517

BATILI SEYYAHLARIN GÖZÜYLE İZMİT (1800-1860)

Ahmet GÜNDÜZ*

Giriş

İzmit, eski adını şehrin kurucusu Bitinya Kralı I. Nikomed’den (M.Ö. 279-250) aldığı için tarihte “Nikomedeia” olarak anılmıştır. Daha sonra, İslam yazarları tarafından “Nîkümüdiya, Nikumûdiyye ve Nîkümûziya” şeklinde, Türkçe kaynaklarda ise genellikle İznikmid olarak geçmiştir1.

Tarihî süreç içinde birçok devletin hâkimiyetinde kalmıştır. Gerek bölgeye hâkim olmak isteyen devletlerarasındaki savaşlar, gerekse zaman zaman yaşanan depremler şehrin zarar görmesine yol açmış ve bundan dolayı çeşitli dönemlerde yeniden inşa edilmiştir. İmparator Diokletianus zamanında, Roma İmparatorluğu’nun doğu topraklarının başkenti olmuş ve bu dönemde Roma, Antakya ve İskenderiye’den sonra Roma İmparatorluğu’nun dördüncü büyük şehri haline gelmiştir2.

Şehir, 1081 tarihinde Anadolu Selçuklu hükümdarı Süleyman Şah’ın idaresinde bulunmuş, kısa bir süre sonra 1085’te Bizans’ın hâkimiyetine geçmiştir. Ancak, bir yıl sonra 1096’da Haçlılar’ın denetimine girmiştir3.

Orhan Bey tarafından 1337 tarihinde fethedilen bölgenin idaresi Süleyman Paşa’ya bırakılmıştır4. Bu dönemde İzmit’in merkez olduğu Kocaeli sancağı teşkil edilerek Anadolu Eyaletine bağlanmış, XVI. yüzyılın ikinci yarısından sonra ise Cezâir-i Bahr-i Sefid Eyâleti’ne dâhil edilmiştir5. Bölgede XVI. yüzyılda yapılan tahrirlere göre Kocaeli Sancağı; İznikmid, Kandırı, Şili, İznik, Yoros, Yalakâbâd, Ada ve Genivize kazalarından oluşmaktadır6.

II. Bayezid devrinde meydana gelen 1509 depreminde büyük zarar gördü. Şehrin surları kısmen yıkıldığı gibi bazı camilerle medrese ve birçok ev harap oldu7.

XVI. yüzyılın ikinci yarısında görülen tabii afetlerden ve Anadolu’da yaşanan sosyal çalkantılardan İzmit de etkilendi. 1567 depreminde pek çok ev yıkıldı ve bir kısmı da hasar * Doç. Dr. Mustafa Kemal Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Hatay, e-mail: gunduz@mku.edu.tr1 İdris Bostan, “İzmit”, TDVİA, C. 23, s. 536.2 Bostan, s. 536.3 Bostan, s. 536.4 Bostan, s. 536.5 Ahmet Güneş, Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyıl Başlarından XVII. Yüzyıl Başlarına Kadar Kocaeli Sancağı, Ankara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalında basılmamış doktora tezi, Ankara 1994, s. 9.6 BOA, TD, 436, s. 1-550; TD, 116, s. 1-63; TD,425, s. 182-259; Güneş, s. 9-10.7 Bostan, s. 537.

518

gördü. Marmara sahillerindeki çiftliklere çalışmak için gelen Arnavut Leventler, İzmit ve yöresinde karışıklığa yol açtılar. 1573’te İzmit ve civarı suhtelerin kaynaştığı yerler haline geldi. 1592’de görülen veba salgını İzmit’i de etkiledi ve şehirde uzun süre ticarî hayat durma noktasına geldi8.

İzmit, XVIII. yüzyılda pek çok tabii afetle tahrip oldu. 1719’da yörede meydana gelen büyük zelzelede Yalova’dan Düzce’ye kadar olan bölgede 4000 kişi hayatını kaybetti; şehrin önemli bir bölümü yıkıldı. Daha sonra şehrin yeniden imarına çalışıldı. Ancak 1754 ve 1766 depremleri yine şehrin cami vb. önemli binalarına ve tersaneye büyük zarar verdi9.

II. Mahmud’un Yeniçeri Ocağı’nı kaldırması sırasında şehirde bazı ayaklanmalar olduysa da tersane ve donanma mensuplarının yardımıyla bastırıldı (1826). Bu dönemde şehrin imarına önem verildi. 1833’te Üsküdar-İzmit arasında ilk posta yolu hizmete girdi. II. Mahmud 1833 ve 1836’da iki defa İzmit’i ziyaret etti. Tersaneyi ve askerî birlikleri teftiş ederek henüz inşa halinde olan feshâneyi gezdi10.

