Bosansko Komparativno Pravo - Skripta

PORTAL ZA PRAVNIKE I STUDENTE PRAVA U BIH

BOSANSKO KOMPARATIVNO PRAVO SKRIPTA

WWW.BH-PRAVNICI.COM

[email protected]

WWW.BH-PRAVNICI.COM

2 WWW.BH-PRAVNICI.COM

BOSANSKO SREDNJOVJEKOVNO PRAVO

I – FEUDALNO STATUSNO PRAVO

1. Pravna priroda feudalnog posjeda u Bosni

sva vlastela u posjedu svojih feuda, feude uţivali kao očevinu odn. posjed koji su naslijedili od svojih predaka

nosioci prava nisu bili pojedinci nego cijela rodovi ili cijela bratstva, pa se vlastelinske baštine zovu plemenita baština ili plemenština

jednom darovana baština nije se mogla povratiti, a vladar je mogao oduzeti baštinu samo ako neki vlastelin izvrši izdaju

2. Sistem vazaliteta u Bosni

odnos vladara i njegovih feudalaca naziva se vazalitetom i postojala su dva

vazaliteta: krunski i hijerarhijski krunski gdje je centralna vlast bila jaka i gdje su svi feudalci bili direktno

vezani za vladara (krunu) a u Bosni je to bila samo krupna vlastela, a obična vlastela je zavisila od krupne vlastele

pripadnici niţe vlastele bili obavezni na vjernu sluţbu (vojna obaveza i sluţenje na dvoru svog gospodara)

vaţilo pravilo vazal mog vazala nije moj vazal tj. Vladar je sa niţom vlastelom mogao komunicirati samo posredstvom krupne vlastele (vodilo do velikog uticaja i moći krupne vlastele a slabljenja centralne vlasti)

3. Imunitetska prava vlastele

to su prava feudalca na posjedu i svaki je uţivao trojaki imunitet: ekonomski,

administrativni i sudski ekonomski: pravo vlastelina da ubire feudalnu rentu (radna-kuluk, naturalna

i novčana renta) administrativni: pravo vršenja upravno policijske vlasti nad naseljenicima

njegovog posjeda, kao i da sudi svim naseljenicima feuda- sudski (vrlo snaţan i samostalan poloţaj)

obaveze vlastele prema vladaru bile neodreĎene i labave (vojna-da sluţi vladaru oruţjem vladaru kako najbolje moţe) i nisu davali vladaru nikakvu odreĎenu godišnju dadţbinu

4. Zavisni zemljoradnici

obično se nazivali kmetovima ili kmetićima i bilo im je zabranjeno napuštanje

vlastelinskih posjeda samovoljno odn. prelaţenje s jednog vlastelinstva na drugo

obaveze prema gospodaru nisu izričito poznate a vjerovatno su bili obavezni da rade na imanju gospodara-kuluče 90 dana (u Srbiji 104, a u Slavoniji 150 dana)

WWW.BH-PRAVNICI.COM


imali su obavezu zalaznine po kojoj su bili duţni davati smještaj i hranu svom vlastelinu i njegovoj pratnji te stranim poslanicima kad putuju kroz Bosnu

teško su ţivjeli i ne pruţaju nikakav otpor Osmanlijama

5. Vlasi (stočari)

zavisni stočar Vlah (riječ starogermanskog porijekla znači Rimljanin) tokom vremena postepeno nastanjivali Bosnu i od nekadašnjeg nomadskog

načina ţivota prelaze na ţivot u katunima u kojima provode zimske mjesece,a kasnije se spominju i stalna stočarska sela

u direktnom odnosu prema vladaru sa obavezom da mu daju dio proizvoda u stoci i da vrše komordţijsku sluţbu u ratu i daju tovarne konje za prijenos soli iz dalmatinskih gradova

imali su lakši poloţaj od zemljoradnika jer su po katunima imali odreĎenu samoupravu sa svojim vlaškim starješinama

6. Robovi

vlastela nikad nije drţala robove jer se trgovina robljem smatrala

nedostojnom i sramnom pa su se njom zanimali uglavnom stranci katolička crkva zabranjivala drţanje robova katoličke vjere u XV st. povećao se obim trgovine bosanskim robljem, a su i seljaci prodavali

svoju djecu u ropstvo za vrijeme gladnih vremena

7. Gradovi i gradsko stanovništvo

već u doba Kulina bana tri veća grada sa utvrdama: Vrhbosna, Visoko i Drijeva (Narenta)

mirna vladavina Stjepana II obiljeţena privrednim usponom (razvoj rudarstva te trgovina i eksploatacija plemenitih metala-razvila se trgovina sa dalmatinskim i prekomorskim gradovima

formiraju se rudarska naselja: Srebrenica, Olovo, Kreševo, Fojnica… a najveću korist imaju vladari i krupna vlastela kuje se prvi bosanski srebreni novac-dinar

glavni uvozni artikl bila so iz dubrovačkih solana, te luksuzna roba za potrebe vlastele

izvozili se lovački i stočarski proizvodi razvijaju se domaći rudarski i trgovački centri: Foča, Jeleč, Jajce, Konjic,

Zvornik, Srebrenik, Rogatica, Prozor, Trebinje.. stanovnici gradova preteţno trgovci, zanatlije i rudari, a većinu gradskog

stanovništva činili su stranci (Dubrovčani kao trgovci i Sasi kao rudari) dok je domaće gradsko stanovništvo bilo malobrojno i nikad se nije oformilo kao poseban graĎanski staleţ i nije u političkom ţivotu Bosne igralo nikakvu posebnu ulogu

WWW.BH-PRAVNICI.COM


II – PRAVNI SISTEM

1. Sudovi

bili vlastelinski (patrimonijalni) i svaki vlastelin imao pravo da sudi zavisnim ljudima svog posjeda (sudio tako što je sjedio na nekoj kamenoj stolici, odatle pratio raspravu i izricao presudu)

sporovi izmeĎu bosanskih podanika i Dubrovčana raspravljani u jednom mješovitom pograničnom sudu koji se zvao stanak (sud se sastojao od 12 porotnika i jednog sudskog izvršitelja sa obje strane)

Dubrovčani su imali i svoje konzule koji su rješavali njihove meĎusobne sporove nastale iz trgovačkih poslova i drugih odnosa po Bosni

