboličan praznik (Sv. Vrače Kozmu i Damjana) osni-va dobrovoljno udruženje sa imenom OSNOVATELNO- FUNDATORSKO DRUŠTVO LEKOVITE KISELO-VRUĆE VODE U VRNJCIMA, u čijem statutu, između ostalog, piše “da su humanost i rodoljublje osnovni i jedini motiv udruživanja i da je cilj Društva podizanje Banje u selu Vrnjcima”.

Deo doline Zapadne Morave u kojoj se nalazi Vrnjačka Banja, svojim povoljnim kli-matskim i balneološkim karakteristikama od pradavnih vremena je pružao optimalne uslove za osnivanje i opstanak ljudskih naseobina. Na osnovu obavljenih istraživanja,kao i povremenih slučajnih nalaza arheološkog materijala,može se zaključiti da se ljudski život na ovom pro-storu odvijao i u praistoriji,dok se gotovo sa sigurnošću konstatuje nastanjenost ovih kra-jeva u neolitu. Pronađeni i donekle sačuvani materijali pružaju nepobitne dokaze o razvi-jenosti i uređenosti života u antičkom perio-du to se,naročito, odnosi na korišćenje min-eralnih i termalnih voda za oporavak rimskih legionara iz obližnjih kastruma,kao i udaljenih vojnih logora na dunavskom limesu,što doka-zuje i slučajno otkriće starog rimskog izvo-ra sa bazenom za kupanje (Fons Romanus), otkopanog 1924. prilikom radova na kaptaži tople vode . Tokom nekoliko decenija,sve do kasnih pedesetih godina, Rimski izvor je bio u funkciji,arhitektonski uobličen prema estetskim merilima iz vremena između dva svetska rata,o čemu svedoče brojne fotografije i razglednice iz tog perioda. Zatim je, usled preuređenja parka, jednostavno zatvoren – i donedavno su samo retki starosedeoci i upućeni stručnjaci znali da se pod poklopcem šahta skriva jedan od najznačajnijih i najređih spomenika te vrste u Srbiji.

Interesovanje za upotrebu lekovitih voda oživljava ponovo tek u XVIII veku, o čemu se, uglavnom, saznaje iz legendi i predan-ja. Sigurniji podaci,na osnovu slučajnih zapi-sa, potiču tek od početka XIX veka,a razvoj Banje u savremenijem smislu te reči započinje oslobađanjem Srbije od Turaka i postepen-im političkim i ekonomskim jačanjem nove države. Protok informacija o lekovitim svo-

jstvima vrnjačkih voda povećava iz godine u godinu broj posetilaca i bolesnika, koji traže lek za svoje bolesti,a kojima Banja još zadugo, čak i po nastanku pomenutog društva, nije bila spremna da pruži ni najelementarnije uslove za privremeni boravak.

Baveći se godinama istraživanjem, eviden-cijom i valorizacijom objekata banjske arhitek-ture Vrnjačke Banje, uz analogna istraživanja u drugim banjama na području kraljevačkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture, najin-tenzivnije sam “čitala” njenu skoriju prošlost tokom tri letnje sezone (1993-1995), kada su u okviru studentske prakse vršena terens-ka istraživanja, prikupljanje građe i arhitekton-sko i fotografsko snimanje građevina koje pri-padaju graditeljskom nasleđu Vrnjačke Banje. Time su nastavljena dugogodišnja nastojanja Zavoda na staranju da se prirodna i stvorena baština sačuva od zaborava, potcenjivanja, pa i uništenja,ali su ove akcije imale i još jedan,ne manje važan cilj – da ukažu i pomognu Banji kako da povrati i zadrži svoj položaj, ugled i važnost u sistemu banja Srbije i Evrope.

Vrnjačka Banja je jedino naselje banjsk-og tipa u Srbiji čiji se urbanistički i arhitek-tonski razvitak može kontinuirano pratiti u periodu dužem od jednog veka, kroz poje-dine primere građevina i ambijenata,i to u nekoliko hronoloških etapa,tesno poveza-nih sa tipološkim oblicima i stilskim odlikama. Zahvaljujući svom skokovitom načinu razvo-ja, Banja poseduje specifičan fond graditeljske baštine koji zbog svoje raznolikosti i samos-vojnosti zauzima istaknuto mesto u kulturno-istorijskom i graditeljskom nasleđu Srbije.

Tipovi građevina

Organizovan, racionalan i regulisan razvoj stal-nog banjskog naselja sa građevinama trajnog karaktera - kupatila, mehane, kvartiri (stanovi), pansioni, vile, hoteli, sanatorijumi - nastaje tek nakon obrazovanja neke vrste banjske uprave (Osnovatelno-fundatorskog društva) i traje, sa promenljivim ritmom, sve do današnjih dana. Sa stanovišta zaštite nepokretnih kulturnih dobara i po kriterijumima i metodologiji koji se primenjuju u praksi,najveću vrednost i značaj poseduju objekti banjske javne i stambene arhitekture, koncentrisani u središtu Vrnjačke Banje. Oni su istovremeno i najbrojniji, a u hronološkom pogledu najmlađi u ukupnom fondu graditeljskog nasleđa.

Najmalobrojnija je grupa građevina na kojima su primenjeni prostorni sklopovi i konstruktivni,kao i dekorativni elementi narod-nog graditeljstva i tradicije, prilagođeni životu u urbanoj sredini i potrebama banjskih gostiju. Za razliku od ruralnih celina na padinama Goča i pojedinačnih kuća u okolnim selima, koje ima-

ju određenih etnografskih vrednosti, u samoj Banji je sačuvano tek par građevina podignutih u tradicijama narodnog neimarstva, mada im je autentični izgled znatno narušen.

Drugu i najbrojniju, grupu sačinjavaju objekti tipa manjih,ili većih banjskih vila, građenih za porodični odmor i uživanje, a ponekad i za prihvatanje gostiju. Zahvaljujući ekonomskim mogućnostima i društvenom statusu investitora - među kojima ima indus-trijalaca, trgovaca, lekara, političkih prvaka, zanatlija, umetnika i imućnih zemljodelaca - Vrnjačka Banja vrlo rano postaje pogod-no mesto za iskazivanje projektantskog i gra-diteljskog umeća, kao i za prodore novih ide-ja i evropske arhitektonske misli, koji se neret-ko svode na prolaznu modu (neobarok, neok-lasicizam, secesija, Moderna, mešavina nave-denih i drugih, manje poznatih stilova). Iako su različite po stilu,veličini,hronologiji,opremljenosti,ili očuvanosti – svaka od tih banjskih vila predstavlja skup spomeničkih i ambijental-nih vrednosti,odn. kockicu bogatog mozaika,u kome se jasno čita dokumenat jedne epohe, sa svim njenim pozitivnim i negativnim kom-ponentama.

Uporedo sa ovakvim zgradama,podižu se monumentalne građevine tipa velikih vila, pan-siona za izdavanje, hotela ili sanatorijuma, koji se mogu svrstati u treću grupu sa namenom smeštaja, dužeg boravka i zadovoljavan-ja ostalih potreba većeg broja banjskih gost-iju. Njihova reprezentativna i atraktivna arhi-tektura, građena po ugledu na istovrsne objek-te iz čuvenih evropskih banjskih i turističkih centara,pokazuje izvesne karakteristike vezane za tle i podneblje u kome je nastala, a kao odraz umetničkih sklonosti graditelja i eko-nomske moći vlasnika. Arhitektonski elemen-ti i primenjeni materijali, karakteristični za nar-odno neimarstvo, ugrađeni na nov način i prilagođeni stilu dekorativne obrade određene epohe, odslikavaju rađanje posebnog pravca u banjskoj arhitekturi,svojstvenog uglavnom samo Vrnjačkoj Banji,pod čijim uticajem se kas-nije grade objekti u okolnim,pa čak i udaljen-im banjama. Većina tih objekata i danas je u upotrebi, u svom izvornom obliku, ili sa man-jim izmenama, tako da je sasvim moguće izvršiti restauraciju njihovog autentičnog izgle-da.

Nezavisno od nabrojanih grupa, u Banji su postojali, ili još uvek postoje pojedinačni objek-ti koji se po tipologiji ne mogu svrstati ni u jed-nu od njih,ali su po svojoj originalnosti, arhitek-tonskim, ambijentalnim i istorijskim vrednosti-ma zaslužni za celokupan visoki nivo i značaj banjske arhitekture i urbanizma, te im pripada odgovarajuće mesto u okviru celine graditeljsk-og nasleđa (crkva Rođenja Bogorodice, kupa-tilo, zamak i kapela Belimarkovića, kur-salon,

ČITANJE PROŠLOSTI VRNJAČKE BANJEKroz tipološke i stilske odlike arhitekture

DaNS 50 | jun 2005 | 49

istoriografija

železnička stanica, otvoreni i zatvoreni pavil-joni, vidikovci, česme, pokrivena promenada, izvori tople i hladne vode).

Posebno i istaknuto mesto u fondu gra-diteljske baštine Vrnjačke Banje zauzima celi-na, izdvojena na šumovitom uzvišenju koje se izdiže iznad Vrnjačke i Lipovačke reke i koje se u pisanim izvorima s kraja pretprošlog veka pominje kao Đkrš romantične lepoteĐ . Prirodni ambijent povelikog Čajkinog Brda odlikuje se reljefom,neobičnim za ovo podneblje,kao i raznovrsnom vegetacijom, a od početka nje-gove izgradnje vođena je posebna briga o uređenju slobodnih površina (ulice, staze, stepeništa, česme, letnja pozornica). Svoj najb-listaviji period današnji prostor Čajkinog Brda doživljava početkom XX veka i u vremenu između dva svetska rata,kada se grade privat-ni hoteli i pansioni, porodične kuće i vile oso-bene arhitekture, u kojima se odvija bogat društveni i kulturni život, zahvaljujući vlasnic-ima i njihovim eminentnim gostima. Mnoge od velikih i lepo uređenih parcela sačuvane su do danas u gotovo nepromenjenom izgledu. Posebnošću svoje izuzetne arhitekture izdvaja se kompleks poznat pod imenom “Crveni Krst” (legat Obrena Jankovića, trgovca iz Kragujevca, namenjen lečenju i oporavku ranjenika i invali-da iz Prvog svetskog rata).

Zbog svojih spomeničkih vrednosti Čajkino Brdo je proglašeno za kulturno – istorijsku pro-stornu celinu od velikog značaja za Srbiju. Dugogodišnja nastojanja kraljevačkog Zavoda u ukazivanju na potrebu izrade odgovarajuće planske dokumentacije rezultirala su izradom Regulacionog plana za Čajkino Brdo kojim su, između ostalog, obrađeni i definisani svi prob-lemi vezani za postojeće objekte, izgradnju novih, infrastrukturu itd.

Periodi gradnje

Hronološka analiza pokazuje da su postojeći objekti graditeljskog nasleđa, evidentirani i proučavani tokom poslednjih dvadesetak godina, izgrađeni u vremenski jasno odvojen-im fazama. Izuzev crkve, posvećene Rođenju Bogorodice iz 1834. godine, najstariji sačuvani objekti potiču iz zadnje četvrtine XIX veka, što dokazuje važnost, ali i aktivnost Osnovatelno-fundatorskog društva (Brđovića kvartiri, Stražilovo, zamak Belimarković, Gradištanac, kompleks Mir-Šumadija, Avala). Druga faza započinje 1900. i traje do svršetka Prvog svetsk-og rata, a odlikuje se brojnim vrednim objek-tima - vile Jela, Gavrić, Grlica, Carić, Slavuj, Agnesa, Anđelija, Desanka, Atina, Andromahi, Mon plaisir; pansioni Zrak, Zlatibor, Dobrila, Balkan, Kolo srpskih sestara, Banaćanka I i II, Kosovo i hoteli Arnovljević i Sotirović. Vile Minjon, Peć, Mišović, Zdravlje, zatim pansioni i hoteli Luksor, Jadran, Rivijera, Florida, Ohrid, Palas, Mon repos, Bled, Snežnik, Splendor i sanatorijumi Sv. Đorđe i Živadinović izgrađeni su u periodu 1920-1930. godine, kao i mnogi drugi objekti, koji ovom prilikom nisu nave-deni, jer ne postoje sasvim sigurni podaci o

Moravska kuća

Pansion BalkanVila Kula

50 | DaNS 50 | jun 2005

istoriografija

godini građenja.Uz nekoliko izuzetaka, od 1930. godine

pa do početka Drugog svetskog rata, gradi se uglavnom u stilu Moderne - vile Vojvodina, Maruška, Đorđević, Ebert, Mila, Zoraida, Zosik, Hortenzija, Miletić, Ideal, LJilja, Bane, Moma-Nada, Milanka, Petrović, Pahuljica, pansioni i hoteli Radonić, Jugoslavija, Švajcarija, Tara i dr.

Izazovi evropskih stilova

U svim fazama razvoja, nešto kraćeg od jednog stoleća - ako se računa od osnivanja Društva, do početka Drugog svetskog rata - Vrnjačka Banja je svojom arhitekturom odgovorila na sve izazove evropskih stilova koji su vladali u tom periodu i čiji su odblesci, preko Srednje Evrope, prodrli dublje na jug, do naših kra-jeva. “Čitanje” stilskih odlika na objektima graditeljskog nasleđa u Banji je otežano, usled činjenice da se nijedan od poznatih, ili primen-jenih stilova ne može sresti u čistom i jasno prepoznatljivom obliku, kao što je to, uosta-lom, slučaj i u drugim oblastima naše zemlje, jer su se uticaji vladajućih evropskih stilova u arhitekturi, putujući sa zapada i severa na jug, prečišćavali od kitnjaste nadgradnje, ali istovre-meno i oplemenjivali primesama lokalnih vred-

nosti i nadahnuća.Neoklasicističke stilske karakteristike su,

naizgled, najzastupljenije, ali i najuočljivije, bar kad se posmatraju fasade banjskih objekata. Na većini građevina zapažaju se ugaoni, ili podeo-ni pilastri u vidu sloga masivnih tesanika, zatim ravni ili kanelirani stubovi, sa kapitelima,ili bez njih, skromno ili bogato profilisani kordonski i krovni venci, ravne ili složene atike, timpanoni. Četvrtaste ugaone zupčaste kulice, prozorski okviri i parapeti,razvijena prilazna stepeništa i drugi konstruktivni dekorativni elementi često imaju i primesa neorenesanse, ili akademizma, naročito kod obrade prizemnih zona velikih zgrada.

