BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. …isamveri.org/pdfdrg/G00586/2019/2019_YESILS.pdfBALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III.CİLT 619

BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT

2

BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ

İMAM BİRGİVÎ

III. CİLT

EDİTÖRLER

Prof. Dr. Mehmet BAYYİĞİT

Doç. Dr. Mehmet ÖZKAN

Dr Öğr. Üyesi Ahmet Ali ÇANAKCI

Dr. Öğr. Üyesi Asem Hamdy ABDELGHANY

BALIKESİR – 2019


619

ʿAvâmil-İ Birgivî İle ʿAvâmil-İ Cürcânî’nin Mukayesesi

Selman YEŞİL*

Özet

İslamî ilimlerin birçok sahasında iz bırakmış önemli şahsiyetlerden

biri olan İmam Birgivî (ö. 981/1573), farklı alanlarda birçok eser kaleme

almıştır. Bunlardan bir tanesi de nahiv ilmine dair veciz ve etkin bir

metin olan ʿAvâmil adlı eseridir. Birgivî’den yaklaşık beş asır önce

yaşayan Abdülkâhir el-Cürcânî (ö. 471/1078-79) de aynı isimle bir eser

kaleme almıştır. Çalışmamızda bu iki bilginin ortaya koyduğu eserler,

metot ve muhteva açısından karşılaştırılarak ortak bileşenleri ve farklı

yönleri açığa çıkarılacaktır. Ayrıca ʿavâmil türü eserlerin gelişimi de

irdelenecektir.

Anahtar kelimeler: Birgivî, ʿAvâmil, el-Cürcânî, Arap grameri,

Osmanlı âlimleri

Awamil-İ Birgivi and Awamil-İ Jürcani's Comparison

Abstract

Imam Birgivī (ö.981/1573) who is one the important writers that had

left traces in many fields of Islamic sciences, had written dozens of

works in different fields. One of these works is his tight and influential

text on syntax, called ʿAwāmil. Abdulkahir al-Curcāni (ö.471/1079) who

lived five centuries before Birgivī had written a book with same name. In

this study the works of two scientists will be studied, the component and

different aspects will be revealed by comparing the works, and in the

meantime the development of ʿAwāmil type works will be examined.

Keywords: Birgivī, ʿAwāmil, al-Curcāni, Arabic grammar, Ottoman

scholars.

* Dr. Öğr. Üyesi, Siirt Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu, [email protected]


620

İMAM BİRGİVÎ’NİN HAYATI

XVI. yüzyıl Osmanlı ulemasının önde gelen isimlerinden olan İmam

Birgivî’nin asıl adı Takiyüddin Mehmed Efendi’dir. 1523 yılında

Balıkesir’in Kepsut ilçesinin Bektaşlar köyünde doğan Mehmed Efendi,

ömrünün son 10 yılında Birgi’de bulunan medresede tedrisat yapması

nedeniyle Birgivî adıyla meşhur olmuştur.

İslam’a davetçiliği ve bidatlere karşı duruşuyla bilinen İmam Birgivî,

bidatlere şiddetle karşı durmuş; mezarlar üzerinde türbe yapılması,

türbelerde mum yakılması, parayla Kur’an okutulması ve zengin aile

çocuklarına para karşılığında ilim payesi verilmesi gibi dönemin İslam

ahlakına aykırı tutumlarına karşı çıkmıştır. Çok yetenekli bir hatip olan

İmam Birgivî vaazlara rağmen halkın alışkanlıklarından vazgeçmediğini

görünce bir tekkede inzivaya çekilmiştir. Ancak bir süre sonra tekkenin

şeyhi Abdullah Karamânî’nin tavsiyesiyle ilmî faaliyetlere geri

dönmüştür. İstanbul’a seyahati esnasında vebaya yakalanan İmam

Birgivî, 1573 tarihinde elli iki yaşında vefat etmiş ve Birgi’de

defnedilmiştir.1

Hocaları

Birçok önemli simadan ders alan İmam Birgivî’nin ilk hocası

müderris olan babası Pir Ali’dir. İlme olan hevesini gören babası eğitim

için onu İstanbul’a göndermiştir. Küçük Şemseddin Efendi, Ahizade

Mehmed Efendi ve Kızıl Molla lakabıyla tanınan Abdurrahman Efendi

İstanbul’da ders aldığı hocalardan bazılarıdır.

