ŀ 1

Balparda bihotzean

Jakina denez, Somorrostro Haraneko Zazpi Kontseiluak bi errepublikatan zegoen

banatuta: Lau Kontseiluak (Muskiz, Zierbena, Abanto Goikoa eta Abanto Behekoa) eta Hiru

Kontseiluak (Santurtzi, Sestao eta Trapagaran).

Somorrostro Haraneko Zazpi Kontseiluak, XIX mendearen erdian

Zazpi Kontseiluak batera Casal-go Pinuan biltzen ziren. Lau Kontseiluak Muskizko

Iturrian batzen ziren bitartean, gure Hiru Kontseiluak Uriosten batzartzen ziren.

2

Somorrostro Haraneko Hiru Kontseiluen mapa

Santurtziko Kontseilu zaharrak egungo Santurtzi eta Ortuellaz gain Errepelega, Rivas,

La Sierra eta Galindo auzoak zituen barne. Kontseilua hiru Herenetan zegoen banatuta:

Santurtzikoa (Mamariga barne), Cabieces-koa (Rivas eta Errepelagaz gain Basori, Cotillo,

Pajares, Los Hoyos, Villar eta Balleni auzoak zituena) eta Nocedal-goa (Urioste, Capetillo,

Balparda, Zuazo, Granada eta Ortuella barruan zituela).

3

XVIII. mendean eztabaidak gertatu ziren lurraldetasunari buruz; aipagarriena

Enkarterri Nobleek eta Somorrostro Haraneko Hiru Kontseiluek Portugalete Huriko

Kontseiluaren kontrako auziagatik eginiko karta topografikoa dateke seguru asko, Ramón de

Villalón-ek 1764an margotua.

Karta horretan, erdian edo, Balparda agertzen da.

1764an Ramón de Villalón pintoreak egindako koadroaren zatia

Askoz beranduago, 1901ean hain zuzen ere, Santurtzi (Santurce Antiguo) eta Ortuella

(Santurce-Ortuella) banatu ziren, Capetillo errekastoak bien arteko muga definitzen duela.

Muga horrek Balparda Santurtzin utzi zuen.

Balparda bi errekastoren artean dago: Ballonti eta Capetillo izenekoak. Ballonti

errekastoa Serantes mendi-magalean sortzen da latsa batzuk bereganatuta; Capetillo

4

errekastoa, ostera, Nocedal eta Serantes artean dagoen sakanean, beste xirripa batzuen

urak biltzen dituela.

1906an egindako Ortuellako planoa. Santurce Antiguo eta Santurce Ortuella, Capetillo errekastoa

muga delarik. Balparda Ballonti eta Capetillo errekastoen artean kokatzen da

ŀ

5

Ni neu Balpardan bizi izan naiz eta inguru horrek markatu nau erabat. Santurtziri

buruz mintzatzean horregatik, lehen gogorapena Balparda da, alegia, bertoko paradisu

txikia, neure lehen hamazortzi urteak bertan eman nituelako.

Capetillo errekastoa den muga horren inguruan bizi izan ditut haurtzaroko eta

gaztaroko urterik zoriontsuenak. Horiek betiko utzi dizkidate beren ezaugarri: auzolanetan

zein ehizan ibiltzea eta naturarekiko zaletasuna (geroago mendizaletasun bihurtuko zena).

Balpardari asko zor diot. Baina goazen geldiro zenbait gauza aipatzera.

Jaiotza

Balpardatik oso hurbil dagoen Barral auzoko etxe txiki batean jaio nintzen. Bertan hiru

urte eman nituen, Balpardara joan baino lehen. Azken honetan hamabost urte pasa eta

gero, Santurtziko erdialdera jaitsi ginen.

Oraino ere badaukat zenbait gogorapen lehen hiru urteko denbora hartaz: sukalde

txiki bat, katu bat ondoan, eta gau arte gure amarekin aita lanetik etortzeko itxarotea, oinez

etortzen baitzen Backcok Wilcoxetik Galindoko Las Vegastik barna. Las Vegas horiek

aspaldiko Las Vegas de Ibarra ziren. Argi dago izen-ordezkapen baten aurrean gaudela,

hizkuntza-ordezkapena dela eta.

Euskara

Balpardako etxean gure aitona zenari “geldi-geldi” entzuna diot hamaika bider

edozein ekintza hasi baino lehenago. Gehiagorik ez. Nahiz eta gure amona euskalduna izan,

Getxokoa, erdi ahantzia zeukan euskara. Izan ere, askoz beranduago, 1970ean, euskaldun

bihurtu nintzenetik, gai zen nik esandakoa ulertzeko, baina ia ez zen gauza elkarrizketa

baten euskaraz segitzeko.

Euskararekin egin nuen lehen topaketa Balpardatik oso hurbil egin nuen. Izan ere,

Zuazoko Santo Domingo baserrian bizi zen Juan Agirretxuk irakatsi zidan, 4 urte besterik ez

nituela, halako “Sagarra-manzana, Iketza-carbón, mujer-Andrea eta hombre-Gizon”. Huraxe

izan zen nik ikasi nuen lehen euskara, baita euskararekin egin nuen lehendabiziko talka ere,

ia eguneroko “geldi-geldi” horretatik kanpo.

