Bir l(utlu Doğum Şaheseri

•

MEVLIDve •• •

SULEYMAN ÇELEBI

-=Edi törler

Bilal l(emildi

Osman Çetin

Mevlid ve Süleyman Çelebi

Bi/al Kemikli-Osman Çetin

Yayın No: 476

Sempozyum ve Paneller Serisi : 45

ISBN 978-975-389-649-8 ·-,

1 o.ci6.Y.ooo5.476

Yayıncı Sertifika No: 15402

© Bütün Hakları Türkiye Diyanet Vakfı'na aittir.

1. Baskı, Eylül 201 O, Ankara 1.000 Adet

iLKSAY Kurulu'nun 09.02.2010 tarihve 2/5 sayılı kararıyla

uygun görülmüş ve Türkiye Diyanet Vakfı Mütevelli Heyeti'nin

16.02.201 O tarih ve 1333 /16 sayılı kararıyla basılmıştır . •

Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve

Ticaret işletmesi'nin dizgi, fotomekanik, ofset ve cilt

tesislerinde hazırlanıp basılmıştır.

TÜRKiYE DiYANET VAKFI

Yayın Matbaacılık ve Ticaret işletmesi

Alınteri Bulvan 1256 Sokak No: 11

Yenimahalle 1 ANKARA

Tel: 0312. 354 91 31 (pbx) Faks:O 312 354 91 32

web: www. diyanetvakfiyayin.com.tr.

e-posta: tdvyayin@diyanetvakfi .org .tr

434 1 Mevlid ve Süleyman Çelebi

BULGARİST AN'DA DİNİ KİMLİGİN KORUNMASINDA MEVLİDİN ROLÜ

Vedat S. AHMED

Başmüftü Yardımcısı,

Sofyaj Bulgaristan

Osmanlılar, 1877-1878 Rus-Türk Harbi'ndeki mağlübiyetlerinden soma Rumeli'den çekilmeye başlamışlardır. Devlet-i Aliyye, 1909 yılında Bulgaristan'ın bağımsızlığını tanımışhr. Osmanlı hakimiyetinden ayrılan son bölge olan Rodoplar da 1913 yılında Bulgaristan hudutlan içine girince bütün bugünkü Bulgaristan topraklannın idari olarak Osmanlı ile bağlantısı kesilıniştir. Ancak dil ve kültür gibi bazı alanlarda Müslüman-Türk medeniyetinin etkisi uzun zaman devam etmiştir. Bu, özellikle de bugünkü Bulgaristan sınırları içinde kalan büyük Müslüman azınlığı için geçerlidir. Çünkü Bulgaristan'ın kısmi bağımsızlığını kazandığı 1878 yılında ülke nüfusunun yaklaşık % 30' u Müslümandır. Zaman içerisinde izlenen tehcirl ve ·asimilasyon politikaları2 neticesinde pikedeki Müslüman-Türk nüfusun sayısı azalmış da olsa, bu oran% 20'lerin altına düşmemiş ve bugüne kadar 1.5 ınilyona yakın büyük bir kitle varlığını koruyabilıniştir. 3

Bulgaristan' daki Müslüman azınlığın varlığının ve kimliğinin

korunması, sahip oldukları dini değerler ve onlarla beslenen Müslüman-

ı H. Yıldınm Ağanoğlu, "Balkanlar' da Göç Gerçeği ve Bölgeden Türkiye'ye Göçler", Balkanlarda Gelecek Tasavvuru, İstanbu12008, s.164-170.

ı Bulgar devletinin Müslümanları eritme politikası ile ilgili geniş bilgi için bk. MMXann fpyes - ArreKcew Kam,oHCKM, ,Bo::JPOOumeAHURm npoqec", Cocpruı: 2008 (Mihail Gruev - Aleksey Kalyonski, "Soyadönüş Süreci", Sofya 2008); Becemrn: .Aırre.rros, Cmpozo no8epumeAHo! AcUMUAamopCJ((lma KaMnaHwı cpeUJY mypCKomo HaıJllOHilAHO MllAlJUHcm8o 8 EMzapuR; 1984-1989, CocpiDI 2008 (Veselin Angelov, Çok Gizli! Bulgaristan'daki Milli Türk Azınlığını Asimile Etme Kampanyası; 1984-1989, Sofya 2008.)

3 Değişik zanıaıı1arda yapılan resırıl istatistiklere (http://www.nsi.bg/Cerısus/StrReligionhtm) göre, Müslümanların oranı % 12-22 arasında değişmektedir, ancak özellikle Müslüman Pomak ve Çingeneler ile ilgili verilerin pek sağlıklı olmadığı

bilinmektedir.

Mevlid ve Süleyman Çelebi 1435

Türk medeniyetine ait kültürel ve geleneneksel ögeler sayesinde mümkün olmuştur.

