1

Dr inż. Marek Rybakowski -------------------------------------------------------------------------------------------------

Materiały dydaktyczne dla studentów kierunku studiów

Bezpieczeństwo i higiena pracy – St. stacjonarne/niestacjonarne

Przedmiot: Podstawy zarządzania BHP

MODUŁ 1.

PODSTAWY ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM PRACY

Spis treści:

Tworzenie zakładowego systemu zarządzania bezpieczeństwem.

Zaangażowanie kierownictwa oraz polityka bezpieczeństwa i higieny pracy.

Planowanie.

Wdrażanie i funkcjonowanie.

Sprawdzanie oraz działania korygujące i zapobiegawcze.

Przegląd wykonywany przez kierownictwo i ciągłe doskonalenie.

Ocena ryzyka jako element zarządzania bezpieczeństwem.

Prowadzenie oceny ryzyka zawodowego.

Zasady ogóle prowadzenia oceny ryzyka.

Identyfikacja zagrożeń.

Oszacowanie ryzyka zawodowego.

Subiektywna ocena ryzyka.

Wyznaczenie dopuszczalności ryzyka.

Działania wynikające z oceny ryzyka.

Systemy zarządzania bezpieczeństwem w świetle obowiązujących przepisów.

Audytowanie systemów zarządzania.

Definicje.

2

Podstawy zarządzania bezpieczeństwem pracy

Od kilku lat obserwuje się coraz większe zainteresowanie pracodawców sprawami

związanymi z możliwością wdrożenia w zakładzie systemu zarządzania

bezpieczeństwem pracy. Dotyczy to zwłaszcza dużych zakładów pracy, które

wdrożyły systemy zarządzania jakością lub ochroną środowiska. Co najmniej

kilkadziesiąt dużych zakładów pracy wprowadziło własne systemy zarządzania

bezpieczeństwem i higieną pracy.

Większość z tych zakładów korzystała ze współpracy z Centralnym Instytutem

Ochrony Pracy, lub brała udział w programie EVISA prowadzonym przez

Państwową Inspekcję Pracy i firmę Det Norske Veritas. Zainteresowane

wdrażaniem systemów zarządzania bezpieczeństwem powinny być zakłady, w

których występują poważne zagrożenia dla zdrowia i życia pracowników,

aczkolwiek, nie tylko te zakłady.

Podstawowymi warunkami umożliwiającymi wprowadzenie w zakładzie

skutecznego systemu zarządzania bezpieczeństwem pracy są:

- wola i zaangażowanie zarządu oraz

- akceptacja pracowników dla działań w tym zakresie.

Jeżeli zarząd firmy będzie chciał uzyskać poprawę bezpieczeństwa pracy i

potrafi przekonać pracowników, że działania w tym celu są potrzebne to ma szanse

na wprowadzenie systemu zarządzania obejmującego bezpieczeństwo pracy i

ochronę zdrowia pracowników.

Wprowadzenia w zakładzie skutecznego, całościowego zarządzania

bezpieczeństwem nie można wymusić przepisami. Zarząd wprowadzeniem takiego

systemu powinien być zainteresowany. Najlepszą motywacją jest możliwość

uzyskania efektów ekonomicznych przedsięwzięcia. W przypadku systemu

zarządzania bezpieczeństwem, efektem motywującym powinny być zróżnicowane

składki ubezpieczeniowe i możliwość obniżenia innych kosztów związanych z

wypadkami i chorobami pracowników. Dodatkowo motywacją dla pracodawców

3

może być chęć poprawy wizerunku firmy, dążenie do zapewnienia przestrzegania

przepisów bhp, czy naciski ze strony pracowników.

Funkcjonowanie systemu zarządzania bezpieczeństwem uzależnione jest od

akceptacji pracowników dla działań w zakresie poprawy bezpieczeństwa pracy i

pracodawca powinien doprowadzić do tego żeby uzyskać taką akceptację przez

odpowiednie szkolenie i motywowanie pracowników.

Dobry system zarządzania bezpieczeństwem musi być oparty na pisemnych

procedurach ustalających:

- cele w zakresie bhp,

- sposoby postępowania,

- kryteria oceny skuteczności działań,

- sposoby wprowadzania działań korygujących.

Tylko wtedy system będzie skuteczny i zapewni się jego ciągłe doskonalenie.

W bardzo niewielu polskich przedsiębiorstwach funkcjonują systemy

zarządzania bezpieczeństwem oparte na pisemnych procedurach obejmujących

wszystkie niezbędne elementy procesu zarządzania. W większości zakładów

działania w tym zakresie nie są planowe i opierają się jedynie na chęci wypełnienia

niezbędnych obowiązków nałożonych przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy.