6

Balpardan eta honen inguruan bazeuden euskararen zenbait aztarna. Nire haurtzaroa,

nerabezaroa eta gaztaroa ere oso pozgarri egin zizkidaten zenbait jenderen deituretan

(Agirretxu, Basagoiti, Belategi, Bikarregi, Etxaniz, Lopez Eginoa, Otsoa, Ruiz Loizaga, Sasia,

Totorika, ...) edo eta hainbat toponimo txikitan (Basori, Eskurtu, Goiarzu, Lazagorria,

Urioste, Zuazo, ...) susma zitekeena Balpardako hizkera berezian ere agertzen da. Beste

aldetik, toponimo horiek izendatzen dituzten lekuen gainetik sarritan ibiltzen nintzen hala

auzolanetan nola ehizan.

Balpardako hizkera berezia

Hona hemen jaio nintzen auzoan, Balpardan, geure gaztelania berezian erabiltzen

genituen zenbait hitz, euskararekiko lotura zuzena daukatenak:

achocharse (txotxolotu), aguiluchu (-txu atzizkia, arrano txikia), aguachirri (ur

antzekoa dena, kafea kasu), aguaduchu (-txu atzizkia, euri fina), alambre (alanbrea),

albarca (abarka), aloló (lo egitekoa, umeentzat), ama (ama), amante (laztan edo

maitea), amarraco (hamarrekoa musean), anca (hanka), aprovechategui (edozein

egoeratatik profitatzen dena), apuchurrar (zapaldu, apurtu), apurruchar (apurtu,

zapaldu), area (area, lurra prestatzekoa), aro (aroa, haurrak jolastekoa), arrecho

(bizkorra), aupa (aupa), balda (apala), baldragas (baldarra), barrabasada

(barrabaskeria), barracas (barrakak, feriakoak), barruntar (barrundatu), basta

(astoarena), bildurri (beldurra), biribilqueta (biribilketa), birichindón

(begitxindorra), biriqui (biriki, begi birikia, okerra), birria (pirria),birrioso (pirriduna),

bocho (botxoa), bola (bola-jokoarena), bolo (boloa), burricuchus (bizkarrean

eraman), burrun-burrun (motor hotsa), caca (kaka), cacanarro (txikia), caco (kakoa,

bi hortzeko aitzurra), caicu (kaikua, janztekoa), cachorro (katxorroa), calandria

(kalandria), caloca (artoaren hostoa), camarote (ganbara), cámpora (kanpora),

cancarro (kankarroa), canica (kanika), capacha (kapatxa, tabako mota), caparra

(kaparra), cardincha (kardo mota bat), carramarro (karramarroa, itsasokoa),

carrasquilla (karraska, botanika), cartolas (kartolak), cartuchu (kartutxoa), cascarria

(kazkarria), cirrisclilla (txirriskila), cloca (kloka, oiloa), cococha (kokotxa), cocolo

(kokoloa), coitau (koidadua), colco (kolkoa), comunal (komunala, arlo komunala),

coplas (koplak, istorioak), corlicón (kurlinta), corro (korroa, jolasa), coscorra

(koskorra), cotón (kotoia), crisquete (kisketa), cubrir el ganado, echar al toro

(ganadua estali), cucu (kukua), cuchu (txerria), curruscu (ogi punta), chabola

(txabola), chacolí (txakolina), chala (txahala), chalo (txaloa), chalo (aurpegian jo),

chamarra (txamarra), champlón (txanpona), chanda (txanda), chapa (txapa),

chaparrada (euri gogorra), chaparro (txaparroa), chaparrón (euri gogorra eta epe

motzean), chapela (txapela), chatarra (txatarra), chatarra (diru txikia), chibirita

(txibirita), chicharro (txitxarroa), chichi (txitxia, okela, umeentzat), chimbera

(txinboak ehizatzekoa), chimbo (txinboa), chimino (tximinoa), chinchagrilla

(txintxagra), chinchorta (txerri koipeaz egindako ogi torta), chio (txioa), chipli-

chapla (txipli-txapla, uretan), chiqui (txikia), chiqui-chaca (larrua jo, umeen

hizkeran), chiquita (txanpon baten izena), chiquito (txikitoa), chirene (txirenea),

chiribita (txiribia, botanika), chiripa (txiripa), chirla (txirla), chirlora (txirlora),

chirrisquila (txirriskila), chirulita (kuliska), chirta (txirta), chis (txiza), chistu (txistua),

chita (txita), chocholada (txotxolokeria), chocholo (txotxoloa), choclo (txokloa),

choco (txokoa), chonta (txonta), chorco (txorkoa), chori (txoria, ilekoa), chorro

7

(txorroa), chorro-morro-pico-tayo-que (joko baten izena), chosna (txosna), choto

(txotoa), chozna (txosna), churro (txurroa), dancha (dantza), dúrdula (durdula),

escopeta (eskopeta), estanco (estankoa, denda orokorra), eup, eupa (eup),

fardelón (fardeloia), fu (jatekoak hozteko putza), galga (gurdietako galga), garapa

(garapa), gargantua (gargantua), garoncha (baba-leka), gaviluchu (-txu atzizkia),

goiti (goitibehera), goitibera (goitibehera), goroncha (baba-leka), guau-guau

(txakurra, umeen hitza), guiarra (giharra), hacerse, encontrarse a gusto (egin),

historias, cuentos (istorioak), hondera (lur edo larre baten beheko aldera), iturri