Odvojeno, ili u saglasju, primenjuju se neretko i neobarokni elementi, odn. detalji dekorativne plastike u vidu balustrada i medal-jona, razvijenih atika baroknih formi sa akro-terijama (na pojedinim kalkanima). Izuzetno su obrađeni balkoni, terase, stepenišni gelen-deri, kapije i ograde od kovanog gvožđa,a nisu retke ni manje kule, završene kupolicama, kupastim krovovima, ili kubetima različitog oblika i prečnika, u kombinaciji sa pseudogots-kim obradama otvora, plastike, ili stolarije.

Najteže je prepoznati odlike secesije, jer su krajnje stilizovane, ponekad deformisane i osiromašene, što po mom mišljenju ne uman-

juje njihovu vrednost - tako prečišćene poka-zuju izvestan stepen otmenosti i elegancije, kojima se zrela srednjeevropska secesija, inače, ne može pohvaliti. Diskretni dodiri ovog stila očitavaju se na karakterističnim oblicima prozo-ra i mansardi, čija stolarija dekorativnom obra-dom i načinom zastakljivanja pokazuje visoke vrednosti secesije, a zatim na stilizovanoj flo-ralnoj, figuralnoj i linearnoj ornamentici fasa-dne plastike i elemenata od kovanog gvožđa, kojih ima u izobilju i u srećnoj simbiozi sa svim drugim stilovima, izuzevši folklorni.

Folklorni i moderni stil

Kad se već pominje folklorni stil, iako je vrlo malo takvih objekata sačuvano u izvornom obliku, treba naglasiti da su neke njegove karakteristike “čitljive” čak i na zgradama koje su hronološki, tipološki, pa i stilski, vrlo daleko od tradicija narodnog neimarstva. Pored podruma, koji se često susreće i kod prizemnih kuća, ozidanog kamenom, ili karakterističnim slogom kamena i opeke, tradicionalna arhitek-tura se može prepoznati u zidanim ili drvenim tremovima, četvorovodnim krovovima pod ćeramidom, stolariji sa rešetkama i slogom opeke oko otvora, kao i u povremenoj upotre-bi vidljivog ili lažnog bondruka, očigledne

Zamak Belimarković

DaNS 50 | jun 2005 | 51

istoriografija

severnjačke provenijencije.U okviru uočenih i navedenih stilskih kara-

kteristika, a često i van njih, postoje i izvesne odlike koje se, gotovo obavezno, nalaze na velikoj većini objekata – četvorovodni ili složeni krovovi (pokriveni različitim vrstama crepa), na pogodan način upisano ime (vile, pansiona, hotela, sanatorijuma) i godina izgradnje (što nije uvek sačuvano), zatim specifična čipkasta obrada drvenih elemenata na strehama, kal-kanima i tremovima, veliki balkoni i terase u svim nivoima, brižljivo planirana i održavana dvorišta, vrtovi i bašte.

Moderna arhitektura u Vrnjačkoj Banji je zastupljena u najpunijem i najlepšem značenju reči i stila. Savršeni sklad ravnih i zaobljen-ih linija u prostoru, asimetrija u rasporedu masa, kao i punih i praznih površina na fas-adama, pretežno ravni krovovi i prostrane terase sa punim ogradama, okrugli prozori i simbolično naglašene vertikale (koplja, akrote-rije, ime objekta), apsolutno odsustvo dekora-tivne obrade i suvišnih detalja, izuzetna funk-cionalnost i čvrsta povezanost kuće sa okoli-nom - samo su neke od zajedničkih odlika koje poseduju banjske vile iz perioda Moderne.

Romantični identitet

Čitajući naglas nazive vila, hotela, pansiona, može se čuti romantična muzika - sačinjena od ličnih imena i prezimena, geografskih pojmova, imena ptica, cveća i gradova - čiji akordi podsećaju da su noge čvrsto usađene u roditeljsku zemlju, a da je glava, zajedno sa maštom i ambicijama okrenuta ka Evropi, iz koje su korišćena iskustva i inspiracija, u svim oblastima – od balneologije i ugostiteljstva do arhitekture i urbanizma. Sve što je dosada rečeno o banjskoj arhitekturi dokazuje da je očuvanje arhitektonskih individualnosti i njiho-

vo uklapanje u savremeni koncept prostornog, urbanističkog i graditeljskog razvoja Vrnjačke Banje od prvorazrednog značaja za tu sredinu. Takođe je vrlo važno da pojedini spomenički objekti i celine, kao i objekti sa potencijalnim vrednostima, dobiju zaslužen društveni značaj i odgovarajući kulturni tretman. Graditeljsko nasleđe mora da ima punu i univerzalnu primenu u direktnom uključivanju u savre-men kulturni, društveni i privredni život, što jeste jedan od bitnih ciljeva zaštite nepokret-nih kulturnih dobara, uz uslov da se baština prethodno istraži, dokumentuje i valorizuje, u potpunosti i na metodološki ispravan način.

Umesto zaključka, priznajem da bi bilo previše ambiciozno, pa čak i neozbiljno ako bih sada, na osnovu celokupnog dosadašnjeg rada, iskustva i “čitanja” pokušala da odredim ime pravcu, ili stilu u kome je izgrađen najveći broj objekata graditeljskog nasleđa Vrnjačke Banje. Kako nazvati skladno uobličenu, veliku građevinu, čija je osnova klasicistički postavlje-na, fasada masivnim pilastrima podeljena na više simetričnih polja, sa ritmičnim nizom pro-zora, a iznad složenog krova se izdiže razvije-na atika sa akroterijama, medaljonima i relje-fnim natpisomĐ na toj istoj građevini - stre-he, trem i kalkani su čipkasto obrađeni u tam-nom drvetu, a prekrasna stolarija u duhu kasne secesije, kako spolja, tako i iznutra. Balkoni polukružnog oblika imaju barokne ograde od kovanog gvožđa, a na uglu je (možda!) kula sa kubetom, pokrivenim limom u obliku krljušti. Zbilja strašno zvuči, ali treba videti kako to tamo, u podnožju Goča, u stoletnom parku, sasvim skladno i lepo izgleda. Jednom reči – to je baš ta Banja, i nijedna druga. Po meni – to se zove identitet.

Spomenka Milošević

READING THE PAST OF VRNJACKA BANJA

From the ancient times, a part of the West Morava valley where Vrnjacka Banja is locat-ed has provided the optimum conditions for the establishment and survival of human settlements thanks to its favourable climatic and balneological properties.

An organised, rational and regulated development of a permanent spa settlement with buildings of a permanent character – baths, inns, apartments, boarding houses, villas, hotels, sanatoriums – emerged only after the establishment of the spa manage-ment by the end of the 19th century. It has lasted, with a changeable rhythm, all until today. From the aspect of protection of immobile cultural properties and accord-ing to the criteria and methodology that are applied in practice, the highest value and significance is attributed to buildings of the spa public and residential architecture that are concentrated in the centre of Vrnjacka Banja. They are also the most numerous and in chronological sense the youngest within the total fund of architectural heritage.

In all stages of development, which is somewhat shorter than one century, Vrnjacka Banja has replied with its architec-ture to all the challenges of the European styles that ruled in that period and the reflections of which, through the central Europe, have penetrated deeper into the south, all up to our region. “Reading” of the style properties on structures of architectur-al heritage in Banja has been made difficult due to the fact that none of the known, or applied styles could be found in a pure and clearly recognisable shape, which is, any-way, the case in other parts of our country as well, because the influences of the rul-ing European styles in architecture, travel-ling from the west and north to the east, have been purified from the ornate super-structure and simultaneously enriched with additions of local values and inspirations.

Neo-classicist style characteristics are, apparently, the most represented and the most visible, at least when we talk about facades of the spa structures. It is the most difficult to recognise the properties of seces-sion because they are utterly stylised, some-times deformed and impoverished, which does not reduce their value. Modern archi-tecture in Vrnjacka Banja is represented in the most complete and beautiful meaning of the word and style. Perfect harmony of flat and rounded lines in space, asymmetry in the distribution of masses as well as of full and empty surfaces on facades, mainly flat roofs and spacious balconies, are only some of the common characteristics of the spa vil-las from the Moderna period.

Vila Ðorđević

52 | DaNS 50 | jun 2005

putopis

Na inicijativu DaNS-a Turistička agen-cija “Kompas” iz Novog Sada orga-nizovala je studijsko putovanje u Italiju za arhitekte Novog Sada na Bienalle di Venezia koji se održao od

12. septembra do 7. novembra 2004. godine. Uz posetu Internacionalnoj izložbi arhitekture “Metamorph” u Veneciji predviđena je bila i poseta Paladiju velikom arhitekti Italije iz XVI veka uz posetu Vićenci, Veroni i Padovi. Na put su krenuli stručnjaci iz Novog Sada, arhitekti, urbanisti, građevinci, kolege iz pokrajinskog i gradskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture, javnih preduzeća, opštinskih službi i studenti sa Novosadskog fakulteta.

Pre nego što pređem na opis ovog studi-jskog putovanja nekoliko reči o ovom delu severne Italije – provinciji Veneto, koji spa-da u ekonomski najrazvijenije delove Evrope. Italija je zemlja sa oko 57.348.000 stanovni-ka koja se proteze na 301.000 km2. Uz dolinu reke Po razvijena je poljoprivreda i proizvodi se žito, pirinač, šećerna repa, duvan, a na obron-cima Alpa se gaje vinogradi, voćnjaci, maslin-jaci, ima šuma i razvijen je turizam. Mnoštvo jezera i šuma sa skijaškim centrima atraktivni

su i zimi. U Severnoj Italiji su razvijene indus-trije, naročito automobilska industrija, rafineri-je, brodogradilišta, tekstilna industrija itd. U Italiji su od 1955. godine do danas izgrađena 27 autoputa, te je saobraćaj veoma razvijen i dobro rešen.

Venecija

Venecijanski zaliv sa svojim draguljem Venecijom predstavlja danas jedan od najznačajnijih turističkih lokaliteta u Italiji. Svoj položaj na ostrvima udaljena je 4 km od kopna i 2 km od otvorenog mora. Na površini od oko 7 km2 sa oko 100.000 stanovnika i još 200.000 na obali predstavlja centar provincije Veneto sa burnom istorijom. Naseljavana je od izbeglica iz sused-nih naselja pred najezdom Varvara. Deli je na dva dela kanal Grande dužine 3,8 km a širine 30 m do 70 m u koji se ulivaju brojni kanali. Pravougaone blokove povezuje 350 mostova, koji su prvobitno bili od drveta, a kasnije od kamena. Sa obalom je povezuje železnica i put sa drugim mostovima građenim tek u XIX i XX veku. Danas Venecija izgleda kao u XIII veku i predstavlja jedinstven grad u svetu. Venecija

je primer odlično sačuvanog istorijskog grada i hiljadugodišnjeg perioda istorije umetnosti i graditeljstva.

Za našu grupu iz Novog Sada bilo je pra-vo uživanje prvog dana da obiđemo Izložbu arhitekture u prekrasnom parku Giardini gde je 30 zemalja iz celog sveta imalo svoje paviljone u kojima su predstavljali ili svoju arhitekturu u prošlom periodu ili svoje vizije u budućnosti u oblasti arhitekture i urbanizma. Za mene kao urbanistu najviše su ostavili utisak Španski paviljon sa pregledom arhitekture od 20 godi-na u Španiji i to su objekti stanovanja, fakulte-ti, stadioni, biblioteke i dr.

Holandski paviljon je predstavio višedecenijsko nasipanje obala i zaliva i oduz-imanjem prostora od mora i pretvaranjem u životne prostore. Italijanski je predstavio arhi-tekturu Italije u zadnjih 50 godina što je veoma impresivno delovalo. Finska, Kanada i Austrija su predstavili arhitekturu u drvetu. U Američkom paviljonu neobični su bili prikazi objekata sa automobilima kojima se stiže po spratovima do stanova i prodavnica, zatim ogromni stadi-oni na krovovima kula, zatim stambene zgrade budućnosti od jedinica od plastičnog materi-

Put u ItalijuBijenale u Veneciji - U pohode Paladiju

DaNS 50 | jun 2005 | 53

putopis

jala, koje se nižu jedna na drugi u visinu i sl. U Francuskom paviljonu je data velika make-ta grada budućnosti, znači novi planirani grad sa svim svojim funkcijama građen na praznom prostoru – “grad budućnosti”. U Nemačkom paviljonu su date velike perspektive u dužini kružnog zida sa ubačenim novim objektima na postojećoj periferiji gradova.

Sledeći dan je bio posvećen obilasku Venecije. Sedeti na najlepšem trgu na svetu – Trgu Svetog Marka u Veneciji i piti kapućino u kafani “Florijan” uz tihu klasičnu muziku gde su dolazili u prošlim vekovima velika imena književnosti i umetnosti Evrope (Bajron, Gete, Prust i dr.), predstavljalo je za mene izuzetan doživljaj.

Paladio

Trećeg dana u Italiji krenuli smo U pohode Paladiju u Vićencu. Put prema Vićenci je bio živopisan kroz zatalasane obronke Alpa sa voćnjacima i vinogradima, kroz manja naselja sa izuzetnim vilama u parkovima i dobrim seos-kim putevima. Uz put za Vićencu svratili smo u mesto Brassano de Grappa gde smo videli jed-nu ulicu sa spomen-drvoredom gde na svakom drvetu oblikovanom kao zelena polukupola stoji posveta rodoljubima iz Drugog svetskog rata u Italiji, sa imenom i prezimenom ubijen-og. U ovom naselju interesantan je i pokriveni most na jednoj rečici. Dalje prema Vićenci stali smo kod vile koju je projektovao Andrea Paladio Barbaro-Maser. Čuveni Andrea Paladio rođen je u Padovi (1508-1580). Počeo je kao klesar u kamenu, a postao je najpoznatiji arhi-tekta XVI veka u ovom delu Italije. U svoj stil je ugradio romanski stil i zamenio tako gotski do tada preovlađujući stil. Živeo je u Vićenci koju je ovekovečio svojim objektima. Prvi objekat Paladija obišli smo kao vilu Barbaro-Maser uz put za Vićencu. To je skladna građevina, sa spratnim centralnim delom u prizemnim krilima, uređenim parkom i skulpturama. Naslednici plemićke porodice Barbaro i danas žive u jednom delu vile i od ulaznica održavaju ovaj objekat. U centralnom delu zgrade su pro-stori za dnevni boravak sa oslikanim zidovima od Paola Veroneza. U Vićenci su brojni objekti koje je izgradio Paladio i to su: Teatro Olimpico, Vila Rotonda, bazilika Paladija i još 11 objekata duž ulice Corso Paladio u centru grada. Takođe je izgradio crkvu u Veneciji i Santa Madiore u romanskom stilu sa stubovima na ostrvu. Objekat Teatro Olimpico je veoma neobično pozorište izgrađeno na mestu starog zatvora sa salom po uzoru na rimska pozorišta, s tim da je na pozornici izgrađeno tri ulice koje se smanjuju u perspektivi, a srednja ulica ima još dve - znači ukupno pet ulica Tebe. Objekti u ulicama su od štukature i drveta i jedinstveni su u svetu rađeni u perspektivi. Pozorište su završili sin Paladija Sila i arhitekta Scamon posle njegove njegove smrti. Vila Rotonda je posled-nje Paladijevo delo i smatra se najuspešnije.