Tanzimat’tan sonra başlayan imar faaliyetleri İzmit’te de etkili oldu ve Serasker Süleyman Paşa buraya gönderildi. 1859’da Anadolu’da açılan ilk rüşdiyelerden biri İzmit’te yer alıyordu. 1871’de şehirde ilk defa belediye başkanı seçildi ve meclis kuruldu. Sultan Abdülaziz daha önce inşasına başlanan sarayı kısa zamanda tamamlattı. 1873’te Haydarpaşa-İzmit, 1890’da İzmit-Adapazarı tren hattı hizmete girdi. 1894 İstanbul depreminden etkilenen İzmit’te Fevziye Camii harap oldu. 1895’te Derince Limanı’nın yapılması ile İzmit, Anadolu’dan gelen ticarî emtia ve zahire için bir depolama merkezi oldu11.

II. Abdülhamid devrinde mutasarrıf Sırrı Paşa, İzmit’in imarına ve bu arada şehir içi ve şehir dışı yollarının yapımına önem verdi. Şehrin simgesi haline gelen çınar ağaçlarını demiryolunun iki yanına diktirdi ve şehrin doğusundaki bataklıkları kurutmaya çalıştı12.

İzmit’in tarihî eserleri arasında Orhan Camii, Süleyman Paşa Camii Medrese ve Hamamı, Mehmed Bey (Fevziye) Camii, Pertev Mehmed Paşa (Yenicuma) Camii ve Külliyesi, Defterdar Abdüsselâm Camii, Akçakoca Camii, Hüseyin Paşa Camii, Akça Cami, Alaca Mescid gibi pek çok cami ve Mescid bulunmaktadır. Bir kısmı bugün mevcut olmasa bile tersanesi, han, kervansaray, hamam ve çeşmeleri İzmit’in Osmanlılar devrinde tam bir Türk şehri olarak yeniden kurulduğunu gösterir13.

Seyyahlar ve Seyahatnameler

Seyahatnameler; belirli bir zaman içerisinde belli mekânları gezen, gözlemleyen ve izlenimlerini aktaran gezginlerin yazdıkları metinlerdir. Eskiçağlardan itibaren birçok örnekleri görülen seyahatnamelerin bir kısmında dönemin en güzel tasvirleri görülmektedir. Seyyahlar, eserlerini meydana getirirken gezdikleri coğrafyanın niteliklerini değişik amaç, niyet veya görevlere göre ele almışlardır. Bunların yazdıkları eserlerde, ülkelerin ve toplumların yaşama biçimlerini, gelenek-göreneklerini, kültürlerini ve ilgi çekici özelliklerini bulmak mümkündür.

Yüzyıllar boyunca doğuya ilgi duyan batılı seyyahların bu ilgisinde bazen özel, resmî ya da ticarî nedenler, bazen de öteki olarak algıladıkları doğu dünyasına karşı duydukları korku ve merakın etkisi olmuştur. Sebep ne olursa olsun, yapılan yolculuklarda edinilen deneyim ve gözlemler kaleme alınarak Doğu, Batı’ya taşınmıştır. Bu yapılırken doğuya ait

8 Bostan, s. 537.9 Bostan, s. 537.10 Bostan, s. 537.11 Bostan, s. 538.12 Bostan, s. 538.13 Bostan, s. 540.

519

pek çok nesne, doğu insanın gelenek görenek, dinî inanış ve yaşayış biçimleri de incelenip kendi dünyalarıyla karşılaştırılmıştır. Seyyahlar, zaman zaman keyfi ve taraflı aktarımlar yaparak, ziyaret ettikleri toprakları kendi bakış açılarıyla ve kültürel birikimleri ile tasvir etmişlerdir. Dolayısıyla, bu eserlerin eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirilmesi gerekir.

Avrupa devletleri 16. yüzyıl ortalarından itibaren İstanbul’da, Ege liman şehirlerinde, Suriye ve Kuzey Afrika’daki şehirlerde daimî büyükelçilikler ve konsolosluklar açmıştır. Bu diplomatlar arasında İstanbul ve diğer Osmanlı şehirlerini gezerek Osmanlı ülkesinde yaşayan insanlar hakkında bilgi toplamak için kralları tarafından özel görevlerle gönderilmiş misyonerler, rahipler ve bilginler de bulunmaktaydı. Bu şekilde resmî ve özel görevlerle gelenlerden başka doğunun sosyal ve kültürel hayatını merak eden bazı Avrupalı aydınlar da kendi imkânlarıyla seyahat ederek Osmanlı şehirlerini gezmişlerdir14.

Osmanlı Devleti’nin hâkim olduğu coğrafyada huzur ve güvenliği sağlamış olması, gezginlerin işini daha da kolaylaştırmış olduğu gibi pek çok seyahatnamenin kaleme alınmasına da imkân hazırlamıştır.

Seyahatnamelere Göre İzmit

XIX. yüzyılda Kocaeli’ne pek çok seyyah uğramıştır. Bu sayının çokluğu, ilin yer aldığı coğrafyanın önemi ile açıklanabilir. Ayrıca, bu dönemde siyasî ve sosyal anlamda bir çöküş yaşayan Osmanlı Devleti’nin toprakları üzerinde Avrupalı devletlerin emperyalist çıkarlarının ön plana çıkmış olmasının da bu ilgide etkisi vardır. Bununla birlikte bölgeyi her anlamda tanımak ve değerlendirmek amacıyla keşif gezileri yapan seyyahlar da olmuştur.