Bu hususta Bulgaristan Müslümanlannın, Osmanlı kültüründen tevfuüs ettikleri Peygamber Efendimize · karşı özel hürmet ve muhabbetin çok önemli yeri vardır. Çünkü . Hazret-i Muhammed' e bağlılığı ifade eden sünnet-i seniyyenin hayata taşınması Müslüman kimliğinin amansız saldırılara karşı daha uzun süre dayanmasına sebep olmuştur. Bilinçli veya bilinçsiz bir şekilde sünnet-i seniyyenin unsurları toplum hayatına ve gelenekiere o kadar derin nüfuz etmiş ki, dinden/sünnetten uzaklaşanlar bile geleneklerden sıyrılamadıkları için İslam ve Peygamber Efendimiz ile olan bağlarını hiç bir zaman tamamen koparamamışlardır. Bu bahsettiğimiz kimlik kodları meyfuunda misal olarak şunları zikredebiliriz: Yeni doğan çocuklara ad koyma, erkek çocukları sünnet etme, nikah kıyma, bayram kutlama, kurban kesme ve dağıtma, camilere ağaç, beton veya demir bir direkle de olsa minare yapma, ölüm ve cenaze ile ilgili dini ritüellere başvurma, mübarek geceleri kutlama vs. Bu söylediklerimiz, Müslüman kimliğin, pek çok zaman şeklen de olsa, muhafaza edilmesini sağlamıştır. Bu hususta Peygamber sevgisini destanlaştıran Mevlidlerin apayrı bir yeri vardır. Çünkü Me-ulidler, Bulgaristan Türklerinin sadece dillerinde· dolaşan mısralar olarak kalmamış, onların evlerini aydınlatan kandillere, çocukken Müslümanlıklarını şekillendiren bayramlara, kalplerine kuvvet veren duygu ve inanca dönüşmüşlerdir.

1. Bulgaristan' da Okulıan Mevlidler

Bulgaristan Müslümanları arasında Mevlid dendiğinde ilk akla gelen merhUm. Süleyman Çelebi'nin Vesiletü'n-Necat adlı eseridir. Bu eser, asırlardan beri yapılan eklemeler veya çıkarmalar neticesinde bugün Bulgaristan Müslümanları arasında apayrı bir hal almakla birlikte, Süleyman Çelebi adına bütün bölgelerde okunmaktadır.

Bununla birlikte, Kırcali bölgesindeki bazı yerleşim yerlerinde 'Mustafa Mevlidi' olarak tanınan İbsalalı Ebu'l-Hayr'ın4 kaleme aldığı MevlUd-i ŞerfJ adını taşıyan, diğerlerine kıyasla daha uzun/büyük olan eser de okunmaktadır. s

4 Ebu'l-Hayr Mevlidi üzerine Sayın Ahmet Günşen'in değerli bir çalışması

bulunmaktadır: İpsalalı Ebu'l-Hayr, Mevlid (İnceleme-Metin-Dizin), Hazrl. Ahmet Günşen, Ankara 2004, s. 13-22.

s MevlUdü'n-Nebiyıji Aleyhi's-SelCim, 1316/1898, İstanbul, Arif Efendi Matbaası; MevlUd­i Şerif, 1341, Dersaadet, Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaası.

436 1 Mevlid ve Süleyman Çelebi

Yaptığınuz araştırmalar neticesinde Elena Balkanı'nda

Osmanpazan (Omurtag) kasabası yakınlarında bulunan İstevrek (Stevrek) köyünde ve civarında da farklı bir Mevlid okunuduğu tespit edilmiştir. 'İstevrek Mevlidi' 6 olarak bilinen bu MevZid-i Şen] adlı eser Osmanlı döneminde Osmanpazan Müftüsü olarak görev yapan İsmail Niyazi EfendF tarafından kaleme alınrmş olup sadece o bölgede tanınmış,. İstevrek köyü ve civarında okunmuş ve okunmaktadır. Bu eserin, tespit edebildiğimiz, üç baskısıB yapılmış olmasına rağmen, o bölgeye münhasır kalmıştır.

-, Bunlar dışında Rodop dağlarındaki Madan kasabası ve civarında zamaİı. zaman okunmuş olan Madanlı Rili Efendi'nin Yeni MevZid-i Şerif Kitabı da Bulgaristan Müslümanlannın Mevlid edebiyatı içinde yen vardır. 9

2. Mevlid Okutma Vesileleri Bulgaristan Müslümanlannın hem dini, hem de ictimai hayatında

MevZidin sağlam. bir yeri vardır. Mevlid kutlamaları, sadece Mevlid Kandili münasebetiyle yapılan dini-kültürel etkinlikler olarak kalmamış, dünyaya gelişinden veda edişine kadar Bulgaristan Müslümanının hayatında önemli bir yer tutmuştur. Çünkü ailede bir çocuğun sağ-salim dünyaya gelişine birçok yerde Mevlid ile şükredilmekte, daha sonraki yıllarda ise sünnet yapma, evlenme, yeni ev yaptırma veya satın alma, iş yeri açma, askere gitme veya askerliği bitirme, hacdan dönme gibi sevinçli anlarla birlikte, haptalık ve kazadan kurtulma, aile fertlerinden veya yakınlardan birinin ölümü sebebiyle, bölgelere göre, 3, 7, 37, 40 veya 52. günü ve gecesi, ölüm yıldönümü münasebetiyle Mevlidler okutulmakta ve Mevlid sofralan kurulmaktadır. Aynca Mevlid, mübarek gün ve geceler vesilesiyle, yapılan herhangi bir adak sebebiyle veya hiç

6 Bu MevZid üzerine dikkatimi çeken ve hakkında önemli bilgilerin temininde yardımcı olan Eskicuma (Tırgovişte) Bölge Müftüsü Enver Yahya'ya son derece minnettanrn.

