Książka dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Pedagogiki

Recenzentprof. dr hab. Stefan Mieszalski

Projekt okładkiAnna Sadowska

© Copyright by Krzysztof Polak & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2012 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwa-rzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicz-nych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3336-4

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, tel./fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 0506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Spis treści

Wprowadzenie ................................................................................... 7

Rozdział 1: Bezradność nauczyciela w perspektywie temporalnej ................................................................................ 9

1.1. Ogólna charakterystyka fenomenu bezradności ....................... 91.2. Działanie nauczyciela w warunkach zmiany ............................. 15

Rozdział 2: Metodologia własnych badań ..................................... 212.1. Przedmiot i cel badań ................................................................. 212.2. Pytania badawcze, zmienne i wskaźniki .................................... 272.3. Metody, techniki i narzędzia badawcze ..................................... 292.4. Organizacja badań i prezentacja badanej zbiorowości .............. 29

Rozdział 3: Bezradność jako forma dramatu nauczycielskiej egzystencji .................................................................................. 37

3.1. Bezradność nauczyciela – odsłanianie edukacyjnego tabu ....... 373.2. Sposoby reagowania nauczycieli na sytuacje bezradności ........ 453.3. Źródła nauczycielskich obaw ...................................................... 52

Rozdział 4: Bezradność nauczyciela a poczucie jego osamotnienia ...................................................................... 57

4.1. Rodzaje samotności ................................................................... 584.2. Wymiary poczucia osamotnienia wśród nauczycieli ................. 64

Rozdział 5: Bezradność a defi cyt zasobów osobistych i społecznych nauczyciela ......................................................... 71

5.1. Modele zdrowia ........................................................................... 725.2. Zasoby osobiste nauczyciela ....................................................... 745.3. Wspólnota jako przestrzeń generowania zasobów

społecznych ................................................................................. 89

6 Bezradność nauczyciela

Rozdział 6: Bezradność nauczyciela w zetknięciu z edukacyjną rzeczywistością pozoru ...................................... 97

6.1. Narodziny i żywot pozoru .......................................................... 976.2. Przykłady pozoru w edukacji ...................................................... 101

Rozdział 7: Bezradność w sytuacji zmiany .................................... 1157.1. Nieufność z powodu braku kontroli ........................................... 1217.2. Brak przygotowania do zmiany .................................................. 125

Rozdział 8: Bezradność a (nie)wiara w sukces i (nie)zdolność uczenia się z porażek ................................................................. 129

8.1. Nauczycielskie poczucie sukcesu ................................................ 1338.2. Porażki zawodowe nauczyciela ................................................... 139

Rozdział 9: Rytualizacja jako obrona przed poczuciem bezradności ..... 1459.1. Rytualizacja w procesie komunikowania się nauczycieli

z uczniami .................................................................................... 1459.2. Od tajemnicy do śmieszności – rytualizacja życia

szkolnego ..................................................................................... 149

Zakończenie ...................................................................................... 155

Bibliografi a ........................................................................................ 161

Aneks .................................................................................................. 173

Wprowadzenie

Coraz częściej nauczyciel staje w sytuacji zawodowej tak trudnej, że wzbudza w nim ona poczucie bezradności. To rezultat czasu, w jakim przychodzi mu działać. Rosnąca fala oczekiwań społecznych wzglę-dem szkoły przy pogłębiającej się niejasności roli nauczyciela i niedo-statkach systemu jego kształcenia sprawia, że – zarówno w zbiorowej opinii, jak i własnym subiektywnym oglądzie – zdaje się nie dorastać do zadań, które przed nim stoją. Nie ma na kogo liczyć w złożoności zawodowych wyzwań, jest osamotniony w sytuacji stresu zawodo-wego, doskwiera mu szkolna biurokracja, ideologicznie zabarwiona akcyjność działań, sztampowość i pozór wychowania w warunkach przymusu i rywalizacji. To zjawisko urasta dziś do rangi ważnej dys-funkcji edukacji w skali globalnej. Z chwilą gdy nauczyciel zaczyna czuć się bezradny, pytania o przyczyny tej bezradności, o kondycję oświaty, o relacje między szkołą i społecznym otoczeniem pojawiają się jako naturalna konsekwencja rozczarowania niespełnieniem za-mierzeń, niezrealizowaniem potrzeb czy społecznych oczekiwań. Po-dobnie pojawić się muszą pytania o kompetencje nauczyciela, system jego profesjonalnego przygotowania, mechanizmy ewaluacji i awan-su zawodowego. Te pytania pokazują, jak wielorako uwarunkowana jest jego praca, w jakich okolicznościach musi wypełniać swe powin-ności, jakie okoliczności konstytuują jego zawodową kondycję. Nie sposób badać zjawiska edukacyjne, wnikać w treść edukacji, śledzić procesy kształcenia i wychowania, opisywać ich efekty bez wgłębie-nia się w stan kondycji nauczyciela jako jednego z głównych podmio-tów edukacyjnej codzienności. Psychospołeczna sytuacja nauczyciela odzwierciedla nie tylko funkcjonowanie edukacji, kultury i ekonomii, ale także stan polityki od lat wprzęgającej edukację we własne intere-sy (szczególnie w okresach przedwyborczych). Jest ponadto wypad-kową sposobów prowadzenia sporów społecznych, rozwiązywania