Sasima i drugim stanovnicima gradova sudio je knez koga je imenovao vladar, a u nekim gradovima postojalo je i gradsko vijeće

nije bilo posebnih drţavnih sudova ili sudova na dvoru vladara

2. Sudski postupak

podaci malobrojni, a u pogledu odreĎivanja mjesne nadleţnosti u sporovima

izmeĎu Bosanaca i Dubrovčana tuţba se podnosila sudu nadleţnom za tuţenu stranu

dokazna sredstva najčešće zakletva, a stranci su pri zaklinjanju pomagali i saklevetnici

značajna ustanova u sudskom postupku bilo je pravo azila koje je bilo razvijeno i često korišteno u nemirnim bosanskim vremenima

Dubrovčani su pravo utočišta davali bosanskoj vlasteli, a i crkvi je pripadalo pravo azila

3. Krivično pravo i sistem kazni

podaci malobrojni, a u pogledu odreĎivanja mjesne nadleţnosti u sporovima

izmeĎu Bosanaca i Dubrovčana tuţba se podnosila sudu nadleţnom za tuţenu stranu

dokazna sredstva najčešće zakletva, a stranci su pri zaklinjanju pomagali i saklevetnici

značajna ustanova u sudskom postupku bilo je pravo azila koje je bilo razvijeno i često korišteno u nemirnim bosanskim vremenima

Dubrovčani su pravo utočišta davali bosanskoj vlasteli, a i crkvi je pripadalo pravo azila

WWW.BH-PRAVNICI.COM


III - IZVORI PRAVA SREDNJOVJEKOVNE BOSNE

1. Izvori prava i pitanje zakona

nije bilo općih pravnih pravila u vidu pisanih zakona, meĎutim podaci iz glave IX Ljetopisa popa Dukljanina ukazuju na mogućnost da je ipak postojao jedan pisani zakon

Ljetopis se smatra jednim od najstarijih knjiţevnih dijela meĎu Juţnim Slavenima, a napisao ga je nepoznati svećenik iz Barske nadbiskupije

njegova hronika u opisivanju dogaĎaja u vremenu od X-XV st. je puna nevjerovatnih vijesti pa je postao predmet brojnih historijskih analiza

Ljetopis ima legendaran karakter ne odnosi se ni na jednu konkretnu juţnoslavensku feudalnu drţavu, te stoga ima veliki značaj za pravnu historiju svih juţnoslavenskih naroda

2. Javne isprave i liste

to su osn. izvori prava koje je u vidu povelja vladar izdavao pojedinim

fizičkim i pravnim licima, a veći dio povelja imao je karakter meĎunarodnih ugovora

ostale javne isprave predstavljale su vlasteoske povelje (sačuvane neke u Veneciji) kojima su bosanski vladari davali zemljišne posjede svojoj vlasteli

kako dvorska kancelarija nije bila čvrsto organizovana listine i povelje nisu bile tipizirane (svaka za sebe bila je posebna tvorevina)

povelja se sastojala iz tri osn. dijela: protokol (uvod), tekst i završna odredba protokol se sastojao iz invokacije (prizivanje Boga- U ime oca i sina i svetog

duha amen!), a poslije toga išla je titula i ime vladara koji izdaje povelju (Ja ban bosanski..)

u tekstu povelje se izlaţe kako je došlo do njenog izdavanja odnosno dogaĎaj usljed kojih je konkretna isprava izdata

povelja je propisivala pravilo ponašanja i predviĎala kaznu u slučaju nepoštivanja pravila (sankcija ili kazna nije nikad bila konkretizirana)

završni dio povelje se sastojao od potpisa i pečata a obično je potpisivao pisar zvani dijak kao šef dvorske kancelarije (pečat u vidu metalnog privjeska sa grbom i likom izdavača)

dosta podataka za historiju prava sadrţe i natpisi na stećcima

3. Dubrovačko i bosansko pravo

imovinsko pravni i drugi odnosi su regulirani običajnim pravom (consuetudo) u početku mješavina rimskog i bizantskog prava i slavenskih običaja a kasnije

prava srednjovjekovnih trgovačkih gradova u Italiji politička autonomija manifestirala se donošenjem tzv. Statutarnih odredaba

kojima se regulirao javni i privatni ţivot kodifikacija statutarnih odredaba potvrĎena na gradskom zboru 1272. čime je

Dubrovnik dobio svoj temeljni zakon Dubrovački statut prvobitno se sastojao od 7 knjiga

WWW.BH-PRAVNICI.COM


poslije Statuta 1277. objavljen carinski zakon iz kojeg se vidi čime su sve Dubrovčani trgovali

od 1301. redovno voĎeni zapisnici sjednica Malog i Velikog vijeća i Vijeća umoljenih (senata)

u dva zbornika nazvana po boji svojih korica Zelena i Ţuta knjiga upisivane su odredbe statutarnog karaktera

1794.objavljuje se i pomorski zakon koji se temeljio na dubrovačkim pravilnicima o plovidbi iz 1745. i 1781.g.

PRAVO U OSMANSKOJ BOSNI

I –VJERSKA STRUKTURA OSMANSKE DRŢAVE

1. Proces prihvatanja islama

dugo vremena se odrţalo uvjerenje da su bosanski muslimani potomci starih bogumila bosanskih koji su usljed stalnih nasrtaja katolicizma i pravoslavlja prihvatili islam da bi se uz pomoć ove uzvišene vjere zaštitili od obiju crkava (po tom svatanju prihvatanje islama dogodilo se masovno i u jedan mah po padu Jajca 1463.g. dok je još sultan Mehmed II Fatih bio u Bosni)

širenje islama bio je proces koji je trajao nekih 250.godina te da su is lam prihvatili kako bivši bosanski krstjani tako i katolici i pravoslavni te pripadnici svih slojeva stanovništva a posebno seljaštva

popularna predrasuda da je bosanska vlastela prva prihvatila islam kako bi sačuvala svoje posjede

nacionalistička srpsko i hrvatsko historiografija insistiraju da se prihvatanje islama odigralo u znaku psihološke i fizičke prinude (to mišljenje oborio Vladislav Skarić-XIX vijek ne bi zatekao nijednog kršćanina)

islam su jednostavno širile ljudske prilike i okolnosti

2. Milet sistem

u Osmanskom carstvu ţivio veliki broj etnički, vjerski i jezički raznorodnog nemuslimanskog stanovništva (u prvom redu kršćani pravoslavne vjeroispovijesti) koji su imali status zaštićene manjine a zvali su se milleti

oni su svoje statusne, privatno-pravne i porodične odnose regulirali na osnovu kanonskog prava (izuzetak su bili bosanski katolici franjevačkog reda koji su uţivali slobodu vjeroispovijesti iako im je vjerski poglavar-papa bio stranac sa stanovišta osmanske drţave