7 İsmail Niyazi Efendi ve eserleri hakkında bk. Sursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1333, c. II, s. 48.

s MevZid-i Şerff, Şumnu, Terakki Matbaası, 1922; MevZid-i Şerff, Eskicuma, Rumeli Matbaası, 1925; MevZiid-i Şerff, Elena, İv. Dimitrov Matbaası, 1948.

9 Vedat S. Ahmed, "Hazreti Muhammed' e Olan Bağlılığın Zor Zamanlardaki ifadesi: Madanlı Rili Efendi'nin 'Yeni MevZid-i Şerif Kitabı", (Yayınlanmamış çalışma), s. 1-14.

Mevlid ve Süleyman Çelebi 1437

bir sebep olmadan şükür niyetiyle de yapılmaktadır. lO Kişi veya ailelerin yaptıkları Mevlidler dışında köy veya kasaba halkının, herhangi bir . kurum veya kuruluşun düzenledikleri Mevlidler de vardır. Mesela, bazen yağmur ve hacet duaları esnasında n, her bölgede yapılan şehitleri anma törenleri sırasındaız, köy veya kasabanın toplanma gününde13, cami ve minare açılışlarında 14 Mevlid okunmaktadır. MevZidin Türk h;ill<ı üzerindeki tesirini fark eden siyasiler de değişik zamanlarda Mevlid merasimleri tertip etmektedirlerıs, öyle ki, Bulgar yöneticiler bile Mevlid okutmaktadırlar. Buna misal olarak Şumnu'ya bağlı Beştepe (Pet mogili) köyünün Hıristiyan muhtarının her yıl camide Mevlid okuttuğunuı6, Peştera kasabası belediye başkanı adaylarından birinin de son yerel seçimlerden önce 200 kadar Türk kadınının katıldığı bir Mevlid düzenlemiş olduğunu zikredebiliriz.17

Tabü, Mevlid okuma/ okutmanın en önemli vesilesi Mevlid Gecesi/Kandili'dir. Bu mübarek gece vesilesiyle hemen hemen bütün Türk köylerinde Kur' an ve Mevlidler okunmakta, gecenin önemi ile ilgili vaazlar yapılmaktadır. Peygamber Efendimizin doğum sevinci sadece bu geceye hasredilmeyip bir ay boyunca Mevlid cemiyetleri tertip edilmektedir. Bu ay zarfında Mevlid okutan Müslüman ailelerin sayısı kat kat artmaktadır.

3. MevZidin Yapılışı

Mevlidler, herhangi bir aile tarafından okutulduğu zaman özel kişiler adına yapılmakta, ancak bahsettiğimiz diğer vesilelerle yapılan

1o Vedat S. Ahmed, "Bulgaristan Müslümanlan Arasında Meulid Geleneği", Süleyman Çelebi ve Meulid, edit. Mustafa Kara - Bilal Kemikli, Bursa - Osmangazi 2007, s. 376-377.

ıı Müslümanlar, 2003, sa. 4 (117), s. ı; Yeni Sabah, ı5. 05. 2004, sa. ı4 (89), s. 4; . Müsliimanlar, 2006, sa. 7 (ı39), s. 2, 32; Ho8 )I(U8om (Yeni Hayat), 28.08.2007 -

http:jjwww.rodopipress.com/2007/08/28/Jl,'b)l(o-Hao-Pooonume-CAeo-Me8Auo-8-Eozamud. ıı Müslümanlar, ı999, sa. 7 (85), s. ı; 2001, sa. ı (ıOO), s. ı; 2003, sa. 5 (118), s. 3; Ho8uHap

(Habercı), 27.03.2003- http://wıvw.novinar.net/?act=news&act1=det&stat=center&mater­=ODcı;OzE5; http:/!press.kardiali.com/0505/index.htm;

13 Ho8 JKU!Jom (Yeni Hm;at), 3ı.072007 - http;//www.rodopipress.rom/2007&7/31,/MıeııuHO-Lciipa­poOqma-cu; http://dariknews.bg/view_article.php? article_id=253579

14 Ho8 JKU!Jom (Yeni Hııyat gazetesi), 08.092006 - http/lwww.rodopipress.rom/2.006;V9/page/105; MıacıoAMaHu (Miisliimanlar dergisi), 2008, sa. 11 (ı67), s. ı8.

15 Ho8uHap (Habercı), 04.11.2002, sa. 207 (2055), s. ı. 16 Bu bilgi köyün irnamı Hasan Yusuf tarafından verilmiştir. 17 http:/ jkukusheua.infofındex.plıp ?paged=4.