Eserleri

Başta da belirtildiği gibi İmam Birgivî, İslamî ilimlerin hemen hemen

tüm sahalarında eser veren çok yönlü bir bilim adamıdır. Eserlerinin çoğu

hacimsiz olmakla birlikte ilim çevresinin dikkatini çekmiş ve birçok

çalışmaya kaynak olmuştur. Eserlerinden bazıları şunlardır:

:العوامل

1 Sempozyumun ana konusu olması nedeniyle öncelikle Birgivî’nin hayatı incelenmiştir.

Hayatı hakkında geniş bilgi için bk. Emrullah Yüksel, ‘Birgivî’ Türkiye Diyanet Vakfı

İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 1992), 6: 191-194; Gâlib Yavuz, el-

ʿAvâmil en-nahviyye beyne’l-Cürcânî ve’l-Birgivî, Basılmamış Yüksek lisans tezi,

(İslamabad: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1978), 5-17.


621

Çalışmamızın esasını teşkil eden eseridir. Arap dili gramerinin

esaslarını derlediği eserini kolay ezberlenebilmesi gayesiyle özet bir

şekilde kaleme almıştır.

:األسرار إظهار

Nahivle ilgili Arapça bir eser olup ilki İstanbul’da olmak üzere çeşitli

yer ve tarihlerde baskısı yapılmıştır.

:األنظار إمعان

Sarf ilmine dair olan Maksûd adlı eserin şerhidir. İmam Birgivî bu

eserinde Maksûd’un metodunu uygulamıştır.

:ديالمبت كفاية

Üzerine birçok şerh yapılmış sarfa dair muhtasar bir eserdir.

:المحمدية الطريقة

İmam Birgivî’nin tasavvuf ve ahlak alanında etkinliğini gösteren

meşhur eseridir. İslam dünyasında tasavvuf ve ahlak alanında yaygın bir

eserdir. İmam Birgivî’nin temel düşüncelerini yansıtan en önemli

eseridir.

:القلوب جالء

Bu eser, dünyanın faniliğini ahiretin ebediliğini anlatan tasavvufî bir

eserdir.

ABDÜLKÂHİR EL-CÜRCÂNÎ’NİN HAYATI

Hayatı hakkında fazla bilgi olmamakla birlikte Ortaçağ’ın önemli

kültür merkezlerinden biri olan Cürcân’da doğduğu ve bütün hayatını

orada geçirdiği kabul edilir. Arap gramerini, meşhur âlim Ebû Ali el-

Fârisî’nin yeğeni ve aynı zamanda talebesi olan Ebü’l-Hüseyin

Muhammed b. Hasan el-Fârisî’den almıştır. Dönemin kadısı olan Ebü’l-

Hasan Ali b. Abdülazîz el-Cürcânî’den de ders aldığı kabul edilir.