Bölgeden geçen birçok seyyah genellikle İzmit’e de uğramış ve izlenimlerini kaleme almışlardır. Bu seyyahlar; kentin sosyal ve ekonomik durumu, kent merkezindeki ve çevresindeki tarihî yapı ve kalıntıları, evleri ve sokakları hakkındaki izlenimlerini, kendilerine has bir üslupla nakletmişlerdir. Ancak, İzmit kentinin bütün özelliklerini yansıtan bir seyahatnameden bahsetmek mümkün değildir. Bu seyahatnamelerde birbirinden farklı özelliklerin yanı sıra, zaman zaman kente ait vasıfların aynı şekilde tekrarlandığını görmek de mümkündür. Zira birçok seyahatnamede; kentin genel görünümünden, tarihî kalıntılarından, surlarından ve dinî yapılarından sık sık bahsedilmiş ve nüfusla ilgili bilgiler verilmiştir.

Faydalandığımız seyahatnamelerdeki kayıtları dikkate alarak konuyu dört başlık halinde ele aldık.

Kentin Genel Görünümü

İzmit’e uğrayan seyyahların dikkatini ilk çeken husus, kentin görünümü olmuştur. Genellikle de şehrin dışarıdan görüntüsünü beğeni ile dile getirmişlerdir. Mesela, 1804 tarihinde İzmit’e uğrayan Joseph Von Hammer-Purgstall, bir dağın yamacına yaslanmış olan kentin keyifli bir manzara sunduğunu ve tepede sur kalıntılarının görüldüğünü yazar15. 1807 tarihinde kenti ziyaret eden Adrien Dupré ise Asya’da Nicomedia (İzmit) gibi hoş ve elverişli bir şehir bulmanın zor olduğunu ifade ettikten sonra; “Adını verdiği körfezin sonunda, çok sayıdaki bahçeleri, bağları, meyve ağaçları ve tarım arazilerinin kapladığı tatlı bir eğim üzerindeki kent iç açıcı bir görüntü sunuyor… İzmit kentine bazı yerleri harap olmuş bir kale hâkimdir” şeklinde tasvir etmiştir16.

14 Gülgün Üçel Aybet, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699), İletişim Yayınevi, İstanbul 2003, s. 18.

15 F. Yavuz Ulugün, Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi, İzmit 2008, s. 102.16 Adrien Dupré, Voyage en Perse, Fait Dans Les Années 1807, 1808 et 1809, (Yayına Haz.: Tome Premier, Paris 1819, s.

4; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 109.

Ahmet GÜNDÜZ

520

James Morier, 1809 tarihindeki İzmit’in konumunu tasvir ederken; “İzmit, dağın eğimi üzerinde ve deniz kıyısında konuşlanmış olan çok güzel ve geniş bir kenttir.” ifadelerini kullanmıştır17. John Galt ise 1810’lu yılların başlarındaki notlarında İzmit’in tepelerin eteğinde, körfezin yanında yer alan büyük bir kent olduğunu ve eski kent sur duvarlarının hala görülebildiğini yazar18. William Ouseley (1812) kenti, ormanlarla çevrili bir körfezin kıyısında, denizden görkemli bir şekilde yükselen bir dağın yamacına mükemmel oturmuş, büyük bir kent olarak tasvir etmiştir19.

1819 yılındaki gezisinde, bazı bahçelerde bulunan eski sur kalıntıları, yolların ve duvarların içindeki sütun parçaları ile kitabe kalıntıları Marcellus’un dikkatini çekmiştir 20. Eli Smith 1830 tarihli anılarında, İzmit’in körfezin kuzeydoğu ucundaki bir tepenin yamacında kurulmuş güzel bir şehir olduğunu ve etrafını ormanların, yeşil tepelerin ve bereketli ovaların çevrelediğini, ayrıca güzel bir deniz ve tabiat manzarasının olduğunu ifade etmiştir21. Smith’ten iki sene sonra kente uğrayan James Porter ise; İzmit’i körfezin sonundaki bir tepenin yamacında, çok elverişli bir konumda yükselen bir şehir olarak tasvir etmiş, ayrıca bütün Türk kentleri gibi zarif cami minareleri, göğe yönelmiş sivri servi ağaçları ile çok güzel süslenmiş olduğunu ilave etmiştir22.

James Baillie Fraser 1833 yılı İzmit’ini resimsel olarak tasvir etmiş ve şu gözlemleri aktarmıştır; “Sabah saat sekiz buçukta eski adı Nikomedia olan İzmit’e vardık. Körfezin hemen kıyısındaki dağların eteklerinden başlayıp tepelerine kadar yayılmış olan, sırtlar, dar ve derin koyaklar, bağlar, meyve bahçeleri, ağaçlar ve kentin merkezindeki mezarlıklar ile servi ağaçlarının sunduğu görüntü ile kentin konumu hiçbir yerde yoktur”23.