3. Bosna Srebrena

Franjevci se istakli kao rodoljubi i čuvari uspomene na bosansku

srednjovjekovnu drţavu njihov starješina fra AnĎeo Zvizdović hrabro je izašao pred sultana Mehmeda

II Fatiha i zatraţio slobodu daljeg vjerskog djelovanja što mu je ovaj i odobrio te izdao 28. maja 1464.g. ahdnamu to jest obavezu-jamstvo čime su katolici u Bosni dobili mir i pravo vjeroispovjedanja

WWW.BH-PRAVNICI.COM


time je u Bosni nastala franjevačka provincija kasnije nazvana Bosna Srebrena

4. Pravoslavna crkva

pravoslavno stanovništvo imalo status zaštićene manjine (zimmi) već početkom XVI st. spominje se u Sarajevu prvo pravoslavno naselje

Gornja Varoš u blizini Baščaršije gdje je podignuta stara pravoslavna crkva 1557.g. uspostavljena je Pećka patrijaršija a odluku je donio sultan

Sulejman I Veličanstveni jer su srbi kao pripadnici pomoćnih vojnih redova imali značajnu ulogu prilikom osmanskih osvajanja u Podunavlju

srpska crkva imala feudalni status i organizaciju sa brojnim povlasticama (jedan od najvećih feudalnih zemljoposjednika)

crkva djelovala slobodno a pojedinim manastirima dodjeljivani zemljišni posjedi kao timari, crkve i manastiri nabavljaju i štamparije (prva štamparija 1519.g. nabavljena u Veneciji i prenijeta u Goraţde u crkvu sv. ĐorĎa, a u Banjoj Luci je otvorena pravoslavna bogoslovija

5. Sefardi

izgonom iz Španije 1492.g. i Portugala 1496.g. brojni Jevreji našli utočište u

Osmanskom carstvu jer im je sultan Bajezit II iz osjećaja čovječnosti dozvolio da se nasele

na čelu Jevrejske zajednice bio je nadrabin Moša Kapsali i imao je sa osmanskim dvorom veoma dobre odnose

u Sarajevo su se Jevreji doselili najkasnije 1540/41.g. (nekih 30 porodica) a kasnije su im se pridruţile i nove skupine pa je 1565.g. osnovana sefardska jevrejska općina

u Sarajevu nikad nisu ţivjeli u getu, rasuli su se po mnogim gradovima Bosne i izgradili 37 sinagoga (8 u Sarajevu) a Bosna je bila rasadište rabina i hahama

Jevreji su imali značajnu ulogu u kulturno-političkom i privrednom ţivotu Sarajeva i BiH (ljubomorno čuvali svoj vjerko-kulturni identitet, hebrejski kao obredni i španski-ladino kao svoj govorni jezik)

WWW.BH-PRAVNICI.COM


II – PRAVO I SUDSTVO U OSMANSKOJ BOSNI

1. Izvori prava u osmanskoj drţavi

osnov pravnog poretka činilo je muslimansko pravo općenito poznato kao šerijat (jasni ili pravni put)

izvori šerijatskog prava su Kuran i suna (hadis) , a postupak tumačenja šerijatskog prava naziva se idţtihad pa se analogijom zvanom kijas stvaralo pravo na osnovu osjećaja pravičnosti

kao sistem normi šerijatsko pravo je slično rimskom pravu, a u procesu tumačenja šerijata formirale su se i pravne škole zvane mezhebi koje se po njihovim osnivačima nazivaju hanefijska, malikijska, šafijska i hanbelijska

šerijatsko pravo je u načelu nastojalo obuhvatiti cjelokupni ţivot muslimana pa je sadrţavalo kako propise o vjerskim obredima tako i razne svjetovne norme

obligaciono pravo kao i agrarno i finansijsko ostalo je izvan domena šerijata ali su jazovi izmeĎu šerijatskog prava i normativnih potreba drţave premoštavani zakonodavnom aktivnosti sultana kroz zakonike zvane kanuni, fermani i hatišerifi

2. Krivično pravo

osnov krivičnog prava bilo šerijatsko pravo a sva su se krivična djela dijelila u

tri grupe: u prvu grupu spadala krivična djela za koja su kazne bile tačno odreĎene (blud , kleveta, alkohol, kraĎa i razbojništvo); u drugu grupu spadala su krivična djela za koja su kao kazna bili predviĎeni odmazda i plaćanje umira ; u treću grupu spadala su krivična djela za koja je bila predviĎena samo vrsta kazne kao što je batinanje, globa odnosno novčana kazna

sultan je kao šef drţave odmjeravao svojim kanunnamama vrstu i visinu kazne za mnoga krivična djela (nastojeći da svoju kaznenu politiku prilagodi fiskalnim potrebama drţave pa su preovladavale imovinske kazne)

šerijat nije pravio razliku u kaţnjavanju s obzirom na stalešku pripadnost počinioca krivičnog djela (pravila se jedino vjerska i spolna razlika)

3. Sudska organizacija

sudsku vlast vršio kadija (presuĎivao, vodio krivične sporove po šerijatskom

pravu, a večinu sporova nemuslimani su rješavali na osnovu svog milletskog prava

kadija bio nadleţan za sve sporove koji su se ticali administrativnog, poreskog i zemljišnog prava, vodio poslove starateljstva nad maloljetnicima, vršio nadzor nad poslovanjem vakufa, u njegovom prisustvu odreĎivane su cijene u čaršiji…

svim poslovima koje je obavljao kadija je vodio posebne knjige zvane sidţili, a suĎenjima i vijećanjima kod kadije prisustvovalo je 10-12 vjerodostojnih ljudi muslimana i nemuslimana (neformalna porota)

WWW.BH-PRAVNICI.COM


nije postojala institucija apelacije to jest ţalbe a stranka je mogla nezadovoljna presudom obnoviti postupak ali pred istim kadijom

pored kadije organ sudske vlasti bio je i muftija kao najstariji islamski svećenik koji je u obliku fetve davao odgovore kako da se riješi izvjesno konkretno šerijatsko pitanje