Stan taki nie gwarantuje sukcesu w zakresie kontrolowania zagrożeń zawodowych

i nie zapewnia podejmowania planowych działań nakierowanych na poprawę

warunków pracy.

Zaznaczam, że tworzenie sformalizowanego systemu zarządzania

bezpieczeństwem i higieną pracy ma sens tylko w zakładach posiadających środki

finansowe na jego realizację. Wdrażanie takiego systemu (w pełnym zakresie) jest

również zbędne w małych zakładach, w których najczęściej właściciel

bezpośrednio kieruje pracą wszystkich pracowników.

4

Tworzenie zakładowego systemu zarządzania bezpieczeństwem

Wprowadzany w zakładzie system zarządzania bezpieczeństwem musi być oparty

na tych samych podstawach, na jakich oparte są inne systemy zarządzania np.

jakością czy ochroną środowiska. System powinien zawierać cztery podstawowe

elementy zarządzania: planowanie, realizację, monitoring i ocenę.

Z powodu różnorodności organizacji (zakładów), spowodowanej różnym rodzajem

działalności, strukturą czy wielkością, nie ma szczegółowych wytycznych

tworzenia zakładowego systemu zarządzania bezpieczeństwem. Podstawą do

tworzenia takich systemów była do niedawna norma brytyjska BS 8800 dotycząca

systemów zarządzania zdrowiem i bezpieczeństwem.

Obecnie wymagania dotyczące systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną

pracy podane są w opracowanej przez CIOP normie PN-N-18001 "Systemy

zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania."

Norma opiera się na zasadach systemów zarządzania wspólnych dla systemów

zarządzania jakością i środowiskiem. Zawarte w normie wymagania dotyczące

systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy umożliwiają pracodawcy

wdrożenie takiego systemu niezależnie od rodzaju prowadzonej działalności i

struktury organizacyjnej zakładu.

PODSTAWOWE WYMAGANIA dotyczące systemu zarządzania

bezpieczeństwem i higieną pracy na podstawie normy PN-N-18001.

Zaangażowanie kierownictwa oraz polityka bezpieczeństwa i higieny pracy.

Osiągnięcie sukcesu w postaci skutecznie funkcjonującego systemu zarządzania

bezpieczeństwem pracy wymaga przede wszystkim zaangażowania kierownictwa

w sprawy bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników. Kierownictwo

powinno w pierwszej kolejności ustalić politykę bhp w danej organizacji.

Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy powinna wyrażać zobowiązanie do

podejmowania działań w celu dążenia do stałej poprawy stanu bhp w zakładzie.

Polityka powinna być adekwatna do rodzaju działalności prowadzonej przez

5

organizację i określać cele w zakresie: zapobiegania wypadkom przy pracy i

chorobom związanym z warunkami pracy, spełniania wymagań przepisów,

doskonalenia działań w zakresie bhp, zapobiegania nadzwyczajnym zagrożeniom,

itp. Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy powinna też wyrażać zobowiązanie do

zapewnienia odpowiednich środków do jej wdrażania. Kierownictwo firmy

powinno zapewnić, aby polityka bhp była zrozumiała, znana pracownikom i

akceptowana.

Planowanie

Firma powinna ustanowić i udokumentować cele ogólne i szczegółowe dotyczące

bezpieczeństwa i higieny pracy w oparciu o politykę bhp.

Cele powinny dotyczyć

Obszaru:

- zapobiegania wypadkom i chorobom zawodowym,

- poprawy warunków pracy oraz

- ciągłego doskonalenia systemu zarządzania bezpieczeństwem.

Jeżeli jest to możliwe cele powinny być wyrażane ilościowo, np. przez

wskaźniki dotyczące wypadków przy pracy. Ustanawiając cele należy uwzględniać

w szczególności wymagania prawne w tym zakresie, zidentyfikowane zagrożenia i

ocenę ryzyka.

Przystępując do wdrażania systemu zarządzania bhp powinno się

przeprowadzić kompleksową i wnikliwą ocenę ryzyka zawodowego, a

przynajmniej wstępny przegląd umożliwiający identyfikację zagrożeń oraz ocenę

spełniania wymogów przepisów bhp dotyczących danej działalności. Wyniki

przeprowadzonej oceny ryzyka powinny stanowić podstawę do ustalania

odpowiednich celów.

Ustanawiając cele pracodawca powinien uwzględniać również możliwości

techniczne i finansowe oraz interes i punkt widzenia pracowników. Ustanowione

cele muszą być możliwe do osiągnięcia.

6

Dostosowując cele do możliwości finansowych należy przy ustalaniu priorytetów

opierać się na przeprowadzonej ocenie ryzyka zawodowego oraz na opinii

zainteresowanych pracowników.