8 Bezradność nauczyciela

konfliktów i podejmowania decyzji, których konsekwencje dotykają także nauczycieli. Wraz z nimi dużą dynamiką odznacza się także sy-tuacja zawodowa nauczyciela. Modyfikuje się wraz z wprowadzaniem nowych rozwiązań w skali edukacyjnego makrosystemu, ewoluuje w ślad za przemianami społecznej świadomości, odzwierciedla rów-nież własny wysiłek nauczyciela, próbującego modelować swoje życie według indywidualnych wyobrażeń i standardów. Towarzyszą mu przy tym zazwyczaj silne emocje potęgujące ponoszone koszty psy-chiczne. Nierzadko zdarza się, że stanem dominującym w tych wy-siłkach jest odczuwana przez nauczyciela bezradność. Nie twierdzę, że bezradność ta jest immanent nym czynnikiem pracy nauczyciela, że jest stanem wszechogarniającym, że jest z góry wpisana w jego rolę. Chcę tylko podkreślić, że jest ona na tyle częstym zjawiskiem, które w ostatnim czasie wydaje się niepokojąco narastać, że refleksja badacza nad kondycją zawodową nauczyciela musi ją uwzględniać. Zwłaszcza że część uzasadnień dla wspomnianych wyżej zmian, część wyjaśnień konstytuujących ich sens i pozwalających zrozumieć ich treść i przebieg tkwi poza nauczycielem, wyrastając ponad horyzont widziany z jego pozycji. Nie mając wpływu na bieg zdarzeń, nie mo-gąc ich ogarnąć i zrozumieć, nauczyciel popada w stan bezradności. Traci wtedy zdolność racjonalnej reakcji na sytuacje, w jakich stawia go codzienne życie szkolne, nie umie wykorzystać własnych zaso-bów, nie potrafi przełamać barier negatywnych emocji, zamykając się w ciasnym świecie niemożności i braku wiary we własne siły.

Niniejsza książka jest rezultatem badań zmierzających do opi-sania psychospołecznych kontekstów bezradności nauczycieli. Nie uważam, co chcę ponownie podkreślić, że bezradność stanowi rodzaj dolegliwości pandemicznej tej grupy zawodowej. Nauczyciele by-wają bezradni podobnie jak bezradni bywają urzędnicy, lekarze czy sportowcy. Bezradność każdego z nich ma swoje przyczyny, przejawy i prowadzi do określonych skutków. Poruszając tu kwestię bezrad-ności nauczycielskiej, odwołuję się nie tylko do analizy samego fe-nomenu bezradności, lecz także do funkcjonowania całego systemu edukacji, a w szczególności tych jego elementów, które tę bezradność wywołują lub wzmagają. Takie szersze tło jest niezbędne, by dostrzec różne oblicza nauczycielskiej bezradności.

Bibliografi a

Ablewicz K., Teoretyczne i metodologiczne podstawy pedagogiki antropologicznej: studium sytuacji wychowawczej, Wyd. UJ, Kraków 2003.

Adamek I., Żmijewska E. (red.), Nauczyciel w systemie edukacyjnym. Teraźniej-szość i przyszłość, Wyd. UP, Kraków 2009.

Antonovsky A., Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować, tłum. H. Grzegołowska-Klarkowska, Fundacja Instytutu Psy-chiatrii i Neurologii, Warszawa 1995.

Banach Cz., Nauczyciel naszych oczekiwań i potrzeb od A do Ż, Innovatio Press Wyd. Nauk. WSEiI, Lublin 2009.

Bandura A., Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive Theory. Prentice-Hall, Englewood Cliffs, 1986.

Barbour I.G., Mity, modele, paradygmaty: studium porównawcze nauk przyrodni-czych i religii, tłum. M. Krośniak, Znak, Kraków 1994.

Barthes R., Mit i znak, tłum. W. Błońska, PIW, Warszawa 1970.Bilińska-Suchanek E., Opór wobec szkoły. Dorastanie w perspektywie paradyg-

matu oporu, wyd. II, Impuls, Kraków 2003.Bishop G., Psychologia zdrowia, tłum. A. i L. Śliwa, Wyd. Astrum, Wrocław 2000.Blumer H., Interakcjonizm symboliczny: perspektywa i metoda, tłum. G. Woro-

niecka, Nomos, Kraków 2007.Błajet P. (red.), Ciało – edukacja – umysł: zbiór rozpraw, Wyd. Ucz. WSG, Byd-

goszcz 2010.Bogaj A., Kwiatkowski S.M. (red.), Szkoła a rynek pracy: podręcznik akademicki,

PWN, Warszawa 2006.Bourdieu P., Passeron J.C., Reprodukcja: elementy teorii systemu nauczania,

tłum. E. Neyman, wstęp A. Kłoskowska, wyd. II, PWN, Warszawa 2011.Brzeziński J., Kwieciński Z. (red.), Psychologiczno-edukacyjne aspekty przesile-

nia systemowego, Wyd. UMK, Toruń 2000.Buchowski M., Magia i rytuał, Instytut Kultury, Warszawa 1993.Buczyńska-Garewicz H., Prawda i złudzenie. Esej o myśleniu, Universitas, Kra-

ków 2008.Bukowska M., Zagadnienie samotności we współczesnej polskiej literaturze nau-

kowej, Wyd. MCDN, Kraków 2008.

162 Bezradność nauczyciela

Chomczyńska-Rubacha M., Płeć kulturowa nauczycieli: funkcjonowanie w roli zawodowej, Impuls, Kraków 2007.

Ciżkowicz B., Wyuczona bezradność młodzieży, Wyd. UKW, Bydgoszcz 2009.Czapiński J., Psychologia szczęścia: przegląd badań i zarys teorii cebulowej, Pol-

skie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 1994.Czerepaniak-Walczak M., Pedagogika emancypacyjna: rozwój świadomości kry-

tycznej człowieka, GWP, Gdańsk 2006.Danilewska J., Agresja u dzieci – szkoła porozumienia, WSiP, Warszawa 2002.Dawid J.W., O duszy nauczycielstwa, oprac., wstępem i przypisami opatrzył oraz

podał do druku E. Walewander, wyd. II, Redakcja Wyd. KUL, Lublin 2002.Dembiński M., Rytualne oblicza lekcji. Studium teoretyczno-empiryczne, Impuls,

Kraków 2005.Denek K. (i in.), Edukacja w społeczeństwie wiedzy, Oficyna Wydawnicza „Hu-

manitas”, Sosnowiec 2010.Denek K., Aksjologiczne aspekty edukacji szkolnej, Wyd. Adam Marszałek, To-

ruń 2000.Dolata R., Szkoła – segregacje – nierówności, Wyd. UW, Warszawa 2008.Dolińska-Zygmunt D. (red.), Podstawy psychologii zdrowia, Wyd. UWr, Wroc-

ław 2001. Doliński D., Gromski W., Zawisza E., Nierealistyczny pesymizm jako reakcja na

sytuacje bezpośredniego i pośredniego zagrożenia, Zeszyty Naukowe WSP w Opolu. Psychologia VI, Opole 1990.