4. Gradska i druga lokalna uprava i samouprava

5. Vakufi

po šerijatskom pravu vakuf je dobro ili imovina koju zavještač, zvani vakif, dobrovoljno ostavlja na javnu upotrebu i općekorisne svrhe

vakufiti se mogla samo nepokretna imovina, kao što su zemlja, stambene zgrade i privredni objekti, odnosno izuzeta iz pravnog prometa

ta se imovina više nije mogla prodati ili na drugi način otuĎiti, ako neko kao svoj vakuf sagradi dţamiju, on gubi pravo vlasništva čim se u

njoj obavi prva javna molitva najčešće su se podizali imareti, musafirhane te vodovodi i javne česme šerijatski sud je istovremeno, obično na prijedlog vakufa postavljao

muteveliju (upravnika) koji je vodio poslove datog vakufa vakuf je u pravilu bio opći i samostalni (srf) čijim se je dobrima koristila

muslimanska zajednica, ali i nemuslimani, pa i stranci i svi putnici namjernici u Bosni su postojali brojni mali i veliki vakufi najpoznatiji su za bili vakufi Isa-bega Ishakovića, utemeljitelja Sarajeva, te

Gazi Husrevbegov vakuf

6. Mulk

mulk ili erazi-memluke je bio privatna svojima za razliku od erazi-mirije, drţavnog vlasništva

posjednik mulka imao neograničeno pravo raspolaganja svojim posjedom posjednik je mogao svoj mulk za ţivota prodati ili na drugi način otuĎiti, a u

slučaju smrti njegova su mulkovna dobra nasljeĎivana po odredbama šerijatskog prava

mulkom obično su bili obuhvaćeni kuća sa okućnicom, baščom i pola dunuma zemlje

u Bosni su u narodnom, kolokvijalnom govoru mulk zemlje obično nazivane (miljać) odnosno (miljćevi)

III – TANZIMAT (REFORMA) I TANZIMATSKO PRAVO

1. Hatišerif od Gulhane

sultan Abdul Medţid počeo svoju vladavinu 1839.g. izdavanjem poznatog Hatišerifa od Gulhane (Plemenitog ili časnog dekreta iz kuće ruţa) često naziva osmanskom Poveljom sloboda kao (Bill of Rights)

WWW.BH-PRAVNICI.COM


sultan ovim aktom na prvom mjestu garantira svim svojim podanicima, bez obzira na religiju ili sektu, potpunu sigurnost ţivota, časti i imetka

dalje se obećava uvoĎenje stalnog načina razrezivanja i ubiranja poreza (proklamira jednak i redovan sistem regrutiranja vojnika i trajanje njihove sluţbe)

odreĎeno je da će ubuduće svako optuţeno lice, poslije istrage i ispitivanja, biti javno suĎeno u skladu sa carskim i (Boţanskim pravom)

svako ko posjeduje imovinu bilo koje vrste slobodan je s njom raspolagati bez ikakve smetnje od strane drugog lica

biće donijet rigorozan zakon protiv pristrasnosti i uzimanja mita (rušvet), koje (Boţanski zakon) proklinje i što je jedan od osnovnih uzroka raspadanja Carstva

Hatišerifom od Gulhane počelo je razdoblje reformi (tj.dovoĎenja stvari u red)

2. Hati Humajun (Hatt-i Humayun)

pored Hatišerifa od Gulhane drugi temeljni pravno-politički akt Hati Humajun

iz 1856.g. Hati Humajun je u osnovi potvrdio i proširio listu obećanja datih Hatišerifom

od Gulhane (Hati Humajun je direktan rezultat) uslov za uzlazak u koncert Evrope bio je da osmanska vlada prihvati reforme

kojima bi se garantirala jednakost svih graĎana Carstva. Porta se sloţila da se izda nova reformska povelja u vidu (spontanog) carskog dekreta

svečano proglašenje Hati Humajuna obavio je sultan početkom 1856.g. u prisustvu velikog vezira i mnogih drugih uglednih ličnosti

ovom je poveljom proglašena jednakost svih sultanovih podanika, bez obzira na vjeru, jezik ili rasu

proglašeno striktno pridrţavanje godišnjeg budţeta, osnivanje banaka, angaţiranje evropskog kapitala, kodifikacija krivičnog i trgovačkog prava, reforma zatvora, uspostavljanje mješovitih sudova, zabrana upotrebe uvredljivih epiteta i ukidanje smrtne kazne za otpadništvo od islama

Hati Hamujunom iz 1856.g. označen je početak druge evropeizacije osmanskih institucija

3. Ramazanski zakon (zakonik)

Osmanski zakon o vlasništvu nad nekretninama, pravnoj nauci je općenit kao

Ramazanski zakon ili zakonik, jer je donijet u mjesecu ramazanu 1858.g. (regulirani oni odnosi u agraru koje je zatekao Hatišerif od Gulhane)

tom legalizacijom garantirano je čifluk-sahibijama baštinsko (nasljedno) pravo na zemlju

Ramazanski zakon razlikuje, s obzirom na njihovu pravnu prirodu pet kategorija zemljišne svojine (mulk)

mulk je predstavljao privatno vlasništvo kojim je njegov titular mogao neograničeno raspolagati, kako za ţivota tako i u slučaju smrti (za ţivota vlasnik je mogao svoj mulk prodati, dati u zakup

WWW.BH-PRAVNICI.COM


u slučaju smrti vlasnika mulk imanje je nasljeĎivao po odredbama šerijatskog prava

erazi-mrija -tu je spadala sva ziratna, tj. obradiva zemlja i znatan dio šuma (na ovoj je zemlji vrhovno pravo vlasništva pripadalo drţavi) izuzeta iz pravnog prometa

tako su ovim zakonom posjednici mirijskih zemljišta (čifluk-sahibije i drugi) dobili odreĎeno pravo raspolaganja svojim posjedom

mirijska zemlja, meĎutim, nije mogla biti predmet testamentalnog nasljeĎivanja (vakufske zemlje)

ramazanski zakon nije, donio nikakve bitne promjene općinske zemlje (erezi-metruke) koje su bile u vlasništvu seoskih općina (tu

su najčešće spadali zajednički pašaluci i ispaše, šume i vode, kojima su se seljaci slobodno koristili za svoje potrebe, petu kategoriju nekretnina spadale su puste zemlje (mevati) su obuhvatali ledine, močvarna i neplodna zemljišta