Wdrażanie i funkcjonowanie

Najwyższe kierownictwo organizacji – firmy powinno wyznaczyć swojego

przedstawiciela odpowiedzialnego za wdrożenie i funkcjonowanie systemu. Musi

mieć on ustalony zakres uprawnień i obowiązków odpowiedni do założonych

celów. Kierownictwo powinno zapewnić środki niezbędne do wdrożenia systemu

zarządzania bezpieczeństwem pracy.

W celu zapewnienia skutecznego funkcjonowania systemu muszą być

określone i udokumentowane procedury obejmujące obszary mające wpływ na

bezpieczeństwo i higienę pracy. Procedury te uzależnione są od rodzaju

prowadzonej działalności, wielkości zakładu. Inne obszary są krytyczne dla

bezpieczeństwa w energetyce, górnictwie, budownictwie, transporcie czy chemii.

Uwzględniając specyfikę firmy należy określić procedury dotyczące:

• zakresów obowiązków dla pracowników nadzoru,

• zadań i uprawnień pracowników decydujących o sprawach mających wpływ

na bezpieczeństwo i higienę pracy,

• prowadzenia szkoleń w zakresie bhp,

• reagowania w razie wypadku przy pracy lub awarii,

• wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych,

• sposobu postępowania pracowników na stanowiskach robotniczych, oraz, w

zależności od potrzeb:

• procedury prowadzenia akcji ratowniczych, procedury dla podwykonawców,

itp.

Tworzone procedury muszą być oparte na przepisach krajowych (o ile regulują

daną sprawę) i zapewniać, co najmniej spełnienie wymogów określonych tymi

7

przepisami. Dotyczy to np.: prowadzenia szkoleń bhp, badań profilaktycznych,

pomiarów czynników szkodliwych, postępowania powypadkowego itd.

Dokumentacja powinna być: sporządzona w języku polskim, czytelna, dostępna

dla zainteresowanych, aktualizowana i zatwierdzana przez upoważniony personel.

Wszystkie sprawy związane z tworzeniem dokumentacji, zatwierdzaniem,

przechowywaniem, aktualizacją powinny być również uregulowane pisemną

procedurą określającą odpowiedzialność w tym zakresie.

Sprawdzanie oraz działania korygujące i zapobiegawcze

W zakładzie powinny być stworzone procedury określające zakres i sposób

prowadzenia kontroli stanu bhp i funkcjonowania procedur dotyczących bhp.

Procedury powinny określać częstotliwość, zakres i sposób prowadzenia audytów

oraz zasady wprowadzania działań korygujących.

Procedury powinny wymuszać prowadzenie analizy przyczyn stwierdzonych

nieprawidłowości oraz planowanie i podejmowanie działań korygujących lub

zapobiegawczych.

W zakładach wdrażających systemy zarządzania opracowuje się procedury

ustalające:

• kto prowadzi kontrole,

• jak często,

• co podlega kontroli,

• jak dokumentuje się wyniki kontroli,

• komu wyniki kontroli są przedstawiane,

• jak wprowadza się środki naprawcze.

W celu ujednolicenia i ułatwienia prowadzenia i dokumentowania kontroli

powinno się, o ile to możliwe, opracować odpowiednie listy kontrolne.

8

Przegląd wykonywany przez kierownictwo i ciągłe doskonalenie

Kierownictwo firmy powinno w ustalonych odstępach czasu prowadzić ocenę

skuteczności wprowadzonego systemu zarządzania. Ocena powinna być oparta

przede wszystkim na:

• ocenie wskaźników liczbowych np. liczby wypadków, absencji chorobowej

pracowników,

• wynikach audytów wewnętrznych,

• wynikach kontroli zewnętrznych,

Wynikiem przeglądu powinna być przede wszystkim ocena stopnia realizacji

ustanowionych wcześniej celów w zakresie bhp., jeżeli w ocenie kierownictwa

cele nie zostały osiągnięte, to należy poddać ocenie poszczególne elementy

systemu zarządzania i skorygować ewentualne błędy. Przeprowadzony przegląd

powinien być również podstawą do ewentualnej zmiany polityki bezpieczeństwa i

ustalenia nowych celów w tym zakresie. Przegląd systemu zarządzania oprócz

wymienionej oceny powinien uwzględniać zmieniające się warunki wewnętrzne i

zewnętrzne, np. zmiany przepisów, zmiany w zakresie prowadzonej działalności

itp. Przegląd powinien być prowadzony raz w roku, a wyniki przeglądu powinny

być dokumentowane.

Ocena ryzyka zawodowego

Ocena ryzyka jest istotnym elementem systemu zarządzania bezpieczeństwem

pracy. System zarządzania bhp może jednak funkcjonować bez przeprowadzania

sformalizowanej oceny ryzyka. Jest to możliwe zwłaszcza wtedy, gdy w danej

firmie nie występują poważne zagrożenia dla zdrowia lub życia pracowników.