438 1 Mevfid ve Süleyman Çelebi

Mevlidler, yapılış sebebine göre, herhangi bir kurum veya kuruluş ya da oluşturulan heyetler tarafından dÜZenlenmektedir.

Evlerde yapılan Mevlidler genellikle gece; akşam ile yatsı namazı arasında okunmaktadır. Camilerde okunan mevlidler ise genellikle Cuma günlerinde namazdan önce yapılmaktadır. Değişik toplumsal etkinlikler sebebiyle meydan veya park gibi yerlerde yapılan Mevlidler ise gündÜZ yapılmaktadır. Kadın · Mevlidleri sadece evlerde dÜZenlenmekle birlikte son zamanlarda nadiren de olsa camilerde de yapıldıkları müşahede edilmektedir, ancak o esnada camide erkekler bulunmamaktadır.

Mevlid okunacak yerle ilgili farklı görüşler ortaya konmuştur. Özellikle israf ve gösterişin önlliı.ü almak amacıyla Mevlidlerin camilerde yapılmasının daha efdal olduğu görüşü vardır. Böyle olmakla beraber hem evlerde hem de camilerde okutulması yaygındır. Bilhassa ölüm münasebetiyle okunan Mevlidlerin evlerde yapıldığı müşahede

edilmektedir. Son zamanlarda Deliorman bölgesinde camide Mevlid yapma sayısı artmaktadır. Bu konuda muhtemelen camideki MevZidin yapilişının daha kolay ve pratik, maliyetinin de daha düşük olması etkilidir.

Bu hususla ilgili olarak şunu belirtıneden geçemeyeceğim:

Komünizm döneminde Müslüman halk Mevlidleri evlerde düzenlemeyi tercih etmiştir. Camiler?e yapılan Mevlidlere nazaran evlerde yapılanların daha etkili, kontrolünün de daha zor olduğunu gören komünsit idareciler, Mevlidlerin sadece camilerde yapılması yönünde değişik yöntemlere başvurmuşlardır. Komünistlerin bu yönde hareket etmesinin sebeplerinden biri de evlerde yapılan mevlidlerin Müslümanlara dini yaşamanın, ibadet etmenin sadece camilere has bir şey olmadığı düşüncesini aşılamasıdır.ıs Bu düşüncelerden hareketle komünist idare, o dönemdeki Başmüftülük yetkililerini uyarınış olmalı ki, 9-10.11.1976 tarihinde dÜZenlenen müftüler müşaveresinde

Mevlidlerin yavaş yavaş evierden camilere taşınması yönünde karar alınmıştır .19

Mevlidlere katılım sayısı farklıdır. Bu sayı 5-10 kişiden lOOO'lere kadar çık-abilmektedir. Ayrı bir toplumsal etkinliğin olmadığı

ıs MeXMe,ı:ı; Beı1Tynos, ,Crreı<yJia.rı;Mlil c MCID!Ma", Ameucmuıma mpu6yım, 1977, 6p. 5, c. 49 (Mehmed Beytulov, "İslfunla İlgili İstismarlar", Ateist Tribünü, 1977, sa. 5, s. 49).

ı9 Toplantı kararlan arşivimizde mevcuttur.

Mevlid ve Süleyman Çelebi 1 439

zamanlarda camilerde düzenlenen MevZitilere cami cemaati dışında pek katılan olmamaktadır. Ayrıca kadınların katılımı da sınırlıdır. Evlerde düzenlenen MevZitilere ise camiye gitmeyen pek çok kimse katılmakta, özellikle de kadın ve çocukların da MevZidden istifade etme imkam doğmaktadır. O yüzden, daha önce bahsettiğim sakıncaları göz önünde bulundurmak suretiye, MevZitilerin evlerde yapılması kanatirnce daha isabetlidir. Tabii, dini mahiyetinden çok ictimai boyutun ön plana çıktığı MevZitilerin camide, hatta yerleşim yerindeki bir boş alanda yapılması hem daha uygun, hem de zaruridir. Çünkü bu tür MevZitiler, katılımcılar bakımından çoğu zaman yerleşim yerinin, hatta bölgenin sınırlarını aşmaktadır. Bu türden büyük katılımlı MevZitileri komünistler, iktidarları için tehlike görmüş ve "düşmanın kontra-faaliyeti" olarak nitelemişlerdir. ıo

Bulgaristan' da düzenlenen MevZitiler birkaç bölümden oluşmaktadır. MevZitiler genellikle Allah'ı tevhid etme ile başlar ve ardından tevbe-istiğfar edilir. Daha soma yer ve zamana göre Kur'an-ı Kerim' den Ya-sin, Mülk ve Nebe surelerinin üçü, ikisi veya sadece biri okunmaktadır. Okunan Kur'an'ın ardından MevZid-i şerif okumaya başlanır. Bahirler arasında birkaç aşr-ı şerif okunur, sonunda yine Kur' an' dan bazı sureler okunarak bağışlama duası yapılır. Böylece MevZidokuma işi tamamlanmış olur. Bahirler arasında salat ü selam1ar getirilir. Toplu halde getirilen salat ü selamıarın inanan gönüllerin üzerinde büyük tesiri görülmektedir.