54 | DaNS 50 | jun 2005

putopis

Bazilika Paladija na Trgu Piaca dei Siguori u centru Vićence ima izuzetan izgled sa krovom koji je u obliku obrnutog krova broda.

Vićenca je veoma stari grad, nastao na obroncima Monte Berico, i na dve reke Astico i Retrone. Grad je izdeljen ulicama na velike blokove pravougaone, a posle 476 godine (pada Rimskog carstva) izgrađen je oko grada eliptičan zid. širenje grada je u XIV veku, u XVI veku to je grad Paladija. U XIX i XX veku se raz-vija ekonomski i danas ima 100.000 stanovni-ka. To je industrijski grad i grad turizma i umet-nosti.

Padova i Verona

Četvrtog dana studijskog putovanja u Italiju posetili smo Padovu i Veronu. Padovu je po predanju osnovao Antenor, izbegavši iz Troje, i u IV veku postaje Rimski grad. Danas ima trista hiljada stanovnika i razvijen je industrijski grad na raskrsnici puteva i centar je regiona. Obilazak Padove započeli smo sa kružnim trgom Della Vale na površini od 8,8 ha, na kojem je u Rimsko doba bilo pozorište. Trg u sredini ima kružnu zelenu površinu sa vodom oko koje je smešteno 78 mermernih kipova poznatih građana Padove, kao znak poštovanja ovim zaslužnim građanima u prošlosti. Sa trga smo obišli čuvenu baziliku Svetog Antona, portugalskog sveca. U nastavku smo došli do zgrade Padovskog univerziteta osnovanog 1222., kao najstarijeg u Evropi. Poznat je po sali za seciranje u vidu amfiteatra i po čuvenim naučnicima koji su završili ovaj Univerzitet kao što su: Kopernik, Galileo Galilej i mnogi drugi.

Prva žena završila je fakultet 1679. godine. Dalje smo došli do Palaco della Ragione izgrađene u XIII veku sa konstrukcijom od drve-ta i krovom u vidu obrnutog brodskog korita. Ova gradska kuća je gorela u više mahova ali je ponovo rekonstruisana i oslikana. Poznata je po slikama Ðota i njegovih učenika. U XV veku su radili slikari Donatelo i Andrea Montenja. U XV veku je u Padovi podignuta i prva botanička bašta u Evropi.

U popodnevnim časovima smo obišli Veronu koja vazi za najotmeniji grad Italije. To je jedan od najlepših i najstarijih grado-va Italije. Danas ima trista hiljada stanovni-ka i po važnosti je drugi grad iza Venecije u distriktu Veneto. Nalazi se na putevima koji vezuju Italiju sa Srednjom Evropom. Ima raz-vijenu industriju i poljoprivredni je centar gde se održavaju Međunarodne izložbe mašina. Takođe je značajan kao centar izdavaštva, štampanja i publikacija. U trgovini su čuvena vina, voće i mermer što se izvozi u mnoge zem-lje. Zbog svog povoljnog geografskog položaja Verona je nazvana: “Vrata Italije”. Verona je kulturni centar i poznata je po svojoj arhi-tekturi i umetnosti. Danje, to je univerzitets-ki grad sa manjim fakultetima. Turistički cen-tar Italije, Verona je prepuna turista iz celog sveta sa bezbroj muzeja i biblioteka. Preko leta se održavaju čuvene opere, koncerti i drame u areni. Grad je nastao u I veku naše ere na mes-tu Rimskog logora. U centru grada su bili are-na, amfiteatar, pozorišta, mostovi, lukovi i dr. Reka Adidža prolazi kroz Veronu. U XV veku Verona postaje deo države Venecije i sledeća četiri veka je veliki uticaj Venecijanske vladavine na arhitekturu i uopšte umetnost.

U Veroni smo obišli trg u centru gra-da Pjaco Bra, zatim čuvenu Arenu podignu-tu u I veku naše ere, eliptičnog oblika (200 x 180 m.), građena od cigle i mermera sa susednih brda, koja je rekonstruisana u XVI veku. Karakteristični su zid oko grada iz doba Rimljana iz III veka naše ere. Piazza Erbe trg voća i povrća na mestu Foruma Romana. Grad je prepun muzeja, biblioteka, crkava i drugih spomenika. Čuven je balkon Julije gde se sku-plja omladina i turisti, gde se ljubavne poruke i želje u vidu papirića lepe po zidovima i bal-konu. Sledeći peti dan smo krenuli preko Trsta i Portoroža za Beograd.

Umesto zaključka nameću se zapažanja o izvanrednoj povezanosti istorije, tradicije i umetnosti sa modernim zahtevima industri-je, saobraćaja, stanovanja. Vićenca, Padova i Verona su postojali još u rimsko doba i te tradicije su očuvane do danas. Poseban kvalitet ovih gradova je očuvana priroda, obronci Alpa koji se spuštaju ka Jadranskom moru. Sva tri grada su na reka-ma sa bogatim poljoprivrednim zaleđem i raz-vijenom industrijom, sa razvijenim turizmom zahvaljujući očuvanim vrednostima arhitek-ture, skulpture i slikarstva i uopšte kulture. Rešen saobraćaj sa velikim parkinzima obod-no oko očuvanih centara i gradski saobraćaj sa autobusima na pogon na gas. Izdvojene radne zone van gradskog područja, na ulazima u gra-dove odlični autoputevi i saobraćajnice dopri-nose usklađenom razvoju celog područja.

Fotografije: Jasna Milidragovic i autorGordana Milidragović

DaNS 50 | jun 2005 | 55

putopis

JAPAN - Reanimacija napuštene školeSrednjoročni međunarodni volonterski radni kamp Kikući, Kumamoto, Japan15. septembar - 10. decembar 2004. godine

Volonterski kampovi predstavljaju jedinstven oblik dobrovoljnog, volo-nterskog rada namenjenog ljudima starijim od 18 godina sa ciljem stvaranja kontakata između učesnika

iz inostranstva i lokalnog stanovništva, čime se doprinosi boljem razumevanju različitih nar-oda, kultura, načina života i razmišljanja. Za osmišljavanje volonterskog kampa obično su zadužene nevladine organizacije koje uočavaju neki problem i u dogovoru sa lokalnom zajed-nicom rešavaju ga na ovim putem. Zbog toga teme kampova mogu biti veoma različite: ekologija, umetnost, arhitektura i renoviranje, građevinski radovi, istraživanja, rad sa decom ili hendikepiranim osobama i sl. Odluka da se učestvuje u volonterskom radnom kampu je način da se putuje i upozna neka strana zemlja na potpuno nesvakidašnji način, da se upoznaju

novi, zanimljivi ljudi, da se steknu nova znanja, iskustva i veštine, da se unapredi znanje stra-nih jezika. Organizatori prvog srednjoročnog međunarodnog volonterskog radnog kampa u mestu Kikući, na ostrvu Kjušuu u Japanu bili su lokalna nevladina organizacija Kikuchi Furusato Suigen Koryukan Centar i nevladina organizaci-ja NICE iz Tokija koja se, pored ostalog, bavi međunarodnom razmenom volontera. Glavni motiv za održavanje ovakvog tipa kampa, baš na ovom mestu, bio je oživljavanje i animiranje lokalne zajednice koja se suočava sa problemom iseljavanja stanovništva u velike gradske centre. Zbog toga, šume, jedan od glavnih privrednih potencijala ovog kraja, ostaju zapuštene i polako gube na kvalitetu jer je sve manje, naročito mladih ljudi, koji bi u njima radili i o njima brinuli. Takođe, sadašnja ekonomska politika države propagira uvoz

drveta iz drugih zemalja jer je cena niža, ali to višestruko šteti: šumama, ekosistemu i životnoj sredini. Stoga se ideja o organizovanju radnog kampa javila kao jedno od mogućih rešenja problema i načina da se stanje u budućnosti poboljša, odnosno da se šume obnove, prome-ni opšte prihvaćeno mišljenje o nepopularnosti rada u šumi, kao i ukaže na lepotu i privlačnost života u seoskim regionima. Volonteri su imali prilike da svakodnevno kontaktiraju i sarađuju sa lokalnim stanovništvom i tako promovišu ideje interkulturalnosti, zajedništva i steknu nova znanja i iskustva kroz različite aktivnosti. Na mestu današnjeg Suigen Koryukan Centra, u kome su volonteri živeli tri meseca, je sve do 2000. godine radila lokalna srednja škola. Školski objekti su građeni u stilu tradi-cionalne drvene arhitekture u periodu posle Drugog svetskog rata. Međutim, usled depop-

56 | DaNS 50 | jun 2005

putopis

ulacije regiona, odnosno migracije ljudi iz ove ruralne sredine ka većim gradskim centrima, nije bilo dovoljno učenika i škola je morala da se zatvori. Posle ovoga, lokalno stanovništvo, koje je izuzetno vezano ovo mesto, ne želi da ostavi školu da propada, nego poziva nevladinu orga-nizaciju „Kirari Suigen Mura“ da ovde osnuje manji centar za ovaj region, pa tako nastaje Kikuchi Furusato Suigen Koryukan Centar. Osnovni cilj osnivanja Centra je održavanje, briga i popravka objekata koji su se nekada nalazili u okviru srednje škole. U toku poslednje 4 godine na glavnoj školskoj zgradi je zamen-jen dotrajao krov, okrečena fasada, i nekim od učionica je promenjena namena u skladu sa novim funkcijama. Tako je napravljena tradi-cionalna japanska soba postavljena tatamijem- pirinčanom asurom, zatim je u dve učionice napravljena postavka muzejskih eksponata koji su korišćeni u nekadašnjoj školi, neke učionice pretvorene su u sale za sastanke lokalne zajed-nice, a u jednoj su i kancelarije NVO. Tako su školski objekti ponovo zaživeli i ljudi je ponovo posećuju, da bi pogledali muzejsku postavku, ili učestvovali u nekoj od mnogobrojnih aktivnosti Centra, kao što su: pijaca organski proizvede-nog povrća, festivali muzike i hrane, razna kul-turna dešavanja (koncerti, pozorišne predstave) i edukativne radionice o ekologiji, zaštiti šuma,

organskoj poljoprivredi i sl. Pored ovih aktivnosti u Centru se, u sarad-nji sa drugom nevladinom organizacijom „Kodomo-art“ organizuju dečji vikend ili letnji kampovi koji se zovu „Ukusno selo“. Namenjeni su deci iz velikih gradova, da bi doživeli seoski način života i da kroz druženje, igru i zajednički rad sa lokalnim stanovništvom nauče koji su to poljoprivredni poslovi u toku godine i kao se obavljaju. Takođe imaju prilike da vide i nauče neke stare, zaboravljene zanate ili da učestvuju u pripremanju hrane na tradicionalni način. Ovi programi su interesantni kako za goste koji otkrivaju mnogo toga novog i zanimljivog, tako i za lokalnu zajednicu kao jedan vid turističke ponude koja ne traži puno sredstava . Svakako još jedan od razloga za razvoj turističke ponude je predivna priroda u ovom kraju koji je naročito poznat po prelepim vodo-padima koji se nalaze na samo 15 min. hoda od Centra. Lokalna zajednica se trudi da ih učini pristupačnim, trasirajući šumske staze do posebno interesantnih lokacija, najboljih vidika, zatim postavljanjem urbanog mobilijara, javnih toaleta i sl. Takođe u zadnjem, napuštenom delu školske parcele se počelo sa konstrukci-jom novog parka, kao još jednog vida turističke ponude. U budućnosti se očekuje povezivanje ovih manjih celina u sveobuhvatnu, turistički

atraktivnu, mrežu. I kao još jedna od aktivnosti u cilju promo-cije, animacije i proširenja delatnosti u staroj školi je i organizovanje međunarodnih radnih volonterskih kampova. U periodu od septem-bra do decembra 2004. godine po prvi put je organizovan ovakav kamp, na ovom mestu. Glavni zadaci volontera i organizatora su bili da uspostave vezu sa lokalnim stanovništvom kroz različite aktivnosti, a sve u cilju inter-kulturalne saradnje, razumevanja, shvatanja međunacionalnih sličnosti i različitosti i želje da se upoznaju i drugi narodi i kulture. Volonteri su učestvovali u svakodnevnim aktivnostima žitelja Suigen regije kao što su briga o šumama kroz različite poslove: podi-zanje mladih sadnica, uklanjanje starog drveća, čišćenje tla od starih grana, košenje trave i sl. Volonteri su sarađivali i u poljoprivrednim poslovima, kao što su žetva pirinča, branje mandarina, uzgajanje pečurki, berba povrća i sl. Takođe u saradnji sa Kikuchi Furusato Suigen Koryukan Centrom, volonteri su učestvovali u programu „Ukusno selo“ kao osoblje, a jedan od najinteresantnijih programa je bila škola stranih jezika za decu osnovnoškolskog uzrasta u kojoj su volonteri podučavali decu engles-kom, ali i njihovom maternjem jeziku kroz igre, razgovore i pripremanje tradicionalnih jela iz

DaNS 50 | jun 2005 | 57

putopis

pojedinih zemalja. Kroz radionice volonteri su imali prilike da se upoznaju sa aktuelnim stanjem i razmene mišljenja o stanju životne sredine, posebno šuma, globalnom zelenom pokretu, zatim o načinu organizovanja i rada nevladinih orga-nizacija, lokalnom jeziku, kulturi, hrani... A sve je počelo od napuštenog školskog objekta, koji je volonterskim doprinosom lokalne zajednice i promenom funkcije postao Kikuchi Furusato Suigen Koryukan Centar. Objekat građen u stilu tradicionalne drvene arhitekture tako je obnovljen i kroz, zaista mnogobrojne aktivnosti Centra, on ponovo živi i ljudi ponovo tu navraćaju. Organizovanje međunarodnog volonterskog kampa na ovom mestu, takođe je doprinelo aktiviranju, ani-miranju, oživljavanju ruralne sredine, razmeni ideja i mišljenja između stranih volontera i lokalnog stanovništva, i sami tim upoznavan-ju različitih kultura, naroda, običaja, jezika; ali i promovisanju bogate turističke ponude ovog regiona na kojoj će se zasnivati buduće aktivnosti.