W mojej ocenie dotyczy to sytuacji, gdy zagrożenia są zidentyfikowane i nie

są większe niż występujące w życiu codziennym. Prowadzenie oceny ryzyka i

zarządzanie ryzykiem jest natomiast niezwykle istotne w zakładach prowadzących

9

działalność, przy której występują poważne zagrożenia np. prawdopodobne są

wypadki ciężkie lub śmiertelne, choroby zawodowe powodujące trwałą

niezdolność do pracy.

Ogólnym celem prowadzenia oceny i analizy ryzyka jest dostarczenie

podstaw do podejmowania decyzji dotyczących ryzyka. Prowadzenie analizy

ryzyka i podejmowanie decyzji dotyczących akceptacji lub konieczności obniżenia

ryzyka, (czyli zarządzanie ryzykiem) może, ale nie musi być częścią większego

procesu zarządzania bezpieczeństwem.

Do przeprowadzenia udokumentowanej oceny ryzyka zawodowego

pracodawca zobowiązany jest przepisem § 39 rozporządzenia Ministra Pracy i

Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 roku w sprawie ogólnych przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy. W rozporządzeniu określona jest też definicja

ryzyka zawodowego.

Ryzyko zawodowe to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń

związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności

wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku

zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu

wykonywania pracy.

Prowadzenie oceny ryzyka zawodowego

Prowadzenie w zakładzie oceny ryzyka zawodowego i jej dokumentowania odnosi

się do zalecanego sposobu prowadzenia takiej oceny w fazie prowadzenia przez

zakład pracy działalności produkcyjnej lub usługowej.

Nie dotyczy fazy projektowania i konstruowania urządzeń ani projektowania i

wdrażania technologii. Mówiłem o tym na „technicznym bezpieczeństwie pracy”

(występowanie ryzyka resztkowego).

10

Do opisu prowadzenia oceny ryzyka możemy wykorzystać informator Komisji

Europejskiej - Dyrekcji Zatrudnienia, Stosunków Przemysłowych i Spraw

Socjalnych: "Ocena ryzyka zawodowego" Luksemburg 1996 r. oraz normy

europejskie IEC 300-3-9 "Analiza ryzyka w systemach technicznych" i EN 292-

1 "Bezpieczeństwo maszyn".

Prowadzenie oceny ryzyka zawodowego ma na celu:

• zapewnienie ciągłej poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy,

• wykazanie pracownikom i organom nadzoru i kontroli, że przeprowadzono

analizę ryzyka i zastosowano odpowiednie środki zabezpieczające.

Prowadzenie oceny ryzyka składa się z następujących działań:

• zidentyfikowanie występujących na stanowiskach pracy zagrożeń,

• określenie skali ryzyka związanego z zagrożeniami,

• dokonanie ewentualnych korekt w zakładzie - firmie, w wyposażeniu

technicznym, doborze materiałów, itp. w celu redukcji ryzyka,

• ustalenie priorytetów w planowanych działaniach ograniczających ryzyko,

• poinformowanie pracowników o ryzyku zawodowym.

Zasady ogóle prowadzenia oceny ryzyka

Pracodawca powinien zapewnić, aby w prowadzeniu oceny ryzyka brali udział

przedstawiciele pracowników. Ocenę ryzyka powinien prowadzić zespół (lub

zespoły) powołany na zasadzie podobnej jak komisja bhp określona w Kodeksie

pracy. Osoby wchodzące w skład zespołu powinny posiadać niezbędną wiedzę w

zakresie sposobów identyfikacji zagrożeń, oceny szkodliwych następstw narażenia

i zasad prowadzenia oceny ryzyka. W zakładzie gdzie ocenę ryzyka prowadzi się

po raz pierwszy niezbędne jest przeprowadzenie odpowiednich szkoleń w tym

zakresie. Pracodawca powinien wyznaczyć osobę odpowiedzialną za

nadzorowanie i koordynowanie działań związanych z prowadzeniem oceny ryzyka.

11

Powinien również zapewnić niezbędne środki umożliwiające przeprowadzenie

oceny, np.: środki finansowe na szkolenia, konsultacje, zwolnienie z innych

obowiązków pracowników prowadzących ocenę, itp. Sposób przeprowadzania

oceny ryzyka zależy od rodzaju prowadzonej działalności i wielkości zakładu.

Program prowadzenia oceny powinien uwzględniać specyfikę zakładu i

obejmować wszystkie sfery normalnej działalności zakładu oraz sytuacje możliwe

do przewidzenia, takie jak remonty czy awarie.