4. Saferska naredba

poslije donošenja Ramazanskog zakona osmanska vlada je u septembru

1859.g. izdala posebnu Uredbu o čiflucima u Bosni (Seferska naredba, jer je objavljena u mjesecu saferu

Saferskom su naredbom konačno ozakonjeni postojeći agrarni odnosi u Bosni (naredbom je,. Ustvari, ozakonjeno postojeće običajno agrarno pravo, odnosno uspostavljanja čiflučkih odnosa)

tako je nastalo odreĎeno običajno agrarno pravo prema Seferskoj naredbi, posjednik zemljišta je vlasnik koji to zemljište

moţe uz suglasnost drţave prodati, zamijeniti, zaloţiti i ostaviti svojim nasljednicima (seljaka koji drţi i obraĎuje zemlju Seferska naredba smatra zakupcem nema svojinskih prava na zemlju, mada njegov zakup ima dugoročni i nasljedni karakter)

odnosi izmeĎu posjednika i kmeta reguliraju se putem meĎusobnog zakupničkog ugovora koji se u načelu zaključivao na odreĎeno vrijeme

kmet je mogao sam napustiti zemljište otkazati zakupnički ugovor, ali tek po završetku ţetve i smirivanja ljetine (ako bi zakupac napustio zemlju prije nego što je ljetina smirena, morao bi nadoknaditi posjedniku svu eventualnu štetu)

kmet je imao pravo preće kupovine ukoliko bi vlasnik prodavao čifluk, sve ove gradnje na čifluku (kmetskom selištu) izvodio je zemljoposjednik, a odrţavanje i popravke vršio je kmet

ova naredba je zatečeno stanje agrarnih odnosa postavila na privatno-pravnu osnovu tretirajući ih kao dugoročni i nasljedni zakup zemljišta

5. Medţella (Osmanski graĎanski zakonik)

Osmanski graĎanski zakonik, knjiga pravnih propisa predstavlja sluţbenu

kodifikaciju šerijatskog obligacijonog, parničnog i dijelom stvarnog prava (zakonik ustvari sadrţi jedno modernizirano i kodificirano hanefijsko tumačenje šerijata)

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Medţella se sastoji od dva uvodna (govora) i šesnaest knjiga u govoru prvom daje se definicija pravničke nauke (llmi Fikjh) kao poznavanje šerijatskih pravila o postupanju i ţivljenu

u drugom (govoru) skupljeno je i navedeno 99 (temeljnih pravičnih prava) odnosno općih pravnih načela

Medţella je i poslije pripasti Carstva ostala u upotrebi u Turskoj do 1926.g., kada je zamijenjena novim, sekularnim kodeksom graĎanskog prava (taj novi Turski graĎanski zakonik)

PRAVNI SISTEM BOSNE I HERCEGOVINE I AUSTRO-UGARSKA

1. Sudstvo

slično upravi u pravosuĎu je zadrţana osmanska organizacija sudstva. prvostepeni su bili kotorski sudovi kojih je bilo 48. Apelacionu vlast vršilo je

6. okruţnih sudova. U Sarajevu je od 7. jula 1879.g. počeo djelovati Vrhovni zemaljski sud

pri svim tim kotarskim sudovima postojali su i šerijatski sudovi

2. Finansijski sistem

jedno od centralnih pitanja bosansko-hercegovačke uprave u toku austrougarske vladavine predstavljale su finansije.

Novopazarskom konvencijom i Zakonom o upravljanju BiH postavljen je princip samofinansiranja bosanskohercegovačke uprave

naredbom od 24. decembra 1879.g. BiH je od 2. januara 1880.g. priključena općem carinskom području Austro-Ugarske monarhije. To je značilo da se ukida pogranična carinska linija izmeĎu Monarhije

Zemaljska vlada je 1. marta 1880.g. izričito zabranila osmanski bakarni i papirni novac, osim zlatnih i srebrenih medţidija, altalika, bašlika i kasida.

3. Poreski i monopolski sistem

carine su donosile znatan prihod ali je osnovni teret samofinansiranja

bosanskohercegovačke uprave snosio bosanski seljak u vidu neposrednih poreza (to je pripremno zadrţan osmanski sistem neposrednih poreza dok su svi posredni porezi vrlo brzo prenijeti u cijelosti iz Austro-Ugarske)

osnovni neposredni porez bila je stara osmanska zemljarina, zvana desetina desetina je zato 1906.g. pretvorena u (desetinski paušal) što je bio jedan

prelazni stadij izmeĎu desetine i modernog zemljišnog poreza novim sistemom odreĎena je prosječna desetina ili desetinski paušal za

period od deset godina koji će se davati sa jednog zemljišta ili parcele radi uspješnog obavljanja finansijskih poslova i privlačenja kapitala iz

Monarhije nastojala je zemaljska uprava razviti u BiH odgovarajući bankarski sistem

4. Agrarni odnosi

WWW.BH-PRAVNICI.COM


traţeći za sebe BiH, Austro-Ugarska je tokom istočne krize i na Berlinskom kongresu stalno isticala da su agrarni odnosi osnovni uzrok sukoba koji potresaju Bosnu i da je osmanska uprava nesposobna da riješi to pitanje

Careva vojna kancelarija izdala je 12. oktobra 1878.g. naredbu zemaljskom poglavaru Josipu Filipoviću da se reguliranje agrarnih odnosa izmeĎu posjednika (čifluk-sahibija) i zakupca (kmetova) vrši na osnovu osmanskih zakona, posebno Saferske naredbe

istovremeno je izvršena sluţbena recepcija osmanskog zemljišnog i agrarnog prava

Monarhija se plašila da bi naglo i radikalno rješenje agrarnog pitanja izazvalo krupna ekonomska i demografska pomjeranja

Austro-Ugarska se orijentirala na rješavanje agrarnog pitanja putem fakultativnog otkupljivanja kmetovskih selišta, dobrovoljnim sporazumom izmeĎu age i kmeta ili zakupca (na toj je osnovi otkup tekao veoma sporo)

praksu dobrovoljnog otkupa kmetova uz pomoć vlade sankcionirao je poslije dugih političkih borbi Bosanskohercegovački sabor zakonom od 13. juna 1911.g. o davanju zajmova za fakultativno otkupljivanje kmetovskih selišta

bez obzira na spor tempo otkupa, muslimanski su zemljoposjednici stalno slabili i propadali.

ta je situacija kulminirala u trenutku raspada Austo-Ugarske u jesen 1918.g. kada su seljaci silom i jednostrano prisvojili zemlju koju su, pod zakup drţali, paleći jednovremeno mnogim muslimanskim zemljoposjednicima kuće i gospodarske objekte (stanje anarhije i bezvlašća u agraru)

regent Aleksandar KaraĎorĎević faktički je sankcionirao svojom proklamacijom seljaštvo već 6. januara 1919.g.