(botilaren metalezko tapoi berezia), jaro (txara), jibión (txipiroia), jícara (kikara),

lampa (lapa), larri (larria), laya (laia), layar (laiatu), lelo (leloa), lerdo (lerdoa),

limonada (limonada), loca (loka, oiloa), lolo (loa), lustre (lustrea), llevar, arrendar

(eraman), macaco (makakoa, zoologia), magurio (magurioa, zoologia), mamarracho

(ardura gabekoa), mancar (mankatu), maña, destreza (maina), mañas (mainak),

mañoso (mainontzia), marichico (mari-mutila), marichu (maritxua), marmiar

(marmar), marmojear (mormoxeatu), mazo (mazoa), mendimiar (mendematu),

miagar (miau egin), michín (katua, umeen hitza), milindris (milindria), mingorra

(mingorra), misto (mistoa), mizca (pixka), mocordo (kaka-mokordoa), mocho

(motza), mojojón (mojojoia, muskuilua), moroquil (morokila), morrosco

(morroskoa), moscorra (mozkorra), mus (musa, jolasa), neque (nekea, nekatuta

egon), ñan-ñan (jan), ñiqui-ñaca (larrua jo), ospa (ospa egin), pa (pa, musua

umeentzat), pala (pala), papo (papoa), par, a la par, a la vez (parean), parraplas

(berbatsua), parrocha (parrotxa), pase, paso (pasea, hegaztiena), pelotari

(pilotaria), pericacho (perikatxoa), perrochico (perretxikoa), peruchu (-txu atzizkia,

madari mota bat, oso txikia), petacho (petatxoa), piedra (harria, txingorra),

pilcharchar (pitxartxarra), pilpil (pil-pilean), pirrilera (beherazkoa; pirria), pista,

legaña (pista), pistojo (pistak edukitzen dituena; gaizki ikusten duena), pitilín

(pitilina), plastazo (zaplaztekoa), plausta (erori), plisti-plasta (plisti-plasta), pocholo

(potxoloa), pote (potea), potolo (potoloa), pupú (mina, umeen hizkeran), pupurri

(pupurria, nahasketa), purra (purra, oiloak deitzekoa), purrulera (pirria), purrusalda

(porrusalda), quilicolo (kili-kolo), quima (kima), quisquilla (kiskila, indar gabekoa),

saguchu (sagu txikia), salsa (saltsa), salsero (saltseroa), saltamachín (matxinsaltoa),

sapaburu (zapaburua), sapi (zapi, katuentzakoa), secule (sekulabelarra), sinsorgada

(ganorabakeria), sinsorgo (zintzorka), sirimiri (zirimiria), soca (soka), socatira

(sokatira), sorchi (soldadua), sorda (oilagorra), talo (taloa), tanque (tanka), tas-tás

(tas-tas, ipurdikoa umeentzat), tinaco (tinakoa), tipitapa (tipi-tapa), tiquitaca (tiki-

taka), ti-ta (ti-ta), trainera (trainerua), tripa (tripa), tripada (tripakada), uau-uau

(txakurra), usa (uxatu, oiloei), virzay (birzahia), zancarrón (zangarra), zacuto (zaku

txikia).

Agian noizbait baten batek hizkera horretaz ikerketa sakona egingo luke. Bitartean

Iñaki Gaminde lagunak esan didanez, “Santurtziko euskaltegietan eta eskoletan horiexek

sartu beharko lirateke, ezta? Eta gero gerokoak.”

Auzolana

Ez nekian nik zer zen hori. Esan nahi dut kontzeptu horren azpian zer zegoen.

Balpardan eman nituen hamabost urte haietan hamaika biderrez egin dugu sega batera,

8

edo belarrari buelta eman, batu eta fardoak paketatu, geroxeago zenbait astorekin, asto-

emeekin, fardoak belardi eta larre ezberdinetatik etxe desberdinetara eramanez. Fardoak

paketatzeko makina bat besterik ez zegoen auzokide guztientzat. Hura izerdia! Eta, nola ez,

haiek garrasiak astoei aginduak ematean, aurrera segi zezaten!

Hainbat gazte biltzen ginen belarra biltzeko, lan astunak gizon helduei eta indartsuei

utziz. Gero askari ederra, eta zenbait egunetan, lan gogorra eta luzea baldin bazegoen,

bazkaria larrean bertan, denok batera. Hura poza!

Belardiak eta larreak Capetillo errekaz bi aldeetan zeuden (eta oraingoz batzuk

badaude). Beraz, guretzat Capetillo erreka ez da izan inolako muga. Alderantziz baizik.

Zentzu batean esan daiteke ‘mugalariak’ ginela, hau da, Santurtzi eta Ortuella artean

dagoen mugan ibiltzen ginela, lan egiten eta jolas egiten genuela. Bestetik, oso ongi

konpondu izan gara beti Uriosteko eta Nocedal-go jendearekin, hau da mugaz beste aldetik

zeuden baserritar, abeltzain eta ehiztariekin: besteak beste, Uriosteko Elortegi, Loizaga,

Urioste eta Zabala izenekoekin behiak zaintzean, Zamarripa zaharrarekin eta beronen

semeekin ehizan; Eskurtuko Landetaren baserri inguruan ehizan hamaika bider, Nocedal-go

Orrantiarekin belarra biltzean, ...

