Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
Aron kachethan alo – 3
BASAPI CHARLI AHEM
LONGRI SONMUNG ATIRI
DETPI TOK LANG MISSION AUTHORITY
MUNIT AJAKONG KANGTHUR AMINISTRY
BHARAT SORKAR
ARON ATANG ADEPARTMENT
ARON LAPEN BISAR AMINISTRY
BHARAT SORKAR
BASAPI CHARLI AHEM
Aron kachethan Alo – 3
4
BASAPI CHARLI AHEM: This book is based on legal awareness for the
neoliterates on free legal aids in Karbi Language . This book is prepared by
National Literacy Mission Authority and Department of Justice, Govt. of India,
New Delhi. This book is translated and published by State Resource Centre
Assam, 1-CD, Mandovi Apartments, GNB Road, Ambari, Guwahati-781001
(Assam)
March 2016 (500)
Atiri achap: gorima ka saal
Lam kelar : Hang miji Hanse, Ra Ingti, Dhon sing Ingjai, Sangai Teronpi
Keklangcheng:
Peklang abang:
Longri sonmung atiri, Assam
1-CD, Mandovi apartments, GNB road
Ambary, Guahati- 781001
Kangchap: Hang miji Hanse
Kasapa:
NELITUM ALAMTHE
Longri sonmung atiri,Assam ahin pen aron atang kachethan alo Karbi alam pen larsi
peklang lo. Gauhati along kangni amei alongsi lahai akitap lam larlo. Lahai lam kelarthu achap
anke State la service authority ahin pen kechok pura nangchedondunlo. Lam kelar amei
along nangkachetongdun, nangkeklemdun bangphutin aphan ning aklong pen chorolo.
Kaporhe atum aning dokhurpo pusi ning thelo.
Samiran Brahma
Director
Longri sonmung atiri, Assam.
KACHORO
Sakshar Bharat angdang 2009 aningkan chiti achiklo pensi pangcheng ponlo.
Labangso angdang along detpi angbong lo kethek kadure so arlo keongnei 410 ajilat along
dangpon lo. Labangso kapangdang along kapaphihup kheiso jasemet penke SC,ST lapen
armu kijum muchot akhei aphansi pangthek pon lo. Laso kapangdang along kapethekchengji
kabor-i alokot bidi sore kapangtang lapen kaseke anparta bang ateng kapetheji aphan amo
dengpon lo.
Lo kacharli atum aphan amethang jopadap kachetong bom ason amu ng pen
pachikupsi porhe mesenji aphan bor-ilo. Laso amo aphan ‘Inter personal media campaign
amo pangchengponlo.
Det kachari aron atang aphuthak kethan pachiniji aphan aron atang kachethan
angkung dangpon lo. Bharat sorkar, aron lapen bisar aministry, Detpi Munit ajakong kangthur
aministry chelangpetsi Guahati along isi orkshop pedolo. Labangso aamei alongsi Assam
(ahom alam pen), Tripura (Bengali alam pen) lapen Sikkim (nepali alam pen) aron atang kethek
peme peme arleng amung, ketokthek atum aron atang kirim akehoi atum pen chelangpetsi
ason amung pathik lo.
Aron atang kachethan amo along bisar adepartment, aron atang aministry, Bharat
sorkar lapen access to justice (north east and Jammu Kashmir A2J NE &JK) project directorsi
Technical assistance nangkipidun lapen Bharat sorkar bisar adepartment ahin pen
kachedondun. Rastriya saksharata mission asor labangso atheso nangkacherap chetodun
asong, adepartment aphan ning ingsamjin pen chorolo. Lahai alo an rat angbong aron atang
aphuthak kapachini lapen kapacheroktok ajakong pipo pusi ningb thelo.
Rastriya saksharata mission aauthority
Munit ajakong kangthur aministry
New Delhi
7
BASAPI CHARLI AHEM
Rongsopithepo along Bahari bahari ahem
kangtuipipi ahem kikim along pangcheng lo.