Identyfikacja zagrożeń

W celu właściwego przeprowadzenia identyfikacji zagrożeń zespół oceniający

powinien zebrać zaktualizowane informacje dotyczące:

• zagrożeń właściwych dla danego stanowiska na podstawie literatury i

analizy wypadków i chorób zawodowych, które miały miejsce w zakładzie,

• zagrożeń zgłaszanych przez pracowników,

• wymagań określonych w przepisach i normach.

Następnie należy przeprowadzić audyt - kontrolę stanowiska pracy i porównanie

między sytuacją obecną, a idealną.

Audyt powinien obejmować:

• ocenę miejsc pracy (stan budynków, pomieszczeń, organizacja stanowisk,

oświetlenie, wentylacja, itp.),

• ocenę zagrożeń związanych ze sprzętem technicznym w firmie,

• ocenę zagrożeń związanych z występującymi czynnikami niebezpiecznymi i

szkodliwymi w środowisku pracy (chemicznymi, biologicznymi, radioakt...),

• prawidłowość doboru sprzętu ochrony osobistej.

Do prowadzenia audytu mogą być wykorzystywane listy kontrolne.

Ustalenia prowadzone przez zespół audytujący powinny być zawsze

dokumentowane.

12

Zespół prowadzący identyfikację zagrożeń powinien zdawać sobie sprawę z

możliwych błędów i odchyleń powodujących wypadki.

Typowe błędy prowadzące do niepożądanych zdarzeń związanych z pracą to:

• defekt sprzętu roboczego,

• niewłaściwe zorganizowane stanowiska pracy,

• niewłaściwa konserwacja maszyn i urządzeń,

• błędne procedury operacyjne,

• warunki prowokujące popełnienie błędu,

• niedomagania w zarządzaniu ogólnym,

• sprzeczne cele wśród kadry i pracowników,

• błędy w komunikacji,

• niewłaściwe szkolenia bhp,

• nieadekwatne lub brak ochron lub zabezpieczeń.

Prowadząc identyfikację zagrożeń należy w oparciu o zdrowy rozsądek ograniczyć

się do zagrożeń istotnych, zdarzeń potencjalnie wypadkowych i nie rozbudowywać

ich wykazu o zdarzenia nieprawdopodobne lub zagrożenia akceptowane w życiu

codziennym, (np. możliwość porażenia prądem, lub upadku na schodach dla osoby

obsługującej komputer).

Oszacowanie ryzyka zawodowego

Oszacowanie ryzyka zawodowego, związanego z każdym zidentyfikowanym

zagrożeniem, powinno opierać się na ustaleniu:

• jakie jest prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia,

• jakie mogą być skutki tego zdarzenia.

Ryzyko jest funkcją skutków i prawdopodobieństwa zdarzenia.

Istnieje kilka sposobów przedstawienia oceny ryzyka, ale zawsze muszą być

oparte, o co najmniej dwa elementy – skutek i prawdopodobieństwo jego

13

wystąpienia (także rozszerzone o czas ekspozycji). Do stosunkowo prostych

sposobów oceny ryzyka należy system oparty na trójstopniowej skali wyceny

skutków i prawdopodobieństwa, a następnie ryzyka. Skala wyceny jest opisowa -

parametry wyceniamy jako: małe, średnie i duże. Skutki, czyli ciężkość następstw

zdarzenia można wycenić stosunkowo łatwo opierając się na doświadczeniu i

danych literaturowych. Stosunkowo łatwo przewidzieć, jakie następstwa powoduje

zwykle upadek pracownika z wysokości 10 m, jakie są skutki skaleczenia nożem,

czy narażenia na hałas. Przed przystąpieniem do oceny ryzyka musimy

sprecyzować, jakie następstwa wyceniamy jako małe, jakie średnie i jakie duże.

Przykładowo można to określić w sposób następujący:

• następstwa o małej szkodliwości to urazy i choroby powodujące przejściową

niezdolność do pracy,

• następstwa o dużej szkodliwości to śmierć lub całkowita niezdolność do

pracy.

Wycena prawdopodobieństwa zdarzenia jest dużo trudniejsza nawet w skali

trzystopniowej. Wycena taka jest zawsze subiektywna i względna.

Zwykle dla potrzeb oceny ryzyka wystarczające jest, jeżeli względne

prawdopodobieństwo różnych zdarzeń ocenione zostanie prawidłowo.

Prawdopodobieństwo związane jest z ekspozycją na zagrożenie, czyli

częstotliwością dostępu lub czasem obecności pracowników w strefie

niebezpiecznej.

Część profesjonalnych metod oceny ryzyka uwzględnia ekspozycję, jako trzeci

czynnik, obok skutków i prawdopodobieństwa, podczas wyceny ryzyka.

Do oceny ryzyka związanego z zagrożeniami stwarzanymi przez skomplikowane

systemy techniczne lub procesowe wykorzystuje się specjalne metody

analizowania znane jako:

- FMEA,

- HAZOP,

14

- drzewa błędów,

- matrycy zdarzeń, itp.