Eta mahats-bilketa etortzen zenean, antzeko gauza, auzolanetan alegia. Lehendabizi

mahatsa bera moztu eta bildu eta lehen aipaturiko asto-eme berekin etxera eraman. Bertan

mahatsa zapaldu eta muztioa ateratzeko makina berezi batekin aritzea, ahalik eta muztio

gehien lortu arte. Makina hori ere bakarra zen auzokide guztientzat, eta etxez etxe ibili zen

mahasti guztietako mahats guztia bildu arte. Mahastiak bi leku ezberdinetan zeuden: batzuk

etxondoan, soroaren inguruan, gure kasuan bezala, eta beste batzuk mahasti berezietan,

Capetillo errekastoaz beste aldean, alegia, egungo Ortuellako lurretan.

Lurra iraultzeko goldea erabiltzen zen, aspaldian laiak erabiltzen baziren ere.

Goldearen aurrean idiak. Idiak Bikarregik zeuzkan, eta behar zenean, etxez etxe ibiltzen zen

zenbait soro eta landatako lurrari buelta emateko. Bukatu eta gero gosari ederra hartzen

zuen. Horixe zen saria. Idiak ere arearekin erabiltzen ziren iraulitako lurra ereiteko

prestatzearren. Area eta goldea etxe gutxitan egoten ziren. Oro har, idiekin batera ekartzen

ziren behar ziren egunetarako.

Oso txikia nintzelarik, badaukat zenbait gogorapen urrun gariari buruz. Izan ere,

galsoroak ere izan dira Balpardan, gure etxean kasu. Garia moztu igitaiarekin, oso lan

gogorra zena, gero bildu, eta harri lau baten gainean jo, gari-aleak biltzeko. Geroxeago,

betiko astoa hartu eta Goiarzu eta Uriostetik barna, Trapagaran eta Ortuella artean zegoen

errota batera eraman, irina egiteko. Irina hori taloak egiteko erabiltzen zuen gure amonak.

Benetan gozoak!

Beste auzolan berezi bat ere ezagutu dut. Igandeetan egiten zena. Balpardan

bazegoen, eta oraindik badago, iturri publiko bat. Baina etxean ez zegoen urik: nire

haurtzaroan, iturri publiko horretatik ekarri behar genuen baldeetan. Beraz, tutu

orokorretik, La Tejera auzotxoaren ondotik, estrata baten ertzetik etxeetaraino egin genuen

zanga bat eta tutu berriarekin Balpardaraino eraman ura, gero handik etxe guztietara

iritsiko zena.

Askoz beranduago, 1970ean, euskara ikasi nuenean, auzolan hitza aurkitzean, gure

lan-edukiari izena antzeman nion, guretzat betebeharrak zirenak euskarazko kontzeptu oso

9

polit batek bereganatzen baitzuen. Zenbat eta zenbat auzolan ezberdin dagoen egiteke gure

Donejurgi honetan, gure Enkarterrin eta gure Euskal Herrian!

Ehiza, natura, mendizaletasuna

Ehiza izan zen Balpardan ikasi, barneratu, eta dastatu nuen beste arte bat, eta

berarekin batera naturarekiko begiramena, beranduago, kaletar bihurtu nintzenetik,

mendizaletasun bilakatuko zena.

Hasieran tiragoma batekin hasi nintzen txinbo, txirta, bisbita, antzandobi, txio,

ormatxori, itsasikara, txepetx, erregetxo, amilotx, kaskabeltz, txonta, eta txori txiki mota

askoren atzean. Bederatzi urterekin lehen tiroa bota nuen gure aitonaren eskopetaz:

kalandria bat hil nuen, lurrera jaisten nintzela ia.

Geroago txinbera batekin hamaika txori harrapatu izan dut ikastetxetik etorri bezain

laster, edo eta oporretan. Egunero afaltzeko beste: dozena bat baino gehiago ia egunero,

askotan berrogeita hamar txori ehizatzera iritsiz.

Oso gazte nintzela, praka luze zahar batzuez jantzita, nire gorputza baino askoz

zabalagoak zirenak, eskopetarekin irteten nintzen, inolako baimenik gabe. Hamaika hegazti

harrapatzen nituen: hasi usapalekin Irailean eta bukatu kalandriekin Martxoan. Tartean,

birigarroak, zozoak, hegaberak, ahateak, zertzetak, mingorrak, uroiloak, kurlintak, kuliskak,

txirriak, bernagorriak, galeperrak eta oilagorren bat edo beste.

Geroxeago, arma-baimena eta ehizarako lizentzia atera nituenean, oso gutxitan

joanen nintzen ehizatzera. Jadanik Santurtziko erdialdean bizi ginen eta nire paradisu txikia

desagertuz zihoan. Dena den, oso noizean behin igotzen nintzen Serantes aldera. Behin

baten Serantes mendian, Peñalba iturriaren ondoan, azeri gazte bat ehizatu nuen, orain

gurasoen etxean disekaturik dagoena.

Ehizarekin batera natura maitatzen hasi nintzen. Geroago ehiza utzi, eta

mendizaletasuna piztu zen nire baitan. Mendi askotara igo naiz harrez geroztik, baina

Serantes mendia izan da niretzat ihesleku berezi bat, estresa botatzeko sendagairik onena,

Deleuze-k aipatzen duen ihes-lerroaren antzeko bat. Bertara igo, bertatik ikusten dena

gozatu, eta etxera itzuli krabelin eder eta usaintsuekin eskuan. Hori plazera!

Eta mendizaletasunarekin abertzaletasunaren lehen erroak hasi ziren kimatzen.

