BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLTisamveri.org/pdfdrg/G00586/2019/2019_SULEYMANOVAN.pdfAzerbaycan`da asrlar boyu Trk, Arab ve Fars dillerinde Trk gelenekli

BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLT

2

BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ

İMAM BİRGİVÎ

III. CİLT

EDİTÖRLER

Prof. Dr. Mehmet BAYYİĞİT

Doç. Dr. Mehmet ÖZKAN

Dr Öğr. Üyesi Ahmet Ali ÇANAKCI

Dr. Öğr. Üyesi Asem Hamdy ABDELGHANY

BALIKESİR – 2019


457

İmam Birgivi`nin Kitap ve Risalelerinin Azerbaycan Yazma

Nüshaları

Naile SÜLEYMANOVA*

Özet

Azerbaycan hat ve tezyinat açısından önemli elyazma eserlere sahiptir.

İslam düşüncesi ve kültürüne dair elyazma eserlerin mühafize edildiyi mekan

Azerbaycan`da Bakü`da yerleşen Fuzuli adına Elyazmalar Enstitüsü`dür.

Enstitü`de İslami ilimler , Edebiyat, Dilçilik, Felsefe, Astroloji, Tıbb, Tarih

vb. pek çok konuda istinsah edilmiş hat ve tezyinat açısından önem taşıyan

elyazma eserlerin nüshalar vardır. Her biri sanat değeri taşıyan bu yazma eser

nüshaları arasında İslam düşünce tarihinde büyük etkileri olan müellif Imam

Birgivi`nin eserlerinin elyazma nüshaları da bulunmaktatır.

Anahtar kelimeler: Azerbaycan, Elyazma, Birgivi, Eser

Manuscript copies of Imam Birgivi’s works and risale in Azerbaijan

Summary

In terms of calligraphy and ornament Azerbaijan possesses significant

manuscripts. The place where manuscripts on Islamic thought and culture

were preserved is the Institute Of Manuscripts Named After Fuzuli, located

in Baku, Azerbaijan. There are the copies of manuscripts in the institute

which are important in terms of calligraphy and ornament. These works

cover Islamic sciences, Literature, Linguistics, Philosophy, Astronomy,

Medicine, and History and so on. These copies of manuscripts are carrying

art value and there are the copies of author Imam Birgivi’s manuscript

works that have played an important role in the history of Islamic thought

among them

Keywords: Azerbaijan, Manuscripts, Birgivi, Book

* Doç. Dr. Azerbaycan Milli Ilimler Akademisi. M.Fuzuli adına Elyazmalar Enstütüsü


458

Giriş

Dünyanın her yerinde bilim insanlarının ilmi servetleri el ile

yazılarak kağıttan kağıda aktarılmış ve günümüze kadar ulaşmıştır. IX.

Yuzyıl`dan başlayarak dini ve dünyevi ilimlere ait olan elyazma kitaplar

Türk Sanat Tarihi`nde hususi bir yeri olan hat, cilt, tehzib gibi sanatların

en nefis tezahürlerini ortaya koymuştur. Türklerin yaşadığı cok farklı

coğrafiyalarda bu sanat yaranmış ve asrdan-asra gelişmiştir. İslam

dininin Türk toplumlarını feth etmesi ile elyazma kitap sanatı hususu bir

dönemine ayak basmıştır. Böyle Türk toplumlarından biri

Azerbaycan`dır. Azerbaycan`da ölçüye ve değere sığmayan büyük

manevi servet, elyazma kitaplar korunmaktadır. Günümüze kadar

muhafaza olmuş elyazma kitapların yazı üslubu ve ümumi tertibi,

Azerbaycan‘da elyazma kitap sanatının daima gelişmekte olduğunu

gösteriyor. Muhtelif devirlerde yazıya alınan Azerbaycan elyazma kitabı

mezmun, say ve bedii tertibatına göre Türk Sanat Tarihi`nde tuttuğu

yer büyüktür. Azerbaycan elyazma kitap sanatının Türk Sanat

Tarihi`ndeki yerini anlamak için Orta asrlarda Azerbaycan elyazma

kitapların bir milyona yakın olduğunu söylemek kifayetdir. Bunlardan

ancak 400 bini Marağa Medresesi`nin kütubhanesinde bulunmakta

idi.AMEA Fuzuli adına Elyazmalar İnstütüsü`nde günümüze kadar

ulaşmış Din, Tıbb, Felsefe, Edebiyyat, Dil, Astronomi, Riyaziyyat,

Mantık ve s. ilmi sahalara dair eserlerin elyazmaları, tarihi belgelerin,

eski basma kitabların, ünlü şahislara ait olan arşiv belgelerin 40 bine

yakın nushaları bulunmaktatır.

I. Fuzuli adına Elyazmalar İnstitutu Hakkında Kısa Bilgi

Azerbaycanda elyazma eserlerin ve belgelerin belli bir kütüphanede

toplanılması XX asrın evvellerinde, 1924.yılda başlanmıştır. 1950. yılda

Nizami adına Müzenin nezdinde elyazma eserler şübesi faaliyete açılıyor.