Tahsilini bitirdikten sonra Cürcân’da ders vermeye başlamış ve şöhreti

kısa sürede yayılmıştır. İran asıllı olmakla birlikte tüm eserlerini Arapça

yazmıştır. Başta Selçuklu veziri Nizâmülmülk olmak üzere dönemin

yetkilileri hak ettiği değeri kendisine vermemişlerdir. Ekonomik

imkânsızlıklar nedeniyle rahat bir hayat sürememiş ve bu nedenle


622

karamsar bir yapıya sahip olmuştur. Hicrî 471, milâdî 1078-79 yılında

Cürcân’da vefat etmiştir.2

Abdülkâhir el-Cürcânî’nin “İmâmü’n-nühât” (büyük dil bilgini) diye

tanınması, sarf veya nahiv sahasında yeni bir şey ortaya koymuş

olmasından dolayı değil, dilin bütün inceliklerine vâkıf bulunması ve

özellikle nahvi bir “Arap mantığı” niteliğinde ele alması sebebiyledir. Şu

bir gerçek ki “Belâgat şeyhi” unvanı ile anılmayı hak ettiğinde kimsenin

tereddüdü yoktur. Zira Câhız’dan bu yana hiçbir belâgat âliminin bu

alanda el-Cürcânî kadar tefekküre dayalı güçlü bir tenkit zihniyetine

sahip olduğu söylenemez. Onun Esrârü’l-belâga ve Delâilü’l-icâz adlı

eserlerini Fahreddin er-Râzî gibi bir âlimin telhis etmesi, sahadaki

otoritesini göstermeye yeterlidir.3

Hocaları

Meşhur âlim Ebû Ali el-Fârisî’nin yeğeni ve talebesi olan Ebu’l-

Huseyn Muhammed b. Hasan el-Fârisî (ö. 421/1030) ve dönemin Rey

kadısı olan Ebu’l-Hasan Ali b. Abdilaziz b. İsmail (ö. 392/1002) el-

Cürcânî’nin bilinen en meşhur hocalarıdır.

Eserleri

el-Cürcânî özellikle belâgat konusunda çalışmalar yapmıştır.

Çalışmalarını genel olarak nübüvvet meselesiyle de ilintili olan Kur’ân’ın

i‘câzı üzerine yoğunlaştırmış ve Mutezilenin sarfe nazariyesi’ne karşı

nazım tezini savunmuştur. Önemli eserleri şunlardır:

:المئة العوامل

Kelime ve cümlelerin i‘râbına tesir eden edatları konu edinen gramer

kitabıdır.

:البالغة أسرار

Kendisinden önceki çalışmalardan faydalanarak belâgat ve şiirin belli

başlı meselelerini ana hatları ile ortaya koyduğu eseridir.

:اإلعجاز دآلئل

2 Cemâluddîn Ebu’l-Hasen ʻAlî b. Yûsuf el-Kıftî, İnbâhu’r-ruvât ‘alâ enbâi’n-nuhât,

(Kahire: Dâru’l-fikri’l-Arabiyyi, 1982), 190-212. 3 Nasrullah Hacımüftüoğlu, "Abdulkâhir el-Cürcâni", Türkiye Diyanet vakfı İslâm

Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 1999),1: 247-248.


623

Bu eser, Kur’ân-ı Kerîm’in i‘câzının nazımda olduğunu söyleyerek

birçok belâgat konularını işlediği orijinal bir eserdir. Ayrıca genel

anlamda ilmin değerinden özelde de beyân ilminin öneminden bahseder.

:الشافية الرسالة

Kur’ân-ı Kerîm’in i‘cazına dair olan bu risâlenin Delâilü’l-icâz’dan

daha önce yazıldığı tahmin edilmektedir. İlk iki kitapta olduğu gibi bunda

da nazım görüşü ağırlıklı olarak işlenmiştir.

ʿAVÂMİL TÜRÜ ESERLERİN TARİHİ

ʿAvâmil kelimesini terim olarak; etki ettiği kelimeye kendisinin

gerektirdiği harekeyi kazandıran faktör olarak tanımlamak mümkündür.

Bu kelimenin söz konusu terim anlamını kazanması Sîbeveyhi’ye (ö.

180/796) dayanmaktadır. Daha sonra bu kelime bahse konu etkiye sahip

edatları barındıran ve ‘ʿAvâmil, ʿAvâmilü’l-irab, ʿAvâmilü’l-mie, el-

muhtasar fi’n-nahv, gibi isimlerle adlandırılan küçük hacimli risale türü

eserlere isim olmuştur.4

Hadis ilminde erba‘ûn, fıkıh ilminde ferâiz gibi belirli konu ve

muhtevalar hakkında gelenekselleşmiş tasnif türleri olduğu gibi Arap dili

gramerinde de ʿAvâmil ismi altında gelenek haline gelmiş bir tasnif türü

oluşmuştur. Bu eserler ezberlenme amacıyla kaleme alındığından kısa ve

öz bilgiler ihtiva etmektedir. Gramercilerin ilgi odağı olan bu türde Halîl

b. Ahmed (ö. 175/791), el-Kisâî (ö. 189/805) gibi alimler de eser

vermiştir.