Basapi api-apo ta rongpen nokor kachongdat
vangjui lo. Methang arong, skool , okangbup
nangkok lo. Basapi asap lo thek. Ahut adak
tomo ta porhi hi. Basapi aove aklimsomar ta rong
pen nokor vangruk lo. Akethe atum chongdat
bomlo, osomar atumke kijui pen apor
pedambom lo. Malomso aphanke domejir lo.
Ni 10 -15 an aphi Basapi kado donodak lo - “ O
pei ne kamantu lo skool kidun longpo?” Apei
thaklo - Hem kikim tangdet lote itum rong
chedamthu longpo. Anke nangta skool
chedunthu long po.
Arnisi juibom ahut inut thanbangpi hadak
vanglo. Basapi atum kopi apotsi skool dundedet
ma arju lo. Osomar atum thakdun lo - "Netum
8
dakke do pejoi; hem binongke helo pik. Rong si
skool do.
Nanghem nangja pontha pu thanbangpi pulo.
Basapi aphan ajirpi ajirpo atum thanbangpi
aphan ahem ponlo. Chepachini pen osomar
aphan adung skool along, nangketoi dunji
aphan chiningri lo.
Thanbangpi abangke adung askool alongsi lo
kethan. Sorkar aphuthaksi arta ningkan throk
9
pen ningkan krephli aosomar aphan lo
kapacharli arpu dolo pu than pajirmi lo. Sorkar
pen lo charlilongvek nangji pu aron kibi do.
Nanglitum ta osomar aphan adung askool along
amen thapdun melo. Skool along kacharli amidu
lapen thang alota do nangne ‘Penap amat skool
ahem nangtoi non pulo.
Laso alam arjulongdet aphi Basapike, aning
arongpik lo. Lo kacharli kidunji aphan chisiklo.
Jirpo-Jirpi aphan anta pachisiktoi lo.
10
AKEJOI LAPEN LO CHARLILONGVEK
NANGJI ARON 2007:
Bharat Sorkar ahin pen akajoi lapen lo
charlilongvek nangji aron deng pon lo. Laso aron
atengke ningkan 6-14 arta aosomar aphan akejoi
lo kethek longvek nangji ajakong pilo. Ningkan
throk pen krephil arta aosomar anke pangrom
ponpet lo.
KECHENGSI KACHARLI ALAMTHE - Kechengsi
angdeng pen nerkep angdeng anke kachengsi
11
kachrli angdeng pulo. Ningkan throk pen anke
charli longvek nangpo . Aron kimi ateng penke
jongjung kikim skool ahem kerai do po. Laso
anghoi kibi ponke SC ,ST, aphai kijum akhei
lapen kidukvok aphan si kibipi lo. Latum amen
thapvek nangpo. Isi angden pen nerkep
angdeng an akejoi lo pacharlilong nangpo.
Ape,ari ta akajoi long po.
LASO ARON ATENG PEN OSOMAR ATUM KOSON
LO KERAP KELONG PO?:
● Laso aronke ningkan throk pen ningkan
krephli arta aosomar aphan lo. SC,ST, aphai
kijum akhei,honghap hongru aosomar
aphanta pangrom pon lo.
● Arta ningkan throk ,kilittang aosomar skool
vang lote, arta ateng pen chelonchit angdeng
pangni (bi) nangpo. Aphrang angdeng
kacharli nangji anta ladaksi than nangpo.
12
● Arta ningkan throk, sose aosomar lo kacharli
pangcheng pulote ningkan krephli aphi anta
pacharli long nangpo.
KEDO ADIM CHELARDET APHI SITA AMEN
KACHETHAP LONG AVARSAI:
Kopine athe pen inut aoso jongsi kedo adim
chelar nangkok pulote haladak kateboknei
sorkar askool along amen chethapdam long.