Zasady tych metod podane są w normie IEC 300-3-9.

Przy prowadzeniu oceny ryzyka wypadkowego związanego z możliwą awarią

systemu technicznego rozpatrujemy następujące zagadnienia:

• co stanowi zagrożenie,

• kto jest narażony,

• jakie występuje zagrożenie urazowe,

• jaki element w systemie może zawieść,

• jakie są szanse na wystąpienie awarii,

• jak można się zabezpieczyć przed awarią,

• jakie są szanse, że awaria spowoduje urazy,

• jak można zabezpieczyć ludzi, gdy dojdzie do awarii.

Subiektywna ocena ryzyka

Duży wpływ na indywidualną ocenę ryzyka mają korzyści spodziewane z

podejmowanych ryzykownych działań. Jesteśmy skłonni do podejmowania dużego

ryzyka, jeżeli spodziewamy się dużych zysków w postaci wynagrodzenia,

zmniejszenia uciążliwości pracy lub wysiłku fizycznego itp. Czyli ryzyko

związane jest z podejmowanymi przez nas samych decyzjami, a więc z czasem i

przestrzenią.

Na percepcję ryzyka wpływają też takie czynniki jak:

• osobiste doświadczenia,

• dobrowolność podejmowania zadania,

• brak wyobraźni,

• opóźnione w czasie skutki narażenia.

Ryzyko związane z wykonywaniem określonej pracy może być odczuwane przez

pracowników inaczej niż wynika to z oceny przeprowadzonej przez ekspertów.

15

Często pracownicy przeceniają ryzyko związane z pracą powodującą stały

dyskomfort (nieprzyjemne zapachy, praca brudząca), a niedoceniają ryzyka

wypadkowego związanego z wykonaniem pracy w sposób niezgodny z przepisami

o ile spodziewają się korzyści w postaci np. zmniejszonego wysiłku.

Wyznaczenie dopuszczalności ryzyka

Kryteria dopuszczalności ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na

czynniki szkodliwe dla zdrowia określone są przepisem rozporządzenia w sprawie

najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla

zdrowia.

Ryzyko związane z narażeniem na czynniki szkodliwe o stężeniu lub

natężeniu przekraczającym ustalone wartości ( NDN, NDS) jest nieakceptowalne.

Trudno natomiast ustalić kryteria akceptowania ryzyka wypadkowego. Ryzyko to

jest wyceniane w sposób względny i właściwie kryteria dopuszczalności ryzyka

powinny być ustalone przez zespół prowadzący ocenę ryzyka.

Przy ustalaniu dopuszczalności ryzyka wypadkowego należy opierać się na

doświadczeniu, opinii ekspertów i pracowników. Przy uwzględnianiu opinii

pracowników należy zwracać dużą uwagę na subiektywność oceny samych

zainteresowanych.

Działania wynikające z oceny ryzyka

O wynikach przeprowadzonej oceny ryzyka powinni być poinformowani

pracownicy. Informacja to powinna być wyczerpująca i zrozumiała. Powinna

dotyczyć zagrożeń występujących na stanowisku pracy, ich możliwych skutków i

prawdopodobieństwa wystąpienia szkody oraz działań podejmowanych w celu

ograniczenia ryzyka.

16

Ocena ryzyka jest podstawą do ustalania priorytetów działań zapobiegawczych.

Działania powinny być podejmowane tam gdzie ryzyko jest największe i dotyczy

największej liczby pracowników.

Przy stosowaniu do oceny ryzyka metod opartych na wskaźnikach liczbowych

takich jak wskaźnik poziomu ryzyka WPR czy metody Risk Score, im wyższy

wskaźnik, tym większe ryzyko i konieczność podejmowania działań. Metody te

ustalają również kryteria akceptowalności ryzyka i proponują terminy

wprowadzania działań zapobiegawczych.

Systemy zarządzania bezpieczeństwem w świetle obowiązujących przepisów

Przepisy nie mogą zmusić pracodawcy do stworzenia systemu zarządzania

bezpieczeństwem pracy. Sprawnie funkcjonujący system zarządzania może

powstać w zakładzie tylko wtedy, gdy pracodawca będzie miał dostateczną

motywację do wprowadzenia go w swoim zakładzie.

Najskuteczniejszą motywacją jest rachunek zysków i strat.

Do stałej poprawy stanu bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników

powinny motywować zwłaszcza koszty związane z wypadkami przy pracy,

chorobami zawodowymi, absencją chorobową. W chwili obecnej w Polsce

motywacja ekonomiczna do podejmowania takich działań jest niedostateczna.