Dołęga Z., Samotność młodzieży – analiza teoretyczna i studia empiryczne, Wyd. UŚ, Katowice 2003.

Domeracki P., Tyburski W. (red.), Zrozumieć samotność. Studium interdyscypli-narne, Wyd. UMK, Toruń 2006.

Drelowska W., Karbowniczek J. (red.), Nauczyciel i uczeń we wspólnej przestrze-ni edukacyjnej, Wyd. Akademii im. J. Długosza, Częstochowa 2005.

Dróżka W., Generacja wielkiej zmiany: studium autobiografii średniego pokolenia nauczycieli polskich 2004, Wyd. Uniw. Hum.-Przyrod. J. Kochanowskiego, Kielce 2008.

Dubas E., Edukacja dorosłych w sytuacji samotności i osamotnienia, Wyd. UŁ, Łódź 2000.

Dudzikowa M., Mit o szkole jako miejscu „wszechstronnego rozwoju” ucznia: eseje etnopedagogiczne, wyd. II, Impuls, Kraków 2004.

Dudzikowa M., Czerepaniak-Walczak M. (red.), Wychowanie: pojęcia, procesy, konteksty: interdyscyplinarne ujęcie, t. 5 (Codzienność w szkole, szkoła w co-dzienności), GWP, Gdańsk 2010.

Duraj-Nowakowa K., Nauczyciel: kultura – osoba – zawód, Dom Wydawniczy Kosiński, Kielce 2002.

163Bibliografia

Durkheim E., Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Austra-lii, tłum. A. Zadrożyńska, wstęp i red. nauk. E. Tarkowska, PWN, Warsza-wa 1990.

Dylak S., Nauczycielskie ideologie pedagogiczne a kształcenie nauczycieli, [w:] K. Kruszewski (red.), Pedagogika w pokoju nauczycielskim, WSiP, Warszawa 2000.

Dylak S., Pęczkowski R., Denicolo P. (red.), Procesy globalizacji a kształcenie na-uczycieli: spojrzenie międzykulturowe, Wyd. UR, Rzeszów 2006.

Dzwonkowska I., Nieśmiałość a wspierające i trudne relacje z ludźmi, Impuls, Kraków 2009.

Ekiert-Grabowska D., Nowatorstwo pedagogiczne nauczycieli: teoria, praktyka, perspektywy, Wyd. UŚ, Katowice 1989.

Filipiak M., Rajewski M. (red.), Rytuał. Przeszłość i teraźniejszość, Wyd. UMCS, Lublin 2006.

Folkierska A., Sergiusz Hessen – pedagog odpowiedzialny, Wyd. UW, Warszawa 2005.

Frąckowiak T., O pedagogice nadziei: fascynacje i asocjacje aksjologiczne, Wyd. Nauk. UAM, Poznań 2007.

Fromm E., O poczuciu bezsilności, tłum. J. Łoziński i in., [w:] J. Łoziński (red.), Szkoła frankfurcka, t. 2, cz. 1, Kolegium Otryckie, Warszawa 1987.

Fromm E., O sztuce miłości, tłum. A. Bogdański, PIW, Warszawa 1973.Fromm E., Ucieczka od wolności, wyd. VII, tłum. O. i A. Ziemilscy, Czytelnik,

Warszawa 2000.Furmanek W., Edukacja a przemiany cywilizacyjne, Wyd. Oświat. Fosze, Rze-

szów 2010.Gadacz T., O umiejętności życia, Wyd. Znak, Kraków 2004.Gajda J., Wartości w życiu człowieka. Prawda, miłość, samotność, Wyd. UMCS,

Lublin 1997. Gajdzica Z., Rembierz M. (red.), Bezradność. Interdyscyplinarne studium zjawi-

ska w kontekście zmiany społecznej i edukacyjnej, Wyd. UŚ, Katowice 2005.Gaudowa A. (red.), Tożsamość człowieka, Wyd. UJ, Kraków 2000.Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowo-

czesności, tłum. A. Szulżycka, PWN, Warszawa 2006.Giroux H.A., McLaren P. (red.), Pedagogy: The State and Cultural Struggle, State

University of New York, New York 1989.Giroux H.A., Witkowski L., Edukacja i sfera publiczna. Idee i doświadczenia pe-

dagogiki radykalnej, tłum. M. Jaworska-Witkowska i in., Impuls, Kraków 2010.

Głażewski M., Dystonia: pedagogiczne konteksty teorii systemów autopojetycz-nych Niklasa Luhmanna, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra 2010.

164 Bezradność nauczyciela

Głażewski M., O witalności szkoły, Wyd. WSP im. T. Kotarbińskiego, Zielona Góra 1996.

Gniazdowski A. (red.), Zachowania zdrowotne, Wyd. Instytutu Medycyny Pra-cy, Łódź 1990.

Goffman E., Rytuał interakcyjny, tłum. A. Szulżycka, PWN, Warszawa 2006.Gołek B., Potrzeby poznawcze nauczycieli, Wyd. UJ, Kraków 2010.Gondzik E., Sukces i kariera człowieka. Z badań nad osiągnięciami edukacyjnymi

i zawodowymi uczniów zdolnych, [b.m.w.], Katowice 1993. Grelowska W., Karbowniczek J. (red.), Nauczyciel i uczeń we wspólnej przestrze-

ni edukacyjnej, Wyd. Akademii im. Jana Długosza, Częstochowa 2005.Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, tłum. M. Rusiński, PWN,

Warszawa 2002.Grzegorzewska M.K., Stres w zawodzie nauczyciela. Specyfika, uwarunkowania

i następstwa, Wyd. UJ, Kraków 2006.Gurycka A., Błąd w wychowaniu, WSiP, Warszawa 1990.Gutek G., Filozoficzne i ideologiczne podstawy edukacji, tłum. A. Kacmajor,

A. Sulek, GWP, Gdańsk 2003.Habermas J., Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej, tłum. W. Lipnik,

M. Łukasiewicz, PWN, Warszawa 2007. Habermas J., Teoria działania komunikacyjnego, t. 1, tłum. A.M. Kaniowski,

PWN, Warszawa 1999.Haines J., Williams Ch.L., Coping and Problem Solving of Self-mutilators, „Jour-

nal of Clinical Psychology” 2003, vol. 59, s. 1097–1106.Hałas E. (red.), Rozumienie zmian społecznych, TN KUL, Lublin 2001.Heidegger M., Bycie i czas, tłum., przedm. i przypisy B. Baran, PWN, Warszawa

1994.Hendryk C., Sack B., Moś M. (red.), Szkoła i jej udział w kreowaniu ładu społecz-

nego, Print Group Daniel Krzanowski, Szczecin 2006.Hessen S., Szkoła i edukacja na przełomie, tłum. A. Zieleńczyk, Wyd. Akad.