Ajat alo avepin sita amen chethap long.
SKOOL KIBI NANGJI:
● Lo charli longvek nangji aron ateng penke
sorkar ahin pen skool ahem kim nangpo.
● Isi angdeng pen pho angdeng an osomar
aphan kilo meter isi si adak skool ahem do
nangpo.
● Throksi angdeng pen nerkep angdeng an
aosomar aphanke kilo metre kethom thom
adak skool ahem do nangpo.
13
● Skool arlo kivokduk lapen kapaphihup akhei
aosomar aphan kelang pangbarrap nangpo.
HAVAR SORKAR ARPU:
● Ningkan throk pen ningkan krephli arta
aosomar aphan akejoi lo pacharli longvek
nangpo.
● Adunghet skool ahem kikim. Honghap
hongru aosomar aphan kevang kedam aphan
avarsai kipi pon.
● Charli amo along kapaphihup aosomar
aphan lang peme nangji. Kacharli aosomar
aphan kijun alang, kecho kijun, kapathu
aklam along kelang peprekpon nangne.
Latum aphan skool arlo , kalite barpi barso
ahem kapangthir akam toi nangne.
● Ningkan throk pen ningkankrephli arta
aosomar skool kidunvek aphai sorkar atum
khangvek nangji.
14
● Apor ateng pen osomar atum skool vang lo
ma, lapen lo kacharli choklim lo ma lang pon
nangpo.
● Skool along thanbang, skool ahem lapen lo
kethan-i ahormu pipon nangpo.
● Thangbang aphan kaseke pedo nangji.
● Akaprek adim pen kevang aosomar aphan
amen kethap pado pon nangpo
15
● Osomar aphan keraikom lapen alangtum
aning kephophe alam anta emek chibipon
nangji.
● Kapaphihup akhei aosomar aphan lang
pangbar ponkri nangji. Api-apo lapen adon
arap atumta arpu deng nangji.
● Bangphutin asomar aphan adung askool
along amen kethap ahut api apo lapen chepo
chepho atum arpu deng nangji.
SKOOL KACHARI AMEI:
Skool along kelang kachari aphan isi skool
kachari amei seng nangji. Jongjung kikim askool
alongke laso amei ave. Laso amei along phan
phli pen phan thom anke api apo lapen osomar
kibipon atumsi do nangpo. Laso amei along
soarlo aphai pharo pen phan phokep (50%)
anke do nangji. Kethemei arpu abangke api
aposi deng nangpo.
16
SKOOL KELANGCHARI AMEI ARPU:
● Skool pen kacherap alam an kelang pon .
● Skool kangthurji aphan kam amo kedengpon.
● Skool atangka maha mesen pen kapedam
kelangdun.
● Skool akam amotin along kacherapdun.
SKOOL KANGTHUR AMO:
Skool kangthur amo kedeng amei asor kenangji
amoton dengpon nangji .Sorkar laso amo
17
kapichunji aphan kenangsot akejoi akitap, pe ri
kipi pedorphlup nangpo.Thanbang atum aphan
kaseke pipon nangpo. Skool kangthurji aphan
kenangsot alam sorkar aphan pachini nangpo.
Chokche lele ason do pulote kangsaiji aphan
bor-i nangpo.
● Jongsi osomar pen amen kachethap ahut
tangka maha hang pulote aron ateng pen
tengdunthip nangpo. Adai areng sita en
nangpo.
● Osomar amen kethap alam pen api, apo
lapen aoso aphan asat lang longle. Dokok
pulote adai 25,000 pitu nangpo.
● Osomar arta aphuthak thang alo avedet sita
amen thap nangpo.
● Komatne ningkan abongja le vang sita amen
thap avarsai piponvek nangpo. Thapthe puke
longle.
18
● Osomar aphan isivet angdeng along khang
longle. Kacharli angdeng jutjetik, skool pen
phlung long le.
