Bilbo, jatorriz hiri euskalduna

BILBO, JATORRIZ HIRI EUSKALDUNA

«Behingo baten, munduan asko ez legez, Markina inguruko Barinagan gizon zahar batek hala zidan kontatu. Gaztea zela, hamalau urtetan edo, gurasoek, gaur baino askozaz asago zegoen Bilbora bidali zuten erdara apur bat ikas zezan. San

Mames zumardian, alondegi zaharraren ondoan zegoen baserri baten ekandu zen gizona morroi. Bere beharra Barinagakoaren aldean, hasikeran behintzat ez zen sano desberdina izan; ardiak erabili, ardiak jagon, betikoa. Ingurua ez zen bera baina. Orain Casilla, Errekalde, Indautxu. Gizon horri itaundu diot halako baten, ia erdara ikasi duen ala ez. Eta lehengo antzean Barinagara itzuli dela esan dit. San Mames zumardiko baserrian euskaldunak izan dira eta euskara izan da bere eguneroko jardunaren berbeta.»

«Itxasgizonak: Zuk zelan dakizu euskerarik ikasi ezpadozu?Oial-saltzalleak: Neuk be eztot ikasi, Bilbotarra izanarren gurasoak ezeusten erakutsita; baña eztot damurik be. Euskalerritik kanpora euskerea ezta ezertarako, ta

1


Euskalerrian bertan edozeñek daki gaur gaztelarrez.Itxasgizonak: Zuk euskerea ezjakiñagaitik damurik ez izatea, mirarituteko ipuña ez da. Zuek, bilbotarrok, antxiña galdu zenduen asabien izkera biguna ta antxiñatik zagozie erdaldundurik»

2


Bilboren euskalduntasuna errebindikatu gura dugu. Bilbotarrak ez diren euskaldunen artean guztiz zabalduta dago Bilbo erdalduna delako iritzia –egia da euskara zokoratuta egon dela eta oraindik ere lan handia dagoela egiteko.– Dena dela, errepikatzen zaigun lelo hori ez da guztiz egia, euskararen transmisioaren katea ez baita gaur arte eten leku batzuetan. Eta horren erakusgarri bikaina da Zuberogoitia anaiek 2008an argitararu zuten liburu ederra: Bertan Bilbo. Bizkaiko hiriburua eta euskara: XX. mendeko historia.

BILBO / BILBAO

Alfonso Irigoien (Bilbo, 1929 – Bilbo, 1996)

«Argi dago Euskal Herrian ez dela inoiz euskara administrazio-hizkuntza normalizatu erara erabili izan, zeren. Erdi Aroan Europako mendebaldean latina kultura-hizkuntza bakar moduan agertzen bazen ere, Euskal Herriari dagokionean XIII. mende inguruan administrazio-hizkuntzaren lekua

erromantzeak hartu baitzuen, baina ez euskarak, azkenengo hau hiztunik gehienen berbeta arrunt bakarra izanik ere. Eta arau horretara, edozein udaletan, herririk euskaldunen direnetarikoetan ere, administrazioko dokumentazioa erdaraz aurkituko duzue, eta

3


izan-ere ez erdara trauskilean, lanean iharduten zuten izkribauak jatorriz euskaldunak izanik ere.».

Herriko Erakunde Publikoen politika Elizarena baino bortitzagoa ageri zaigu, eta Herrialdeetako Batzarretan erdara mintzatua ezarri nahi izan zen. Bizkaian inon baino gogorrago: Gernikako Batzar Nagusietara joan ahal izateko, gaztelaniaz jakitea eskatu zen eta 1613-1633. urteetan, batzar-lagun euskaldun hutsak atxilotu eta bileretatik botatzeraino iritsi ziren.

Andres Poza Lizentziatua (Urduña, 1547 – Madril, 1595)

De la antigva lengva, poblaciones y comarcas de las Españas, en que de paso se tocan algunas cosas de la Cantabria. Compuesto por el Licenciado Andres de Poça, natural de la ciudad de Orduña, y auogado en el muy noble y leal Señorio de Vizcaya.Con priuilegio real, Impreso en Bilbao por Mathias Mares, primer impresor de Vizcaya. Año de 1587

Betolatzaren dotrinaren euskal itzulpena, 1596an

DOCTRINA CRISTIANA En Romance y Basquence, hecha por mandado de D. Pedro Máso, Obispo de Calahorra, y la Calçada, y del Consejo del Rey nuestro Señor, para las tierras Bascôgadas de su Obispado, reducida por el Doctor Betolaça, à lenguaje mas comun, y mas vsado y q con màs facilidad se entiende en todas ellas, para bien, y vtilidad de sus obejas de aquellas partes, que por largos años las apaciente, y govierne, à gloria, y honra de Dios nuestro Señor, Amen.