„Żak”, Warszawa 1997.Heszen I., Sęk H., Psychologia zdrowia, PWN, Warszawa 2007.Heszen-Niejodek I., Ratajczak Z. (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy

teoretyczne i metodologiczne, Wyd. UŚ, Katowice 2000.Hobfoll S.E., Stres, kultura i społeczność: psychologia i filozofia stresu, tłum.

M. Kacmajor, GWP, Gdańsk 2006.Jabłońska M., Malinowska J., Myślenie o nauczycielu i jego edukacji: z rekon-

strukcji światów edukacyjnych nauczycieli, Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Towarzystwo Oświatowe, Wrocław 2010.

Janowski A., Uczeń w teatrze życia szkolnego, WSiP, Warszawa 1989.

165Bibliografia

Juczyński Z., Ogińska-Bulik N. (red.), Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki, Wyd. UŁ, Łódź 2003.

Kałuszyński M., Nauczyciel i uczeń: problemy etyczne wychowania i nauczania, Atla 2, Wrocław 2002.

Kargulowa A., Kwiatkowski S.M., Szkudlarek T. (red.), Rynek i kultura neolibe-ralna a edukacja: praca zbiorowa, Impuls, Kraków 2005.

Kirenko J., Byra S., Zasoby osobiste w chorobach psychosomatycznych, Wyd. UMCS, Lublin 2008.

Kmiecik-Baran K., Poczucie alienacji. Destruktywne i konstruktywne sposoby mi-nimalizacji, Wyd. UG, Gdańsk 1995.

Koć-Seniuch G. (red.), Nauczyciele i uczniowie w sytuacjach szkolnych, Trans Hu-mana, Białystok 1995.

Kojs W. (red. przy współudz. Ł. Dawid), Nauczyciel w nowej rzeczywistości edu-kacyjnej, UŚ filia w Cieszynie, Cieszyn 2004.

Kołakowski L., Kultura i fetysze. Eseje, PWN, Warszawa 2000. Kołakowski L., Obecność mitu, Prószyński i S-ka, Warszawa 2005.Konarzewski K., Nauczyciel, [w:] K. Kruszewski (red.), Sztuka nauczania. Szko-

ła, wyd. IV zmienione, PWN, Warszawa 1995.Konior A., Edukacja a sens bycia, Wyd. Nauk. PTP, oddz. w Poznaniu, Poznań–

Leszno 2007.Korczyński S. (red.), Nauczyciel epoki przemian, Wyd. UO, Opole 2004.Korczyński S. (red.), Nauczyciel i uczeń w zreformowanej szkole, Wyd. UO, Opole

2006.Kotusiewicz A. (red.), Etos nauczyciela w jednoczącej się Europie, Trans Huma-

na, Białystok 2004.Kowalski P., Samotność i wspólnota. Inskrypcje w przestrzeniach współczesnego

życia, WSP, Opole 1993. Kozielecki J., Psychologiczna teoria samowiedzy, PWN, Warszawa 1981.Kruczyński W., Wirus samotności, przedm. J.L. Wiśniewski, Prószyński Media,

Warszawa 2010.Krzychała S., Zamorska B. (red.), Dokumentarna ewaluacja szkolnej codzienno-

ści, Wyd. DSWE, Wrocław 2008Kubacka-Jasiecka D. (red.), Człowiek wobec zmiany, Wyd. UJ, Kraków 2002.Kujawiński J., Szkoła dialogu i samodzielnego uczenia się uczniów, Wyd. UAM,

Poznań 2006.Kunicka M., Temporalne orientacje teleologiczne nauczycieli, Impuls, Kraków

2005.Kurantowicz E., Nowak-Dziemianowicz M. (red.), Codzienność jako miejsce

i źródło uczenia się, Wyd. DWSE, Wrocław 2003.

166 Bezradność nauczyciela

Kwatera A., Społeczno-polityczne orientacje nauczycieli, Wyd. Nauk. UP, Kraków 2011.

Kwiatkowska H., Kształcenie nauczycieli w 16 lat po przemianach formacyjnych – czy inspiracją do radykalnego namysłu nad profesją nauczycielską, [w:] S.M. Kwiatkowski (red.), Edukacja polska w jednoczącej się Europie, Wyd. ITE, Radom–Warszawa 2006.

Kwiatkowska H., Pedeutologia – stan i kierunki rozwoju w latach 1995–2004, „Rocznik Pedagogiczny” 2004, nr 27.

Kwiatkowska H., Tożsamość nauczycieli. Między anomią a autonomią, GWP, Gdańsk 2005.

Kwiatkowska H., Szybisz M. (red.), Edukacja i dialog w świecie przyszłości, WSH im. A. Gieysztora, Pułtusk 2003.

Kwiatkowski S.M. (red.), Edukacja ustawiczna: wymiar teoretyczny i praktyczny, IBE, ITE-PIB, Warszawa–Radom 2008.

Kwiatkowski S.M., Michalak J. (red.), Przywództwo edukacyjne w teorii i prakty-ce, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2010.

Kwiecińska R., Kowal S., Szymański M. (red.), Nauczyciel – tożsamość – rozwój, Wyd. Nauk. AP, Kraków 2007.