● Osomar aphan areng ahu kapeso lapen
kapinrem, kiputot pedo longle.
NURSERY ANGDENG KIBI:
● Arta ningkan kethom pen ningkan throk an
aosomar aphan kapangcheng angdeng
kibike havar asorkar arpu lo. Ladak sekedet
pensi skool along dampo.
THANBANG –AKA M
● Skool aron ateng pen amethang arpu
chekaklem pon nangji. Apor pen skool
vangver nangji.
● Apor ateng pen lo kethan kapijut.
● Kethantag ason kethek kelang kapangbar
lapen kethekthe ason kethanthu amo do
nangji.
19
● Api-apo lapen kibipon atum pen kachingki
chethan. Osomar thek thekthe alam
kachekethan.
● Skool pen akaprek adim lo than longle.
LO CHARLILONGVEK NANGJI ARON ATENG PEN
SKOOL ARLO ARVARSAI:
1. Skool along thangbong aphai:
Isi pen pho angdeng an-
Osomar aphai Thangbang aphai
60 2
61-90 3
91-120 4
121-200 5
150 pen akeong 5 lapen kong thangbang
200 pen akeong osomar, thanbang aphai
40pen inut (kongthangban
aphai alekha lakha pen
nang ne)
20
Throk pen throksi an
● Angdengtin inut thanbang . Kethan ason pen
thanbang aphai laso ateng po -
1. Science lapen kimlakha
2. Social science
3. Lam(language)
● Osomar bang 35 pen thanbang inut, lapuson
adharan nangpo.
● Jongsi osomar aphai 100 pen akeong, pulote
● Inut kong thangbang dover po.
● Thanbang jongjong
● Arjan kihi, kilun kekan kethan athanbang.
● Ok pran lapen exercise athangbang
● Practical athanbang.
2. Thanbang bangphutin aphan akaprek kethan
angdeng lapen skool asai aphn ingdeng isi
dopo.
21
● Barpi barso kedo aphan pinso lapen arloso
aphan akarpek kaprek dopo.
● Kapathu aklam dopo.
● Mesen kajun alang dopo.
● Anerlo asan aan kitun kedang aphan hem
akaprek do nangpo .
● Osomar lapen skool kerai aphan komdir paka
apai dopo.
3. Aron ateng pen lo kethan lapen kapathu apor
pekrep dopo.
22
● Isi angdeng pen pho angdeng an ni 200 mate
ghonta 800 an.
● Throk angdeng pen nerkep angdeng anke
ni 220 mate ghonta 1000.
4. Angdeng aphan kitap bohi akejoi pipo.
5. Angdengtin aphan kapathu ahormuta pipo.
● Skool ahem along kethan apor kelong
muchotji aphan thanbang aphan akaprek
akam arne ponpe.
KETHAN ASON AMUNG LAPEN ARDI KILIN
● Aok apran, aning angthin kapangtangji aphan
ardi piponpo.
● Osomar atum api alam pensi lo charli longpo
● Osomar kachini lapen kamatha ajakong
kapechan aphuthak ardi piponpo.
● Nerkep angdeng anke thang aboard asatlang
along ingnidun nangne.
23
● Osomar atum aphan kecleng kacharli kijut
angthek alo piponpo.
NING PHOPHE ASON KONAT LAPEN KOMAT
APHAN PALE NANGJI?
State Childrens' Right Protection Commmision
along osomar lo charli pen kacherap alam an
ning phophe alo pele lote alanglitum lang tarlip
po. Laso alo havar akehoi arideng pi nangpo.
Havar akehoi abang alam prapjin pen ingsai po.
Havar akehoi kangsai aning phophe pulote “
State Children Right
P r o t e c t i o n
C o m m m i s s i o n ”
along kosordam
nangpo. Alo pale
nang po.
Jongsi ihumbak
askool aron ateng pen klemkle pulote laso skool
aphan thanpet po.
24