Impresa con licencia en Bilbao, Por Pedro Co[ ] de Ybarra Impressor de este muy noble, y muy leal Senorio de Vizcaya. Año de 1596.

Gasteizko Parlamentuko liburutegian.

Francisco Mendieta: 1609ko margolana

«Au da nola milla ta laureun ta yruroguetaamasei urteetan Garagarrilen ogueta amargaren egunean

4


erregue jaun Fernando bostgarrena guernicaco arbolen bean bizcaitarrai confirmadu eguinezan euren foruac ta eurac bera jauntçat ecutea»

Rafael Mikoleta (Bilbo, 1611 – ?)

Modo breue de aprender la lengua vizcaína (1653)

5


Martín Otxoa de Kapanaga

Exposicion breve de la doctrina christiana compuesta por el PM. Geronimo de Ripalda de la compañía de Iesus. N.S. de Vribarri de la Villa de Durango. Con licencia en Vilbao, por Ivan de Azpiroz. Año de 1656. Con el examen de conciencia, y acto de contricion. Exercicios quotidianos. Significaciones de los ornamentos sagrados. Y misterios de la Missa, sacado todo de diuersos autores. Y traducido del lenguage castellano al bascongado por el licenciado Martin Ochoa de Capanaga Clerigo Presuitero beneficiado de la ante Iglesia de Mañaria, y maestro de gramatica en la Villa de Tauira de Durango.Dedicado al Illustrsimo Señor don Ioan Ioariz y Echalaz Obispo de Calaorra y la Calçada, del consejo de su Magestad & c.

Carta en lengua vasca dirigida en 1683 desde Bilbao por Fermin de Basauiluaso a Joanes de Callo, a San Juande Luz.

Aita Manuel Larramendi (Andoain, 1690 – Loiola, 1766)

Diccionario trilingüe del Castellano, Bascuence y Latín (1745):

«Aunque en Bilbao se habla mal, pero no es así en sus cercanías, donde la propiedad y pronunciación se conservan en su punto, y sucediera lo mismo en el mismo Bilbao, si en este punto se picaran algo más de Bizcainos: ni en eso quiero

decir, que no hay en Bilbao quien no sepa bien su dialecto, pues se hallan algunos.»

Aita Palacios

Herri misiolari ospetsuak misioa predikatu zuen Bilbon, 1765. urtean.

6


«Predicó también algunos sermones en vascuence.(...) En pueblos de igual naturaleza, donde podía haber oyentes vascongados y castellanos, predicaba en ambas lenguas.»

7


San Frantzisko komentua eta Gabon- Kantak

Villancicos en basquence, que se han de cantar en el Real, è Imperial Convento de N.P.S. Francisco de la M.N. Villa de Bilbao, en los Solemnes Maytines del Nacimiento de N.Sr. Jesu-Christo, en este año de mil setecientos y cinquenta y cinco, puestos en Musica por el P.Fr. Martin de Oaraveytia, Organista y Maestro de Capilla de dicho Convento. (1755)

XVIII. mendetik XIX. menderako tartean erdaldundu zen Bilbo. XIX. mendean, euskara bizirik zegoen Bilbon, baina bizitasun txikia zeukan, eta, hori dela eta, ez zuen11111 izan herrialde osoko idazleak bere ingurura biltzeko indar nahikoa.

Juan Antonio Mogel (Eibar, 1745 – Markina, 1804)

Confessio ta Comunioco sacramentuen gañean eracasteac edo cembat gauzac lagundu behar dien Confesio ta Comunioari ongui egiñac izaiteco. (1800)

«Ez dakitenak uste dute Bizkai guzian esaten dala “Ené, ara toroa plazaan manzania jaten”. Bilbotarren erdi erdera erdi euskera daukate Bizkai guziko euskaratzat»

Wilhelm Von Humboldt (Postdam, 1767 – Tegel, 1835)

Los Vascos (1801-1805):

«Si bien Bilbao es con mucho la ciudad más importante y floreciente, (…) Pues el continuo tráfico con forasteros ha desalojado las costumbres patrias, que sólo se pueden buscar en el campo y en la montaña, y hasta el idioma es en alto grado impuro, y mezclado con el castellano.»