Fransız hükümeti tarafından Anadolu’nun tarihi coğrafyasını incelemek üzere görevlendirilen mimar-arkeolog Charles Texier 1833-1843 yılları arasında Küçük Asya’nın büyük bir kısmını gezmiş ve gezip gördüğü yerler hakkındaki gözlemlerini seyahatnamesinde ele almıştır. Texier, İzmit Şehri’nin yeri ve konumunu çok beğenen seyyahlardandır. 1834 yılında uğradığı kent hakkındaki gözlemlerini şu cümlelerle ifade eder; “Bu şehir, çok güzel yeri, ormanlara yakınlığı ve halkının çalışkanlığı sayesinde, önceleri sahip olduğu önemini kaybetmemiştir. Daima Küçük Asya’nın önemli bir şehri olmuştur”24.

M. Baptistin Poujoulat, 1837 tarihinde ziyaret ettiği İzmit’in genel görünümünden bahsederken; “İzmit, Körfez kıyısında tepenin güney tarafında bir pelerin gibi katmanlar halinde yükselir. Dış görünümü göz büyülemektedir.” ifadelerini kullanır25.

İzmit’in 1847 tarihindeki genel görünümünü resimsel olarak tasvir eden seyyahlardan biri de, Xavier Hommaire de Hell’dir. Gözlemlerini anlatırken bu hususta şunları yazar; “İzmit, tanıdığım kentler içinde en resimsel olanıdır… Etrafındaki canlı bitki örtüsü, 17 James Morier, A Journey Through Persia, Armenia, and Asia Minor, to Constantinople, in the Years 1808 and 1809,

Philadelfia 1816, s. 350; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 111. 18 John Galt, Voyages and Travels, in the Years 1809, 1810 and 1811, London 1813, s. 298; Ulugün, Seyahatnamelerde…,

s. 112.19 William Ouesley, Travels in Various Countries of the East Persia, V. III, London 1823, s. 514; Ulugün, Seyahatnamelerde…,

s. 115.20 Marcellus, Souvenirs de l’Orient par le Vicomte de Marcellus, Paris 1839, s. 134; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 139.21 Eli Smith, Researches of the Rev. E. Smith and Rev. H. G. O. Dwigth in Armenia: Including a Journey Through Asia

Minor, And Into Georgia And Persia, With a Visit to the Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Salmas, V. I, Boston 1833, s. 75-76; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 160.

22 James Porter, Turkey; Its History and Progress: From the Journals and Correspondence of Sir James Porter, V. II, London 1854, s. 311-312.

23 James Baillie Fraser, A Winter’s Journey (Tatar), from Constantinople to Tehran; With Travels Through Varios Parts of Persia, V. I, London 1838, s. 183; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 161.

24 Charles Texier; Asie Mineure Description Géographique, Historique et Archéologique Dés Provinces et Des Villes de la Chersonnése D’asie, Paris 1862, s. 67; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 177.

25 M. Baptistin Poujoulat, Voyage a Constantinople, d’ans L’asie Mineure, en Mésopotamie, a Palmyre en Syrie, en Palestine et en Égypte, Bruxelles 184, s. 132.

521

bir mahalleyi diğerinden ayıran derin boğazları, Türk mezarlarının yontulmuş taşlarını saklayan servi ormanlarının melankolik görüntüsü, kenti çevreleyen kale kalıntıları ve denize kadar uzanan bahçelerinden bahsetmem, bu güzelliğin tümünü ifadeye yetmez. Ne kalem ne de fırça, bu tabiat görüntüsünün görkemli görüntüsünü tam olarak aktarmaya yeterli olamaz”26.

Şehrin tarihi kalıntıları ve surları hakkında ise şu bilgileri vermektedir: “Kentin yukarısına ulaşmak için epeyce çıkmak gerek, fakat bu da her yöndeki güzel manzaraları görmek için iyi bir şans. Kentin kaybolup gitmiş surlarının izlerini burada bulmak mümkündür”27.

Charles Mac Farlane, 1848 yılında İzmit’e ilk girişte kent hakkındaki gözlemlerini; “Tekneden bakıldığında kent, daha önce gölün karşısında gördüğüm Apollonia’dan daha güzel görünüyordu. Bir bölümü körfezin ucuna doğru uzanırken, diğer kısmı ise konik dik bir tepeye doğru yayılarak ona ayrı bir güzellik katıyordu. Kent, kurşuni kubbeler ile kar beyazı minareler, serviler, kavaklar, bitkiler ve her cins yapraklar arasında yer alıyordu” ifadeleri ile anlatır. Ancak daha sonra kentin içinden geçtiğinde; “Büyük bir merakla kentin yukarılarına doğru tırmanırken, şimdiye kadar ziyaret ettiğimiz diğer birçok Türk kentinden daha iyi olmasına rağmen, dışarıdan görüldüğü kadar güzel olmadığı görüldüğü” ifadeleri ile kenti çok beğenmediğini vurgular28.