Svetlana Sabolović

58 | DaNS 50 | jun 2005

reagovanja

U ovom su društvu svi relevantni kriterijumi temeljno relativizovani, tačnije – izvrnuti naopako, i to uz dugogodišnji trud. Naravno da su ovdašnji, današnji arhitekti – odavde.

Delirijum tremens ovoga društva se, po prirodi stvari, čita i na arhitekturi koju emituje. Atributi - kič, surogat, šlingeraji umesto arhitekture, bili bi komplimenti za ovovremsku masovnu arhitek-tonsku hiperprodukciju. Sa druge strane, svaka strahovlada ima svoje disidente, tako se i dešava da nikne ovde i pismena arhitektura. Nesumnjivi talenat i izvanredni arhitekti koje imamo, pali su, po prirodi stvari - sa neba, bez zasluga društvenog ambijenta. Ali i takvi ipak rastu u ovom klimatskom području relativizacije svega i ignorancije ikakvih argumenata. U takvoj klimi je već dugo notorna navika da se Arhitektura misli, vrednuje i čita samo prosto - kao likovni artefakt. Naravno, likovnost arhitekture je samo naslovna korica jedne debele knjige koju čini jedna arhitektura.

Pitanje Teme u Arhitekturi smisleno možemo razmatrati samo kroz pismenu arhitekturu, pis-menih stvaralaca, arhitekata od potencijala, odlikaša u njenoj Izgradnji. Tema u Arhitekturi je, međutim - pitanje njene Nadgradnje. Minimiziranje banalne funkcionalnosti arhitek-ture je ovde odavno opšti trend. Ni za najbolje današnje arhitekte funkcionalnost arhitekture nije determinanta zbog koje bi žrtvovali išta od svojih likovnih (formalnih) preokupacija. Ali, dešava se, da taj „umetnički“ žar obesmisli i ono što bi bila sama - TEMA Arhitekture, njen-oj funkciji primereni Duh, Karakter, Značenja, Priča.

Jugoslovensko Dramsko Pozorište, četvrto izdanje

Razmere i kompleksnost poduhvata ove rekon-strukcije su impresivne, savladane od veoma mladih, talentovanih arhitekata, i omogućene od veoma sirotog grada. Podizanje objekta iz oblasti kulture, u našim životnim okolnostima znači podvig, jer isti ovde opstaju na društvenoj, državnoj brizi, savesti i oskudnim sredstvima, u ovom slučaju – Beograda. Pošto arhitektura ovog objekta nema premca u toj svojoj dimen-ziji, što je podvig Beograda, zaslužuje prvenstvo u interesu za njeno držanje Teme.

Pozorište ”Manjež” otvoreno u Beogradu 1920-e, na mestu Vojne škole za jahan-je, (osnovao knez Mihailo Obrenović 1860), stradalo je u požaru 1927. Na istom mestu je podignuto novo pozorište (1929), po projek-tu arh. Nikolaja Krasnova, u duhu akademiz-ma, koje je zatim pretrpelo tri rekonstrukcije - po projektu arh. Momčila Belobrka, otada - Jugoslovensko Dramsko Pozorište (1948). Tada je dobilo otvoreni atrijum sa fontanom, u čijem središtu gracilni ženski akt skulptora Borisa Kalina. Drugu rekonstrukciju su izveli arh. Đorđe Bobić i slikar Čedomir Vasić (1985-1987). Posle požara (1997), koji je zgradu uništio, raspisan je javni arhitektonski konkurs za njenu – rekon-strukciju. Prvu nagradu su dobili a potom izve-

li objekat arh. Zoran Radojičić i Dejan Miljković. Na enterijeru je radila arh. Ivana Milenković. Arhitektura četvrtog izdanja zgrade ovenčana je najvišim stručnim priznanjima - Glavna nagrada XXVI beogradskog Salona Arhitekture; Nagrada Večernjih novosti; Nagrada grada Beograda za arhitekturu; BPB Trophy SCG 2003 za projekat enterijera; i ove godine - Nagrada za arhitektu-ru Saveza Arhitekata Srbije za 2004.

Simbioza svih mnogobrojnih aspekata arhi-tekture: svrhovitosti, funkcije, ambijentalnih i likovnih, estetskih karakteristika, jeste njena mentalna karta, u kojoj je prvi podatak, ime i prezime – Tema. Pitanje je svih pitanja na arhi-tekturi JDP-a, koliko je i da li je inače - pismena arhitektonska artikulacija ove zgrade adekvatna Temi i karakteru jednog dramskog pozorišta. U atmosferi te zgrade naprosto ne stanuje - pozorište. Zašto?

Vaclav Havel (Pisma Olgi) će umesto mene reći zašto: « ...Pozorište uvek predstavlja nešto više nego samo ustanovu: ono je ognjište (tačnije: jedno od ognjišta) društvenog života i misli, nezamenljivi sastavni deo ‘duše naro-da’, mali organizam, povezan hiljadama niti sa velikim organizmom društva, u kojem odigrava svoju nezamenljivu aktuelnu društvenu ulogu. Ono poseduje sopstvenu opštinu gledalaca, koja nije samo mehanički zbir njegovih stalnih ili slučajnih posetilaca, već nešto više: određena vrsta zajednice... Ti ljudi zapravo ne odlaze na ovu ili onu pretstavu, već odlaze u ‘svo-je’ pozorište pomalo kao u svoj duhovni dom, posećuju ga pomalo kao svoj klub, tj iz želje da budu zajedno. Zato smatram da je važno i sve ‘oko’ pozorišta: atmosfera sale i zgrade, genius loci, život u foajeu, izložbe, plakati, blagajna i blagajnik, razvodnice itd. Socijalnost pozorišta predstavlja dakle, ipak nešto trajnije, složenije i dublje nego što je to samo atmosfera dvočasovnog doživljaja...» U ovom, poslednjem izdanju zgrade JDP-a, Vaclav Havel bi, bojim se, teško mogao da pronađe išta od onoga što mis-li da je važno za pozorište, osim - dvočasovnog doživljaja. A ni ja, odani poklonik Taliji.

Ta opština gledalaca - publika je svrha svake pozorišne kuće, njen pravi i verni stanar. Njoj jeste neophodno da se u dramskom pozorištu oseća drugačije nego u holu neke korporacije. Kako je to razumela arhitektura JDP-a?

Foaje, centar okupljanja opštine gledalaca, ne postoji u slučaju JDP-a. Bukvalno je ”pojeden” rampom u priličnom nagibu, u skoro celoj svo-joj širini i dubini, a kojom je savladana denivel-acija između ulaznog portala i sale. Ova ram-pa uspešno izbacuje hodočasnike iz pozorišta, jer nema govora da iko poželi da na njoj zas-tane sa prijateljem i prosto ga upita: Kako ti se sviđa predstava? Prepuno gledalište, posle predstave, evakuiše se niz rampu – foaje film-skom brzinom. Iluzija - foaje je u crnom poli-ranom mermeru na podu i zidovima, sa maso-vno primenjenim dekorativnim „tranzenama” od inoxa. Longitudinalno na foaje, brutalno je naslonjen hodnik sa garderobom i barom, skoro celom svojom dužinom. Prepunjena kaputima, garderoba je boemski akcenat u mermernom,

poliranom foajeu, a maleni bar, za troje, uz nju je sasvim nemušto formulisan. Friz postera sa portretima slavnih velikana i prizorima iz velikih predstava ovoga pozorišta, plasiran na zidovi-ma iznad crnog mermera, definitivno je pre-bukirao nepostojeći foaje, i pri tom ostao bez značaja za publiku u filmskoj bežaniji.

Ulazni zastakljeni atrijum, iz koga se ulazi u foaje, ogromne je visine, koja znatno premašuje njegove bazne dimenzije, dubinu i širinu, te ima sakralni karakter. Formiraju ga neminov-ni ovde „u modi” okrugli stubovi iste visine. Monumentalnost ovakve ulazne konstrukcije bi, samo eventualno, ako bi neko voleo, bila prim-erena zgradi neke velike moderne opere, u sta-tusu i po dimenzijama, recimo - Metropolitena, sa glomaznom, glamuroznom salom, scenom i foajeima, u kojoj se izvodi Vagner, i za koju ulaznica košta 500 $. Za dramsko pozorište, koje je sasvim drugog karaktera, u koje ljudi dolaze da se druže sa glumcima na sceni, i kao sa najbližim prijateljima preživljavaju isto što i oni, nema mesta otuđenoj grandioznosti i kate-dralskim visinama, masovnoj upotrebi masivnog mermera. Raskoš, reprezentativnost, glamur, večitost i tvrdoća materijala samo oduzima-ju jednom dramskom pozorištu od neophodne mu atmosfere, od njegove intelektualne misi-je, avangardne uloge, pripadajućeg mu asketiz-ma, usidrenosti u ovde i sada, uz tako mu ima-nentne - promenljivost i prolaznost.

Umesto da ovaj atrijum kompenzuje nedostajući foaje, na njegovoj sredini, a u oso-vini oba ulaza, (u atrijum i zatim u foaje), post-avljen je bazen, koji ”jede” trećinu njegove površine. Tako je sasvim iščašena komunikaci-ja između dva ulaza, osim ako neko ne reši da prepliva bazen, a preostala površina je krajn-je teskobne prolaznosti, svedene na hodničke širine, te nema nikakvog govora da se tu neko zadrži. Bazen je obogaćen skulpturom Mrđana Bajića, enormne visine, u zarđalom čeliku, među poliranim mermerom i sjaktećim inoxom.... ”Atrijum je zapravo estetičan prostor čija je dominanta ekspresivna konstruktivna apoteoza vizuelne komunikacije skulptora Mrđana Bajića.” – kažu autori objekta. Prostor - esencijalni med-ijum arhitekture, morao bi da artikuliše životne potrebe, u njihovim filozofskim, psihološkim, sociološkim, antropološkim dimenzijama. Estetičan – samo (poželjan) atribut, dogradnja na sve prethodno...

Ulazna vrata u atrijum, a zatim, naspram-na ista takva u foaje, su visine oko pet meta-ra! Promaja je tako obezbeđena do samog ulaska u salu. Nije moguće videti za tu neu-dobnost i nelogičnost ikakav drugi razlog osim ”estetičnosti” u modulaciji fasadne staklene podele, i to za ulaz u Intimu, Toplinu, Dom, Dramsko Pozorište!! Iza tih vrata, a u okviru atr-ijuma je plasirana blagajna pozorišta. Potreban je visok stepen inteligencije da je namernik sa ulice otkrije, a potom da, pametnica, upotre-bi svu snagu da otvori metalna zastakljena vra-ta, dva i po puta viša od njega ... Ovaj ulaz-ni doživljaj je inače (ne) zaštićen nadstrešnicom na visini od jedno 20 m iznad prilaznog platoa.

PITANJE TEME U ARHITEKTURI

DaNS 50 | jun 2005 | 59

reagovanja

Kišobran se mora imati, da bi čovek sačekao nekoga pred ulazom, kada pada kiša. Takve nadstrešnice su inače ovde modni krik, nose se u Beogradu...

Posle uglancanosti ulazne partije ukazuje se Sala, jedini uverljiv dokaz da u kući stanuje pozorište. Zbog uverljivosti ovog dokaza, a da bi se držali teme u naslovu, samo najkraće o njoj: Ogromna visina, nedostatak neophodne kohezi-je nivoa („odlepljeni”su, ne drže se međusobno parter, balkon, lože i galerije), zbog čega je na izvestan način – razvaljena. Sa tim osobinama sale izostaju gledaocu - „cosy” osećaj bliskosti i prisnosti sa ukupnim gledalištem, „uvlačenja” u događaj na sceni.

Mnogi Beograđani su oduševljeni fasa-dom zgrade JDP-a, koja blješti zasenjujuće kao da je nova godina - svako veče. Izronila je u surom Beogradu kao nimfa iz morske pene. Neodoljivo me asocira na Felinijev Amarkord, kada Gradiska iz svoje pomrčine, samo što ne umre od sreće kada ugleda blještavi brod, sav u svetlećim girlandama, koji se iznenada poja-vio u njenoj oronuloj zabiti. Svi smo Gradiska. Na žalost, preko dana, nema te fatamorgane. Učešće zgrade u ulici je anonimno, sterilno, kao i svake druge, obavijene staklom kuće. Ono što je iza staklenog izloga - originalna fasada arhi-tekte Krasnova, samo se tek nazire. Šteta. Da li je stavljanje originalne fasade u izlog, što apso-lutno niko na planeti ne radi, izraz naše iskom-pleksiranosti zbog strašnog našeg nehata pre-ma našem nasleđu? Ili je to izraz novovalskog, vladajućeg glamura, koji ne poznaje i ne priznaje lepotu patine, pa su staklo i inox postali jedini građevinski materijal ovde? U svojoj sterilnosti takva fasada ne dozvoljava nikakve naznake na sebi da se iza nje događa pozorište... Najnovije slikarije scena iz predstava, kojima se šara stak-leni izlog – dezavuišu ga, a još više to čine – originalnoj fasadi.

Promašaj Teme Dramskog Pozorišta rezul-tat je vladajuće mode u ovdašnjoj i ovovrems-koj arhitekturi: „Likovnost” po svaku cenu, uz nezaobilazne: staklo, inox, visoke okrugle stu-bove (trebalo na trebalo), kačkete itd. Ili jesi...Ili nisi – taj arhitekta...