el-Cürcânî’nin eseri Anadolu’nun doğusunda, Pakistan’da ve

Hindistan’da yaygınlaşırken İmam Birgivî’nin kaleme aldığı ʿAvâmil adlı

eser ise Anadolu’nun batısında ve Balkanlar’da yaygın bir etki alanına

sahip olmuştur. Ancak özellikle Osmanlı döneminde her iki ʿAvâmil de

yakından tanınmakta ve el-Cürcânî’nin eserine el-ʿAvâmilü’l-‘atîk (eski

ʿAvâmil) denilirken İmam Birgivî’nin eserine ise el-ʿAvâmilü’l-cedîd

(yeni ʿAvâmil) denilmiştir.

İMAM BİRGİVÎ’NİN ʿAVÂMİL’İNDE METOT

4 Durmuş, İsmail, "el- ʿAvâmilü'l-Mie", Türkiye Diyanet vakfı İslâm Ansiklopedisi,

(Ankara: TDV Yayınları, 1999), 4: 106-107.


624

İmam Birgivî, son dönem ulemadan olması hasebiyle Basra veya

Küfe ekolüne mensup olmaktan ziyade her iki ekolü imtizaç eden bir

dilci izi taşımaktadır. Ancak ʿAvâmil adlı eserlerinden yola çıkarak elde

edilen kanıtlar ışığında daha çok Basra ekolüne meylettiği söylenebilir.5

Bu kanıtları şöyle sıralamak mümkündür:

1. Genelde ez-Zemahşerî (ö. 538/1144), İbnü’l-Hâcib (ö.

646/1249) ve Ebû Hayyân el-Endelüsî (ö. 745/1344) gibi Basra ekolüne

mensup dilcilerden alıntı yapmıştır.

2. İbnü’l-Hâcib’in Kafiye isimli eserini özetlemiş ve yıllarca

talebelerine okutmuştur.

3. Küfe ekolü, حاشا kelimesini fiil olarak görürken o Basra

ekolünün tercihini benimsemiş ve söz konusu kelimeyi cer harflerinden

saymıştır.

Eserinde zihinlerde kalıcı olacak şekilde öncelikle konuyu ʿâmil,

ma‘mûl ve amel başlıklarına ayırmış ve her birisine ait alt başlıkları

örnekleriyle vermiştir. Özellikle genel ilkeler çizme gayreti göstermiştir.

Örnek Seçimi

İmam Birgivî’nin eserinde örnek seçimi de çok dikkat çekicidir. Zira

gramerde zihinlerimizde yer edinmiş; زيد ضارب /ضرب زيد gibi duygulara

hitap etmeyen cümleler yerine öğrenciye öğüt anlamı da taşıyacak

takvaya ve güzel ahlaka çağıran ayet, hadis ve tasavvufî cümleler

seçmiştir. Ayrıca eserin kısa tutulması amacıyla birden çok anlama gelen

kelimeler varsa bunların örnekler bağlamında ifade edilmesiyle

yetinmiştir. Kullandığı bazı örnekler şunlardır:

Cer harflerinden olan ب harfini örneklendirirken verdiği أمنت باهلل / وبه

(Allah’a iman ettim / Allah’a yemin olsun ki tekrar diriltileceğim) لبعثن

cümleleri hem İslam’a girişin esaslarını barındırır hem de kitabın

girişiyle uyumlu bir anlam taşır. Bu örnekte görüldüğü üzere ب harfinin

taşıdığı iki farklı anlama sadece örnekle işaret etmiştir. Cer harflerinden

olan على edatına verdiği نب يجب التوبة على كل مذ (Tövbe her günahkâra

farzdır) örneği ise günah işleyenlere tövbe etmenin zorunluluğunu

hatırlatmaktadır. Yine cer harflerinden olan ك harfini örneklendirirken

ayetini (O’nun benzeri yoktur) ليس كمثله شيء 6 kullanır. Diğer örneklerinde

5 Yavuz, el-ʿAvâmil en-nahviyye, s. 73.

6 Hac, 22/30


625

de aynı metodu kullanan İmam Birgivî, nahiv ilmine dair olan eserinde

dahi tasavvufi söylemleri kullanarak dil eğitiminin yanı sıra değerler

eğitimini de ifa etmiştir.

