Upload
others
View
4
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
© 2012 Pearson Education, Inc.
XIII MÖVZU
Beynəlxalq ticarətin
strukturu
Hazırladı:
dos. Elşən Bağırzadə
UNEC Beynəlxalq
iqtisadiyyat kafedrası
2
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Məqsədlər
• Beynəlxalq ticarətin formalaşan strukturunu təsvir
etmək;
• Qlobal ixrac baxımından inkişaf etməkdə olan
bazarları təsvir etmək;
• Altı müxtəlif mal qrupunun qlobal ticarət axınlarını
şərh etmək.
3
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Giriş
• Kapitalizm sonsuza qədər davam edəcək iqtisadi və
siyasi sistemdir.
– Ötən 30 il mühüm dəyişikliklərə şahidlik etmişdir.
• 1980-2009-cu illər arasında qlobal ticarət 2 trilyon dollardan 6,7
trilyon dollara yüksəlmişdir.
– Maye ixrac coğrafiyaları – bütün faktorlar unikal yerli
kontekstlərdə fərqlənirlər.
– Ticarət əlaqələrinin çeşidliliyinin artması dünya
iqtisadiyyatında baş verən ən mühüm inkişaf
proseslərindən biridir.
4
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Giriş (davamı)
Şəkil 13.1. II Dünya müharibəsi
sonrasında dünya istiehsalı və
ixracının artımı. Qlobal resessiya
səbəbindən dünya istehsalının
artım sürəti azalır. Daha sürətli
məhsuldarlıq artımı bu
yavaşlamanın azalmasına kömək
edə bilər, ancaq bu qısa müddətdə
baş verməyəcəkdir.
5
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Giriş (davamı)
Şəkil 13.2 Avropa, Şimali Amerika və Şərqi və Cənubi-şərqi Asiya üçlüyü qlobal ticarət axınlarında
dominantlıq edirlər.
6
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Giriş (davamı)
Şəkil 13.3 Dünya ixracının bölüşdürlməsi, 1980, 2000 və 2007. Qərbi Avropa dünya ixracında
böyük paya malikdir, Avropa İttifaqının böyük hissəsini təmsil edir.
7
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu
• Eyni zamanda ticarət…
– İstehsal və istehlakda
və... iqtisadi və məkan
fərqliliklərini əks etdirir.
– İstehsal və istehlakda
iqtisadi və məkan
fərqliliklərini yaratmağa
kömək edir.
8
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• ABŞ
– Ən çox xarici ticarət edən xalq (Dünya ticarətinin 19%-i)
– 1960-1970-ci illər arasında xarici ticarət profsitinə malik
olmuşdur
– 1970-ci illərin neft böhranları və sənayesizləşdirmə xarici
ticarətdə profsiti kəsirə çevirmişdir
• 1993-cü ildə 75 milyard dollar olduğu halda, 2008-ci ildə 780
milyard dollar olmuşdur.
– Əsas ticarət pratnyorları Kanada, Çin, Meksika və
Yaponiyadır.
9
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• ABŞ-ın mallarla xarici ticarəti (davamı)
10
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• ABŞ-ın mallarla xarici ticarəti (davamı)
– 70%-dən çoxu emal məhsullarıdır
• Maşın və nəqliyyat vasitələri
– ABŞ-la satılan malların 75%-dən çoxu sənaye mallarıdır.
– ABŞ-ın ixrac coğrafiyaları dəyişmişdir.
• Avropa bazarlarından Şərqi Asiya, Meksika və Kanadaya
çevrilmişdir.
– ABŞ-ın beynəlxalq miqyasda rəqabətli olduğu emal
sektorları
• Tibbi avadanlıq, nəqliyyat vasitələri, kompüter avadanlığı
11
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• ABŞ-ın mallarla xarici ticarəti (davamı)
Şəkil 13.5 ABŞ-da başlıca malların ixrac və idxalı, 2007. Ticarət kəsiri emal mallarının,
xüsusilə də avtomobillərin idxalının ixracını aşması səbəbindən xarici ticarət kəsiri genişlənir.
12
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• ABŞ-ın xidmətlərlə xarici ticarəti
– Kompüter proqramları üzrə dünya lideri
• DTT vasitəsilə intellektual mülkiyyət hüquqlarının tətbiqi
sektorun başlıca problemi olan piratçılığı azaldacaqdır.
– İnformasiya xidmətlərinin istehsalı, istifadəsi və ixracı üzrə
dünya lideri
– ABŞ-da xidmətlər ÜDM-nin 25%-i, ixracın isə 30%-i təşkil
edir.
– ABŞ iqtisadiyyatı üstün artımı səbəbindən dünyanın
yığımını maqnit kimi özünə çəkməsi baxımından yenidən
gündəmə gəlmişdir.