Kuća bez tajni

Poslovni objekat MPC u novobeogradskom bloku 21 slučaj je svesnog ignorisanja Teme. Izuzetno talentovan i posvećen arh. Vasilije Milunović, dobio je za ovaj projekat, prošle godine Nagradu za Arhitekturu Saveza Arhitekata Srbije za 2003-u. To je mali poslovni objekat, 2.000 m2, privatnog investitora. Arhitekti je bio cilj da unutrašnjost, radni prostor poslovne kuće izloži znatiželjnim prolaznicima glavne saobraćajne arterije Novog Beograda, kako bi kuća delovala, po rečima arhitekte „kao kuća koja nema svojih tajni.” Fasada objekta ima tretman opne, zastak-ljena providnim staklom otkriva unutrašnju kompoziciju kuće, te se njeni unutrašnji kon-struktivni elementi čitaju kao višeslojnost fasa-dnog platna. Da li je ova višeslojnost fasade bila cilj, ili je to bila ideja potpuno transpar-entne „kuće bez tajni”, nema značaja, jer su takvi ciljevi mogli biti postavljeni samo kurioz-iteta radi. Od značaja je pitanje Teme, tj da li je ona „pogođena” ako poslovni objekat postaje prozračni izložbeni paviljon, što arh. Milunović ističe kao okosnicu svoje ideje. Naravno,ova je zgrada scena unutrašnjeg događaja samo u dnevnih osam sati radnog vremena, te je pitanje kada i koga ona može da animira kao izložbeni paviljon, zašto bi joj uopšte takva ideja pris-tajala. Ako blješti iznutra noću, što nije prim-ereno ni izložbenom paviljonu, jedina publika iz automobila u četvrtoj brzini, može da se seti da samo prodavnice lustera u svetu tako blješte noću, pa da neko i stigne sutradan da tu pazari neku lampu.

Ako se neko pita otkud u ovako malom objektu trafostanica, odgovor je jasan: fasad-na opna znači - neophodnost klimatizacije cele godine, iako ovdašnja klima dozvoljava skoro pola godine bez nje. Providna kuća otkriva svoj enterijer eksterijeru, pa tako i spolja ulazi unu-tra, ali samo vizuelno, bez - vazduha. Ali, to su ovde zanemarive sitnice.

Neodoljivo je podsetiti se da je arhitekta Milunović jedan od autora zgrade Zepter u uli-ci 7. Jula u Beogradu. U tretmanu fasade ovog poslovnog objekta dijametralno je drugačiji kreativni stav. Tvrdi bunker sa puškarnicama

preko normalnih prozora duple fasade. Takođe ovenčan svim arhitektonskim nagradama. Fasada kao apstraktna slika, kažem – odlična, čista desetka. Ali iza nje rade neki ljudi koji nika-ko ne uspevaju da apstrahuju svoju zabunker-isanost u krtičnjaku,svih osam sati radnog vre-mena, svakoga dana.

Njujork Tajms, (New York Times) podiže novu zgradu, na stotinak metara od svo-je postojbine na Menhetnu, po njemu nazva-nog, legendarnog Tajms skvera. Renco Piano, arhitekta visokog svetskog renomea, dobitnik najprestižnje Prickerove nagrade za arhitekt-uru jeste Arhitekta nove zgrade velike novine. Investitor je zahtevao da zgrada ima transpar-entnu strukturu i prozirnu fasadu, otvorenu pre-ma spoljašnjem svetu, da simbolizuje iskreno-st i otvorenost novinske kuće prema javnos-ti (konačno –TEMA!), da se prostor u kome se „prave vesti”, kao i aktivnosti novinara „vide kao na dlanu”. Pošto je novinska zgrada aktiv-na i danju i noću, baš kao i život u NY, vizuel-na komunikacija onih spolja i onih iznutra biće neprekidna, produktivno osvetljena.

Pored maksimalnog iskorišćenja prirodnog osvetljenja, zahtev klijenta je bio i održavanje željene temperature u objektu što je više moguće prirodnim putem. Arhitekta Piano je najviše vremena i umeća na projektu posvetio fasadnoj mreži od tankih keramičkih elemena-ta sa dvostrukom funkcijom: da akumuliraju spoljnu temperaturu, i da usmeravaju spoljnje svetlo na željene površine u objektu. Rezultat je 70% prirodnog svetla više nego u drugim objektima ovoga tipa i ušteda energije u pogle-du grejanja, hlađenja i rasvete prostora na nivou cele zgrade 25%, a zgrada transparentna...

To je taj prebogati svet, u kome se radi vrhunska arhitektura, uz neprikosnoveni, prvi zahtev - ušteda energije. Svet u kome svaka zapeta u rečniku arhitekture mora da ima svoju svrhu i opravdanje. Svet u kome bi se za smisle-nost arhitekture tražio jači dokaz od istaknute likovnosti arhitektonskog artefakta.

Ljiljana Bakić

Sec12:60 | DaNS 50 | jun 2005

istrazivanja

Gradsko polje je, najjednostavni-je rečeno, neizgrađen pros-tor između tvrđave i varoši. U prošlosti ovaj je brisani prostor imao odbrambenu ulogu u svojoj

širini i neizgrađenosti. Pošto su utvrđenja izgu-bila svoju primarnu ulogu razvojem naoružanja tokom XIX veka i promenila namenu, tako su i Gradska polja dobila svoje novo mesto i ulogu u gradu postavši prostorna veza između mon-umentalnih tvrđava sa kulturno-reprezenta-tivnim ili rekreativnim sadržajima, kao funkcije slobodnog vremena, i čitavih četvrti Varoši koja su poslovno trgovački centri grada.Baviti se Gradskim poljem u našim gradovima znači razmišljati o jednom značajnim gradskom prostoru sa velikim razvojnim potencijalima. Mnoge metropole su od svojih Gradskih polja kao (ne) urbanih delova napravili reprezenta-tivne prostore koje prepoznaje čitav svet. Neka od najpoznatijih Gradskih polja su Crveni trg ispred moskovskog Kremlja i Tjenamen ispred Zabranjenog grada u Pekingu. Beč je svoja polja zatrpao blokovima oko Ringa, dok je Pariz svoja pretvorio u opštepoznata, Jelisejska polja.

Crveni trg u Moskvi skoro je potpuno popločan prostor, izrazito javnog karaktera - najreprezentativniji gradski trg, paradni plac i omiljena slika na suvenirima urezana u skoro svakog stanovnika planete (mada većina nika-da nije tamo bila). Kroz Crveni trg se čitav nar-od urbano materijalizuje u svojoj domovini; on simboliše ne samo Moskvu, već čitavu Rusiju i slovenski Istok.

Izvlačimo paralele Crvenog trga sa sme-derevskim poljem, poredimo dramatičan uti-sak koga stvaraju tvrđavska platna Kremlja i Smedereva koja izlaze na široki pretprostor. Neki istraživači oba grada poetski dovode u vezu sa Svetim Trojstvom (kao i Konstantinopolj) zbog trougaonog oblika grada u osnovi. Na značaju

dobija i istorijska činjenica da je Smederevo poslednja prestonica srednjevekovne Srbije.

Pre 130 godina Emilijan Josimović, prvi srpski urbanista (1821, Stara Moldavija-1897, Sokobanja) zapazio je prostorni i estetski potencijal Gradskog polja u Beogradu osmislivši veličanstven park koji je do danas zadržao svoj turski toponim - Kalemegdan, danas jedan od najlepših prostora prestonice. Ostala Gradska polja u zemlji su zapuštena i neiskorišćena, u Nišu, Kladovu, Smederevu i Šapcu. Imperativ situacije u Smederevu i Šapcu je uklanjanje železničkih postrojenja, pomeranje stanice u stranu i povezivanje širokim pešačkim potezi-ma varoši sa Tvrđavom i rekom.

Smederevsko polje - prepoznatljiv landmark

Infrastrukturno i parterno uređenje ovako oslobođenih površina ne bi trebalo da iziskuje mnogo materijalnih i planskih napora. Zbog utiska kojeg stvara stabilna silueta tvrđave, koju ritmično prekidaju vertikale kula, nije potrebno detaljno pejzažno uređenje zelenih površina. Najbolja je kombinacija popločanih pešačkih poteza sa velikim travnatim površinama i mestimično zasađenim kvalitetnim stablima. Južni zid Tvrđave je paralelan sa regulacionom linijom blokova centra Smedereva i zajedno stvaraju dugačak, ali dovoljno širok javni pros-tor, koji bi uz male prostorne intervencije, lako mogao postati manifestacioni. Ako bi se obod novonastalog Paradnog trga ojačao jakim gradskim sadržajima, ovaj gradski prostor bi oživeo i postao deo svakodnevnih kretanja nje-govih stanovnika, a ne samo rekreativaca i tur-ista. Smederevo bi logično trebalo da postane pristanište za brodove bele flote na krstaren-ju Dunavom jer je grad sa svojom tvrđavom prvorazredna turistička atrakcija i spomenik kulture od izuzetnog nacionalnog značaja.

Gradsko polje: Nedovoljno iskorišćena urbana forma naših gradovaSmederevska tvrđava zauzima prostor od oko 11 ha i smeštena je na desnoj obali Dunava, na ušću reke Jezave. Ove reke su, zajedno sa sada zatrpanim Petijevskim potokom, uslovile trougaonu osnovu građevine koja je u prostor-nom smislu podeljena na Mali i Veliki grad. Tvrđavu je sagradio despot Ðurađ Branković sa namerom da u nju smesti sedište civilne i crkvene vlasti. Posebno je obraćena pažnja prema kopnenoj, lako pristupnoj strani. Stoga se tu nala-zi i najviše kula. Mali grad je posebno utvrđeni vladarski dvor, sa svih strana okružen vodom. U njegovom centralnom delu nalazi se zidani bunar, dok je ulaz bio sa jugozapadne strane, kroz dvojni sistem kapija. U Velikom gradu posto-jao je mitropolitski kompleks sa pratećim prostorijama i građevine za stanovništvo. Na varoškom bedemu su bile dve kapije. U Malom gradu nalazi se šest kula, od kojih je na jednoj natpis iz koga se vidi da je grad podigao Ðurađ Branković. Veliki grad opasuje devetnaest kula koje su široke oko 11, a visoke oko 20 m. Izgrađene su od lomljenog kamena u dobrom krečnom malteru. Debljina zidova dostiže i do 4,5 m. U vreme turske vlasti - od 1459. do 1867. kada je konačno napuštaju - dozidane su po jedna poligonalna kula na sva tri ugla tvrđave, kao i kula na sredini varoškog bedema (1480). Stara tvrđava je veoma dobro očuvana ali je teško postradala u oba svetska rata. Radovi na istraživanju i obnovi, koji sa prekidima traju već pet decenija, još uvek su u toku.

DaNS 50 | jun 2005 | Sec12:61

istrazivanja

Stoga bi obodni sadržaji Gradskog polja bili putničko pristanište, informacioni punkt, mali etno bazar i početak dugačkog šetališta obalom Dunava na jednom kraju i pomerene železnička i autobuska stanica na drugom kra-ju poteza. Zamislite samo utisak na posetioca grada koji bi, izašavši iz putničkog broda ili stanične zgrade, ugledao širok pojas Gradskog polja omeđen srednjevekovnom prestonicom sa jedne i savremenim blokovima dinamične varoši Smedereva sa druge strane.

Stoga raduje akcija čišćenja obale Dunava u zoni Tvrđave, premeštanje teretne luke na lokaciju šest kilometara nizvodno i uklanjan-je dela železničkih šina i pratećih saobraćajnih postrojenja. Akciju vodi Direkcija za izgradn-ju Smedereva a podržava je resorno republičko ministarstvo. Ukoliko se akcija uspešno obavi-la, slike Smedereva sa novim gradskim pejzažom imaju veliku mogućnost da se nađu na reprezentativnim katalozima i prospekti-ma zvanične propagande Srbije. Adekvatnim uređenjem tvrđave i okruženja Smederevski grad bi mogao za širi region donjeg Podunavlja i severnog Pomoravlja postati ono što su Hradčani za Češku ili pulski Amfiteatar za Istru - simbol kulture - prepoznatljiv landmark.

Aleksandar Stanojlović

Odabrana literatura: A. Deroko, Smederevski grad, Starinar II, Beograd 1951; Smederevska tvrđava, u: Spomeničko nasleđe Srbije, Beograd 1998; M. Popović, Smederevska tvrđava, u: Utvrđenja u Srbiji - Dani evropske baštine, Beograd 2003.

62 | DaNS 50 | jun 2005

studentski radovi

Obrazloženje temeKampus Univerziteta u Novom Sadu jasno je izdiferencirana gradska zona, definisanih grani-ca i jednosmisleno određena svojim sadržajem-edukacijom. Uočena potreba za daljom i sveo-buhvatnijom (re)animacijom ovog prostora izuzetnog socijalnog potencijala poslužila je kao polazište za arhitektonske studiju. Na nivou grada, i u odnosu na neposredno okruženje, predviđanje sadržaja kao što je Studentski društveni centar ponudilo bi novi motiv ljudske koncentracije, kao odgovor na promene gradske fizičke strukture i tendenciju stvaranja novih urbanih centara. Integracija objekta u postojeću urbanu strukturu kom-pleksna je i izazovna, zbog njene složenosti i šarolikosti sadržaja, forme i estetskih afiniteta.

LokacijaDispozicija centra na obodu univerzitetskog kampusa, na uglu Fruškogorske ulice i ulice dr. Ilije Ðuričića, gde se nalazi objekat “TMD” (nekadašnja Tvornica mašinskih delova, adap-tirana za potrebe Fakulteta tehničkih nauka) omogućuje da centar gravitira jednako ka gradu i kampusu, postane urbano stecište, cilj studentskih kretanja i središte dešavanja. Pozicija uz studentske domove sa kojima zat-vara višenamensku urbanu atrakciju - trg, omogućuje najcelishodniju i najlogičniju inte-graciju u kampus, zaokružujući ga kao celinu, a opet čineći neizostavni deo gradskog miljea.

Koncept i prostorna organizacijaProjektovanje objekta ovog tipa i uopšte logika

njegovog postavljanja u date okvire zahteva-lo je pažljivo predviđanje sadržaja, njihovo promišljeno pozicioniranje i logičnu organizac-iju. Zgrada Studentskog društvenog centra kao svojevrsni omnibus društvenih aktivnosti teži da prevaziđe nivo kampusa i postane gradska prostorno-socijalna dominanta.