George Cavendish Taylor 1855 tarihli seyahatnamesinde, İzmit Körfezi hakkında bilgi verdikten sonra; “Kent, körfezin başında yer almaktadır. İçerisi kabul edilebilir düzeyde temiz ve güzeldir, ancak Türk kentlerinin hepsi tekdüze ve monotondur. Denizden görünümü resimsel bir güzellik içeriyor. Evler ahşap ve tepenin yamacına doğru biri diğerinin üzerinde inşa edilmiştir”29 ifadeleri ile kenti tasvir etmektedir.

Evler ve Sokaklar

İzmit’i ziyaret eden seyyahların bir kısmı, kentin sokakları ve evleri hakkında da bize bir takım bilgiler vermektedirler. Bunlardan biri olan Morier 1809 yılında İzmit’ten geçerken; “…bazı evlerin çok iyi inşa edildiğini, güzel ve geniş bir manzaraya sahip olduğunu” yazar30. Kinneir ise 1814’lü yıllarda İzmit’in çoğunlukla İstanbul tarzı ahşap evlerden oluştuğunu ifade ederken31, Robert Walsh 1823 yılında İzmit’in yeni yapıları ile modern bir yapıya sahip olduğunu yazar32.

1827 tarihinde kenti ziyaret eden Josiah Brewer evlerin durumu hakkında daha ilginç bilgiler sunmaktadır. Ona göre İzmit evlerinin çoğu büyük ve ferahtır. Aynı zamanda ilginç bir özellikleri de mevcuttur. Bu özellik evlerin kazıklar üstünde inşa edilmiş olmasıdır. Fakat bu durum evlerin temizlik ve kanalizasyon koşulları için avantajlı olsa da, tahtalar arasındaki boşluklardan evlerin içlerinin alt taraftan gözükmesi bakımından ise bir dezavantaja neden olmaktadır33. Eli Smith, 1830 tarihinde İzmit’teki evlerin çoğunluğunun gösterişli ve ihtişamlı bir görünüme sahip olduğunu yazar34.

26 Xavier Hommaire de Hell, Voyage en Turquie et en Perse Exécuté par Ordre du Governement Français Pendant Les Années 1846, 1847 et 1848, Paris 1855, s. 249; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 183.

27 X. H. de Hell, Voyage en Turquie… s. 253; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 161.28 Charles Mac Farlane, , Turkey and Its Destiny - Journeys made in 1847 and 1848 to Examine into the State of the

Country, V. II, Philadelphia 1850, s. 256, 258; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 186.29 Taylor, Journal of Adventures with The British Army from the Commencement of the War to the Taking of Sebastopol,

London 1856, V. I, s. 212; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 195.30 Morier, A Journey…, s. 350; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 111. 31 John Macdonald Kinneir, Journey Through Asia Minor, Armenia and Koordistan ın the Years 1813 and 1814 with

remarks on the Marches of Alexander and Retreat of Ten Thousand, London 1818, s. 256; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 124.

32 R. Walsh, A Residence at Constantinople, During a Period including the Commencement, Progress and Termination of the Grek and Turkish Revolutions, V. II, London 1836, s. 171; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 142.

33 Josiah Brewer, A Residence at Constantinople in the year 1827 with notes to Present Time, New Hawen 1830, s. 166.34 Smith, Researches… s. 76; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 160.

Ahmet GÜNDÜZ

522

Hell, 1847 tarihinde İzmit evlerinin sevimliliğini ve kentin genel görüntüsünü anlatmak için kalem ve fırçanın yeterli olamayacağını yazar35. Oysa sadece bir yıl sonra kente uğrayan Charles Mac Farlane ise, uzaktan çok hoş görünen evlerin en az yarısının harap halde olduğunu bildirir36.

Bazı seyyahlar da kentin sokakları hakkında bilgiler vermişlerdir. Bu seyyahlar, İzmit sokaklarının dar olduğunu ve pek temiz olmadığını ifade etmişlerdir. Bunlardan James Porter 1832 tarihinde, ülkenin bütününde olduğu gibi İzmit’te de sokakların dar ve kirli olduğunu yazar37. Porter’den bir yıl sonra İzmit’i ziyaret eden James Baillie Fraser de benzer bir tanımlama yapmaktadır. Fraser, kentin genel resimsellik görüntüsünden sokakları ayırır ve sokakların yalnızca çok değişken biçim ve yönleri dolayısıyla resimsellik kavramı içine alınabileceğini yazar. Ona göre, sokaklar dize kadar çamurla dolu olup, taş döşenmiş yollar ise yürümeye pek elverişli değildir38. Sokakların dar ve kirli olduğundan bahseden seyyahlardan biri de Charles Mac Farlane’dir (1848)39.