13
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Kanada
– ABŞ-ın başlıca ticarət pratnyoru
– İxracı:
• Avtomobillər, nəqliyyat vasitələri, sənaye təchizatı, sənaye və
maşın hissələri
– İqtisadiyyatı ABŞ-la müqayisədə daha beynəlmiləldir.
– Enerji resursları ixrac edir
– ABŞ-Kanada ticarətinin sürətlə inkişaf edən sektoru ABŞ-
ın xidmətlər ixracıdır.
– ABŞ kimi son zamanlarda Asiya və Sakit Okean sahili ilə
ticarəti genişlənmişdir
14
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Kanada (davamı)
15
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Avropa İttifaqı
– Əhalisinə nisbətən çox böyükdür
– Avropa İttifaqı dünyada ən böyük ticarət blokudur
• İxrac bazarı kimi ikincidir
• Dünya ticarətinin 50%-ə sahibdir. Səbəblər:
– Avropa İttifaqının gücü
– Qısa məsafələr və yaxşı inkişaf etmiş nəqliyyat sistemləri
– Kiçik dövlətləri arasında tamamlayıcı ticarət axınları
– Avropa İttifaqı struktur problemlərlə üzləşir
• Yüksək əmək xərcləri, iqtisadi sərtlik, sənaye köhnəlməsi,
bahalı sosial təminat proqramları
– Lider iqtisadiyyatları Almaniya və Britaniyadır.
16
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Avropa İttifaqı (davamı)
17
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Latın Amerika
– Müxtəlif əhali, gəlir və iqtisadi inkişaf səviyyələrinə malik
olan bir qrup ölkədən ibarətdir.
– Dünyanın ən yoxsul ölkələrindən bəziləri
• Bolivia, Paraqvay, Haiti, Nikaraqua, Qvatemala
– Sənayeləşmələrində idxalı əvəzləmə siyasətlərindən
istifadə etmişlər
– Çili, Braziliya və Meksikanın rəhbərlik etdiyi yeni
siyasətləri ixrac yönümlü sənayeləşmədir.
18
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Latın Amerika (davamı)
– Meksika
• Meksikanın mallarla xarici ticarət balansı əsasən əməktutumlu
emal mallarından ibarətdir (52%)
• Neft və kənd təsərrüfatı məhsulları 45% paya malikdir.
• Meksika ABŞ ixracı üçün 3-cü böyük bazardır
• Xarici investisiya imkanları xüsusilə güclüdür
• NAFTA-ının müsbət və mənfi təsirləri olmuşdur
19
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Latın Amerika (davamı)
– Cənubi Amerika
• İqtisadi artım, dəyişmə və staqnasiyanın müxtəlif mənzərəsi
• Cənub ölkələri bir-birilərilə müqayisədə Qərbi Avropaya daha
çox bağlıdırlar
• Yüksək borc və yüksək faiz dərəcələri
– Əksər kreditlər şəhər infrastrukturuna yönəlir
• Argentina— idxalı əvəzləmə tətbiq etmiş və iqtisadi baxımdan
uğursuz olmuşdur
• Braziliya—sistemsiz siyasətləri və yüksək inflyasiya səviyyəsi
davam edir.
20
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Latın Amerika (davamı)
– Cənubi Amerika (davamı)
21
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Şərqi Asiya
– Dünyanın ən sürətlə inkişaf edən ticarət regionu
– Yaponiya liderdir, Dörd Pələng də buna qoşulmuşdur
• Tayvan, Cənubi Koreya, Sinqapur, Honq-Konq
• İnkişaf edən pələnglər: Tailand, Malaziya, İndoneziya, Çin
– 1970-ci illərdə Şərqi Asiya görünməmiş dərəcədə iqtisadi
artıma nail olmuşdur:
• ABŞ-ın iqtisadi və hərbi subsidiyaları
• Konfuçi mədəniyyətinin təhsilə böyük əhəmiyyət verməsi
• Hökumətlərin ixrac yönümlü sənayeləşməni stimullaşdırması
– 1970-ci ildən sonra Şərqi Asiya Şimali Amerikanın başlıca
ticarət tərəfdaşına çevrilmişdir
22
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Şərqi Asiya (davamı)
– Yaponiya
• II Dünya müharibəsindən sonra Yaponiya dünyanın ən böyük
3-cü iqtisadiyyatına çevrilmişdir
• Dünyanın 3-cü başlıca ticarət edən xalqı
• Yaponiya kənd təsərrüfatı məhsullarını və digər xammalları
idxal edir, yüksək əlavə dəyərə malik sənaye məhsullarını ixrac
edir
• Yaponiyanın Cənubi-şərqi Asiya ilə ticarət profsiti ABŞ-la olan
ticarət profsitindən çoxdur
• Avtomobil istehsalında dünyada dominantdır
• Dünyanın maliyyə səhnəsində mühüm oyunçudur
23
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Şərqi Asiya (davamı)
– Yaponiya (davamı)
24
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Şərqi Asiya (davamı)
– Yaponiya (davamı)
Şəkil13.7 Yapon avtomobil ixracının coğrafiyası. Dünyanın ən böyük avtomobil istehsalçısı kimi
Yaponiya Şimali Amerika, Avstraliya və Avropa bazarlarına mühüm dərəcədə nəzarət edir.