Kompleksnost ovakvog cilja uz date specifičnosti lokacije uslovila je da se objekat obrazuje kao grupna forma. Sadržaj je uslov-no podeljen u programske celine, od kojih su neke disponirane u jasno definisane prostor-no- oblikovne entitete, dok se druge prepliću u okvirima jedne iste. Ove svojevrsne edikule dobile su specifični vizuelno-oblikovni tretman kako bi se jasno identifikovale, a opet ostale integrisane u celokupnu kompoziciju. Njihovo nasprampostavljanje kako u smislu spratnosti, tako i vizuelnog identiteta učinilo je da celok-upna forma dobije na dinamici , a vizure post-anu neočekivana vizuelna atrakcija.

Različiti sadržaji čiji broj korisnika varira u zavisnosti od perioda dana i od samog kara-ktera funkcije, distribuirani su upravo u skla-du s frekventnošću njihovog korišćenja, odnos-no njihovog značaja za veću grupu korisnika i što boljeg opsluživanja. Fleksibilnog sadržaja, objekat teži da prevaziđe standardne forme omladinske animacije i pruži svojim korisnici-ma brojne mogućnosti-niz većih funkcionalno-tehnoloških celina (multifunkcionalna sala za skupove-bioskop/pozorište, manja sala za pre-davanja i promocije, izložbeni prostori, pros-tori za muzička dešavanja, medijateka, kugla-na, uprava...) upotpunjen je prostorima alter-

nativne namene, koji se redefinišu funkcional-no i vizuelno u skladu sa aktuelnom funkcijom. Program nudi i niz edukativno-istraživačkih radionica-studija, koji potpomažu realizaci-ju izbornog fakultetskog programa, vizuelna istraživanja, umetničku edukaciju i proučavanje umetničkih sredstava izražavanja.

Preplitanje sadržaja prateća je okolnost težnje za multifunkcionalnošću, lakom i brzom prenamenom pojedinih prostora. Potreba za što boljom integracijom i preplitanjem sadržaja zahtevala je efikasne i logične komu-nikacije. Centralni hol u prizemlju predstavlja polazište za pristup svim funkcionalnim zona-ma, a pristup njemu je sa obe strane objek-ta - iz Fruškogorske ulice i sa platoa u zaleđu. Svi sekundarni komunikacijski traktovi počinju sa ovog čvorišta i dalje se hijerarhijski razvijaju objektom.

KonstrukcijaObjekat je izveden u armirano-betonskom skeletnom sistemu, sa rasponom koji varira između 6- 8 m. i krstasto-armiranim betonskim pločama za međuspratne konstrukcije. Pojedini segmenti izvedeni su sa masivnim nosećim zidovima. Izdvaja se više konstruktivno-oblikov-no-funkcionalnih celina, dok su njihovi spojevi izvedeni sa dilatacionim razdelnicama.

Fundiranje je na armirano-betonskim temeljima samcima sa temeljnim gredama, u slučaju kada ispod objekta nije formirana sute-renska etaža. Kod temeljenja delova objekta ispod suterenske etaže, na koti -5.03m, odnos-no 3.40 metara ispod nivoa terena izvodi se

Arhitektonska studija Studentskog društvenog centra u Novom SaduDiplomski rad Dragane Konstantinović iz arhitektonskog projektovan-ja, Fakultet tehničkih nauka - Arhitektura, Univerzitet u Novom Sadu; Mentor: Dr Radivoje Dinulović, dia; Jun-decembar 2003. godine

DaNS 50 | jun 2005 | 63

studentski radovi

Dragana Konstantinović nije odlučila da svoj rad zasnuje na programu koji već sam po sebi donosi visok stepen dramatičnosti (a kakvi su bili, naprimer: zatvor, škola za decu sa posebnim potrebama, domovi za decu ili stare, savez slepih, Romski ili vojni kul-turni centar...), niti na uobičajenim temama sa „umetničkim potencijalom“ (pozorišta, galerije, muzeji...). Ona je odlučila da se bavi temom studentskog društvenog centra, koji je, zatim, izborom lokacije i programa, uvela u složen prostorni, morfološki i ambi-jentalni kontekst univerzitetskog kampusa, kao i ekonomski, socijalni i estetički kon-tekst sredine i vremena u kojima živimo.Osim visoke lične, arhitektonske i likovne kulture, Dragana poseduje izuzetan projek-tantski senzibilitet povezan sa sposobnošću za kontinuiran, naporan i zahtevan pro-fesionalni angažman. Njena sasvim posebna vrednost se na najizrazitiji način ogleda u potpunoj samostalnosti u radu (koja podrazumeva sposobnost i želju za donošenje odluka), izgrađenoj uporedo sa visokim stepenom kooperativnosti, samokritičnosti i spremnosti za preispitivanje sopstvenih stavova. Smatram je mladim arhitektom velikog potencijala i gotovo idealnim učesnikom u timskom ili institucionalnom radu.

Radivoje Dinulović

armirano-betonska temeljna ploča i zaštitna betonska ploča, kako bi se objekat obezbedio od prodora podzemnih voda.

Kao vertikalne komunikacije predviđaju se armirano-betonska liftovska jezgra i ab stepeništa različitog tipa oslanjanja. Krov je izveden kao prohodna krovna terasa na mes-tima gde je to funkcionalno zahtevano (tera-sa trećeg sprata, prilazni plato, terasa balko-na velike sale) i kao neprohodan ravan krov sa odgovarajućim padom koji omogućuje adekvatno odvodnjavanje. Odvodnjavanje kro-va rešeno je olučnim vertikalama koje prolaze kroz objekat uz konstruktivne elemente.

Fasadni zidovi izvedeni su kao sendvič zidovi od opeke, klasične zid zavese sa zidanim parapetima i termoizolacionim panelima zat-vorenim u aluminijumske profile, i od opeke sa keramičkom oblogom na aluminijumskoj podkonstrukciji. Zaštita od prekomerne inso-lacije velikih staklenih površina obezbeđena je primenom reflektujućeg stakla i zasenčenjem istih rešetkom od aluminijumskih profila, ili pokretnim brisolejima, gde ovi sistemi imaju značajnu oblikovnu ulogu i identifikuju poje-dine celine objekta.

Dragana Konstantinović

64 | DaNS 50 | jun 2005

aktuelnosti

REANIMACIJA ULICA NOVOG SADA

Grupa CULTART, nastala na inicijativu novosadskih studenata arhitekture i građevine(Vedrana Bošković, Marija Ðurić, Milana Šećerov, Bogdan Mijović, Milan Šijakov i Siniša Kuzmanović), izvela je, 12. juna, 2005. godine, u ulici Laze Telečkog u Novom Sadu, svoju prvo planiranu akciju projekta reanimacije novosadskih ulica.

Cilj je da se muzičkim priredbama i nastupima, svetlom i zvukom, radom i prisustvom slikara, vajara, fotografa, per-formera i građana pre svega, „ na novi način izmeni gradski prostor“, da se „stvarajući teme atelje i galeriju pod otvorenim nebom „ pokuša „rešavanje problema identiteta grada i njegovog brenda“, ukazivanjem na „nedostatak svesti o onome šta predstavlja nas i naš grad u drugim sredinama“ kako je to napisala Branka Zeljković u javnom pozivu Grupe svim mladim lju-dima sličnih ideja i želja da im se pridruže u namerama da promene grad. Ova jednodnevna akcija je uspela. Tog 12. juna, ulica Laze Telečkog je bila zbilja i življa i bogatija i gradskija no obično.

Sledeća adresa reanimacionog procesa i akcije najavljena je za početak meseca jula u Štrosmajerovoj ulici u podgrađu Petrovaradinske tvrđave. Javni angažman mladih, studentske i srednjoškolske omladine svakako je za svaku pohvalu. Za poh-valu je i podrška koja je došla od strane brojnih umetničkih ateljea i umetnika, od zanatskih, trgovačkih i ugostiteljskih rad-nji, od raznih udruženja, EXIT-a, Zlatnog oka, srednje umetničke škole „Bogdan Šuput,“ od građana posebno.

Nešto se dešava, opet se nešto se kreće. Kada kažemo OPET, kažemo to, jer je Novi Sad imao tradiciju i bogatu praksu niza javnih manifestacija, revitalizacionih i reanimatorskih akcija sa permanentno, od gradske uprave pomaganim realizaci-jama plemenitih zamisli oživljavanja ili kako se to ranije govorilo : humanizacije grada.

Uvereni smo da će studenti CULTART grupe sami, ako ih stariji prijatelji, mentori, učitelji ili institucije ne podsete na to, naći dokumente i sresti se sa idejama i konceptima svojevremeno čuvenih Igara sa suncem, kojima su oživljavane ulice i trgovi Novog Sada, sa programima Sterijinog pozorja, Zmajevih dečijih igara ili Brankovog kola kada je Novi Sad živeo životom kul-ture i umetnosti najvišeg kvaliteta, te da će analizirati sva ona iskustva turističkih, političkih i svih drugih promotivnih seansi i festivala cveća, meda, zanata,vina,

kulinarskih specijaliteta, od mažoretkinja sa mimozama, maškara, turinaca sa kobasicijadama, do promenadnih i drugih koncerata, uličnih svirača i zabavljača do sajmova knjiga ili antikviteta, sve ono što je decenijama unazad obeležavalo vreme i život Novosađana i davalo živost njegovim javnim prostorima, dvorištima, kućama, dunavskim obalama, i Tvrđavi preko reke. Svega onoga što čini i jeste prebogati fond dešavanja i eksponata u Novom Sadu, toj galeriji na otvorenom kako smo gov-orili o njemu i za što smo se zalagali da bude decenijama već unazad. S.J.

DaNS 50 | jun 2005 | 65

aktuelnosti

SUSRET URBANISTA SRBIJE U TRAGANJU ZA IDEALNIM GRADOM

Udruženje urbanista Srbije i Vojvođansko udruženje urbanista sa Domom kulture Opštine Novi Bečej, 23. i 24. juna 2005. godine organizuju Osmi susret urbanista Srbije u traganju za idealnim gradom. Tema je DEDUCTIO AD ABSURDUM.Posle Traganja za idealnim gradom započetim 1997. godine, Oslobađanja od plašta gluposti1998, Bombardovanja 1999, Udvaranja istoriji 2000, Novobečejske povelje 2001, Straha od promena 2002, Skoka iz mesta 2003. i Idem putem i posrćem 2004. godine, ovogodišnja tema i nije slučajno odabrana. Prateće manifestacije su najavljene kao moguće.

SAVREMENA GRAÐEVINSKA PRAKSA, 2005.

Na Iriškom Vencu, na Fruškoj gori, 31. marta i 1. aprila 2005. godine održana je Konferencija Savremena građevinska praksa 2005. Organizatori su bili, kao i ranije, FTN, Institut za građevinarstvo i Društvo građevinskih inženjera i tehničara Novi Sad.Brojni referati, saopštenja i diskusije publikovani su u Zborniku radova koji treba nabaviti i pročitati, pa shvatiti koliki je značaj i koje su poruke ove izuzetno dobre i korisne Konferencije. S.J.

PREDAVANJA

Prof. Dušan Krstić je, 25. maja 2005. godine u amfiteatru Odseka arhitekture FTN u Novom Sadu i u organizaciji Društva arhitekata Novog Sada održao još jedno zapaženo i značajno javno predavanje.Govorio je o arhitekti Rudolfu M. Šindleru (1887-1953) otkrivajući ga kao ključnu ličnost Moderne arhitekture iz vremena prve polovine 20. veka.O Šindleru koji je sarađivao sa F. L. Rajtom i R. Nojtrom i ostvario, kako bi to Dobrović govorio, pobornička i pionirska dela, o njegovom radu, delu i mestu u istoriji moderne arhitekture, prof. Krstić je, za DaNS obećao poseban prilog za jedan od sledećih brojeva. (S.J.)

66 | DaNS 50 | jun 2005

izlozbe

13. SALON URBANIZMA

U Novom Sadu, od 8. do 10. juna 2005. godine, u organizaciji Vojvođanskog udruženja urbanista i u saradnji sa Kulturnim centrom Novog Sada, reprizno su postavljeni radovi 13. Salona urbanizma održanog novembra meseca 2004. godine u Banja Luci.Izložbenu postavku, upriličenu povodom 50. godina udruženja urbani-sta Srbije, u GalerijiKulturnog centra i Art-Kluba, u Katoličkoj porti 5, u Novom Sadu otvori-la je Vesna Prosenica Gradski arhitekta Novog Sada i Predsednik V.U.U.

Među izloženim radovima, iz oblasti planiranja i uređenja prostora, urbanističkog planiranja i realizacija, studijskog i publicističkog rada, primene novih tehnologija, domaćih urbanista studenata i gostiju iz drugih zemalja, bili su i radovi kolega iz Novog Sada i iz drugih mesta u Vojvodini. O radovima i dodeljenim nagradama iscrpne podatke pruža prigodni Katalog Salona.

Nakon otvaranja Salona, održani su i prateći programi: mr. Darko Reba je predstavio Školu urbanizma prof. dr. Ranka Radovića, preda-vanjem “Urbanističko projektovanje na novosadskoj školi arhitekture, a Smilja Simeunčević je govorila o svom diplomskom radu “Rekonstrukcija Almaškog kraja u Novom Sadu.“

Drugog i trećeg dana Manifestacije, zainteresovani su mogli da slušaju predavanja mr. Mirjane Vukajlov “Pristupačnost i urbani diza-jn”, Bojana Tepavčevića “Lokalno i internacionalno u budućim gradovi-ma”, Milice Kostreš “Trgovi-javni prostori najviše klase“ i mr. Jelene Atanacković “Javni prostori obala naselja u Vojvodini.“

Promovisana je takođe i knjiga mr. sociologa Svetlane Radović,pod naslovom “Tipovi stanovanja i način života u Novom Sadu“. Promoteri knjige bile su profesorke, dr. Ksenija Petovar i dr. Nađa Kurtović-Folić. Knjigu je izdala izdavačka kuća Agora iz Zrenjanina. (S.J.)

HRAM SVEHRIŠĆANSKOG SUSRETANJA I POMIRENJA

U galerijskom prostoru Vojvođanske banke na Trgu slobode 5. u Novom Sadu, za Uskršnje praznike, od 12. do 22. aprila 2005. godine novosads-ki arhitekta Vojislav Dević priredio je samostalnu autorsku, urbanističko-arhitektonsku izložbu radova i dokumentacije koja prati njegov predlog za podizanje Hrama svehrišćanskog susretanja i pomirenja po projektu koji je izradio i za koji se zalaže još od 1991. godine.