5. GraĎanska prava

Članovi 2-30 bh. Ustava sadrţe odredbe o graĎanskim slobodama, poznate iz

većine graĎanskih ustava i deklaracija o pravima To znači da je ovim članom u BiH proglašena opća graĎanska jednakost. U

tom se smislu članom 8 svim graĎanima BiH (ujamčava sloboda vjere i savjesti)

prema Ustavu priznata vjerska udruţenja bila su: muslimansko, srpsko-pravoslavno, rimsko i grčko-katoličko, evangelističko uţivanje graĎanskih prava (nezavisno od ispovijedanja vjere) ali se (ispovijedanjem vjere ne smiju uskraćivati graĎanske duţnosti)

BOSNA I HERCEGOVINA U PRAVNOM SISTEMU JUGOSLAVIJE IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA

I – VIDOVDANSKI USTAVNI I PRAVNI POREDAK

1. Pravni karakter i struktura Vidovdanskog ustava

Vidovdanski ustav je imao karakter jednog ustavnog pakta ili sporazuma zaključenog izmeĎu Ustavotvorne skupštine, kao narodnog predstavništva i kralja kao drţavnog suverena.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Vidovdanskim su ustavom ozakonjeni: (1) nacionalni unitarizam, (2) drţavni centralizam, (3) monarhijski oblik vladavine, (4) ograničeni parlamentarizam, (5) privatno-vlasnički (burţoaski) ekonomski poredak

o Nacionalni unitarizam se govori o nazivu drţave, njenom grbu, zastavi i jeziku. Ustav smatra da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan jedinstven narod koji ima imena.

o Logična posljedica nacionalnog unitarizma je drţavni centralizam. o Monarhijski oblik vladavine, koji je već odreĎen prvim članom

Vidovdanskog ustava. o Kraljeva ustavna ovlaštenja najviše su bila izraţena u odnosu na

Narodnu skupštinu. Kralj je prema Ustavu imao prema Narodnoj skupštini izrazito nadreĎen poloţaj.

o Vidovdanski ustav je, najzad, ozakonio privatno-vlasnički sistem Privatno-vlasnički odnosi štićeni su nizom posebnih zakona.

2. Senţermenski ugovor i BiH

Od svih meĎunarodnih ugovora koje je Kraljevina SHS zaključila samo se

Senţermenski ugovor, odnosno mir sa Austrijom, neposredno ticao Bosne i Hercegovine.

Članom 204. ovog ugovora potvrĎena je teritorijalna cjelovitost Bosne i Hercegovine . Pored toga , odnosno Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca obavezala se da će muslimanima Bosne i Hercegovine pruţiti punu zaštitu svim njihovim ustanovama.

Senţermenski ugovor je 10. maja 1920.g. proglašen za privremeni, poslije donošenja Vidovdanskog ustava za stalni zakon, te je kao takav predstavljao osnovni pozitivno-pravni izvor zaštite manjina u Jugoslaviji.

II – ŠESTOJANUARSKA DIKTATURA I RAD NA UNIFIKACIJI PRAVA

1. Vjersko zakonodavstvo šestojanuarske diktature

Šestojanuarski reţim je odmah pristupio zakonskom ureĎenju odnosa sa priznatim crkvama i vjeroispovijestima. U vrlo kratkom roku donijeti su, odnosno aktivirani zakoni o Srpskoj pravoslavnoj crkvi, Jevrejskoj i Islamskoj vjerskoj zajednici.

Zakon o izboru patrijarha SPC od 6. aprila 1930.g. i Zakon o izboru reisul-uleme od 4. juna iste godine. Ostao je jedini nerazjašnjen poloţaj katoličke crkve, čiji se status nije mogao riješiti bez sporazumom sa Vatikanom.

Vjersko zakonodavstvo šestojanuarske diktature zasnivalo se na tri osnovna principa:

o (1) načelo su sve priznate vjeroispovijesti meĎusobno ravnopravne; (2) vjerske zajednice su podreĎene drţavi; i (3) vjerske zajednice imaju status javnih korporacija koje uţivaju drţavnu zaštitu i materijalnu pomoć

Drţava je ovim zakonodavstvom prenijela na crkve i vjerske zajednice neke svoje funkcije, u oblasti bračnog prava.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


2. Likvidacija agrarne reforme u BiH

Jedan od osnovnih problema koji je diktatura naslijedila iz parlamentarnog reţima bilo je agrarno pitanje . Stanje anarhije i bezvlašća u agraru, Aleksandar ozakonio je u svom manifestu 6. januara 1919.g. U trenutku stvaranja zajedničke jugoslavenske drţave 1. decembra 1918.g. u BiH je preko 62% privatne zemlje bilo u muslimanskom (bošnjačkom) vlasništvu.

Trebalo je potpuno socijalno-ekonomski uništiti muslimanske zemljoposjednike, a Bošnjake u cijelosti nacionalno-politički razoriti i podjarmiti.

Šestojanuarskim reţim odlučio je likvidirati agrarnu reformu. To nije bio nimalo lahak zadatak. Trebalo je zadovoljiti zemljoposjednike i veleposjednike, ali i izbjeći nezadovoljstvo seljaštva i njegovo eventualno suprotstavljanje vlastima.

Nizom zakona, reţim je propisivao način likvidacije agrarne reforme posebno za svaku od pokrajina BiH je, u odnosu na druge pokrajine, prošla najgore. Naknada za jedan hektar za oduzeta kmetska selišta u BiH ispod svake stvarne vrijednosti zemlje.

BiH, kao i sve druge zemlje u Evropi, nije mogla izbjeći dokidanje ostataka bivših feudalnih odnosa. Problem je u tome što to nije učinjeno uz pravičnu naknadu i u skladu sa ekonomskim pravilima agrarne reforme. U stvarnosti agrara reforma posluţila je kao sredstvo jednostranog obezvlašćivanja Bošnjaka i postizanje odreĎenih nacionalno-političkih ciljeva.