Öte yandan, İzmit’i ziyaret eden seyyahlar sokaklar ve evlerin durumu hakkında bilgi vermekle beraber, kentteki mahalle sayısına pek değinmemişlerdir. Yalnızca, Charles Texier’in seyahatnamesinde bu hususta bilgiye rastlamaktayız. Buna göre, 1834 yılında İzmit şehri 23 mahalleden müteşekkildir. Bu mahallelerin on dokuzunda Türkler, üçünde Hristiyanlar ve birinde Yahudiler meskûndur40.

Kentin Nüfusu

Seyahatnamelerden İzmit’le ilgili öğrendiğimiz önemli konulardan birisi de kentin nüfus yapısıyla ilgilidir. Bu seyyahların bir kısmı tahmini bir nüfus sayısı verirken, bir kısmı ise azınlıkları da dikkate alarak ayrıntılı bilgiler vermektedir. Mesela, Andrien Dupré 1807 tarihinde İzmit şehrinin nüfusunu, Grek, Ermeni, Yahudi ve Türkler’den meydana gelen 30 bin kişi olarak vermiştir41.

Kinneir, 1814 tarihinde; “Denildiğine göre 150’si Rum, 50’si Yahudi, geri kalanının tamamının Türk olduğu toplam 700 hane bulunuyor”42 ifadeleri ile kentin 700 haneden ibaret olduğunun kendisine söylendiğini ifade eder ki, bunu ortalama 5 katsayısı ile çarptığımızda 3500 kişilik bir nüfusa tekabül etmektedir. Bu sayı ise İzmit şehri nüfusunu yansıtmamaktadır.

Marcellus, İzmit’in 1819 yılındaki nüfusunu 18 bin olarak verir. Bu nüfusun ise 16 bini Türk ve 2 bini Ermenilerden oluşmaktadır43. Robert Walsh İzmit’in 1823 tarihindeki nüfusu hakkında ayrıntılı bilgiler vermektedir. Buna göre kentte 22700 kişi yaşamaktadır. Bunların 20 bini Türk, 2500’ü Rum ve Ermeni Hıristiyan ve 200’ü Yahudi’lerden ibarettir44.

Smith, kentin nüfusunu hem hane hem de kişi olarak vermişlerdir. Buna göre İzmit’te 1830 tarihinde 4000 Türk, 500 Ermeni ile 500 Rum ve Yahudi hanesi bulunmaktadır. Bu hanelerde yaşayan nüfus ise yaklaşık 25000 kişiden ibarettir45.

1834 yılında İzmit’i ziyaret eden Charles Texier de hane sayısı olarak 5000 rakamını vermiştir. Ancak, bu hanelerde yaşayan nüfusu 30 bin kişi göstermiştir. Hane dağılımı ise

35 X. H. de Hell, Voyage en Turquie… s. 253.36 Farlane, , Turkey and… s. 258.37 Porter, Turkey Its History … s. 311-312; Ulugün, Seyahatnamelerde… s. 158.38 Fraser, A Winter’s Journey… s. 183.39 Farlane, , Turkey and… s. 258.40 Texier; Asie Mineure… s. 67; Charles Texier, Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi (Çev. Ali Suat, Latin

harflerine aktaran: Kazım Yaşar Kopraman, Sadeleştiren: Musa Yıldız), Ankara 2002, s. 112.41 Dupré, Voyage en Perse…, s. 5; Seyahatnamelerde…, s. 110.42 Kinneir, Journey Through… s. 256. 43 Marcellus, Souvenirs de l’Orient…, s. 133.44 Walsh, A Residence…, s. 172; Ulugün, Seyahatnamelerde…, s. 142.45 Smith, Researches… s. 76.

523

şu şekildedir; Türk: 2500, Rum: 1200, Ermeni: 800, Yahudi: 500 aile46. Diğer seyyahların verdiği oranlar dikkate alındığında, Texier’in gayrimüslim nüfus sayısını fazla gösterdiği görülmektedir.

Seyyahların verdikleri nüfus sayısı ile bu nüfusun etnik dağılımı noktasında önemli tutarsızlıkların olduğu görülmektedir. Batılı seyyahların özellikle Gayrimüslim nüfusu olduğundan fazla gösterme eğiliminde oldukları bilinen bir vakıadır. Bununla birlikte, bir fikir vermesi açısından birbirine yakın oranları veren bazı seyyahların İzmit için verdikleri nüfus oranı aşağıdaki tabloda verilmiş ve etnik dağılımları hesaplanmıştır.

Tablo:1 Seyahatnamelere Göre İzmit Nüfusu ve Dini Dağılımı (1819-1830)

Yıllar Türk % Rum % Ermeni % Yahudi % Toplam

1819 16000 89 - - 2000 11 - - 18000

1823 20000 80 2500 10 2500 10 - - 25000

1830 20000 80 2500 10 2500 10 25000

% : Toplam içindeki oran.