Bu tarihden sonra şübeye Arab, Fars ve Türk dillerinde bağış kitaplar

gelmeye başlamıştır. Daha sonra ise Azerbaycan Elyazma Fondu isimli

bir ilmi müessise tesis ediliyor ve bütün elyazma eserler bu müessisede

toplanıyor. Bu fondda elyazmalar tatkik ediliyor ve yeniden müasir elifba

ile basılması işi başlıyor. Defelarla Azerbaycan devleti bu fondun

faaliyetini daha da ginişlendirmek için fermanlar vermiştir. 1982. yılında

verilen devlet fermana gore Azerbaycan Elyazma Fondu Bakü`nun tam


459

merkezi ve tarihi bir binasına taşınır ve bu günedek o binada bulunuyor.

1901. yılda bu binada Bakü`da hayırsever petrol zengini Zeynalabdin

Tağıyevin maddi ve manevi destegi ile Müslüman Kızların Yatılı Okulu

açılmıştır. 1918.yılda ise okul kapanarak 1920.yıladek Azerbaycan

Demokratik Cumhuriyetinin Parlamento binası olarak kullanmıştır. 1986.

yılında Elyazma Fondù Enstitü olarak tesis edilmiştir. 1996. yılda ise

enstitüye Fuzuli`nin adı verilmiştir1.

Enstitüde bulunan elyazma eserler şu konulardadır: Din, Hukuk,

Tarih, Edebiyat, Dilçilik, Felsefe, Edeb, Astronomi, Coğrafiya,

Riyaziyat, Hendese. Bundan başka, yüzlerce mektub, ferman, vakifname,

şecere vs. belgelerin nüshası vardır. Enstitüde bulunan toplam

elyazmaların sayısı 15 bindir. Bu yazmalar değişik ölçülerdedirler. “A”

rumuzlu yazmalar küçük boy , “B” rumuzlu elyazmalar orta boy, “S”

rumuzlu elyazmalar normal boy, “D” rumuzlu elyazmalar büyük boy

yazmalardır. Özel koruma altında olan “M” rumuzlu elyazmalar hem

tarih, hem tertibat, hem de metn bakımından en değerli yazmalardır. Bu

rumuz altında mühafize edilen elyazmalardan birçoku miniatür sanatının

edebiyat, tarih, tıp, astronomi içeren bilimsel konuları ile nefis

nümunelerdir.

Enstitüde bulunan mühtelif mezmunlu elyazmalar arasında çok nadir

ve az rastlanana bazı eserler bulunuyor. Bunlardan ilk önce Ebu Nasr

İsmayıl bin Hammad el-Cevheri`nin (ö.393/1003) Tacu`l-lüğa ve sihah

el-arabiyya adlanan eserinin birinci ve ikinci cildinin dahil olduğu bir

nüshası mühafıze ediliyor. Elyazmanın müstensihi Ali bin Abdü`l-Celil

bin Ali bin Muhammed hicri 510. (m.1116/1117) ilin ramazan (ocak)

ayında, ikinci cild ise hicri 511. (m.1117) yılda rabie`l-ahir (haziran)

ayında Bağdad`da yazıya almıştır.

Diger bir nadir elyazma Ebu`l-Kasim Zehravi`nin (ö.427/1036)

cerrahlığa dair en meşhur et-Tesrif isimli eserinini 30 bölümü olan ve

XII asrda yazıya alınan bir nüshası enstitüde yer almaktatır.

Cemaleddin Kufti`nin (ö.646/1248) İbbaru`l-ulema bi abhari`l-

hukema” isimli çok nadir bir elyazması enstitüde mühafize ediliyor.

1 Kahramanov Cahangir, Orta Asr Azerbaycan Kitab Medeniyyeti.(Baku,1991) , 7-9.


460

İbn Sina`nın el-Kanun fi`t-tibb eserinin Bağdad`da hicri 537

(m.1142) yılda yazıya alınan ikinci cildinin nüshası enstitünün nadir

nüshalarındandır.

Enstitüde Kurani-Kerimìn 200 yakın tam metnli, nefis tertibatlı

elyazma nüshaları korunmaktatır. Bu nüshalar arasında en kadimi

paleokrafik hususiyetlerine göre miladi XII asra ait edilen nüshadır ki, bu

nüsha altınrenkle nefis tezhiblenmiştir.

Bu nadir nüshalarla beraber enstitüde Osmanlı ilim aleminin meşhur

alimlerinin eserleri de bulunuyor. Mesela, Osmanlı tarihinin ilk

şeyhülislamı Molla Fenari`nin (ö.834/1431) M.Füzuli adına Elyazmalar

Enstitüsünde “El-fevâidu`l-fenâriyye şerh ala İsâğoci” adlı şerhin altmış

nüshası korunmakdatır. Bu nüshalar Azerbaycan`da yazıya alınmıştır.

Nüshaların çok olması medreselerde derslerde istifade edildiyi aydındır.

Yazmaların hepisi okunaklı ve tam metlidir. Bundan başka alimin

mantıka ait ala Şerhi Risale ciheti`l-vahde adlı eserinin okunaklı ve tam

metnli bir nüshası da bulunuyor.