Kwiecińska-Zdrenka M., Aktywni czy bezradni wobec własnej przyszłości? Mło-dzież wiejska na tle ogółu młodzieży, Wyd. UMK, Toruń 2004.

Kwieciński Z., Między patosem i dekadencją. Studia i szkice socjopedagogiczne, Wyd. Nauk. DSW, Wrocław 2007.

Kwieciński Z., Socjopatologia edukacji, WSiP, Warszawa 1992.Kwieciński Z. (red.), Nieobecne dyskursy, cz. IV, UMK, Toruń 1994.Ledzińska M., Rudkowska G., Wrona L. (red.), Psychologia współczesna: oczeki-

wania i rzeczywistość, Wyd. Nauk. AP, Kraków 2005. Lefcourt H.M., Locus of Control: Current Trends in Theory and Research, Law-

rence Erlbaum Associates, Hillsdale, NJ 1982.Leksicka K., Nauczyciel wobec społecznych i edukacyjnych interpretacji swojego

zawodu, Wyd. UWr, Wrocław 2005.Leppert R., Pedagogiczne peregrynacje: studia i szkice o pedagogice ogólnej

i kształceniu pedagogów, Wyd. Uczelniane Akademii Bydgoskiej im. Kazi-mierza Wielkiego, Bydgoszcz 2002.

Levinas E., Całość i nieskończoność. Eseje o zewnętrzności, tłum. M. Kowalska, PWN, Warszawa 2000.

Levinas E., Czas i to, co inne, tłum. J. Migasiński, Wydawnictwo KR, Warszawa 1999.

Lewowicki T., Ogrodzka-Mazur E., Gajdzica A. (red.), Socjopatologia pogranicza a edukacja, Wyd. Adam Marszałek, Warszawa 2008.

Lipiec J., Wolność i podmiotowość człowieka, Fall, Kraków 1997.

167Bibliografia

Łosiak W., Stres i emocje w naszym życiu, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.

Łukaszewski W., Szanse rozwoju osobowości, KiW, Warszawa 1984.Małyska A., Nauczyciel – uczeń: w poszukiwaniu kreatywności w szkole, Centrum

Badań Europy Wschodniej, Olsztyn 2010.Manterys A., Klasyczna idea definiowania sytuacji, Wyd. UW, Warszawa 2000.Mastalski J., Samotność globalnego nastolatka, Wyd. PAT, Kraków 2007.May R., Błaganie o mit, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1997.Mazurkiewicz G., Fisher J.M. (red.), Re-forming Education: Linking Schools,

Universities and Communities for Democratic School Reforms, Wyd. UJ, Kraków 2009.

Mądrzycki T., Osobowość jako system tworzący i realizujący plany, GWP, Gdańsk 1996.

McGraw J.G., Samotność. Studium psychologiczne i filozoficzne, tłum. A. Hanka-ła, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 2000.

Melosik Z., Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Impuls, Kraków 2007.Melosik Z., Szkudlarek T., Kultura, tożsamość i edukacja: migotanie znaczeń,

wyd. III, Impuls, Kraków 2010.Melosik Z., Śliwerski B. (red.), Edukacja alternatywna w XXI wieku, Impuls,

Kraków 2010.Męczykowska A., Od świadomości nauczyciela do konstrukcji świata społecznego.

Nauczycielskie koncepcje wymagań dydaktycznych a problem rekonstrukcyjnej kompetencji ucznia, Impuls, Kraków 2002.

Michalak J., Poczucie odpowiedzialności zawodowej nauczycieli: studium teore-tyczno-empiryczne, IBE, Warszawa 2003.

Michalak J., Uwarunkowania sukcesów zawodowych nauczycieli: studium przy-padków, Wyd. UŁ, Łódź 2007.

Michalski J., Takt pedagogiczny w sztuce nauczycielskiego działania, Wyd. APS, Warszawa 2010.

Mieszalski S., Interakcje w klasie szkolnej: o społecznym funkcjonowaniu nauczy-ciela i uczniów w szkole podstawowej, Wyd. UW, Warszawa 1990.

Mieszalski S., O przymusie i dyscyplinie w klasie szkolnej, WSiP, Warszawa 1997.Milerski B., Hermeneutyka pedagogiczna: perspektywy pedagogiki religii, Wyd.

Nauk. Chat & B. Milerski, Warszawa 2011. Montaigne de M., Próby, t. 1, tłum. T. Boy-Żeleński, PIW, Warszawa 1985.Muchacka B., Szymański M. (red.), Nauczyciel w świecie współczesnym, Impuls,

Kraków 2008.Murawska E., Nauczyciel na drogach i bezdrożach współczesności. Między bezrad-

nością i nadzieją, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009.Muszkieta R., Nauczyciel w reformującej się szkole, Wyd. Arka, Poznań 2001.

168 Bezradność nauczyciela

Naeslund L., Lararintentioner och skolverklighet, Acta Universitatis Upsalien-sis, HLS forlag, [b.m.w.] 1991.

Nalaskowski A., Nauczyciele z prowincji u progu reformy edukacji, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1997.

Nalaskowski A., Niepokój o szkołę, Impuls, Kraków 1995.Nalaskowski A., Przestrzenie i miejsca szkoły, Impuls, Kraków 2002.Niedźwieńska A., Nęcka J. (red.), Poznaj samego siebie, czyli o źródłach samowie-

dzy, Wyd. WSPS, Warszawa 2009. Niezgoda M., Nauczyciele w Polsce na przełomie wieków: między misją a profesjo-

nalizmem. Wstępny raport z badań sondażowych, Wyd. Plus, Kraków–War-szawa 2005.

Niezgoda M. (red.), Społeczne skutki zmiany oświatowej w Polsce, Wyd. UJ, Kra-ków 2011.

Nowak-Dziemianowicz M., Oblicza nauczyciela. Oblicza szkoły, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2001.

Nowicka M. (red.), Nauczyciel i uczeń w przestrzeniach szkoły. Szkice z teorii i praktyki kształcenia, Wyd. UMW, Olsztyn 2002.

Nowosad I., Perspektywy rozwoju szkoły: szkice z teorii szkoły, IBE, Warszawa 2003.