Mendizaletasuna eta abertzaletasuna oso lotuta egon ohi baitira gure Euskal Herrian.

Abertzaletasuna

1936an Balpardako zenbait gazte, onenak noski prest zeuden gerlarako: Felix Arbulu,

Meliton eta Avelino Basagoiti anaiak, Valentin Basagoti, Tomas Ruiz Loizaga eta Lorenzo eta

Manuel Tobar anaiak. Meliton ertzantzan aritu zen. Manuelez beste guztiak Garaizabal

konpainian aritu ziren. Avelinok eta Manuelek teniente kargua hartu zuten. Manuelek

Ibaizabal batailoian. Guztiak etorri ziren etxera gerla galdu ondoren, Felix izan ezik. Hori dela

eta daramat nik Felix bigarren izen. Manuel Tobar, ostera, 1943ko ekainaren 13an etorri zen

etxera zorriz beteta, heriotza-zigorra jaso eta zenbait kartzelatan eta langile batailoietan

egon ondoren.

10

19-25 urte zituen gazte horiek. Alta, argi zeukaten zeren alde borrokatu behar zuten

EAJko batailoietan aritzen zirenean.

Nerabea nintzela, irrati zahar batean eguerdiko ‘partea’ (berriak, alegia) hasten

zenean itzaltzen zen beti, ia gauero BBC irratia, espainolez, entzuten zen bitartean. Denbora

hartan ez nintzen konturatzen zer dela eta alde batetik ‘nazionalak’ eta bestetik

‘nazionalistak’ egonak ziren. Pixkanaka argitu zen kontua, nahiz eta horretaz hitz gutxi

entzun gerlatik bizirik atera zirenengandik. Haien arteko solasa isila zen. Gure aurrean tabua

zen gerlaz hitz egitea. Noizean behin hitzen bat, erdi esaldiren bat harrapatu, holakoa zen

gure aurrean haien portaera. Isiltasuna zen nagusi.

Aldiz, langileriaren egoeraz askotan entzuna dut hamaika istorio eta pasadizo, Backock

Wilcox zela, Bizkaiko Labe Handiak (A.H.V.) zirela edo beste enpresa batzuen egoerari

buruzkoak.

Baina abertzaletasunaren erroak jarrita zeuden, geroago kimatuz joanen zirenak.

Ibilaldiak

Nire haurtzaroan Balpardan soilik ibili banintzen ere, nerabezaroan eta gaztaroan izan

ditudan muga nagusiak hauexek ziren: hegoaldetik Uriostetik Eskurturantz doan mendixka,

El Cerro izenekoa; ekialdetik Uriostetik Portugaletera doan bidea, Las Vegas de Ibarra eta

Basoriraino; mendebaldetik, Nocedal-dik Serantesko hego magalera; iparraldetik, azkenez,

Sorias iturritik Villar eta Mello auzoetara (Mello auzoa Meyllo, Meillo gisa agertzen da

1619an, Mayllo 1553an eta Maillo 1499an).

Esparru txiki horretan gauzatu dira nire gogorapenik ederren eta sakonenak.

Ikasketak

Cabieces-en hasi nintzen ikasten 5 urterekin, hobeki esan eskolara joaten. Gogoratzen

naizenez, bost bokaletik soilik ‘o’ ikasi nuen marrazten. Besteak oso zailak ziren. Maisuak

frankistak ziren, erabatekoak. Giro eskasa benetan. Balpardatik Cabieces-erako bidaia oinez

egiten nuen lau biderrez egunero.

Geroxeago, 9 urterekin fraideen ikastetxe batera joan nintzen. Hobe ez aipatzea

horien irakasteko metodoak. Kontua da, zortzi urtean Balpardatik eta Portugaleterako

bidaia lau biderrez egin izan nuela oinez. Horrek askotxo balio izan zidan geroagoko nire

mendizaletasuna gogortzeko. Ikasketen aldetik deus gutxi. Irakasle bat edo beste kenduta,

gehienek ez zekiten ezer, gainera baten bat izan ezik oso espainolak ziren, batzuk erdi

faxistak.

Balparda armarria

Santurtziko ‘Bellamar’ izeneko etxean dago kokatuta armarri hau. Ybarra y Berge-ren

iritziz, armarria honelakoxea da:

11

“casco con plumaje, manto de lambrequines, y sobre cartela con cruz acolada de

Caballero del Hábito de Santiago, gran venera al pie y filacteria con el apellido “Balparda”,

entre aquélla y el escudo, y éste es cuartelado: 1º y 4º en fondo rayado horizontal, que es

gules, cinco veneras en sotuer; 2º y 3º en fondo rayado horizontal, que es azur, tres bandas,

cargadas cada una de ellas de un armiño.”

Balparda armarria

�

12

Gurutze akolatu hori Juan Balparda y de la Ormazari1 dagokio, Peruko Erresumako

Erret Audientziako Fiskala zenari. Juan hori 1705ko ekainaren 25ean bataiatu zuten

Santurtziko San Jorge elizan eta aitaren bi deiturak zeramatzan: aita Lorenzo de Balparda y

de la Ormaza zen, Santurtzin 1677ko abuztuaren 15ean bataiatua. Lehen aitona Ramón de

Balparda y Basori zen; bigarrena Antonio de Balparda y Llano, Domingoren semea izan zena.

Beraz, Domingo hori da Balparda horien jatorria.