Zauważyć należy, że przestrzeganie w zakładzie wszystkich przepisów bhp wcale

nie świadczy o funkcjonowaniu skutecznego systemu zarządzania

bezpieczeństwem pracy. Dotyczy to w szczególności zakładów prowadzących

działalność, dla której nie wprowadzono szczegółowych przepisów bhp

Możliwa jest też sytuacja, że w zakładzie funkcjonuje skuteczny system

zarządzania bezpieczeństwem, ale nie wszystkie obowiązujące przepisy są

przestrzegane. Część przepisów bhp tworzonych jest tak, aby wymusić

wprowadzanie w zakładach pracy procedur związanych z zarządzaniem

bezpieczeństwem i higieną pracy. Szereg przepisów stanowi natomiast gotowe

procedury postępowania. Ponieważ przepisy nie nakładają na pracodawców

17

obowiązku tworzenia uporządkowanego systemu zarządzania bezpieczeństwem,

nie ma przepisów odnoszących się do tworzenia polityki bezpieczeństwa.

Wytyczną do jej tworzenia są przepisy działu X Kodeksu pracy, a zwłaszcza

artykuł 207 § 2 Kodeksu pracy, który nakłada na pracodawcę obowiązek ochrony

zdrowia i życia pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych

warunków pracy, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.

Podstawą do tworzenia szczegółowych celów zarządzania bezpieczeństwem

są natomiast ogólne zasady prewencji określone w § 39 rozporządzenia w sprawie

ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Przepis ten nakłada na

pracodawcę obowiązki:

• oceny ryzyka zawodowego,

• zapewnienia organizacji pracy zabezpieczającej pracowników przed

zagrożeniami wypadkowymi, chorobowymi i uciążliwościami,

• zapewnienia likwidacji zagrożeń przez odpowiednie stosowanie technologii,

urządzeń i materiałów,

• stosowania rozwiązań organizacyjnych i technicznych ograniczających

narażenia, zapewnienia środków ochrony indywidualnej w sytuacji, gdy nie

można ograniczyć zagrożeń innymi metodami.

Przepis nakłada jednocześnie obowiązek dokumentowania ryzyka zawodowego.

Większość przepisów bhp reguluje sprawy związane z funkcjonowaniem systemu

zarządzania bezpieczeństwem pracy.

Przepisy te nakładają na pracodawców obowiązki dotyczące zapewnienia

odpowiedniej organizacji stanowisk pracy, przygotowania pracowników do pracy,

itp. i stanowią podstawę do oceny stanu bezpieczeństwa w zakładzie. Szczególne

znaczenie mają przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 2 września 1997r.

w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy. Podany w § 2 tego

rozporządzenia zakres działania służby bhp, zgodny jest z wymaganiami, jakie

system zarządzania bezpieczeństwem stawia przed pełnomocnikiem zarządu

18

odpowiedzialnym za funkcjonowanie systemu. Szczegółowe przepisy określają

także minimalne wymagania w zakresie szkoleń pracowników w dziedzinie

bezpieczeństwa i higieny pracy, nakładając jednocześnie obowiązki dotyczące

opracowywania programów szkoleń dostosowanych do specyfiki zakładu.

Cały szereg przepisów dotyczy tworzenia różnego rodzaju instrukcji

(procedur) postępowania, których przestrzeganie powinno zapewnić

bezpieczeństwo i ochronę zdrowia pracowników. Przepisy te mają szczególne

znaczenie w tworzeniu systemu zarządzania.

Jakość stworzonych przepisów wewnątrz zakładowych jest niezwykle istotna i

powinna być poddawana okresowej ocenie, zwłaszcza po zaistnieniu wypadków

przy pracy. Przepisy odnoszą się również do prowadzenia w zakładzie

wewnętrznych kontroli stanu bezpieczeństwa i higieny pracy. Przepis § 40 rozp. o

sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy nakłada na

pracodawcę obowiązek prowadzenia kontroli stanu bhp oraz dokumentowania

stwierdzonych nieprawidłowości. Pracodawca powinien stworzyć własną

zakładową procedurę określającą prowadzenie tych kontroli (rodzaje, zakres,

częstotliwość, itp.). Przepis dotyczący prowadzenia kontroli znajduje się również

w art. 237/13 kodeksu pracy. Ustala on, że kontrole stanu bhp prowadzi służba bhp

i komisja bhp utworzona w zakładzie. Przepisy dotyczące samego procesu

zarządzania są "martwe" w zakładach, w których nie istnieje taki system.

W zakładach, w których nie funkcjonuje system zarządzania bezpieczeństwem nie

funkcjonują prawidłowo przepisy dotyczące działalności służby bhp, komisji bhp,

ustalania i analizowania przyczyn wypadków, prowadzenia kontroli stanu bhp, itp.