Tabloda görüldüğü üzere, seyyahların verdiği bilgilere göre, İzmit’te 1819-1823 yılları arasında Türk nüfusunun toplam nüfusa oranı % 90 civarındadır. 1823 yılındaki veriler dikkate alındığında ise bu oranın % 80’lere gerilediği görülmektedir.

Kentte Sosyal ve Ekonomik Hayat (Çarşı ve Pazarlar)

İzmit’in çarşı ve pazarları hakkında da seyahatnamelerde bazı kayıtlara rastlamaktayız. Buna göre, çarşı ve pazarları büyük ve güzel olup başlıca ticareti ipek, keten ve pamuklu kumaşlardan ibarettir47. Ayrıca, başkente gönderilmek için büyük miktarlarda hazırlanan kırmızı deri şehrin en önemli sanayi ürünüdür. Bağdat’a giden tüccarlar burada konaklamaktadır. Kirpi’ye olan yakınlığı ve başkent ile deniz yoluyla irtibatı sayesinde, boğazın kapalı olduğu zamanlarda ticaret için güzel bir ambar vazifesi görmektedir48.

Marcellus 1819 yılında kantin ticari yapısı hakkında bilgi verirken; birçok esnafın yer aldığı, nerdeyse bütün halkın toplandığı büyük ve gürültülü pazarların varlığından bahseder49.

Kente 1832 yılında uğrayan James Porter, İzmit’te ordunun ihtiyacı olan kumaşı üretmek amacıyla kurulan fabrika aslında en başarısız fabrikalardan biridir. Ancak kentte bulunan fes fabrikası ise bununla karşılaştırıldığında daha başarılı bir kuruluş olup, bünyesinde Ermeni bir müdür yardımcısı ve 300 çalışanı barındırmaktadır. Burada üretilen fesler ordunun ihtiyacını karşılamasının yanı sıra arta kalan fesler pazarlarda püskülsüz olarak tanesi 30 kuruştan satılmaktadır50.

1834 yılında kenti ziyaret eden Texier; “İzmit’in başlıca ticareti, kereste ile tuzdur. Önemli miktarda tuz üretmek için kurulan tuzlalara, körfezin sonundaki bataklıklar çok yaramıştır. Tuz üretimi özel şahısların elindedir. Hükümet yalnız üretilen tuzdan öşür alır. Kereste ticareti serbesttir, hükümet hesabına numune olarak deniz inşaatında kullanıma uygun olan alınır. Fakat bu serbestlik, halka yük olan birtakım sınırlamalar karşılığında pahalıya mal olur; çünkü Türkler gibi kereste ticareti yapan halk kısmı, tersane hizmetleri için, angarya şeklinde gerekli miktarda amele temin etmek zorundadırlar. Hükümet, kendi tezgâhları için ameleye beş guruş yevmiye tayin etmiştir; fakat bu para çok az tam olarak

46 Texier; Asie Mineure… s. 67; Texier, Küçük Asya Coğrafyası… s. 110.47 Dupré, Voyage en Perse…, s. 4-5; Seyahatnamelerde…, s. 110.48 Galt, Voyages … s. 298; Seyahatnamelerde…, s. 114.49 Marcellus, Souvenirs de l’Orient…, s. 134.50 J. Porter, Turkey…, s. 311-312; Ulugün, Seyahatnamelerde… s. 158.

Ahmet GÜNDÜZ

524

ödenir ve hiç kimse hakkını validen istemeye cesaret edemez. Ermeniler İstanbul’a ihraç edilen deri işiyle meşgul olurlar” ifadelerini kullanır51.

Sonuç

İzmit’e uğrayan seyyahların kent ile ilgili izlenimleri hakkında yukarıda verdiğimiz bilgilerden şu sonuçları çıkartmamız mümkündür;

Seyyahların tamamına yakını kentin yeri, konumu, tabii güzellikleri ve genel görüntüsünü çok beğenmiş ve hepsi şehrin dış büyüleyici bir güzellik sunduğunu belirtmişlerdir.

Bu şekilde körfezin başında tepelere doğru bir yerleşim alanını kaplayan kentin evleri ve sokakları hakkında da bazı tasvirlerde bulunulmuştur. Buna göre evlerin büyük bir kısmı ahşaptan yapılmış olup, tepenin yamacına doğru biri diğerinin üzerinde inşa edilmiştir. Seyyahların büyük bir kısmı İzmit’in yeni yapıları ile modern bir yapıya sahip olduğunu, evlerin çoğunun büyük, ferah ve gösterişli olduğunu yazarken, bazıları ise evlerin harap halde olduğunu bildirmiştir.

Seyyahların çoğuna göre kentin sokakları dardır. Bir kısmı ise taş döşeli yolların yürümeye pek elverişli olmadığını ve sokakların kirli olduğunu yazmışlardır. Şehrin mahalle sayısı hakkında seyahatnamelerde pek bilgi bulunmamaktadır. Ancak, 1843 tarihinde İzmit’e uğrayan Félix kentin 23 mahallesinin bulunduğunu, bu mahallelerin 19’unda Türkler’in 3’ünde Hristiyanların ve 1’inde Yahudiler’in meskûn olduğunu yazar.