‘Hábito de Santiago’ delakoaren Zaldunen oinetxeen onarpenean Balparda oinetxea2

agertzen da Balparda, Zuazo eta Mello auzoetan, bai eta Ormaza oinetxea, Mamariga

auzoan.

Santurtzi eta Serantes mendia

18 urterekin Santurtzira jaitsi ginen. Aldaketa ez zen poztekoa, baina bizitzarako, batez

ere, gure familiaren bizitzarako beste aukera bat izan zen.

Santurtzin bizi nintzela ez nintzen behin ere Balpardara igo, nire paradisu txikia

desagertuz baitzihoan, autopista zela, zenbait enpresa zirela, eta abar. Balpardaren

1 Ikus http://somo.blogcindario.com/2008/02/00072-juan-de-balparda-y-la-ormaza-fiscal-de-quito-natural-de-

santurtzi.html. 2 Ikus http://somo.blogcindario.com/2008/02/00072-juan-de-balparda-y-la-ormaza-fiscal-de-quito-natural-de-

santurtzi.html: “Posiblemente, la parte más interesante de las pruebas presentadas se refiere al

reconocimiento visual de las casas de las que Juan de Balparda era originario. Aquí los testigos presentados

coinciden en afirmar que fueron las casas las que dieron nombre a los distintos barrios. Sin embargo, basta un

pequeño vistazo a la obra del cronista Lope García de Salazar, datada en el siglo XV, para comprender que

están totalmente equivocados, al menos en lo que se refiere a los linajes más antiguos, pues la mayor parte

de los linajes encartados tomaron su apellido del lugar en que edificaron su vivienda.

Para dar noticia de las casas de las que descendía Juan de Balparda se acudió en primer lugar a la casa de

Balparda, equidistante un cuarto de legua de la iglesia parroquial, situada en un sitio eminente y sola, de buena

fábrica "entre los dos varrios que llaman Zuazo y El Mello", y rodeada de heredades, en la cual vivía Joseph de

los Heros y Balparda, de 65 años de edad, el cual les dijo que "dicha casa es la originaria y antigua del apellido

de los Balpardas, del qual no tiene noticia aia otro en las Encarnaciones, que de esta casa tomó aquel varrio la

apelación de Balparda, con cuio nombre se a quedado, aunque no permanece de dicho varrio más casa que la

suia; y que el motivo de havitarla él es por ser de dicha familia y haverla heredado de su abuela materna Cruz

de Balparda, hermana que fue de Diego de Balparda, padre que fue de Antonio de Balparda, bisabuelo de don

Juan de Balparda y la Ormaza, pretendiente del ávito de Santiago".”

13

birjintasuna behin eta berriz bortxatu zuten. Aurrerapenaren izenean han egin dena

astakeria izan da. Kasurako, Santurtziko eta Ortuellako muga den Capetillo errekastoa nire

haurtzaroan oso gardena zen, garbia eta hantxe ibiltzen ginen aingirak harrapatzen uda

denboran. Gaur egunean errekastoaren gainean autopistarako sarrera, gehi zabortegi bat

eta txatar-tailer bat daude. Paisaia itsusia eta zikina benetan eta hantxe dago nire

haurtzaroa, errekasto hura alegia, zikinkeria haiekin erdi ehortzita.

Aldaketa guzti horiek gehiegizkoak izan ziren niretzat. Hortaz, Serantes mendira hasi

nintzen igotzen. Hamaika biderrez egin izan dudana.

Serantes, niretzat, aparteko garrantzia dauka nire bizitzaren bigarren epean. Mendia,

mendizaletasuna, ‘Bihotz Gaztea’ elkartea, lagun berriak, euskara, euskara-irakaslea, eta

abar luzetxo bat hasi ziren gauzatzen bigarren epealdi honetan.

Bihotz Gaztea elkartean 1970eko hamarkadaren lehen urteetan hasi nintzen euskara

irakasten, gerla eta gero Santurtzin hasi zen lehen euskalduntze-prozesuan, oraingoz

etengabe handituz doana, oso bizirik dagoena. Elkarte horretan hasi zen Santurtziko euskal

gau-eskola, irakasle bakarra nintzela eta ahaztezina zen ikasle talde polit batekin; eta bertan

eman nuen lehen hitzaldia. Bizkaiera ikasita banengoen ere, euskara batuaren oihartzuna

entzun bezain laster berari lotu nintzaion. Izan ere, ‘Euskara batuaz’ izan zen nire lehen

hitzalditxo hura, h-a eta euskara molde hori bera nahiko eztabaidatuak zirenean.

Aipaturiko ikasle-talde horretan Balpardako Meliton Basagoitirekin ezkondu zen Maria

Urrutikoetxea zegoen. Maria euskaldun zaharra da, eta berarekin batera Santurtziko

alfabetatze-kanpaina hasi nuen, Santurtzin euskaldunak bazeuden eta, bata aspalditik gure

auzoan bertan askotan egondakoa.

Atzerria: “From Balparda”

Urteak joan urteak etorri andrea eta biok atzerrira joatea erabaki genuen. Kanada

aldera, Montrealera, bertako McGill University delakora. Bertan geundela, hamaika biderrez

esan behar izan genien jende desberdinei gu ez ginela espainolak, Euskal Herrikoak baizik.

“From the Basque Country. We are Basques.” Euskaldunak ginela inguru guztiko jendeak

ongi zekien. Ez zen gehiegi esplikatu behar. Québec-en badago Euskal Herrirako nolabaiteko

atxikimendua.