BOSANSKO PRAVO U USLOVIMA NARODNOOSLOBODILAČKOG RATA

Fočanski propisi

Načela iznijeta u članku E. Kardelja posluţila su kao osnov za donošenje prvih propisa o NOO-a. Te propise donio je Vrhovni štab Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) za vrijeme svog boravka u Foči u februara 1942.g. Odatle se popularno zovu Fočanski propisi.

Ovi propisi sastoje se iz dva akta. U prvom se govori o zadacima i ustrojstvu NOO-a, a u drugom se daju objašnjenja i upustva za rad NOO-a u osloboĎenim krajevima.

Prema propisima NOO su privremeni i izborni organi vlasti sa osnovnim zadatkom da aktiviraju i ujedine sav narod u (borbi protiv okupatora i njegovih domaćih slugu)

Njihov zadatak je, takoĎer, da u borbi protiv faţizma ostvaraju jedinstvo čitavog naroda i svih njegovih rodoljubivih snaga.

Sve što je bilo uz okupatora, a protiv NOB-e i NOP-a predstavljalo je (staru vlast)

Krajiški propisi

U septembru 1942.g. negdje u Bosanskoj Krajini Vrhovni štab izdao je nove propise o NOO-ma kojima su oni dobili potpunu potvrdu kao pravi, stalni i jedini organi narodne vlasti.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Po mjesecu u kojemu su objavljeni ovi propisi se zovu (Septembarski) a po kraju u kojem su donijeti (Krajiški)

Krajiški propisi se ustvari sastoje iz dvije naredbe Vrhovnog štaba. Prvom naredbom regulira se način iznova NOO-a, drugom se obrazuju vojnopozadinski organi vlasti

Smisao donošenja ovih novih propisa o NOO-ima što oni prestaju više biti privremeni i postaju stalni organi narodne vlasti.

Krajiškim propisima ozakonjeno je opće i jednako pravo glasa po kojem pravo da biraju i budu birani imaju svi muškarci i ţene sa navršenih 18 godina ţivota.

Krajiškim propisima, najzad, formirani su i vojnopozadinski organi. To su bile komande područja, komande mjesta i partizanske ili seoske straţe. U zadatke vojnopozadinskih organa spadali mobilizacija ljudstva, staranje o ishrani snabdijevanju vojske, obrazovanje vojnih radionica i organiziranje javnih radova.

SOCIJALIZAM I PRAVO U BOSNI I HERCEGOVINI I – PRAVO NA OSNOVAMA DRŢAVNOG SOCIJALIZMA

1. Agrarni i drugi imovinski zakoni

Privremena narodna skupština je po hitnom postupku pristupila donošenju zakona o agrarnoj reformi kolonizaciji i eksproprijaciji.(zakon o agrarnoj reformi)

Zakon je postavio princip da zemlja pripada onom ko je obraĎuje. Cilj agrarne reforme bio je da se ograniči i postepeno ukloni eksploatacija tuĎeg rada na bazi posjedovanja zemlje.

Bez naknade je oduzet i višak zemlje preko 10 hektara, crkvama, manastirima, samostanima i drugim vjerskim ustanovama, kao što su vakufi.

Uz naknadu u visini jednogodišnjeg prinosa ili prihoda oduzet je zemljoradnicima višak zemlje preko 3 hektara kao i zemljoradnicima koji su posjedovali više od 20 hektara.

Sva tako oduzeta zemlja ušla je u zemljišni fond općenarodne imovine. U taj fond ušla je i zemlja oduzeta od protjeranih pripadnika njemačke narodnosti iz Vojvodine tzv. folksdojčera. Rukovanje i nadzor nad tom imovinom vršila je Drţavna uprava narodnih dobara (DUND)

Na dijelu te zemlje zasnovana su krupna drţavna poljoprivredna dobra, ali je najveći dio te zemlje, posebno u Vojvodini i dijelovima Slavonije, dat takozvanim kolonistima. Kolonisti su bili manje ili više siromašni seljaci iz

WWW.BH-PRAVNICI.COM


takozvanih pasivnih i (ustaničkih) krajeva, uglavnom iz Bosanske Krajine, Like i Crne Gore,

Zakonom o eksproprijaciji izvršeno je razvlašćivanje, lišavanje prava svojine i oduzimanje drugih imovinskih prava svim onim koji su sudskom presudom proglašeni saradnicima okupatora.

2. Ustav FNRJ i BiH

U toku rada na ustavu, Ustavotvornoj skupštini su stizali od graĎana različiti prijedlozi i sugestije u pogledu nekih ustavnih rješenja i formulacija., tadašnji ministar Milovan Đilas rekao je da je (karakterističan prijedlog jednog muslimana, da bi trebalo unijeti šestu buktinju u naš drţavni grb)

Tim povodom Đilas je rekao da Ustavotvorna skupština ne moţe raspravljati o tome da li su Bošnjaci nacija ili nisu, jer je to (teorijsko pitanje) koje se ne moţe rješavati (jednim dekretom)

Ako bi šestu buktinju trebalo unijeti kao simbol šest federacija (republika), onda bi se o tome moglo raspravljati, istakao je Đilas. Ali , pošto se stalo na stanovište da svaka nacija treba dobiti svoju buktinju, onda u svakom slučaju mora biti samo pet buktinja. Time ne negiram (posebne crte kod Muslimana)

Izglasavanjem Ustava FNRJ 31. januara 1946.g. Ustavotvorna skupština je obavila svoj završni čin. Odmah je nastavila dalji rad kao Narodna skupština FNRJ.

3. Nacionalizacija i druge privredne mjere

Nova vlast je za osnov ekonomske politike, po sovjetskom uzoru, uzela

nacionalizaciju privrede. Nacionalizacija se kao vid podrţavljanja, odnosno oduzimanja privatne

imovine u korist drţave počela provoditi još od 1946.g. Od bivših vlasnika preuzeta su sva velika privredna, industrija druga

preduzeća domaćeg i stranog privatnog kapitala. Novi Zakonom o nacionalizaciji iz 1948.g. nacionalizirana su i sva manja

trgovačka preduzeća i radnje. Tom imovinom upravljala je i rukovala Drţavna uprava narodnih dobara

(spomenuti DUND) DUND je postavljala prinudne upravitelje, prinudne uprave i delegate.