Susadım gfiyet harfiretten kati

SundıZar bir cam doZusı şerbeti

Kardan ak idi vü hem soğuk idi

Lezzeti dahı şekerde yok idi

beyitleri okununca gelenek üzere okuyaniara ve dinleyenlere şerbet veya benzeri bir içecek ikram edilir ve ellere gülsuyu veya kolonya serpilir.

Dua yapıldıktan soma Mevlid okuyucularına bir peşkirjhavlu içinde bulunan para hediyesi verildikten soma bütün misafirlere ev

ıo MMXaiDI fpyes, MeJKoy nemoAötJKtmıa u noAyMecezja, CoıJ>IDi 2003, c. 207 (Mihail Gruev, Kızıl Yıldız ve Hiliil Arasında, Sofya 2003, s. 207).

440 I Mevlid ve Süleyman Çelebi

sahibirrin ikrarru sunulur. Yapılan ikram, genellikle bölgenin geleneksel merasim yemeklerinden oluşmaktadır, ancak sadece tatlı ikrarru ile de MevZiıller yapılmaktadır. Eğer Mevlid evde yapılmışsa, yemekten soma kahve eşliğinde sohbetler yapıldığına da sıkça rastlanmaktadır. Bu sohbetler genelde dini. içerikli olmakla birlikte gündelik hayata dair konuşamalar da olmaktadır.

4. MevZidin Algılanışı

Zikredilenlerden de anlaşılacağı üzere Bulgaristan Müslümanları Mevlid okumaya/ okutınaya büyük önem vermişler ve bugün de ver;:tiektedirler. Ancak Mevlide verilen bu değerin etkenleri konusunda farklılık görülmektedir. Mevlid okutmanın etkeni bazı durumlarda tamamen dine bağlılık ve muhabbet-i Rasfılüllah olurken, bazı

zamanlarda gelenekiere bağlılık, bazen de geleneklerin getirdiği

mecburiyet olabilmektedir. Tabii, bazı durumlarda Mevlid cemiyeti tertip etmenin etkenleri bu saydıklarımızın bir araya gelmesiyle de oluşabilmektedir. Bu da Mevlid uygulaması konusunda bazı

tarhşmaların çıkmasına, yapılıp yapılmaması konusunda farklı görüşler ortaya ahimasma sebep olmaktadır. Bulgaristan Müslümanları arasında MevZidin algılanışı ve dindeki yeriyle ile ilgili yaygın görüşleri şöyle özetlemek mümkündür:

- Mevlid, bazı durumlarda mutlaka yapılması gereken bir ibadettir, yapılmadığı takdirde iruıan, hem dini hem de ictimai sorumluluk taşımaktadır.

- Mevlid, dua ve dilekierin kabulü için önemli bir vesiledir.

- Mevlid, dinden olmayan bir uygulamadır, yani bid' attir, dolayısıyla günahhr, dalalettir.

- Mevlid, bir bid'at olmakla birlikte, toplum hayatmda önemli yeri olduğu için mümkün olduğunca bid'atlerden arıtılarak İslam'ı tebliğ amacıyla istifade edilebilecek bir geleneksel uygulamadır.

- Mevlid, geleneğimizde önemli bir yer tutan, Peygamber Efendimizi ve güzel dinimizi tamtınaya vesile olan güzel bir davranış, dinimizle-ilgili olması sebebiyle bir bid'at-ı hasenedir. Aşırılıklar ve mecburiyetten hali olması durumunda uygulanmasında dini ve ictimai bakımdan faydaları olan bir adettir.

Mevlid ve Süleyman Çelebi 1441

- MevZid, dinin Kur' an-ı Kerim ve sünnet-i seniyyede olmamakla birlikte onlara muhalif olmadığı için sonradan ortaya çıkmış bir . kutlama/yad etme şekli olup sıkıca tespit edilmiş muayyen şartlara uyulması durumunda güzel bir uygulamadır, fıkhl ıstılahlarla ifade edecek olursak bi d' at-ı hasene, müstahsen veya müstehab olan . bir aıneldir.

Özellikle bu son hususla ilgili olarak Madanlı Raif Efendi'nin 1960 yılında kaleme aldığı Mevlidine giriş mahiyetinde zikrettiği şartlar önem arz etmektedir. Ona göre, MevZidin müstehab olması ve sonucunda okuyan ve okutanların vebal altında kalmaması için şu şartlara riayet edilmelidir: MevZid-i şerif okutan kimse mürnin olup kelime-i şehadet getirmiş olmalı, ömründe bir kere salevat-ı şerlfe getirmiş olmalı, okutan kimsenin kazaya namazı, zekatı, orucu ve haccı olmamalı, okutan kimse cömert olmalı ve sadakayı bol vermeli, son olarak da MevZid-i şerif

okutan kimse Peygamber aleyhisselama galebe-i aşkın harilletinden hasbeten lillah ve muhabbeten li-mevludi RasUlillah infcik ederken riya korkusundan dolayı iftihar etmemelidir. 21