Izložba je praćena katalogom, na srpskom i engleskom jeziku, sa pohvalnim tekstom Branka B. Bojovića, arhitekte i člana Akademije arhi-tekture Srbije. U katalogu je navedena Stručna i umetnička biografija Vojislava D. Devića koji je, uz ostalo i akademik Međunarodne Slovenske Akademije nauka, kulture i umetnosti u Moskvi. (S.J.)

STANJE STVARI

Grupa od četvoro umetnika, iz Ljubljane i Zagreba (Lara Badurina, Barbara Blasin, Saša Kerkoš i Fedor Kritovac) otvorila je, 14. juna, 2005. godine, u Kafe-galeriji Izba, u Željezničkoj ulici u Novom Sadu izložbu pod naslovom „Stanje stvari“. Radove je odabrala, tumačila i promo-visala Rosana Radenković, kustos i istoričar umetnosti iz Zagreba. U pratećem katalogu Izložbe, Radenkovićeva objašnjava da je ideja Izložbe zasnovana na „istraživanju mogućih odnosa koje umjetnost uspostav-lja prema imperativima potrošačkog društva, prema potrošnji robe i prema potrošnji znakova kao reklamnih kodova koji posreduju impera-tiv potrošnje,“ te da „sintagma Stanje stvari sadrži dvostruko značenje stanja stvari: kao predmeta fizičkog svijeta i stanja stvari kao okolnosti koje utječu na naše postupke“, a da „Ideja za naslov izložbe potječe iz naslova starog filma Wima Wendersa iz 1982. godine (The State of Things), gdje se na kraju filma snimatelj sa kamerom u ruci suprotstavlja vatrenom oružju, kao trajna metafora (ne)mogućnosti suprotstavljanja umjetnosti agresiji koja dolazi iz svijeta na koji se referira“.

Za nas, posebno je intrigantan rad arhitekte Fedora Kritovca, jer ilustruje njegovo kontinuirano zanimanje za sve različite manifestacije

izlo

žbe

DaNS 50 | jun 2005 | 67

izlozbe

IZDALEKA IZBLIZA

Slikar, sa diplomom novosadske Akademije umetnosti (1984), posle-diplomac Akademije likovnih umetnosti u Ljubljani (1987), sa zvanjem redovnog profesora predmeta Intermedijalna istraživanja, na Akademiji u Novom Sadu, izložila je u Galeriji Centra za vizuelnu kulturu u ulici Laze Telečkog 3/I. u Novom Sadu, početkom juna meseca ove godine, seriju foto- zapisa pod naslovom Izdaleka izbliza.Inspirisana susretom sa porodičnim fotografijama iz perioda šezdesetih godina prošlog veka, njihovim skeniranjem, uvećavanjem, kadriranjem i dopunjavanjem zapisima prekonjih, Lidija Srebotnjak Prišić je uspela da pokrene, ne samo lično osećanje efemernosti predmeta i prostora koje fotografije beleže, već da stvori i kod posmatrača iluziju stanja promena, odnosno da kombinacijom foto-beležaka sa zapisima, izvuče, negde iz drugog plana prostora, faktički i simbolički, neke u prvi mah nesagledane činjenice.Lidija Srebotnjak je, čini nam se, u izložbenom prostoru Zlatnog oka, u tom ambijentu građanskog stana starog Novog Sada, sa alkovnom i balkonom prema Zmaj Jovinoj ulici, radovima koje je izložila, uspela da nas, snagom umetničkog izraza usmeri ka, danas već pomalo zabo-ravljenim, a nikada ne prevaziđenim mogućnostima sinteze vremena, prostora i arhitekture.Možda se sve to danas samo nekim drugim imenom zove. (S.J.)

IZLOŽBA ARHITEKTONSKI PROJEKTI I REALIZACIJE ARH. LAZARA KUZMANOVAGALERIJE UPIDIV-A, 24. MAJ - 2. JUN 2005.

Povodom prijema u Udruženje likovnih umetnika primenjenih umet-nosti i dizajnera Vojvodine arh. Lazar Kuzmanov priredio je svoju pris-tupnu izložbu u matičnoj galeriji. Kao jedan od najaktivnijih pripad-nika mlađe generacije novosadskih arhitekata, Kuzmanov je izložio više konkursnih radova i izvedenih objekata nastalih samostalno ili u saradnji sa arh. Iljom Mikitišinim. Od zajedničkih radova, na izložbi su prikazani konkursni radovi za Cepter u Banjaluci, Novosadsku banku u Novom Sadu i arhitektonsko-urbanističko rešenje centralnog bloka u Kikindi, kao i poslovni objekat u ulici Kralja Aleksandra i stambene zgrade u ulicama Danila Kiša i Alekse Šantića. Od samostalnih radova Kuzmanov je prezentovao stambene objekte u ulicama Petra Drapšina i Cara Dušana. Projekti za konkurse nastali su u periodu 2000-2002. godine, dok realizacije potiču iz prethodnih godine. Radovi ova dva autora uneli su svežinu u savremenu arhitekturu Novog Sada. Izložbu je otvorio potpredsednik UPIDIV-a, akad. slikar i arh. Miroslav Šilić, o izloženim radovima govorili su Vladimir Mitrović i autor. Izložbu je pra-tio i odgovarajući katalog. (V.M.)

urbaniteta u javnim prostorima gradskih središta posebno, ovog puta kao jednog staro-novog viđenja direktnih i indirektnih mogućnosti komuniciranja stanovnika svih uzrasta i socijalnih slojeva, kroz direktnu ponudu i potrošnju roba ili usluga na svekolikom tržištu potreba.

Sakupljanjem, selektiranjem, kolažiranjem i istraživanjem svih vido-va pismenih poruka sa tog specifičnog tržišta i njihovim sagledavanjem kao osobenog, često i bizarnog vida vizuelnih komunikacija, Kritovac, kao arhitekta, urbanista, teoretičar i praktičar dizajna upozorava na stalnost potreba za komuniciranjem i na permanentnu inovativnost mogućih vidova komunikacija, izvlačeći iz svega i podvlačeći u sve-mu ovome, spontanost i kreativnost gesta koji ovakvu komunikaciju i u funkcionalnom i u likovnom aspektu, a pogotovo u urbanološkom i komunikološkom pogledu prati. (S.J.)čekuje se“redovna i delimično izborna“ Skupština Vojvođanskog udruženja urbanista, te dodela nagrade „Arh. Vojislav Midić“. Šetnje Tisom i posluženje neće izostati. S.J.

68 | DaNS 50 | jun 2005

nove knjige

68 | DaNS 50 | jun 2005

nove

knj

ige

MANASTIRI OVČARSKO-KABLARSKE KLISUREDelfina Rajić, Miloš TimotijevićNarodni muzej, Čačak 2004.(303 str.: 250 ilustr.; 24 cm.)

… Autori su pristupili izradi rukopisa vrlo savesno. Sa jedne strane proučili su sve članke, rasprave i druge publikacije koje se tiču ovčarsko-kablarskih manastira, čiji spisak je dug preko sto dvadeset naslova. Sa druge strane, oni su pri terenskim istraživanjima pom-no ispitali arhitekturu, slikarstvo, ikonostase, dela primenjene umetnosti, kao i retke ruko-pisne knjige i još ređa skulptorska ostvarenja. Rezultat je obiman rukopis… U sintetičkom delu autori prate hronološku istoriju ovčarsko-kablarskih manastira od srednjeg veka do dan-as. Ovo delo daje iscrpnu sliku o manastirima u trajanju od nekoliko stoleća. Posebno je dragoceno što autori poklanjaju pažnju životu manastira kroz XIX i XX vek o čemu se dosta malo i, začudo, ne uvek tačno pisalo. U prvim poglavljima knjige - sintetičkom pregledu - autori se osvrću i na rezultate arheoloških iskopavanja, koja su otklonili bar neke nedou-mice o najranijem razdoblju u klisuri Ovčara i Kablara. Obimnim konzervatorsko-restaurator-skim radovima obavljenim u XX veku, autori se bave dosta podrobno. To je vrlo važno, jer se uvek ne publikuju valjano obim i karakter ovih poslova, tako da tekstovi dvoje stručnjaka ostaju važan putokaz budućim konzervatorima i restauratorima. U delu, u kome autori pišu neku vrstu malih monografija o svim crkvama i starinama uopšte u ovčarsko-kablarskoj klisuri, podrobno se iznose svi važni podaci o svakom od manastira posebno. Zavisno šta je očuvano od pojedine manastirske celine, poglavlja se dela na podpoglavlja: Istorija, Arhitektura, Zidno slikarstvo, Ikonostas i Riznica, što unosi lepu preglednost u razmatranju… (Iz recenzije prof. Sretena Petkovića)

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA SVETOG SAVE U MOLUSava LjubičićMeđuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture, Subotica 2004.Srpski i mađarski (22 str.: ilustr.; 17 cm.)

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA SVETOG DIMITRIJA VELIKOMUČENIKA U ALEKSANDROVUSava LjubičićMeđuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture, Subotica 2004.Srpski i mađarski; (40 str.: ilustr.; 17 cm.)

Nastavljajući svoju seriju naučno-popularnih svezaka, subotički Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture krajem prošle godine objavio je još dve sveske u kojima se na kratak i popularan način, ali stručno i naučno, govori o pojedinim spomenicima kulture koji se nalaze pod nadležnošću ovog zavoda. Mada skromne po obimu i veličini, ova izdanja predstavljaju ujedno i nastavak pionirskog projekta ove vrste na prostorima Vojvodine što je i znak njihove zrelosti i zain-teresovanosti za publikovanje saznanja o arhi-tektonskim i slikarskim spomenicima sa severa Vojvodine. Pravoslavni hramovi u Molu (1808-1824) i Aleksandrovu (1818) pripadaju grupi arhitektonskih i slikarskih spomenika nastalih na baroknim i klasicističkim uzorima, čije je bogatstvo istorijsko-umetničkih repertoara već dugo poznato u stručnoj literaturi kao jedno od vrhunskih dela srpske baštine prve polovine XIX veka. Njihova arhitektonska struktura - jed-nobrodne građevine sa polukružnom apsidom i naglašenim pevničkim prostorima - pripada klasičnom tipu pravoslavnih hramova nastalim na ovim prostorima. Bogata fasadna struktura molskog hrama jedna je od najzanimljivijih pojava u arhitekturi seoskih hramova. Ikonostas crkve u Aleksandrovu potiče iz starijeg peri-oda (1766) a njegova atribucija do dana nije razrešena. Ikonostas molske crkve, nastao tokom IV decenije XIX veka delo je vodećih

slikara toga doba Arsenija Teodorovića, Nikole Aleksića i Novaka Radonjića. Ovakve pub-likacije namenjene su širokom krugu čitalaca, od stručnjaka i lokalnog stanovništva do gostiju i turista koji posećuju Suboticu i oko-linu. Štampanje ovih svezaka omogućilo je Pokrajinsko ministarstvo za obrazovanje i kul-turu koje je i ovom prilikom pokazalo da ima razumevanja za praktične projekte institucija za kulturu. (VM)

DaNS 50 | jun 2005 | 69

nove knjige

DaNS 50 | jun 2005 | 69

VODIČ KROZ ARCHICAD 9Thomas M. SimmonshiCAD, Novi Sad 2005.(264 str.: kolor ilustr.; B5)www.hiCAD.co.yu

Od ArchiCAD verzije 4.55 ovo je sedmo izdanje istog izdavača na našem jeziku. Okosnica ovog Priručnika je prevod sa engleskog - ArchiCAD 9 Training Guide od Thomasa M. Simmonsa. Autor, je poznati američki arhitekta, predsed-nik kompanije Archivista, najuspešnijeg pro-davca ArchiCAD-a u Americi. Autorov priručnik pod nazivom: Step by Step je dugo godina bio standardni deo ArchiCAD dokumentacije od verzije 5.0 Sam Priručnik se sastoji od 16 vežbi koje pažljivog čitaoca uvode u mogućnosti ArchiCAD-a. Posle upoznavanja sa osnovnim tehnikama, čitalac počinje da gradi realizovanu dvoetažnu rezidenciju Drukner-Braunštajn od prvog zida pa sve do štampanja/plotovanja, renderinga i animacije. Kao što je uobičajeno u ovakvim izdanjima, tekst sadrži preko 1200 prikaza ekrana koji znatno olakšavaju upozna-vanje sa ArchiCAD-om. Uz Priručnik se dis-tribuiraju dva CD-a u posebnoj plastičnoj kutiji, koji sadrže demo verziju ArchiCAD-a i startne fajlove vežbi. U uvodnom delu nacio-nalizovanog Priručnika nalazi se tekst arh. Petra Arsića prof. Arhitektonskog fakulteta u Beogradu - ArchiCAD i ArhiTEKTA i tekst arh. Ivana Jovanovića, projektanta u firmi BDSP YU - Vreme je za sutra. Dodatak se sastoji iz tri priloga: Praktični saveti za ArchiCAD, namenjen pre svega zahtevnijim korisnicima ArchiCAD-a na osam kolor strana strana, Arhitektonski projekti urađeni u ArchiCAD-u, izbor radova primenjenih od enterijera do urbanizama i uobičajeni engleski izrazi u ArchiCAD-u, sa preko 500 odrednica. Izdavač je nacionalizova-noj verziji priručnika dodao: Rečnik ArchiCAD izraza, Izbor priloga naših saradnika i korisnika ArchiCAD-a, i dva teksta arh. Ivana Jovanovića i Praktični saveti za ArchiCAD od Zsolta Varge. Priručnik je dobra literatura za učenje i koristan podsetnik.