Ordon U., Nauczyciel w przestrzeni edukacyjnej jednoczącej się Europy, Wyd. Akademii im. Jana Długosza, Częstochowa 2007.

Ostrowska U. (red.), Aksjologiczne aspekty relacji interpersonalnych w edukacji, Impuls, Kraków 2002.

Pachociński R., Oświata i praca w erze globalizacji, IBE, Warszawa 2006.Pacławska K. (red.), Tradycja i wyzwania. Edukacja, niepodległość, rozwój, Uni-

versitas, Kraków 1998.Paczkowska-Łagowska E., Psychika i poznanie. Epistemologia Kazimierza Twar-

dowskiego, PWN, Warszawa 1980.Palka S., Teoria pedagogiczna a praktyczne doświadczenie nauczycieli, WSiP, War-

szawa 1989.Palka S. (red.), Innowacyjna i eksperymentalna działalność szkół, Wyd. UJ, Kra-

ków 1991. Pankowska D., Nauczyciel w perspektywie analizy transakcyjnej, Wyd. UMCS,

Lublin 2010.Pawłowska R., Jundziłł E., Pedagogika człowieka samotnego, Wyd. GWSH,

Gdańsk 2000.Peplau L., Perlman D., Loneliness: A Sourcebook of Current Theory, Research and

Therapy, New York 1982.Peterson C., Maier S.F., Seligman M.E.P., Learned Helplessness: A Theory for the

Age of Personal Control, Oxford University Press, New York 1995.

169Bibliografia

Petrykowski P., Społeczno-kulturowe aspekty wychowania, Wyd. WSIiE, Olsztyn 2005.

Pęczkowski R., Funkcjonowanie klas łączonych w polskim systemie edukacji, Wyd. UR, Rzeszów 2010.

Pilch T., Spory o szkołę: pomiędzy tradycją a wyzwaniami współczesności, Wyd. Akad. „Żak”, Warszawa 1999.

Piorunek M. (red.), Pomoc – Wsparcie społeczne – Poradnictwo. Od teorii do prak-tyki, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010.

Piskorski J. (red.), Szkoła domowa: między wolnością a obowiązkiem, Instytut Sobieskiego, Warszawa 2011.

Piwowarski R. (red.), Dziecko. Sukcesy i porażki, IBE, Warszawa 2007.Polak K., Indywidualne teorie nauczycieli. Geneza – badanie – kształtowanie,

Wyd. UJ, Kraków 1999.Polak K., Kultura szkoły. Od relacji społecznych do języka uczniowskiego, Wyd.

UJ, Kraków 2007.Polak K., Nauczyciel. Twórczość. Promocja. Wybrane uwarunkowania moderniza-

cji oświaty, Wyd. UJ, Kraków 1997.Potulicka E., Rutkowiak J., Neoliberalne uwikłania edukacji, Impuls, Kraków

2010.Półturzycki J., Dydaktyka dla nauczycieli, wyd. rozsz. i popr., Novum, Płock

2002.Przyborowska B., Struktury innowacyjne w edukacji: teoria – praktyka – rozwój,

Wyd. UMK, Toruń 2003.Przygońska E. (red.), Nauczyciel: rozwój zawodowy i kompetencje, Wyd. Adam

Marszałek, Toruń 2010.Przyszczypkowski K., Edukacja dla demokracji: strategie zmian a kompetencje

obywatelskie, Wyd. Edytor, Toruń–Poznań 1999.Putkiewicz E., Korepetycje – szara strefa edukacji, Instytut Spraw Publicznych,

Warszawa 2005.Putkiewicz E., Siellawa-Kolbowska K.E., Wiłkomirska A., Zahorska M., Na-

uczyciele wobec reformy edukacji, Wyd. Akad. „Żak”, Warszawa 1999.Radziewicz A., Edukacja alternatywna: o innowacjach mikrosystemowych, WSiP,

Warszawa 1992.Radziewicz-Winnicki A., Pedagogika społeczna w obliczu realiów codzienności,

Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.Rembowski J., Samotność, Wyd. UG, Gdańsk 1992.Riesman D., Glazer N., Denney R., Samotny tłum, tłum. J. Strzelecki, PWN,

Warszawa 1971.Rubacha K., Pełnienie roli nauczyciela a realizacja zadań rozwojowych w okresie

wczesnej dorosłości, Wyd. UMK, Toruń 2000.

170 Bezradność nauczyciela

Rudnicki P., Kutrowska B., Nowak-Dziemianowicz M., Nauczyciel: misja czy za-wód? Społeczne i profesjonalne aspekty roli, Wyd. Nauk. Dolnośląskiej Szko-ły Wyższej, Wrocław 2008.

Rusakowska D., Nauczyciel i innowacje pedagogiczne, IW ZZ, Warszawa 1986.Rutkowiak J., Kubinowski D., Nowak M. (red.), Edukacja. Moralność. Sfera pub-

liczna, Materiały z VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego PTP, Oficy-na Wydawnicza „Verba”, Lublin 2007.

Sajdak A., Edukacja kreatywna, Wyd. WAM, Kraków 2008.Schulz R., Procesy zmian i odnowy w oświacie, PWN, Warszawa 1980.Schulz R., Wykłady z pedagogiki ogólnej, t. 3, Logos edukacji, Wyd. UMK, Toruń

2009.Seweryniak H. ks., Dobra i zła samotność, „Więź” 1997, nr 10.Sędek G., Bezradność intelektualna w szkole, Wyd. Instytutu Psychologii, War-

szawa 1995.Sędek G., Przegląd badań i modeli teoretycznych zjawiska wyuczonej bezradności,

„Przegląd Psychologiczny” 1983, XXVI, nr 3.Siemak-Tylikowska A., Kwiatkowska H., Kwiatkowski S.M. (red.), Edukacja

nauczycielska w perspektywie wymagań zmieniającego się świata, Wyd. Akad. „Żak”, Warszawa 1998.

Siemieniecki B. (red.), Współczesne tendencje w pedagogice, WSHE, Włocławek 2007.