Kullandığı terimler

İmam Birgivî’nin özgün olarak kullandığı kavramlar vardır. Bunları

kısaca şöyle izah etmek mümkündür:

Yaygın olarak cer harfleri olarak isimlendirilen harfler Birgivî

tarafından (حروف اإلهضافة) izâfet harfleri olarak nitelenmiştir. Kullandığı

diğer özgün kavramlardan bazıları şunlardır:

يةه / تامالفعل التام / إسم التفضيل/ معمول بها ناقص اإلعراب، ألصالة معمول بهالتبعه

اإلعراب.

EL-CÜRCÂNÎ’NİN ʿAVÂMİL’İNDE METOT

Eserinin başında herhangi bir mukaddime eklemeyen el-Cürcânî,

İmam Birgivî’nin aksine eserinde sadece ʿâmilleri işlemiştir. Ancak

İmam Birgivî’den farklı olarak her harfi kullanıldığı anlam sayısına göre

detaylı şekilde örneklendirmiştir. İlk olarak ʿâmilleri lafzî ve manevî

olarak ayıran el-Cürcânî, lafzîleri de semâî ve kıyâsî olmak üzere iki alt

başlığa bölmüştür. Semâîleri beş kısımda inceleyen İmam Birgivî’nin

aksine on üç kısımda işlemiştir. el-Cürcânî, tek ismi mansûb eden nidâ

harflerini semâî grubundan sayarken İmam Birgivî bu harfleri fiil

anlamında görüp kıyasî ʿâmiller grubundan saymıştır.

Örnek seçimi

Örnek seçiminde el-Cürcânî çok boyutlu örneklerin tercihinden

ziyade dönemin yaygın cümlelerini kullanmıştır. Verdiği örneklerden

bazıları şunlardır: . كتبت بالقلم. ذهبت بزيد

Hiç Arap şiirlerinden örnek إن زيدا قائم. ما جائني القوم إل حمارا.

kullanmayan el-Cürcânî, yirmiye yakın ayetle istişhatta bulunmuştur.

Kullandığı terimler

el-Cürcânî’nin kullanıp İmam Birgivî’de görmediğimiz bir takım

kavramlar vardır. Bu terimleri de genel olarak harflerin taşıdığı farklı

anlamları açıklarken kullanmıştır. Bunları kısaca şöyle sıralayabiliriz:


626

تبيين الغاية، ابتداء الزائدة، الظرفية، التعدية، المقابلة، المصاحبة، اإللصاق، الستعانة،

المجاوزة، الستعالء، التعليل، التقليل، التخصيص، التمليك، الغاية، التبعيض، انتهاء الجنس،

الترجي. التمني، التحقيق، الستدراك،

HER İKİ ESERİN ORTAK NOKTALARI

Her iki eserin bazı ortak noktaları da bulunmaktadır. Bunların ilki her

ikisinin de detaylarında farklı düşünseler de ʿAvâmilleri lafzî ve mânevî

olarak iki ana gruba ayırıp lafzîleri de semâî ve kıyâsî olmak üzere iki alt

başlığa ayırmalarıdır. Kullandıkları bazı kavramlar da kesişen ikinci

unsuru oluşturur. Kullandıkları ortak kavramlar şunlardır:

النصب، الرفع، الجزم، الجر، حروف المصدر، المشبهة، الصفة المفعول، اسم الفاعل، اسم

.اإلعراب حركات الناقص، الفعل والخبر، المبتدأ الضمير، الجر،المضاف،

HER İKİ ESERİN FARKLI NOKTALARI

Söz konusu eserlerin incelenmesi neticesinde bazı ortak noktalara

rağmen bariz farklar taşıdıkları görülmüştür.7 Bu farkları maddeler

halinde şöyle özetlemek mümkündür:

1. el-Cürcânî’nin eserinde kendisine ait bir mukaddime

bulunmazken İmam Birgivî eserine özlü bir mukaddime ile giriş

yapmıştır.