25
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Şərqi Asiya (davamı)
– Çin
• 1976-cı ildə Mao Zedong öldükdən sonra beynəlxalq ticarət və
investisiyalara açılmışdır
• Sahilboyu Xüsusi İqtisadi Zonalar yaratmışdır
• Dünya ticarətinin başlıca subyektidir
• Çin hələ də yoxsul ölkə olaraq qalır
• Çin sənaye malları ixracın artımında aparıcı rol oynayır
– Kənd təsərrüfatı və xammal idxalın artımında aparıcı rol oynayır
• Qarışıq idxal nəzarəti səbəbindən ticarətdə qeyri-tarazlıq var
26
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Şərqi Asiya (davamı)
– Çin (davamı)
27
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Şərqi Asiya (davamı)
– Çin (davamı)
Şəkil 13.9 Çinin onu dünyanın ikinci
ən böyük iqtisadiyyatına çevirən
sürətli iqtisadi artımı. Göründüyü kimi
2040-cı ildə ABŞ-ı ötərək dünyanın
ən böyük iqtisadiyyatı olacağı
gözlənilir.
28
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Şərqi Asiya (davamı)
– Çin (davamı)
Şəkil13.10 Çinin neftə tələbi, 1980–2004.
29
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Şərqi Asiya (davamı)
– Tayvan
• Davamlı şəkildə 6-7% iqtisadi artıma malikdir
• Artan torpaq və əmək xərcləri, iqtisadiyyatın tədricən
yenidənqurulması
• İxracı ÜDM-nin 35%-dir.
– Çənubi Koreya
• Ötən 10 ildə ÜDM-i ortalama 8%-dən çox artmışdır
• Ən böyük ixrac sektorları nəqliyyat vasitələri, kompüterlər və
vasitələri və gəmilər
• Yüksək əmək xərcləri, Higher labor costs, bəzi şirkətlərin
qaçması
30
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Şərqi Asiya (davamı)
– Cənubi Koreya (davamı)
31
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Avstraliya
– Başlıca ticarət partnyorları ABŞ, Avropa İttifaqı və
Yaponiyadır
– İxracı ilk növbədə Yaponiyayadır, ÜDM-nin 20%-i ixrac
edir
– Xammalların başlıca ixracatçısı
• İlkin sektor məhsulları (“qayalar və bitkilər”)
• Dünyanın ən böyük dəmir filizi və aliminyum ixracçısı
• Hazırda problem azalan dünya xammal qiymətləri ilə bağlıdır.
32
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Hindistan
– Dünyanın ikinci ən böyük əhalisi
– “Yaşıl inqilab” nəticəsində Hindistan özünü ərzaqla təmin
edir
– İlkin məhsulların, daşların, zərgərlik, toxuculuq, geyim,
mühəndislik məhsullarının ixracatçısı
– Artıq köhnə Britaniyalı müstəmləkəçi nəzarətçilərin
hakimiyyəti altında deyil, ilk növbədə ABŞ və Yaponiyaya
ixrac edir
– ÜDM-i illik 5-6% artmaqda davam edir
– Ən çox iqtisadi artım qərbi Hindistandadır
– Ən böyük ixrac imkanları elektron kompanentlər,
çirklənməyə nəzarət avadanlıqları üzrədir.
33
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Hindistan (davamı)
34
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Cənubi Afrika
– Afrikanın ən məhsuldar iqtisadiyyatı
– Qitə istehsalının təxminən 50%-ə sahibdir
– Aparteiddən (irqi ayrı-seçkiliyin ən kəskin forması)
nisbətən sülh yolu ilə ayrıldı, işgüzar etibarını yüksəltdi və
xarici embarqolardan qurtularaq rahatlandı
– İş yerlərindəki artım azalır, Qara Afrikalılar arasında
işsizlik 40%-dir
– Cəlbedici bazar, mallar və xidmətlər üçün ertələnmiş tələb
– ABŞ Cənubi Afrikanın ən böyük ticarət partnyorudur
35
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Rusiya
– 1991-ci ildə Sovetlər Birliyinin dağılması
– Bazar iqtisadiyyatına uzun, yavaş və ağrılı keçid
– Keçid iqtisadi böhrana gətriib çıxardı
– Avrasiyada tamamlayıcılıq
• Qərbi Avropanın minerallara, neftə, təbii qaza ehtiyacı var
• Rusiyaya qida məhsulları, sənaye avadanlıqları və maşınları
lazımdır
– Çoxlu müəssisələr və əmlak özəlləşdirildi, ancaq 1/3-i
hələ də dövlətin əlindədir
36
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Dünya ticarətinin strukturu (davamı)
• Orta Şərq
– Dünya neft rezervlərinin 2/3-nə sahibdir
– OPEC-in təsiri neft qiymətlərində böyük dalğalanmalara
səbəb olmuşdur
– OPEC-in ən böyük bazarı Qərbi Avropa olmuşdur
• Bununla belə, bu, tələbin azalması və neftin Şimal Dənizi nefti
və Mərkəzi Avropa kömürü də daxil olmaqla, digər resurslarla
əvəzlənməsi nəticəsində dəyişmişdir.