Jose Paulo Ulibarri (Okendo, 1775 – Bilbo, 1847) eta Novia Salcedo (Bilbo, 1790 – Madril, 1865) Gutunliburua (1822tik aurrera)

«Dago zer garbitu askoemengo lekuetan

uri au da geure galtzailegauza guztietan;

egin dan leguez pozuaerdera loiekaz

mota guztietako suge

8


ta ganeko pestiekaz»

9


Bizenta Mogel (Azkoitia, 1782 – Abando, 1854)

Gaboneco cantia vizcaitar guztientzat euscaldun emacume batec ateria 1819-garren urtian Abandoco elexatian.

Aita Juan Mateo Zabala (Bilbo, 1777 – Zarautz, 1840)

Bizkaierazko literaturaren sorrera: Mogel eta Añibarro.

XIX. mendeko azken hogeikadatik XX. mendeko 1936ko gudaldira arte, euskarak gorakada handia izan zuen Pirinioez honanzko euskal lurralde guztian, Bizkaian ere: karlistada bien ostean, eta euskal foruak galdu ondoren, euskal hizkuntzaren aldeko zaletasun bizia hedatu zen gure lurraldean. Esan behar da XIX. mendearen hondarrean eta XX. mendearen hasieran gorabehera handiak ezagutu zituztela euskarak eta euskararen gaineko ikaskuntzek. Bilbo izan zen aupada horren motore nagusietakoa, batez ere, bertan errotu zirelako nortasun handiko euskaltzale bi: R.Mª AZKUE (1864 – 1951) eta SABINO ARANA (1864 – 1903).

Emiliano Arriaga (Bilbo, 1844 – Zuatzu, 1919)

Lexicón Bilbaíno (1896) liburuan “Ronda de los barregarris” (1852):

«¡Ené que risas te hisemosal pasar por la Sendeja!Chalos y todo nos hiso

desde el balcón una vieja»

1870. urtean, Bilbok Begoña eta Abandoko parte banaren anexioa egin zuen. 1890. urtean osorik irentsi zuen Abando. 1925ean, osorik Begoña eta Deustua. Leku horietan guztietan bertako euskaraz egin izan du oraintsu arte jende arruntak.

10


Euskalzale aldizkaria (1898-X-27)

«Gauza arrigarria izango litzakela esan nahi dogu, Bilbo lango erri baten; lautarik batek euskeraz dakien erri onetan euskerea Elizaratu-orduan, Tolosa, Bermeo ta Durango ta Bergara ta Lekeitio ta Gernika ta Azpeiti ta Markiñañ ta beste eun erritan, euskerea Eliz-zokondoetan makur makurrik egotea, iai andienetan erderearentzat irakastegi edo pulpitoa

nai-ta-nai ez itxi bear dabela.»

Ibaizabal aldizkaria (1902-I-12)«Bilboko kaleetan entzuten dan euskera guztia edo gueiena nekezale antzekoak, baserritarrak, umezainak, iñudeak, arrain-saltzailleak eta onetarikoak eguiten dabe; Jaun usaiñik daukenen artean guichi edo bapez (...) ¿Zegaitik da, bada, onek euskeraz ez berba eguitea? (...) Askoren artean, oituta dagozalako gazte gaztetatik euren gogamenak arguitara erderaz ateraten, batez bere abade, legueguizon, osaguille, ta ikaskuntzetan luzero ibili direan guztiak (...)» “BLOA”

Miguel Unamuno (Bilbo, 1864 – Salamanca, 1936)

Julio Urquijo (Deustua, 1871 – Donostia, 1950)

RIEV aldizkaria (1907)

Euskaltzaindia (1918)

Sorne Unzueta, “Utarsus” (Bilbo, 1900 – Urduliz, 2005)

Manuel Ziarsolo, “Abeletxe” (Bilbo, 1902 – Bilbo, 1987)

Eguna egunkaria (1937)