5. MevZidin Etkisi

5.1. Mevlid'in dini etkisi

Hiç kuşkusuz, MevZidin dini bir mahiyeti vardır. Dini bilgileri ve duyguları sade, akıcı ve kolayca bir üslupla akla ve kalbe işleyen Mevlid, insanların dini bilgi ve duxguları üzerinde etkisi bulnmaktadır. XX. asrın ilk yarısında Bulgaristan Türkleri arasında okuyup yazma oranının % 20'lerde olduğu 22 bir dönemde MevZid ve benzeri eserlerin ve onların okunduğu cemiyetlerin dini bilgilenme açısından ne kadar önemli olduğu anlaşılmaktadır. Bu husus, okuyup yazma oranının % 65'lere vardığı ve giderek yükseldiği 1950'li ve sonrası yıllar için de geçerlidir.23 Çünkü 1950'li yıllardan sonra okur-yazar oranı yükselse de Bulgaristan' da dini eserlerin yayınlanması mümkün olmadığı ve Türkiye' den getirilmesi de çok zor olduğu için okunabilecek dini literatür bulma imkarn pek yoktur.

21 Raif Vehbi, Yeni MevZid-i Şen] Kitilbı, (yazma), H. 1380, s. 1. Eserin fotokopisi arşiviınizde mevcuttur.

22 Hüseyin Meınişoğlu, Geçmişten Günümüze Bulgaristan'da Türk Eğitim Tarihi, Ankara 2002, s. 219.

23 li16paxMM .llirbMoB, Ucmopwı Ha mypcKama o6U$HOcnı (] BMzapwı, Co<PIDI 2002, c. 313. (İbrahim Yalımov, Bulgaristan'daki Türk Topluluğunun Tarihi, Sofya 2002, s. 313.)

,-

442 1 Mevlid ve Süleyman Çelebi

Ülkede ateist-komünist rejimin güçlendiği ve otoriter uygulamaya başvurduğu zamanlarda Mevlidler, Bulgaristan Müslümanlannın başlıca dini bilgi edinme kaynaklarından biri konumuna gelmiştir. Bu husus, özellikle de daha önce din eğitimi almayan ve camiye gidip vaaz dinlemeyen veya bu imkana sahip olmayan genç ve orta yaştakiler için geçerlidir. Çünkü belirli bir dönemde genç ve orta yaştakilerin camiye gitmesini önlemek için değişik caydıncı yöntemlere başvurulmuştur. Böyle bir dönemde Mevlid cemiyetlerine katılan Müslümanlar, Peygamber Efendimizi az çok tanıma imkanı bulmakta, dinimizin bazı özelli;..ld_E7rini duyabilmekte, Kur'an-ı Kerim'den bazı sureleri dinleme ve ezberleme imkanma sahip olabilmektedirler. O dönemdeki kadar olmamakla birlikte bu husus günümüz için de geçerlidir; çünkü ne yazık ki, okuyup yazma oranının artmasına rağmen, dinleme veya izlemenin okumaya tercih edildiği bir toplumda yaşamaktayız.

Tabü ki, Mevlidlere katılanlar sadece dinimiz hakkında bilgi edinmekle kalmayıp dini duyguları da güçlenmekte, Peygamber Efendimize olan bağlılıkları daha da kuvvet kazanmaktadır. Zira Mevlid cemiyetlerinde Kur' an-ı Kerim okunmakta, dini konularda nasihatler yapılmakta, kelime-i tevhldler, salevat-ı şerife ve tekbirler getirilerek dualar yapılmaktadır, ayrıca müminlerin bir araya gelmesi sebebiyle MevZidin yapıldığı mekanı Allah Tea.J.a'nın feyiz ve bereketi kaplamaktadır. Yapılan ikramlar sebebiyle MevZiıllerin bir infak ve tasadduk boyutu bulunmaktadır. Mevlidlere katılanlar mutlaka abdest alarak gelmekte, kadınlar ise mutlaka başlarını çember, eşarp veya namaz bezi ile örtmektedir.

Bütün bu zikredilenler, herhangi bir ayet-i kerime veya hadis-i şerifi uygulama,· Allah Tea.J.a ve Peygamber Efendimizin herhangi bir emrine ittiba anlamına gelmektedir. Bu yüzden Mevlidi okutarilar, okuyanlar ve dinleyenler sevap kazanmakta, manen güçlenmekte ve gönüllerinde yanan aşk ateşini körüklemektedirler.

Daha önce de ifade edildiği gibi, bazı dönem ve yerlerde Mevlid, insanların Müslümanlığa açılan yegane kapısıdır. Bu sadece komünizm dönemine has bir şey de değildir. Bugün İslam'ın büyük ölçüde kalplerden silindiği ya da çalındığı bazı yerlerde Müslümanlığı yaşatan Mevlidlerdir. Mesela, Kuzey-Bah Bulagristan' da, Tuna boylarında

bulunan Lom şehrinde 50 küsfu yıldan beri ne cami ne de imam bulunmaktadır. Ancak orada yaşayan Türkler cenaze sebebiyle bir araya gelerek dinlerine bağlılıklarını göstermekte ve bu amaçla belirli

Mevlid ve Süleyman Çelebi 1443

gecelerde cenaze evinde Tebareke ve MevZid-i şerif okumaktadırlar.