Lagun minak ere egin genituen. Bata New Yorkeko benetakoa, Mike Dillinger izenekoa,

filologia egiten zuena. Berak bazekien gu santurtziarrak ginela, eta ni neu Balpardakoa

nintzela. Horrela esaten zien berak beste ezagunei. “Felix is from Balparda”. Horixe zen

entzutekoa! New Yorkekoak adierazi behar zien Balparda hori non zegoen, euskaldunak

ginela, euskara zer zen eta abar luze bat.

Beraz, Kanadako batzuek, Montrealekoek eta beste batzuek, bazekiten Balparda eta

Santurtzi non zeuden, Euskal Herria zer zen eta euskara zela gure hizkuntza. Ez da makala

kontua.

Donejurgi

14

Euskararekin kezkatuta, Santurtziri buruzko erroak topatu nahirik, eta aspaldian Pablo

de Zamarriparen hiztegian ‘Santurtzie’ ikusita nengoela, eta orobat Bizkaiko itsasertzeko

zenbait jendek, Ondarroakoek eta Lekeitiokoek, ‘Santurtzia’ aipatzen zidatela (-a

organikoarekin), artikulu txiki bat plazaratu nuen Fontes Lingua Vasconum delako

aldizkarian. Hipotesi moduan aipatzen zena hauxe da, Santurtzia-k Santurtzie esplikatzen

zuela, eta bi horiek Santurtzi eta ez alderantziz. Beraz, agian Santurtzia edo Santurtzie izan

zitezkeela Santurce-ren euskal ordezkariak.

Beranduago, Montrealetik etorria eta beste epe berri batean sortuak ginela, Arabako

Zalduondon geundela, bertako alkate euskaltzaleak Udaletxera eraman gintuen. Bertako

koadro batean Zalduondoko toponimia txikia agertzen da. Nire begiak Donejurgi izeneko

toponimoaren gainean jarri ziren, ondoan Donejurgibikunbea eta Donejurgibarrena

zeudelarik.

Galdera berehalaxe irten zitzaidan. “Non dago Donejurgi hori?” Erantzuna: “Baseliza

baten inguruneari dagokio, bertako saindua San Jorge delarik”. Harrez geroztik beti sinatu

ditut nire lantxoak Donejurgi herrian eginak balira bezala, eta behin edo behin Donejurgi ere

erabili dut ezizen gisa.

Gehiegitxo ote litzateke gure udalak lehengo Santurce, Donejurgi bihurtzea? Geroak

esanen du.

Santurtzi (eta Balparda) bihotzean

Nahiago nuke Donejurgi idaztea. Bego, oraingoz baina, eta atal honetarako, Santurtzi

izena. Oso gauza gutxi gelditzen dira errotuta, erabat loturik, norberaren bihotzean.

Horrelako bat, Santurtzi da, eta horrekin batera Balparda.

Orain ere, nire ezagunei beti ondokoa esaten diet: lo egin, Portugaleten egiten dut,

baina izatez, Santurtzikoa naiz. Izan ere, gure familian Santurtziko eskubide foralak gorde

ditugu. Gure alabak (Irati eta Garazi) Santurtzin jaio zitezen ekarri zituen amak sabelean

Montrealetik.

Santurtzi gehiegi da niretzat bi hitzetan aipatzeko. Baina zertxobait izan beharko banu,

ondokoa aipatuko nuke: nire bizitzaren urterik zoriontsuenetarikoak Balpardan igaro

nituela, bertako jendea apartekoa zelako, ez aipatzearren bertako paisaia, egun ez dagoena.

Santurtziko erdialdean Balpardan jasotakoa azaleratu zait beste modu batez: elkartasuna

auzolanetatik edo datorrena, mendizaletasuna baserriko bizimodutik eta naturan bizi

izandakotik datorrena, euskaltzaletasuna hango “sagarra-manzana, iketza-carbón ...”

delakotik datorrena, abertzaletasuna Balpardako lehengo gudariengatik jaso dudana,

justiziarekiko grina eta kezka soziala bertan bizi izandako hainbat eta hainbat egoeratatik.

Bai eta jakin-mina eta ikasketarako grina ere, Cabieces-en izan nituen maisuen gainetik.

Azken jakin-min hau, hain zuzen, nire bizitzaren motorra bilakatu da.

Hori guztia, eta aipatu barik gelditzen diren beste hamaika gehiago, Balpardari eta

Santurtziri (Donejurgiri) zor diet. Aileza euskal belaunaldi berriak Donejurgiz, Enkarterriz eta

Euskal Herriaz hausnar, eta, ahal badadi, irtenbideak proposa.

Donejurgi buruan

15

Orain Donejurgi idatzi behar dut. Lehengo Enkarterri zaharrean kokatuta dagoen

Donejurgi hau, Euskal Herriko leku berezi batekoa, orain dela gutxi Ibar Ezker izenarekin

bataiatu duten tokikoa. Bertan langabezia da nagusi gaur, beste hamaika buruhausterekin

batera.

Burua erabili behar dugu euskaldunok, Donejurgiko euskaldunok ere, pairatzen ari

garen egoera korapilatsuaren aurrean. Balpardan nik bizitakoa joan da. Ez dago inolako

itzultzerik. Beste egoera berri batean bizi gara. Orain globalizazioa, informatika, burulana

(eta gutxiago eskulana) eta abar luzetxoa dauzkagu aztertzeko.