2. Her iki eser de barındırdığı konuya nispeten aynı isim ile

isimlendirilmiştir.

3. Her iki eserde de sayı yüz olarak zikredilse de el-Cürcânî’nin

eserinde bu sayıyı sadece ʿâmiller oluştururken, İmam Birgivî ʿâmillerin

yanı sıra ma‘mûl ve amel konularını da ekleyerek yüz rakamına

ulaşmıştır.

4. el-Cürcânî, semai ʿâmilleri on üç kısma ayırırken Birgivî beş

kısımda incelemektedir.

5. el-Cürcânî, birliktelik ifade eden vav-ı maiyyeti ʿAvâmilden

sayarken İmam Birgivî bunu ʿâmil olarak görmemiştir.

6. el-Cürcânî bazı harflerin kullanıldığı farklı anlamlarını da

örneklendirirken İmam Birgivî bu detaydan kaçınmıştır.

7 Ahmet Turan Arslan, “Arap Gramerinde İki ʿAvâmil Risalesi Ve Bunların Mukayesi”,

İLAM Araştırma Dergisi,1/2 (Temmuz- Aralık 1996): 173.


627

SONUÇ

Çalışma kapsamında yapılan araştırma neticesinde elde edilen

bulguları özetle şu şekilde sıralamak mümkündür:

1. İmam Birgivî, sadece ʿâmil konusunu ele alan el-Cürcânî’nin

eserine ek yapmıştır.

2. ʿâmillerin sayısında eksiltme yapmıştır.

3. İmam Birgivî genel ilkeler çizme eğilimindedir.

4. İmam Birgivî daha kısa ancak daha kapsamlı bir eser ortaya

koymuştur.

5. İmam Birgivî örnek seçiminde titiz davranmış verdiği

örneklerin nahiv dışında başka gayeleri de vardır.

6. İmam Birgivî edatların ifade ettiği farklı anlamlara işaret

etmede el-Cürcânî gibi detaylara girmemiştir.

7. Edatların farklı anlamlarına verilen örnekler el-Cürcânî’de

daha mufassaldır.


628

KAYNAKÇA

Arslan, Ahmet Turan. “Arap Gramerinde İki ʿAvâmil Risalesi Ve

Bunların Mukayesesi”. İLAM Araştırma Dergisi 1/2 (Temmuz- Aralık

1996): 161-176.

İnternet:http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/113

52/1847/Turan.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Durmuş, İsmail. "el-ʿAvâmilü’l-mie", Türkiye Diyanet Vakfı İslam

Ansiklopedisi. 4: 106-107. Ankara: TDV Yayınları, 1999.

el-Kıftî, Cemâluddîn Ebu’l-Hasen ʻAlî b. Yûsuf. İnbâhu’r-ruvât ‘alâ

enbâi’n-nuhât (I-IV). Kahire: Dâru’l-fikri’l-Arabiyyi, 1982.

Nasrullah, Hacımüftüoğlu. "Abdulkâhir el-Cürcânî". Türkiye Diyanet

Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1999, 1:247-248.

Yavuz, Gâlib. el-ʿAvâmil en-nahviyye beyne’l-Cürcânî ve’l-Birgivî.

Basılmamış Yüksek lisans tezi, İslamabad: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1978.

Yüksel, Emrullah. ‘Birgivî’ Türkiye Diyanet Vakfı İslam

Ansiklopedisi. 6: 191-194. Ankara: TDV Yayınları, 1992.

Documents

BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. …isamveri.org/pdfdrg/G00586/2019/2019_YESILS.pdfBALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III.CİLT 619