Skarga B., Tercet metafizyczny, Wyd. Znak, Kraków 2009.Skulicz D. (red.), W poszukiwaniu modelu dydaktyki akademickiej, Wyd. UJ, Kra-

ków 2004.Speck O., Być nauczycielem: trudności wychowawcze w czasie zmian społeczno-

-kulturowych, tłum. E. Cieślik, wstęp B. Śliwerski, GWP, Gdańsk 2005.Stankiewicz R. (red.), Nauczyciel – opiekun – wychowawca (tradycje, teraźniej-

szość, nowe wyzwania), Eruditus, Poznań–Zielona Góra 2002.Szacki J., Historia myśli socjologicznej, cz. 1–2, wyd. II, PWN, Warszawa 1983.Szafraniec K., Młode pokolenie a nowy ustrój, IRWiR PAN, Warszawa 2010.Szczepański J., Sprawy ludzkie, wyd. II rozsz., Czytelnik, Warszawa 1980.Szewczyk J., Szkolne obrzędy i rytuały w kontekście mitycznej podróży bohatera,

Impuls, Kraków 2002Szkudlarek T., Wiedza i wolność w pedagogice amerykańskiego postmodernizmu,

wyd. II popr. i uzup., Impuls, Kraków 2009.Sztompka P., Socjologia zmian społecznych, Wyd. Znak, Kraków 2005.Sztompka P., Bogunia-Borowska M. (red.), Socjologia codzienności, Wyd. Znak,

Kraków 2008.Szymański M.J., W poszukiwaniu drogi: szanse i problemy edukacji w Polsce,

wyd. II posz., Wyd. AP, Kraków 2008.

171Bibliografia

Szymański M.S., Hörner W. (red.), Nauczyciel i kształcenie nauczycieli: zmiany i wyzwania, teksty niem. w tłum. M.S. Szymańskiego i D. Sztobryn, Wyd. Akad. „Żak”, Warszawa 2005.

Szymczak M. (red.), Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1981.Śliwerski B., Edukacja pod prąd, wyd. II, Impuls, Kraków 2008.Śliwerski B., Problemy współczesnej edukacji: dekonstrukcja polityki oświatowej

III RP, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.Śnieżyński M., Nauczanie wychowujące, Wyd. PAT, Kraków 1995.Świda-Ziemba H., Obraz świata i bycia w świecie (z badań młodzieży licealnej),

Wyd. UW, Warszawa 2000. Tanaś M., Kultura i język mediów, Impuls, Kraków 2007.Theiss W. (red.), Mała ojczyzna: kultura, edukacja, rozwój lokalny, Wyd. Akad.

„Żak”, Warszawa 2001.Theiss W., Skrzypczak B. (red.), Edukacja i animacja w środowisku lokalnym,

Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej CAL, Warszawa 2006.Tłokiński W. (red.), Lęk. W poszukiwaniu specyficzności, Arx Regia, Warszawa

1991.Tomaszewski T., Psychologia, PWN, Warszawa 1982.Touraine A., Samotworzenie się społeczeństwa, tłum. A. Karpowicz, Nomos,

Kraków 2010. Tucholska S., Wypalenie zawodowe u nauczycieli: psychologiczna analiza zjawiska

i jego osobowościowych uwarunkowań, Wyd. KUL, Lublin 2003.Turner V., Proces rytualny: struktura i antystruktura, tłum. E. Dżurak, PIW,

Warszawa 2010.Twardowska-Rajewska J. (red.), Przeciw samotności, Wyd. UAM, Poznań 2005.Uchnast Z., Prężność osobowa: Empiryczna typologia i metoda pomiaru, „Roczni-

ki Filozoficzne” 1997, z. 4, s. 27–50.Veblen T., Teoria klasy próżniaczej, tłum. J. Frentzel-Zagórska, Wyd. Muza,

Warszawa 2008.Waldenfels B., Pogardzana doxa. Husserl i trwający kryzys zachodniego rozumu,

[w:] Świat przeżywany. Fenomenologia i nauki społeczne, zebrali i wstępem opatrzyli Z. Krasnodębski, K. Nellen, tłum. D. Lachowska, PIW, Warszawa 1993.

Węgrzyniak A., Stępień T. (red.), Rytuały codzienności, Wyd. WSZOP, Katowice 2008.

Wielecki K., Kryzys i socjologia, Wyd. UW, Warszawa 2012.Wielecki K., Podmiotowość w dobie kryzysu postindustrializmu: między indywi-

dualizmem a kolektywizmem, Centrum Europejskie UW, Warszawa 2003.Wilkoszewska K., Sztuka jako rytm życia. Rekonstrukcja filozofii sztuki Johna

Deweya, Universitas, Kraków 2003.

172 Bezradność nauczyciela

Wiłkomirska A., Zawodowe i społeczno-polityczne orientacje nauczycieli, Wyd. Akad. „Żak”, Warszawa 2002.

Witkowski L., Tożsamość i zmiana. Epistemologia i rozwojowe profile w edukacji, przedmowa Z. Kwieciński, Wyd. Nauk. DSW, Wrocław 2010.

Wojciechowski F., Niepełnosprawność – rodzina – dorastanie, Wyd. Akad. „Żak”, Warszawa 2007.

Wolan T., Nauczyciel jako wychowawca i współtwórca przemian w edukacji, WBiU Kontrakt, Chorzów 2008.

Wolf D., Pokonać samotność, tłum. z niem. M. Szejka, Czytelnik, Warszawa 1995.

Woźniak-Krakowian A., Tarnopolski A., Anomia i człowiek postmodernizmu, WSP, Częstochowa 2003.

Wrona-Polańska H. (red.), Zdrowie, stres, choroba, Impuls, Kraków 2008.Zacłona Z. (red.), Nauczyciel w rzeczywistości lokalnej i globalnej, PWSZ, Nowy

Sącz 2007.Zamorska B., Nauczyciele. (Re)konstrukcje bycia-w-świecie edukacji, Wyd. Nauk.

DSW, Wrocław 2008. Zielińska-Kostyło H., Rekonstrukcjonistyczne koncepcje zmiany społecznej po-

przez edukację: antropologia pedagogiczna Theodore’a Bramelda, Wyd. UMK, Toruń 2005.