Bunu da genellikle kadınlar yapmaktadırlar.24 Yıllarca bu geleneklerini sürdüren Lom Müslümanlan yetişmiş hocalann nasihatlerini birkaç yıldan beri duyma imkanma sahip olmuşlardır. Buna da yine Kutlu Doğum Haftası vesilesiyle düzenlenen Mevlidli, ilahili ve sohbe.tli programlar sebep olmuştur.

Buna benzer bir durum Lofça (Loveç) bölgesinde bulunan Teteven belediyesine bağlı bazı Pomak köylerinde görülmektedir. Mesela, o bölgenin nisbeten iyi diyebileceğimiz Galata köyü hiç bir Bulgann bulunmadığı 2800 nüfuslu bir yerleşim yeridir. Osmanlı döneminden kalma camisi olmakla birlikte ancak bayram namazlan kılınmakta, o zaman da etraf köylerden gelenlerle birlikte cemaat sayısı lO'u geçmemektedir. Birkaç yıldan beri ilahiyat mezunu imamlarının

olmasına rağmen durumda çok fazla bir değişiklik olmamıştır. İmam, imamlık görevini ancak cenaze ve Mevlidlerde yerine getirebilmektedir. İmam olmadığı zamanlarda 50-100 km uzaklardan cenaze veya Mevlid için hoca . getiren bu insanlar, Müslümanlıklarını ancak Mevlid ve cenazelerde yaşamaktadırlar. Çok güçlü ve özgün Mevlid gelenekleri olan Teteven Müslümanlan bu merasimlerde imamlannın sohbetlerini dinlemekte, kendilerine sunulan dini yayınlarla tanışmaktadırlar.

Cenaze ve Mevlid ile ilgili uygulamalar bu bölgedeki Müslümanları Hıristiyanlardan ayıran özelliktir. Zira bu köyün sakinlerinin hemen hemen hepsi resmiyette Bulgar ismi taşımakta, domuz bakıp etini yemekte, camiye gitmemekte, içkiyi sadece Mevlid ve cenazelerde içmemektedirler. ıs

Bunun daha da çarpıcı misali şudur: Sofya' da Fakulteta semti olarak bilinen 50.000' e yakın nüfusunun bulunduğu bir Çingene mahallesi bulunmaktadır. Orada yaşayaniann büyük bir kısmı 50 yıl öncesine kadar Müslüman olarak bilinmektedirler .. Yıllarca süren ateizm propagandası ve onun devamında gelen misyonerlik dalgası sonucunda bugün Fakulteta mahallesinde yaşayanlardan açıkça ben Müslümanım diyenierin sayısı birkaç yüzü aşmayacaktır. Fakat Müslümanlık ile ilişkisi kalmayan bu insanlar, baba, aı:ıne, nine veya dedesinin

24 Mycpl1,Il;e AxMe,ı:ı;osa, HaCAeanu11ume ıw VlHO)KUAU XanöM, 11oM 2006, c. 43, 59 (Mufide Ahmedova, İncili Hanım'ın Varisleri, Lom 2006 s. 43, 59).

ıs li:fua KropK'rneBa, CBemöm na 6Meapume MıocıoAMaHu om Teme8enCKo - npexoa KDM

Moaepnocm, Cocpmı: 2004, c. 44, 122-129 (İva Kürkçieva, Teteven Bölgesindeki Bulgar Müslümaniann Dünyası - Modernleşmeye Geçiş, Sofya 2004, s. 44, 122-129).

444 1 Mevlid ve Süleyman Çelebi

Müslüman olduklannı bildikleri için bazen onların cenazelerine imam çağırmaktalar, yıldönümlerinde Kur' an-ı Kerim ve MevZid-i şerif

okutmaktadırlar. Bu vesileyle imamlar onlarla irtibata geçme imkfuıı bulmakta ve bu vesileyle orada İslfunl çalışmalar canlandırılmaktadır.

5.2. Mevlid'in sosyal etkisi

Bulgaristan Müslümanları açısından MevZidin belki de en önemli tarafı, toplumu birleştiren, kenetlendiren özelliğidir. Bu özellik, azınlık durumunda olan Bulgaristan Müslümarı.larının varlık ve kimliklerini m~aza etmeleri açısından son derece önemlidir. Katılıma göre MevZidler, ya bir mahallenin, ya bir köyün, ya da bir bölgenin Müslümanlarının bir araya gelme vesilesidir. Bu vesile ile insanlar birbirileriyle taruşmakta, kaynaşmakta ve dertlerşmektedirler. Mevlidler, komşuluk ve akrabalık duygularını perçinlemektedirler. Bunun neticesinde birlik ve beraberlik içinde yaşama ve hareket etme imkaniarı daha da artmakatdır. Bunun farkında olan komünistler, 1950'li yıllardan itibaren MevZidin etkisini sınırlamarun yollarmı aramışlar, yasaklamak için ellerinden geleni yapmışlardır.26 Komünistler, dini içerikli cenaze ritüellerinin bir bölümü şeklinde değerlendirdikleri MevZidi kaldırmak için medelli anma ritüellerini uygulamayı teşvik etmişlerdir. Yapılan bir sosyolojik araştırmaya göre, var olan bütün yasaklama ve zorluklara rağmen, 1978 yılında Kırcali bölgesindeki ailelerin % 55'i yakınlarının vefa b üzerine MevZid yapmaktadırlar. 27 Büyük bir ihtimalle bu oran