Ekspropriiranu, konfisciranu, sekvestriranu i nacionaliziranu imovinu DUND je potom predavala na korištenje odgovarajućim saveznim i republičkim ministarstvima. Proces nacionalizacije u Jugoslaviji dovršen je zakonom iz 1958.g.

4. Kolektivizacija poljoprivrede

Uporedo sa agrarnom reformom i kolonizacijom pristupilo osnivanju seljačkih

radnih zadruga sa različitim stepenom podruštvljavanja zemlje, stoke i oruĎa za rad

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Tom je akcijom KPJ htjela opovrgnuti optuţbe sa sovjetske strane da je skrenula sa puta socijalističke izgradnje. Cijela je akcija bila kontraproduktivna, a zbog manje-više prisilnog načina na koji je provoĎena izazvala je mnoge otpore meĎu seljaštvom.

1950.g. u zemlji bilo skoro sedam hiljada seljačkih radnih zadruga. Vlasti nakon toga, počinju sa postepenim rasformiranjem seljačkih radnih zadruga. Sluţbena odluka o njihovom raspuštanju donijeta je 1953.g.

II – PRAVO SAMOUPRAVNOG SOCIJALIZMA

1. Ustav 1963. Godine

Vlast je sve ove procese normativno objedinila i podigla na nivo formalnih ustavnih principa, donošenjem novog Ustava 7. aprila 1963.g. Ovim ustavom dotadašnja FNRJ dobila je novi sluţbeni naziv Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ), koji će zadrţati do kraja svog postojanja 1992.g.

Ovim je ustavom, kao osnova SFRJ definiran slobodan udruţeni rad i samoupravljanje radnih ljudi i graĎana, uz pravo odlučivanja o proizvodnji na društvenim sredstvima i drugim oblicima rada i raspodjeli njihovih rezultata u sferi društvenih djelatnosti.

U praksi se ubrzo pokazalo da je cijeli sistem društvenog samoupravljanja od početka bio i ostao birokratiziran. On je u biti predstavljao puku transmisiju partijske drţave koja je putem partijskih komiteta sve kontrolirala i drţala u svojim rukama.

2. Ustav 1974. Godine

Ustav iz 1974.g. je rezultat jedne od najteţih i najsloţenijih drţavnopravnih i političkih kriza kroz koje je Jugoslavija prošla u vremenu od 1945.g. pa do svog raspada 1991/92.g. Taj je ustav predstavljao zadnju Titovu veliku političku pobjedu.

Sredinom šezdesetih godina, u uslovima sve veće privredne krize, izraĎen je koncept sveobuhvatne reforme jugoslavenske ekonomije, sam SKJ inicirao ovu reformu, cijeli je proces zakočen upravo od strane raznih partijskih komitetskih kadrova koji su shvatili da bi realizacijom ovog pokreta ostali bez dotadašnje direktivne vlasti u sferi ekonomije. Ta je oblast bila centralizirana, velikih privrednih sistema čije je središte i sjedište bilo u Beogradu.

Polarizacija i sukob se kreću uglavnom na liniji Hrvatska-Srbija kao dva glavna konstituensa Jugoslavije. U Hrvatskoj se formira jedno partijsko političko jezgro, nastoji iznuditi amandmane na Ustav SFRJ, kojima bi se Jugoslavija od federacije pravno i faktički pretvorila u konfederaciju. U cijelom tom projektu Vojvodina i Kosovo, dobile bi jednak status sa republikama kao konstituensima Federacije.

Nasuprot tome, tadašnje srbijansko liberalno vodstvo pristaju na redefiniranje federalne drţave, ali bez diranja u status autonomija u sastavu Srbije.

1971.g. izglasani u Saveznoj skupštini ustavni amandmani, kojima je Jugoslavija iz federalne faktički pretvorena u konfederalnu drţavu.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Tito je na partijskom plenumu, krajem 1971.g. jednostavno smijenio cjelokupno hrvatsko vodstvo, a ubrzo potom i nosioce liberalizma u Srbiji.

Njihovim uklanjanjem sa političke scene stvoren je prostor za donošenje novog ustava.

Novi odnosno zadnji ustav SFRJ, u koji su ugraĎeni svi amandmani iz 1971.g. usvojen je krajem februara 1974.g.

3. Ljudska i graĎanska prava prema Ustavu iz 1974. godine

U načelnom smislu riječi prava graĎana su veoma široko postavljena. Ona se

mogu klasificirati u tri osnovne grupe: (1) pravo na samoupravljanje i društveno-političku aktivnost, (2) lična prava i slobode graĎana, (3) socijalno-ekonomska prava. Uz prava Ustav je graĎanima odredio i odreĎene duţnosti.

o U prvu je grupu Ustav svrstao pravo graĎana na samoupravljanje, koje je u načelu obuhvatilo slobodu udruţivanja, slobodu ugovora i javnog istupanja, slobodu izraţavanja nacionalne pripadnosti i vjeroispovijesti.

o MeĎu lična prava spadalo je pravo na ţivot i drţavljanstvo, slobodu kretanja i nastanjivanja, pravo na nasljeĎivanje.

o Ustav 1974.g. je odredio da je za svakog zaposlenog najduţe radno vrijeme u sedmici 42 sata. Svaki je zaposleni imao pravo na dnevni i nedjeljni odmor, svaki je zaposleni uţivao potpuno socijalno osiguranje, koje mu je osiguravalo mnoga prava, kako za ţivota, tako i u slučaju smrti.

Ustav iz 1974.g. je članom utvrdio slučajeve besplatne zdravstvene zaštite graĎana koji takav tretman nemaju po osnovu radnog odnosa i iz radnog odnosa.

Ustav je utvrdio posebnu zaštitu majke, djece i maloljetnih lica, te boraca, vojnih invalida i članova porodica palih boraca.

Ustav iz 1974.g. garantirao svim graĎanima SFRJ pravo na obrazovanje. Po tom članu Drţava, ili po tadašnjoj ustavnoj terminologiji (društvena zajednica) je bila duţna da osigura materijalne i druge uslove za osnivanje i rad škola i obrazovnih institucija svih nivoa. Ovim je ustvari potvrĎena praksa besplatnog školovanja uvedena još 1945.g.

Na osnovu besplatnog i slobodnog obrazovanja iškolovale su se generacije intelektualaca iz do tada potisnutih naroda.

Documents

Bosansko Komparativno Pravo - Skripta