11


12


RAFAEL MIKOLETAREN GARAIKO EUSKARA

1. XVII. mendea:

Hizkuntza-gertakari kultural emankorra, Iparraldean: Sarako eskola

Eliza, Kontrarreforma eta katiximak Hizkuntza euskal erakundeetan: Bizkaiko Batzarretan

gertaturikoa

2. Rafael Mikoleta:

«1611 urtean jaio zen, eta San Antongo Elizan bataiatu zuen Martín Arrieta Batxillerrak, Camilo Villabasok argitzen duenez: “El Dr. Rafael de Micoleta fue vizcaíno y bilbaino, de nacimiento oriundés, habiendo nacido en esta villa en 19 de noviembre de 1611: fueron sus padres Martín Rafael de Micoleta y D. Maria Ochoa de Zamudio y le bautizo el Bachiller Martín de Arrieta en la iglesia de San Antón. La familia Micoleta por las dos lineas paterna y materna era de las más acomodadas y distinguidas de la población, y especialmente por la parte de su madre estaba ligada con el noble y opulento linaje de los Zamudios” (Camilo Villabaso, “El doctor Rafael Micoleta”, RIEV, VII (1913), 568-569 or.) »

3. Modo breve de aprender la lengua vizcaína:

1653an idatzi baina XIX.mendea arte ez zen argitaratu. Izenburuak iradokitzen duen legez, hizkuntza ikasteko liburuxka da: gramatika, hiztegitxoa, olerkien neurrien gainekoak eta “platikak” edo elkarrizketak.Elkarrizketa horiek argitzen digute Bilboko euskara nolakoa zen, zeren Mikoleta apaiz pilongoa baitzen. Izan ere, Bilbon garai hartan beharrezkoa zen apaiz pilongoa izatea hiriko edo Begoñako apaiz izateko. Apaiz pilongoa izateko derrigorra zen honakoa: batetik, gurasoak Bilbokoak bertakoak izatea; bestetik, abadegaia ere Bilbon jaioa eta bertako eliza bateko ponteren batean bataiaturikoa izatea; eta, horrez gain, gradurako eskabidea egin arte behintzat, gurasoak auzokidetasuna galdu gabekoak izatea.

13


4. Platikak: testu osoa irakurri ondoren, saia zaitez azpimarratutako pasarteak gaur egungo euskaran ematen.

14


PLATIKAK

Don Pedro: Agur Don Juan jauna, dala berori haen ondo etorri zein urte onak; zelan dago berorri?

Don Juan: Zeure mesede hori serbietako; zeure mesede hori ondo dago?

D.P.: Edozelan serbietako berori, baia gitxi bat gaixorik.

D.J.: Bada, zelan jaigiten da haen goizetik, ez badabil

ondo?

D.P.: Zerren diñoe doktoreak goizeti jaigitea dala ona osasunentzako.

D.J.: Beuke eurak osasun hori, zegaiti enetzat honeik dira egunak behar doguzanak etxean sartu, esan daroena leguez, ta daukaguzala ohean esan leie hobato.

D.P.: Egia esateko, gehiago eiten dot helduteko neure zereginai.

D.J.: Nolan joatzu eurakaz?

D.P.: Berrori serbietako deunsuro, jauna biz bedeinkatu.(...) Mutil, ekarguk almorzua urten artean. (...)

ALONSO: Mahaia iminirik dago, errasti jarri ditez zeure mesedeok almorzetan.

D.P.: Don Juan jauna, jarri bidi mahaipuruan.

D.J.: Ondo litzate hori, horrek gura dau esan, zaharra nazala.

15


D.P.: Ez, ezpada errazoeagaz kunplietako.

D.J.: Hartu begi berorrek bere lekua, ze neuk hartuko dot neurea.

D.P.: Ondo litzate, datorrela ene etxera, neuk baino (gehiago) agindu daiana.

D.J.: Horti badaroa zure mesede horrek, nik obedieten dot etxean ta ateti.

D.P.: Ni naz serbiduko dodana, dana leguez errazoea: Mutil betoz platerok.

AL.: Hemen dagoz jauna.

D.P.: Norik ekarri dous pastelok?

AL.: Urian dan pastelerea garbienerean.

D.P.: Bira gure auzo ederrenean?

AL : Bai jauna.

D.P.: Errasti jan daiz itzal baga, ze andra garbienak dira.

D.J.: Ta ez badira bere ez naz ni adituten horrelako gauzetara.

D.P.: Bada gitxiago adituko zinate, bazina haen adiskidea honena, zein ni nazan.

D.J.: Zapore ona dauke ta idaraiten dodan hobea da, direla haen jateko presta ze edozein ordutan idoro daiz gizonak gisadorik.

D.P.: Mutil, iguk edaten, ze piperrak piketan jok.

AL.:Zein atsegin dau, zuria ala gorria?

D.P.: Ezarzu zurirean, zerren da beroago goizetarako.

16


D.J.: Ta osasuntsuago da gorria baino.

17

Documents

Bilbo, jatorriz hiri euskalduna