ANEKS

Ankieta dla nauczycieli

Szanowna Pani/ Szanowny Panie,Zwracam się do Pani/Pana z uprzejmą prośbą o udzielenie odpowie-dzi na pytania niniejszej anonimowej ankiety. Jest ona częścią badań nad zagadnieniem psychospołecznych warunków pracy współczes-nego nauczyciela. Prosząc o szczere i wyczerpujące odpowiedzi, za-pewniam, że uzyskane informacje nie zostaną udostępnione osobom postronnym i posłużą wyłącznie do celów naukowych.Krzysztof PolakInstytut Pedagogiki UJ

1. Płeć: □ kobieta □ mężczyzna

2. Wiek: □ do 30 lat □ 31–35 lat □ 36–40 lat □ 41–45 lat □ 46–50 lat □ pow. 50 lat

3. Miejsce pracy: □ miasto □ wieś

4. Wykształcenie: □ wyższe magisterskie □ wyższe zawodowe □ studium nauczycielskie

5. Ukończony kierunek studiów: ……………………………………………………………..................................................................................

6. Staż pracy: □ do 5 lat □ 6–10 lat □ 11–15 lat □ 16–20 lat □ 21–25 lat □ pow. 25 lat

7. Stopień awansu: □ n. stażysta □ n. kontraktowy □ n. mia-nowany □ n. dyplomowany

8. Typ szkoły, w jakiej Pani/Pan pracuje: □ szkoła podstawowa (klasy 1–3) □ szk. podst. (kl. 4–6)

□ gimnazjum □ liceum ogólnokształcące □ technikum (ja-kie?) …………………………….

174 Aneks

□ liceum profilowane (jakie? ……………….. □ inna placówka (jaka?) ………………………..

9. Nauczany(e) przedmiot(y): ………………………………………………………………………..........................................................................

10. Czy zdarzyło się Pani/Panu w toku pracy zawodowej odczu-wać bezradność? □ tak, wielokrotnie na co dzień czuję się bezradna/y □ nie, to mi się nie zdarza □ tak, zdarzyło się to parokrotnie □ nie pamiętam

11. Jeśli tak, to w jakich sytuacjach najczęściej czuje się Pani/Pan bezradna/y? ………………………..............................................

……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………

12. Jakie objawy towarzyszą Pani/Pana poczuciu bezradności (można zaznaczyć kilka możliwości)?

□ zwiększone ciśnienie krwi □ przyspieszona akcja serca □ zdener-wowanie □ trudności w zasypianiu □ bóle głowy □ objawy depresji □ bóle żołądka □ zniechęcenie do pracy □ inne (jakie?) …….............…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

13. W jaki sposób stara się Pani/Pan przełamać poczucie bez-radności?

□ głębokie oddychanie □ pozytywne myślenie □ spacer □ analiza sytuacji □ krzyczę i to mi pomaga □ rozmowy w gro-nie koleżeńskim □ zajadam się □ korzystam z pomocy specjalistów □ idę na urlop □ sięgam po fachową literaturę □ staram się zrelak-sować □ staram się wniknąć w to, co czuję □ unikam kontaktów z innymi □ nie przyznaję się do problemu □ inne sposoby (jakie?) …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

175Aneks

14. Na czyją pomoc może Pani/Pan liczyć w sytuacji, gdy czuje się Pani/Pan bezradna/y? ……………….....…………………………..

………………………………………………………………...................................

15. Czy w ciągu ostatniego roku pracy zawodowej miała/miał Pani/Pan kontakt z którąś z następujących osób?:

□ dyrektor szkoły □ wizytator □ metodyk □ kurator □ psycho-terapeuta □ psycholog □ lekarz medycyny pracy □ doradca

16. Jeśli tak, to jaką formę miały te kontakty? □ poradnictwa □ psychoterapii □ pomocy w sytuacji trudnej □ udzielenia in-formacji □ badań psychologicznych □ otrzymania nagrody □ otrzymania nagany □ inne ………………………………………………………………………….................................................................................

17. Czy fakt odczuwania bezradności w jakiś sposób wpływa na prowadzenie przez Panią/Pana zajęć?

□ przeszkadza, męczy, utrudnia pracę □ powoduje zniechęcenie i pustkę □ nie ma znaczenia dla prowadzenia zajęć □ wpływa na re-lacje między mną a uczniami (jak konkretnie?) ….…………...............………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

18. Czy zdarza, że – w związku z wykonywaną pracą – czuje się Pani/Pan osamotniona/y?

□ tak, bardzo często mnie to dotyka □ tak, od czasu do czasu czuję się osamotniona/y □ nie, to mi się raczej nie zdarza □ nie, nigdy nie mam poczucia osamotnienia Jeśli tak, to proszę napisać, w jakich sytuacjach najczęściej pojawia się to poczucie osamotnienia? …………………………………………………………………………………………….…………………………………………………………………………………………................................................................................................................... …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

179Aneks

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

30. Czy zgadza się Pani/Pan z podanymi niżej stwierdzeniami na temat zmian, które zachodzą w organizacji pracy szko-ły, w treściach kształcenia, w siatkach godzin, w osobowych przydziałach zajęć?

Zdecydo-wanie się zgadzam

Raczej się zgadzam

Raczej się nie zgadzam

Zdecydo-wanie się nie zga-dzam

Trudno powie-dzieć

Nie mam zdania

Uważam, że szkoła musi się zmieniać, bo przecież świat wokół niej się zmieniaTrochę za dużo jest w tych zmia-nach działań nieprzemyślanychZawsze się oba-wiam, że będę musiał/ała znowu się przestawić, a to jest zawsze trudneW gruncie rzeczy jest mi to obojęt-ne. I tak robię po swojemuNie znoszę takich zmianLubię, jak się dużo dzieje. To dla mnie taki sprawdzian kompetencjiPewne zmiany są niezbędne, ale jako nauczyciele powin-niśmy mieć głos decydujący

Redaktor prowadzącyMirosław Ruszkiewicz

AdiustacjaJózefa Kunicka-Synowiec

KorektaDorota Bednarska

Skład i łamanieKatarzyna Mróz-Jaskuła

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, tel./fax 12-631-18-83