Lehengo paradisu geografiko txikian, Balpardan alegia, hasi ziren jakin minak ez dira

ase. Ezta pentsatu ere. Hamaika arazoren aurrean gaude euskaldunok. Donejurgiren

etorkizuna Euskal Herriaren etorkizunari lotuta dago erabat. Euskal Herriak ezagutuko

duena, onerako ala txarrerako, Donejurgik bereganatuko du.

Balpardako lehengo gudari haiek ez zuten borrokatu Euskadik Espainian autonomia

maila bat lortzearren, Euskadiren independentziaren alde joan ziren frontera, gerlara.

Argi dagoena ondokoa da, egoera eta aro berriari aurre egin behar diogula. XXI

mendean informatika, diseinugintza, iragarkigintza, telematika, inteligentzia artifiziala, eta

beste zenbait ‘komunikazio-diziplina’ direla bide, hitzak eta komunikazioak berak aspaldian

zeukaten zentzua galdu dute. Hitza eta komunikazioa, gure kontrol-gizarte honetan,

usteldurik daude, zeren beroriek diruak zeharkatu baititu erabat, ez akzidentez, izaeraz

baizik. Gainera, estatuez baino haratago dirua da nagusi, bera da ‘komunikatzen’ duena.

Zein da egungo diruaren eginkizuna? Nola uztar daiteke independentzia politikoa eta

ekonomikoa? Globalizazio horretan, non naziorik gabeko kapital finantzarioa erabat

espekulatzailea den, ba ote dauka zentzurik Euskal Herri beregainaz arduratzeak? Zer ote

dira subiranotasun monetarioa eta ekonomikoa?

Beste aldetik, diru elektronikoa, e-dirua deitzen dena, gero eta gehiago erabiltzen da,

diruaren desmaterialtze prozesu historikoa azken puntutaraino eramanez. Diruaren

‘zirkulazio abiadura’ infinituraino irits daitekeenez, zeren e-diruaren bidez egiten diren

ordainketak berehala konpentsatu behar baitira, pikutaraino joanen dira diruaren ohiko

teoria zaharrak. Badirudi e-diruak teoria neoklasikoa lurperatuko duela.

Haritik kanpo joan naizela? Agian. Baina politikaz eta ekonomiaz aritu behar gara,

zeren Euskal Herrian entzuten eta irakurtzen diren lelokeria politiko-ekonomikoak askotxo

baitira, funsgabekoak gainera. Ekonomiari eta politikari buruz falazia gehiegi entzuten da,

eta pairatzen dugun egoera larriari erantzuna eman behar diogu guk euskaldunok.

Horregatik edo, joan den mendeko azken hamarkadan idatzitako zenbait lanetan

independentzia eta subiranotasun ekonomikoa, moneta-teoria berria eta Euskal Herriko

subiranotasun monetarioa izan ditut aztergai. Lanok Donejurgin datatu eta sinatu ditut.

Izan bitez gogorapen txiki hauek gure Donejurgiren aldeko, eta azken finean gure

Euskal Herriaren aldeko, akuilu gisa erabiltzekoak, non bizi garen eta zertan datzan gure

16

eginkizuna eta betebeharra gogora ekartzeko. Izan ere, Victor Hugok idatzi zuen moduan,

“un basque n’est ni espagnol ni français, il est basque.”

Biharko Balparda

Egungo Balparda desagertuz doa. Hirigintza aldrebesa dela, plangintzarik eza dela edo,

nahi bada, lurrarekiko espekulazioa dela bide, eta beste hamaika zio dela eta, neuk

ezagututako eta egun oraindik dagoen Balparda ere desagertuko da. Plan erraldoiak omen

daude leku horiek guztiak suntsituko eta irentsiko dituztenak eta segur aski aurrerapenaren

izenean beste hamaika astakeria eginen da. Dena den, ez dago inolako malenkoniarik.

Bizitza aurrera doa. Salatzeko baldintzak egonen badira, hortxe egonen gara.

Baina, eta hauxe da nire azken mezua, homo sapiens homo digitalis bihurtuz doa.

Homo sapiens delakoaren ezaugarri nagusia lurrarekiko haren lotura izan zen. Homo

digitalis delakoak ziberespazioan dauden hamaika telepolis berriekin dauzkan erlazioetan

neurtzen ditu bere eginkizunak eta etorkizuna. Telepolisa deslurraldetutako hiria da, muga

geografikoen eta politikoen gainetik eratzen dena. Lehengo giza harremanak (familiakoak,

etniakoak, auzokoak, herrikoak, ...) auzotasunean eta gizakien hurbiltasunean oinarritzen

zirenak aldatuz doazen heinean, giza harreman berri batzuk agertu dira, urrunetik gauzatzen

direnak.

Egun Balpardatik munduko edozein lekutako jendearekin konekta daiteke. Euskara

etxerako, ingelesa (lingua franca gisa) kanporako. Hona hemen biharko Balpardak, erabat

birtuala eta digitala izanen denak, eskatzen diguna.

Gai izanen ahal da euskal gizarte berria, Balparda bezalako hainbat euskal auzotako

homo digitalis berriek osatua, ekonomian, eta oro har zientzia desberdinetan, jadanik

dauden erronka berriak ulertzeko eta beraiei erantzun egokiak emateko! Hala biz!

donejurgi (joseba felix tobar-arbulu)