TERAZIJE - URBANISTIČKI I ARHITEKTONSKI RAZVOJTijana BorićZlatousti, Beograd 2004(203 str. : ilustr. ; 24 cm)

Ako ste mislili da o Terazijama znate sve, knjiga Tijane Borić će vas sigurno razuveriti. Ova mla-da autorka koja iza sebe ima više publikovanih radova i učešća na naučnim skupovima, don-osi pred nas knjigu kojom se obraća ne samo stručnoj, već i široj publici, zapravo svima nama koji smo zainteresovani za sudbinu Beograda, kao i za njegovu slikovitu prošlost. U knjizi vaskrsavaju zaboravljeni objekti, njihovi vlasnici i anegdotski duh koji ih obeležava, razotkrivajući mnoge tajne i nepoznanice, ovog nama tako poznatog mesta. Prikazujući nastanak arhitek-tonsko-urbanističkog okvira Terazija, autorka precizno atribuira, datuje, analizira i vrednuje graditeljske domete koje su neimari Terazija ostvarili, posmatrajući sve burne i nepredvidive promene na koje su uticali različiti sociološki, ekonomski, prostorno-ambijentalni i kulturno-istorijski činioci. ¨Arhitektonski okvir Terazija, formirao se tokom burnih stotinu godina, od poslednjih decenija XIX, do osamdesetih godi-na XX veka. Nepredvidive stihijske transformaci-je grada, od orijentalne varoši do moderne, evropske prestonice, reflektovale su se veoma jasno na urbanistički lik Terazija. Graditeljski korpus Terazija dragoceno je svedočanstvo rađanja i stvaranja jednog mladog grada, kao i svih krupnih problema sa kojima se Beograd suočavao u trenutku kad je stupao u red evropskih metropola¨. Ona se kritički osvrće ¨...na stavove i idejno estetske zablude minulih vremena, koji su značajno doprineli zaboravu, izmenama ili devastaciji spomeničkog nasleđa Terazija¨. Takođe nas podseća na ne ostva-rena ili izgubljena znamenja ovog prostora, dajući omaž Terazijskoj terasi i zaboravljenoj Terazijskoj fontani. Knjiga obiluje napomenama i korisnom literaturom, kao i mnoštvom intere-santnih i do sada neobjavljenih fotografija iza kojih se često krije predusretljivost strastvenog kolekcionara starih fotografija i razglednica i poznavaoca arhitekture Beograda, g. Miloša Jurišića.¨Terazije, su, dakle, prava slikovnica naše skorije arhitektonske prošlosti, ... istovre-meno riznica velikih arhitektonskih vrednosti i nezamislivih promašaja¨. (Milan Prosen)

OSOBENOSTI PAŠTROVSKE KUĆEMr Aleksandar Ð. KekovićZadužbina Andrejević, Beograd 2005.(106 str.: ilustr.; 24 cm.)

Naša tradicionalna arhitektura, kojoj pripada i arhitektura paštrovske kuće, kao jedan od primera narodnog graditeljstva na primorju, odlikuje se funkcionalnošću i čovekomernošću. Graditelji ove u suštini jednostavne arhitek-ture vodili su računa o svakom detalju, pro-porciji i meri, prilagođavajući se okruženju i materijalu koji im je bio dostupan. Analizom unutrašnjeg i spoljašnjeg prostora, te njegovim rasčlanjavanjem na segmente, kao i analizom prostornih elemenata niza, grupacije i sklopa, kao i javnih sadržaja, pokušalo se doći do ove endemične arhitekture, kao i načina i uslova pod kojim je ona nastala i opstala. U poruka-ma koje ona emituje, element kosog jednovod-nog krova u oblikovnom smislu, jednostavna osnova kuće u nizu u funkcionalnom smislu i grupisanje nizova stvaranjem ulica u prostor-nom smislu, nalazimo elemente posebnosti u odnosu na druge kuće Jadranskog primor-ja. Stoga ovu jedinstvenu formu kuće u nizu možemo smatrati za posebni tip primorske kuće naše Jadranske obale. (Iz Sažetka) U radu su detaljno analizirani faktori koji su uticali na stvaranje ovakvog tipa kuće u našem graditeljs-kom nasleđu poput geografsko-klimatskih, društveno-istorijskih, prostorno-rurističkih. Izvršena je i detaljna analiza arhitektonskog sklopa i proporcijskih odnosa unutar njega, kao i analiza detalja unutrašnjeg prostora. Sa stanovišta izbora teme, njenog detaljnog proučavanja i izvedenih zaključaka, monografi-ja predstavlja izuzetan doprinos proučavanju narodnog neimarstva kod nas. (Iz Recenzije)

70 | DaNS 50 | jun 2005

nove knjige

70 | DaNS 50 | jun 2005

novi

čas

opis

i

NOVI SAD - TIPOVI STANOVANJA I NAČIN ŽIVOTASvetlana RadovićAgora, Zrenjanin 2004.(199 str.: ilustr.; 24 cm.)

Ova studija sa podnaslovom Kritička valorizacija tipologije stanovanja sa prostorno-sociološkog aspekta, magistarski je rad Svetlane Radović, odbranjen na Arhitektonskom odseku FTN u Novom Sadu. U šest poglavlja autorka anal-izira niz faktora koji presudno utiču na činioce vezane za život i rad u tretiranim područjima Novog Sada - delovi Bistrice, Detelinare, Limana III, Bloka IV na Bulevaru Oslobođenja, kao spratna naselja i deo Salajke i kraja oko ulice Cara Dušana, klo prizemnih naselja. Posebno su zapažena poglavlja u kojima se donose pro-storno-morfološke karakteristike stambenih tipova. Velike promene na polju stanovanja u Novom Sadu koje su zadesile grad tokom poslednjih desetak godina, kada je zabeležen i najveći indeks porasta broja stanovnika, u urbanističkoj i sociološkoj literaturi nisu imale odgovarajuću stručno-naučnu valorizaciju. Autorka se odlučila da “ispravi grešku” i da izvrši detaljno istraživanje navedenih delova grada kroz literaturu, plansku dokumenatciju i opširne ankete, kako bi dala prikaz tipova stanovanja i načina života protekle decenije. Autorka takođe pravi rekapitulaciju dosadašnjih teoretskih napisa o tipologiji stanovanja kod nas stvorivši jednu vrstu udžbenika sa ute-meljenim teoretskim karakteristikama putem različitih kriterijuma ocenjivanja, od prostornih do svojinskih. Posebno su analizirani javni pros-tori u stambenim ambijentima. Anketa sprove-dena na sistematskom slučajnom uzorku (284 stanovnika pomenutih naselja) bila je okosnica socioloških razmatranja i posebno je štampana na kraju knjige koja je pisana zanimljivo, lako razumljivim jezikom. (VM)

ŽIVOT I ISTORIJA U NOVOM SADUAgneš Ozer, Forum, Novi Sad, 2005.

Zbirka eseja mr. Agneš Ozer, kustosa muzeo-loga, Savetnika u Muzeju grada Novog Sada, a istoričara po struci objavljena je u izdanju Foruma, aprila meseca 2005. godine, kao pre-vodistog naslova štampanog na mađarskom jezi-ku 2002. godine.U pitkom i jezički sjajnom prevodu Vladimira Popina, čitaoci sada izašle knjige mogu da uživaju u skoro pedesetak tekstova, svojevre-meno pročitanih u emisijama Radija Novog Sada na mađarskom jeziku u ciklusu o istoriji i životu Novosađana.Knjiga A. Ozer otkriva nam kako je Novi Sad nastao i razvijao. Kako su nastali i kakvi su bili njegovi kvartovi, njegove kuće, institucije i građani. Kakve su bile novosadske zime i leta, gde su ih i kako su ih Novosađani provodili. Gde su i kakve su nam bile pijace, kako je Novi Sad postao banjski, a potom i sajamski grad, kako mu je i od koga pisana prva isto-rija, kako se uzdizao kao trgovačko i kulturno središte.Agneš priča o gradu, o Dunavu, o novosads-kim Mađarima, o duplom mandatu Svetozara Miletića na mestu gradonačelnika, o istorijs-kim događajima, ali i o zbivanjima na prom-enadi, u pozorištu, na ulicama. O tramvaju i fijakerima i bezbroj drugih detalja društvenog i javnog života i običaja Novosađana.Budući je istraživač, istoričar i muzeolog, A. Ozer je rezultate svog traganja za dokumen-tima, materijalnim ostacima i za pričama o životu u Novom Sadu izložila faktografski tačno, provereno i precizno. Njeni su prikazi i svedočenja istoriografska, ali sa zapažanjima kulturologa i žene sa senzibilitetom za detalj i rafinman u odnosima multietničke zajednice dragoceni.Za odbranu grada pred poplavama i nanosi-ma, knjige poput ove uvek su dobrodošle i imaju trajnu vrednost. (S.J.)

VOJVODINA NA STARIM RAZGLEDNICAMASlavko KošutićSlavija d.o.o. Novi Sad 2004.(156 str.: ilustr.; 33 cm.)

Deo jedne od najvrednijih kolekcija starih razglednica Novog Sada i Vojvodine g. Slavka Košutića ovih dana je ugledala svetlo dana kroz knjigu Vojvodina na starim razgledni-cama. Isti autor je već publikovao knjigu Novi Sad kroz uspomene starih razglednica u dva izdanja (Novi Sad 1996; 1998) sa različitim izborom razglednica koja je prikazala ozbil-jan i studiozan rad ovog kolekcionara. Nova Košutićeva knjiga donosi značajne novine kada je u pitanju sadržaj i odabir materijala. Prateće tekstove pisao je sam autor koji je kroz formu kratkih zapisa pokušao da isprati vizuelnu prezentaciju vojvođanskih gradova. Knjiga je koncipirana tako da je većim gra-dovima posvećeno više pažnje (Novi Sad, Zrenjanin, Kikinda, Subotica….) dok su manja mesta, varošice i sela, predstavljana verovatno po prvi put kraćim izborom starih razglednica i propratnim tekstom. Izbor starih razglednica odabran je pažljivo dok je nešto od materi-jala publikovano premijerno. Košutić se ovoga puta odlučio za razglednice koje su uglavnom crtane i na kojima ima dodatnih intervencija ali nisu zanemarene ni tradicionalne razglednice na kojima su motivi grada dati u foto tehni-ci. Posebnu vrednost predstavlja želja autora da prikaže razglednice sa hramovima raznih veroispovesti što bi mogao biti i jedan korak ka novom Košutićevom projektu u kome će se njegova bogata kolekcija naći u tematskom okruženju. Knjiga je solidnog dizana i odlične štampe (Publikum, Beograd) i nastavlja proces u kome autor sa uspehom promoviše svoju bogatu kolekciju starih razglednica. Knjiga se može nabaviti u svim novosadskim knjižarama. (VM)

DaNS 50 | jun 2005 | 71

novi `asopisi

DaNS 50 | jun 2005 | 71

novi

čas

opis

i

ARHITEKT 17/MART 2005.Glasnik Društva arhitekata Niša

Novi broj Glasnika DaN-a, ovoga puta bogati-jeg dizajna i kvalitetnijeg poveza, otvara izveštaj sa prošlogodišnjih Dana arhitekture Niša i pri-kazom nagrađenih radova. Blok novog broja posvećen je i funkciji Glavnog gradskog arhi-tekte i predstavljanju niškog gradskog arhi-tekte Jovana Mandića. 50 godina Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije obeležen je pri-godnim tekstom i izborom radova sa istoimene izložbe. Sledi detaljni prikaz 13. Salona urban-izma u Banjaluci. U rubrici Istoriografija arh. Zoran Čemerikić se pita Da li dovoljno brinemo o našem arhitektonskom nasleđu? Arh. Ivan Bogdanović autor je iscrpnog izveštaja sa Bijenala u Veneciji dok grupa studenata (Mladenović, Bojić, Stanković) piše o heroju moderne arhitekture - Danijelu Libeskindu. O nagradama u srpskoj arhitekturi pišu Vladimir Mitrović (Tabakovićeva nagrada arhitekture) i Dijana Milašinović-Marić (O nagradama za arhi-tekturu). Prilozima iz Berlina i Egipta časopis nastavlja praksu u kojoj arhitekti donose svoje zapise sa stručnih putovanja. Tu su i redovne rubrike, prikazi izložbi (Alvar Alto u Nišu), nove knjige i časopisi. Redakcija uskoro najavljuje i svoje elektronsko izdanje. Arhitekt se može nabaviti u sedištu DaN-a (Generala Milojka Lešjanina 52, Niš) ili mejlom: [email protected]. (VM)

ARHITEKTURA 89/ MAJ 2005.Klub arhitekata, Beograd; Arhitektonski forum, Podgorica

Novi broj Arhitekture otvara tekst sa zaključcima Uprave Kluba arhitekata u kome se najav-ljuje budući koraci u radu ove organizacije - Konkursi (Klub arhitekata će se angažovati, bilo kao organizator ili učesnik, samo u zaista anketnim i zaista investitorskim konkursima); Nagrade (Klub arhitekata želi da povremenim dodeljivanjem nagrade za životno delo proširi i obogati listu klasika srpske arhitekture, nagra-da se može dodeliti i posthumno); Izložbe (Svoju prvu izlagačku manifestaciju Klub arhi-tekata će održati krajem avgusta u Galeriji na Andrićevom vencu. Tema će biti Srpska arhi-tektura na međi vekova: ličnosti, dela, metodi); Leksikon (U pripremi je treće izdanje Leksikona srpskih neimara. Projekat je zasnovan na entuz-ijazmu istraživača i dobroj volji arhitekata). U rešavanju staleških problema Klub će se zala-gati za zaštitu autorskih prava arhitekata, za verifikovanje cenovnika kojim će se adekvatno nagraditi njihov trud kao i za sprečavanje div-lje gradnje i nelojalne konkurencije svake vrste. Dalje, novi broj Arhitekture donosi intervju sa doajenom beogradske arhitekture Irenom Roganović koji potpisuje Mare Janakova. Arh. Tamara Tasić piše o obnovljenoj Pupinovoj kući u Idvoru. U stalnoj rubrici Lazar D. Kesić ovo-ga puta analizira ličnost i delo arh. Luja Kana (Arhitekta po želji kuća). U rubrici Hronika, novi broj donosi Program, pozivnu anketu i više pri-kaza za prostorno-programsku proveru pote-za ulice Jurija Gagarina u Novom Beogradu. Mesečnik se može nabaviti isključivo pre-platom na adresu Kluba arhitekata (Nehruova 214, Novi Beograd) ili mejlom: [email protected] (VM)

��

��

� !"��#$��"%&'(��(��

� �� )��*��+��, ��-�� . /0��''�-��1� ��!23�/��3245�1� ��+��6+��17��

, �4�7 !��*��/��-�,��2��''�-��1� -�*��+�� !��*��4� �26 8��, �16��+��, �4�*!�+��4��*��2�6�324-

� �26 8 ��*4�!�9 �*��+15 ��:�-��/�3�/ �.1,�!��4�*!�+��4��*��*/ 5� ��2�4� 3�

�&��4�*!�+�1;��0, 3��-��,��3�1+�1,1�4�*!�+�1��0, 3�1��!�6 �* �2�. ��2��

�� , �1�4��*�4� �26 8�� *!�+�1�. �� -

��

��

��

��

�

��

Documents

časopis DANS-50