Właściwa realizacja tych obowiązków wymaga aktywności pracodawcy i

pracowników.

Należy zauważyć, że cały szereg spraw istotnych dla skutecznego

funkcjonowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, nie może

być uregulowana żadnymi przepisami - nawet wewnątrzzakładowymi. Dotyczy to

19

w szczególności motywowania pracowników do przestrzegania przepisów i zasad

bezpiecznej pracy, tolerowania przez przełożonych niewłaściwego postępowania,

itp.

Audytowanie systemów zarządzania

Ocena systemu zarządzania nie jest oceną przestrzegania przez pracodawcę

przepisów prawa pracy. Pomimo wprowadzenia w zakładzie systemu zarządzania

bezpieczeństwem i higieną pracy mogą występować naruszenia przepisów bhp,

wypadki przy pracy czy choroby zawodowe. Wprowadzenie systemu i

zapewnienie jego funkcjonowania powinno jednak zapewnić stałą poprawę w tym

zakresie. Prowadzenie oceny nie polega na szczegółowym audycie stanu

bezpieczeństwa i higieny pracy w oparciu o porównanie stanu istniejącego w

zakładzie ze stanem wymaganym przepisami.

Ocena musi być nakierowana na sprawy związane z zarządzaniem, a nie wyłącznie

warunkami pracy.

Ocena zakładowego systemu zarządzania bezpieczeństwem pracy może

sprowadzać się do sprawdzenia:

• kompletności i efektywności systemu,

• adekwatności udokumentowanych procedur postępowania względem

występujących zagrożeń,

• adekwatności procedur w stosunku do wymogów przepisów,

• sposobu dokumentowania prowadzonych kontroli wewnętrznych,

• prawidłowości opracowanych procedur kontroli i działań korygujących,

• zgodności działań korygujących z przyczynami niezgodności.

Ocena ta może być prowadzona jako audyt oparty na gotowych listach

sprawdzających opracowanych wcześniej dla konkretnego zakładu lub danej

branży. Firmy certyfikujące systemy zarządzania bezpieczeństwem korzystają też z

uniwersalnych list kontrolnych takich jak Międzynarodowy System Oceny

Bezpieczeństwa ISRS - International Safety Rating System stosowany przez firmę

20

Det Norske Veritas. System ten definiuje 20 obszarów krytycznych dla

bezpieczeństwa (z podziałem na 652 zagadnienia) i umożliwia uzyskanie

liczbowego wyniku odzwierciedlającego skalę zgodności stanu faktycznego z

ustalonym w ISRS stanem idealnym.

Zaletą stosowania szczegółowych list kontrolnych jest możliwość uzyskania

obiektywnej oceny i porównania jakości systemów w różnych zakładach. Przy

prowadzeniu oceny przez eksperta, tylko na podstawie oceny kompletności i

efektywności systemu, zawsze istnieje niebezpieczeństwo, że ocena nie będzie

obiektywna.

Wadą list kontrolnych jest koszt ich opracowania. Opracowanie listy

kontrolnej wymaga dużego nakładu pracy ekspertów.

W Państwowej Inspekcji Pracy opracowywane są różnego rodzaju listy kontrolne

stanowiące tak zwane "wytyczne" do kontroli tematycznych.

Najczęściej są to bardzo proste listy zawierające wykaz wymagań prawnych, które

powinny być poddane ocenie w skali tak-nie (nieprawidłowości występują lub

nie). Stosunkowo rozbudowane i zawierające nie tylko ocenę zgodności z

przepisami, ale również ocenę rozwiązań nieuregulowanych przepisami lub

ponadstandardowych były w latach ubiegłych materiały do prowadzenia kontroli

instalacji stwarzających tzw. wielkie zagrożenia.

Prowadzenie oceny na podstawie list kontrolnych umożliwia zidentyfikowanie

słabych stron stworzonego systemu zarządzania i wskazania konkretnych

zagadnień wymagających uregulowanie lub poprawy.

Jeżeli Państwowa Inspekcja Pracy będzie prowadziła ocenę zakładowych

systemów zarządzania bezpieczeństwem pracy to niezbędne jest określenie

kryteriów prowadzenia oceny i minimalnych wymagań, których spełnienie

zapewni pozytywną ocenę.

21

Definicje:

- zagrożenie: stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek lub chorobę,

- ryzyko: funkcja prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia i jego

konsekwencji,

- ryzyko zawodowe: prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń

związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności

wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku

zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu

wykonywania pracy,

- analiza ryzyka: proces identyfikacji zagrożeń, szacowania ryzyka i wyznaczania

dopuszczalności ryzyka,

- system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy: część ogólnego systemu

zarządzania tworzona dla osiągnięcia stałej poprawy poziomu bezpieczeństwa i

higieny pracy.