• daha büyüktür, çünkü bu araştırmalar esnasında insanlar genelde gerçek durumu gizleme ihtiyacı duymaktadırlar.

6. Mevlid İle İlgili Yanlış Algılamalar ve Bunların Zararları

Buraya kadar zikredilenlerden de anlaşılacağı gibi, MevZidin Bulgaristan Müslümanlarının dini ve milli kimliklerini muhafaza etmede son derece önemli yeri vardır. Bununla birlikteMevZidile ilgili bazı algılama ve uygulamaların MevZidin yazılış gayesine, okunuş/yapılış gayesine ve ruhuna muhalif olduğu görülmektedir. Bu türden algılama ve uygulamalar, bir taraftan MevZidden beklenenlerin

26 Mlt!XaWI fpyes, MeJKay ııemoAa"lımma ... , c. 179, 224. Tl Casa Casos, ,ITpa3HWlliO-pHTYamm mCJie,ı:ı;BaHe", Ameucmıt"'Ha mpu6yHa, 1980, 6p.

2, c. 60-68 (Sava Savov, "Bayram ve Ritüellerle İlgili Araşhrma", Ateist Tribünü, 1980, sa. 2, s. 60-68 )

Mevlid ve Süleyman Çelebi 1445

elde edilernemesi sonuçlanın doğururken, aynı zamanda kültür ve geleneğimizin son derece önemli bir unsurunun konumunu zedelernekte, tarhşılır bir haJ.e getirmektedir. Buna sebep olan yanlış algılama ve uygularnaları şöyle sıralamak mümkündür:

MevZidin kesin dini bir emir olarak algılanması, bir taraftan dinirnizle ilgili yanlış bir düşüneeye saplanmak gibi olumsuz sonucu doğururken, diğer taraftan gönüllülük esasına dayanan bir uygularnayı zorunlu haJ.e getirmektedir. Zorunluluğun neticesinde ise samirniyetten uzak, suni ve şekli bazı uygularnalar ortaya çıkmaktadır. Bu husus, pek çok zaman hem MevZid-i şerifin düzenlenmesine sebep olanlarda, hem MevZid okuyanlarda, hem de katılanlarda görülebilmektedir.

MevZid ile ilgili yanlış algılama ve uygularnalardan birisi de Kur'an-ı Kerim okumanın yerine ikame edilmesidir. Bu da son derece sakıncalı bir uygulamadır. Zira MevZidin amacı, Kur'an-ı Kerirn'i açıklamak ve Müslümanları ona yönlendirrnektir. Yoksa ferdi ve toplu olarak yapılan Kur'an-ı Kerim okurnalarına alternatif bir uygulama ortaya koymak değildir. Aynı şekilde bazı Müslümanların yaphğı gibi, MevZidi diğer ibadetlere alternatif gibi algılamak da son derece yanlış bir şeydir. Bu husus, d.irı1 açıdan sağlıklı olmayan bir algılayış şekli olması sebebiyle insan için pek çok olumsuz sonuçlar dağurabilecek bir davranış olmaktadır. Ayrıca MevZidi sft-i istirnaJ. söz konusu olduğu için MevZid geleneğimize de ciddi zararlar vermektedir.

*** Hülasa: Bulgaristan Müslümanlarının d.irı1, kültürel ve sosyal

hayahnda önemli bir yeri olan MevZid geleneğinin etkisi geçmişte olduğu gibi, bu gün de devam ehnektedir. Günümüzde var olan d.irı1 ve fikri hürriyet, hiç şüphesiz, çok önemli bir kazanırndır, ancak Bulgaristan Müslümanlarının d.irı1 ve milli kimliklerini korurnaları bugün de hiç kolay değildir. Zira bu kimliği sarsacak arniller, eskiden olduğu gibi, açıl<ça ve kabaca ortaya çıkrnamakta, çok gizli ve sinsi bir şekilde ortaya konrnaktadır. Asimilasyon ile entegrasyon arasındaki çizginin çok inceldiği, hatta bazen tamamen kayboldu~ bir dönernde Bulgaristan Müslürnanlanm d.irı1 ve milli değerlerine bağlı bir azınlık olarak günümüze kadar getiren MevZid ve benzeri unsurları bugünün şartları doğrultusunda yeniden değerlendirrnek ve var olan sakıncalı veya zararlı düşünce ve uygularnaları izaJ.e ehnek suretiyle yaşahnak

gerekmektedir.