İzmit’i gezen seyyahlar şehrin nüfusu ile ilgili olarak da bazı bilgiler vermişlerdir. Buna göre kentin 1819 tarihindeki nüfusu 16 bin, 1823’te 22 bin, 1830’da 25 bin ve 1834 tarihinde 30 bin kişiden ibarettir. Bu nüfusun % 90’ı Müslüman Türklerden, % 10’u ise Gayrimüslimlerden müteşekkildir.

Kentin çarşı ve pazarları hususunda da bilgiler yer almaktadır. Buna göre çarşı ve pazarları büyük ve güzel olup, başlıca ticareti kereste, tuz, ipek, keten ve pamuklu kumaşlardan ibarettir. Ayrıca, başkente gönderilmek için büyük miktarlarda hazırlanan kırmızı deri şehrin en önemli sanayi ürünüdür. Bunlardan başka ordunun ihtiyacı olan kumaşı üretmek amacıyla kurulmuş olan bir fabrika ile bir fes fabrikası bulunmaktadır.

51 Texier; Asie Mineure… s. 67; Texier, Küçük Asya Coğrafyası… s. 112.

525

KAYNAKÇABaşbakanlık Osmanlı Arşivi, Tapu-Tahrir Defterleri, No: 436, 116, 425.

Baillie Fraser, James, A Winter’s Journey (Tatar), from Constantinople to Tehran; With Travels Through Varios Parts of Persia, V. I, London 1838, s. 183.

Bostan, İdris, “İzmit”, TDVİA, C. 23, s. 536.

Brewer, Josiah, A Residence at Constantinople in the year 1827 with notes to Present Time, New Hawen 1830.

Dupré, Adrien, Voyage en Perse, Fait Dans Les Années 1807, 1808 et 1809, (Yayına Haz.: Tome Premier, Paris 1819.

Galt, John, Voyages and Travels, in the Years 1809, 1810 and 1811, London 1813.

Güneş, Ahmet, Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyıl Başlarından XVII. Yüzyıl Başlarına Kadar Kocaeli Sancağı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalında basılmamış doktora tezi, Ankara 1994.

Hommaire de Hell, Xavier, Voyage en Turquie et en Perse Exécuté par Ordre du Governement Français Pendant Les Années 1846, 1847 et 1848, Paris 1855.

Mac Farlane, Charles, Turkey and Its Destiny-Journeys made in 1847 and 1848 to Examine into the State of the Country, V. II, Philadelphia 1850.

Macdonald Kinneir, John, Journey Through Asia Minor, Armenia and Koordistan ın the Years 1813 and 1814 with remarks on the Marches of Alexander and Retreat of Ten Thousand, London 1818.

Marcellus, Souvenirs de l’Orient par le Vicomte de Marcellus, Paris 1839.

Morier, James, A Journey Through Persia, Armenia, and Asia Minor, to Constantinople, in the Years 1808 and 1809, Philadelfia 1816, s. 350.

Ouesley, William, Travels in Various Countries of the East Persia, V. III, London 1823.

Porter, James, Turkey; Its History and Progress: From the Journals and Correspondence of Sir James Porter, V. II, London 1854.

Poujoulat, M. Baptistin, Voyage a Constantinople, d’ans L’asie Mineure, en Mésopotamie, a Palmyre en Syrie, en Palestine et en Égypte, Bruxelles 1859.

Smith, Eli, Researches of the Rev. E. Smith and Rev. H. G. O. Dwigth in Armenia: Including a Journey Through Asia Minor, And Into Georgia And Persia, With a Visit to the Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Salmas, V. I, Boston 1833.

Taylor, George Cavendish, Journal of Adventures with The British Army from the Commencement of the War to the Taking of Sebastopol, V. I, London 1856.

Texier, Charles, Asie Mineure Description Géographique, Historique et Archéologique Dés Provinces et Des Villes de la Chersonnése D’asie, Paris 1862.

Texier, Charles, Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi (Çev. Ali Suat, Latin harflerine aktaran: Kazım Yaşar Kopraman, Sadeleştiren: Musa Yıldız), Ankara 2002.

Ulugün, F. Yavuz, Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi, İzmit 2008.

Üçel Aybet, Gülgün, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699), İletişim Yayınevi, İstanbul 2003, s. 18.

Walsh, R., A Residence at Constantinople, During a Period including the Commencement, Progress and Termination of the Greak and Turkish Revolutions, V. II, London 1836.

Ahmet GÜNDÜZ

526

İzmit, Anayol (1834), (Charles Texier; Asie Mineure…), s. 850.

İzmit, Kuzey Kapısı (1834), (Charles Texier; Asie Mineure…), s. 842.

527

İzmit, Lefke Kapısı (1834), (Charles Texier; Asie Mineure…), s. 846.

İzmit, Yenişehir Kapısı (1834), (Charles Texier; Asie Mineure…), s. 844.

Ahmet GÜNDÜZ