– İsrail (yalnız yüksək texnologiya ölkəsi) cilalanmış
briliyantlar, maşın, kompüter proqramları və
telekommunikasiya avadanlıqları ixrac edir
– Münaqişələr bölgə turizmi üçün maneəyə çevrilmişdir
37
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Başlıca qlobal ticarət axınları
• Mikroelektronika
– Yaponiya, Şərqi Asiya ölkələri (xüsusilə Dörd Pələng)
mikroelektronikanın başlıca istehsalçısı və ixracçısıdır
• Avtomobillər
– Ən böyük ticarət axını Avropa İttifaqı daxilindədir
– General Motors və Ford dünyanın ən böyük istehsalçılar
arasındadır
– Yaponiya transmilli şirkətləri idxal kvotalarından yayınmaq
məqsədilə ABŞ-a böyük həcmdə investisiyalar
qoymuşdur
38
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Başlıca qlobal ticarət axınları (davamı)
• Avtomobillər (davamı)
Şəkil 13.14 Yapon avtomobil istehsalçılarının yüksəlişi. 2010-cu ildə Toyota illik 7,2 milyon
avtomobil istehsalı ilə dünyada birincidir. Onu 6.5 milyon ilə General Motors, 6,1 milyon ilə
Volkswagen, 4,7 milyon ilə Ford və 4,6 milyon ilə Hyundai təqib edir.
39
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Başlıca qlobal ticarət axınları (davamı)
• Polad
– Qərbi Avropa dünyada polad istehsalı və ticarətinə liderlik
edir
– Avropa İttifaqı inkişaf etməkdə olan ölkələrə milyardlarla
dollarlıq polad göndərir
• Toxuculuq və geyim
– Əməktutumlu toxuculuq və geyim sənayesi inkişaf
etməkdə olan ölkələrə doğru yerdəyişmə etmişdir
– Beynəlxalq ticarət istahsaldakı yerdəyişməni göstərir
– Başlıca qazananlar Çin, Honq-konq, Cənubi Koreya və
Tayvandır.
– Major gainers are China, Hong Kong, South Korea, and
Taiwan
40
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Başlıca qlobal ticarət axınları (davamı)
• Toxuculuq və geyim (davamı)
Şəkil 13.15 Hazır geyim və toxuculuq
işçiləri üçün bir saatlıq əmək haqqı,
2005.
41
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Başlıca qlobal ticarət axınları (davamı)
• Taxıl və yem
– Buğda, qarğıdalı, düyü, digər dənli bitkilər, yemlik taxıllar,
soya daxildir
– Dünya ticarətində payı azalıb
– Üçüncü Dünya ölkələrində qərb toxumları, taxıl və
gübrələri
• Mədən məhsulları
– Mis, alüminium, nikel, sink, qalay, dəmir filizi, çuğun, uran
və. s daxildir.
– ABŞ ilk növbədə Avropa və Yaponiya üçün ən böyük
ixracçıdır
– İnkişaf etməkdə olan ölkələrdən yaponiyaya ən böyük
xammal axınıdır
42
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Əsas anlayışlar
• Cari əməliyyatlar hesabı (current account), s.349
• Dörd Pələng (Four Tigers), s.354
• İdxalı əvəzləmə (import substitution), s.354
• İnfrastruktur (infrastructure), s.354
• İntellektual mülkiyyət hüquqları (intellectual property
rights), s.351
• Mikroelektronika (microelectronics), s.361
• Xüsusi İqtisadi Zonalar (Special Economic Zones -
SEZs), s. 357
43
Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.
Müzakirə sualları
• 1. II Dünya müharibəsindən bu tərəfə dünya
ticarətinin səviyyəsində nə baş vermişdir? Nə üçün?
• 2. Nə üçün ABŞ Avropa ilə müqayisədə Şərqi Asiya
ilə daha çox ticarət edir?
• 3. Yapon Avtomobil ixracının coğrafiyalarını təsvir
edin.