Ünlü matematik ve astronomi alimi Aleddin Ali bin Muhammed el-

Kuşçu (ö.879/1474) birçok eserin müellifidir. Azerbaycan`da onun

Şerhu adabu`l-bahs, eş-Şerhu'l-cedîd ‘ale't-tecrîd ve Şerhu'r-risâleti'l-

vad‘iyye isimli eserlerinin nüshası korunmaktatır. Her üç eser nefis

tertibatlı ve tam metnli olub, saglam cilt içindedir. Birinci eser

m.1716.yılında, ikinci eser m.1838.yılında ve üçüncü eser ise

m.1813.yılında yazıya alınmıştır.

Yakub bin Seyyid Ali el-Bursevi (v.931/1524) daha çok Seyyid

Alizade adı ile meşhur olmuşdur.2 Onun Haşiye ala şerhi dibaceti`l-

misbah adlı eserinin iki nüshası bulunuyor. Nüshalardan 1532 ve digeri

1556 .yılda yazıya alınmıştır. Bundan başka alimin isimli Mefâtîhu’l-

cinân ve mesâbîhu’l-cânân eserinin bir nüshası da bulunuyor. Bu

nüshaların hepisi nefis tertibatlı, tam metnli ve sağlam ciltl içindedir.

Maraşı`lı Saçaklızade Mehmed Efendi (v.1145/1732) sayısı kesin

olarak bilinmeyen muhtelif mezmunlu ve çok sayıda eserlerin müellifidir.

Onun Azerbaycan`da Tertibu`l-ulum, Takriru`l-kavanin, Neşru`t-tavalı,

2 Bursalı M.Tahir, Osmanlı Müellifleri. (İstanbul 1995), I:253-256.


461

er-Risaletu`l-valedeyye fi fenni`l-nunazera vs. eserlerinin çok sayıda

yazma nüshaları mevcuttur. Bu eserler Azerbaycan`ın Nuha, Hoy,

Şamahı, Bakü medreselerinde ve kütüphanelerinde yazıya alınmıştır. En

kadim nüsha 1659.yılında ve en son yazıya alınan nüsha ise 1880. yılda

yazıya alınmıştır. Tüm nüshalar okunaklı olub, saglam cilt içindedir.

Tarihe dair nefis tertibatlı yazma eserlerden biri Türk dilinde

yazılmış Nişancı Paşa`nın (ö.886/1481) “Tevarih-i Kıssası`l-Enbiya ve

mulük” eserinin nüshasıdır. Bu nüsha hatt ve cilt bakımından nadire

yazma nüshasıdır.

Azerbaycan elyazmaları ancak ülkenin hududlarında deyil,

hududlarını aşarak bir çok ülkelere de intikal etmiştir. Yapılan

tetkikatlara göre Azerbaycan`da hazırlanan elyazmaların 10 bini İstanbul,

London, Vatikan, Nyu-York, Drezden, Paris, Mostar, Bratislava,

Sarayeva ve bir çok diger şeherlerin meşhur muze ve kütübhanelerinde

mühafize edilir3. Azerbaycan`lı müelliflerin eserlerinden başka dünyanın

muhtelif elyazma kitab hazinelerinde müellifi Azerbaycanlı olmayan,

lakin Azerbaycan da hazırlanan 4kitablara da rastlanır. Mesela,

Azerbaycanlı hattat ve ciltçi tarafından nefis bedii tertibatla hazırlanan

Muhemmed ibn Cerir et-Tabari`nin Kurani-Kerime yazdığı tefsirin bir

nushası Paris Milli Kütubhanesi`de korunmaktatır.5 Aynı zamanda Orta

asrlarda çok giniş yayılmış şerhler, haşiyeler, onlara yazılmış şerhler ve

haşiyelerin müellifleri olan azerbaycanlı alimlerin elyazma eserleri de

dünya elyazma hazinelerinde çoktur. Meselen, tekstoloji ve yüksek bedii

tertibatı baxımından yüksek olan elyazmalardan biri Molla Ahmed el-

Berdei`nin et-Teftazni`nin Nesefi`nin eserine yazdığı şerhe yazılan

haşiyenin nushasıdır. Bu haşiye hicri 850 (1446) yılde Sultan Halilullah

ibn Salih İbrahim eş-Şirvani`ye hediyye olarak yazılmıştır.Nusha hal-

hazırda Sarayeva`da Qazi Hüsrev kütübhanesinde korunmaktatır

Azerbaycan`da asrlar boyu Türk, Arab ve Fars dillerinde Türk

gelenekli kurallara bağlı nefis elyazma nümuneleri hazırlanmıştır. Bu

3 Musayeva Azade. Elyazma kitabı ve XV-XVI esrler Azerbaycan edebiyyatı, ( Bakü,

2002), 11 4. Kahramanov Cahangir., Azerbaycan elyazma kitabı. (Bakı,1991) ,6


462

elyazma eserlerin Türk Sanat Tarihi`nde özel bir yeri olduğu gibi, aynı

zamanda ondan ayrılmaz bir hissedir. Azerbaycanda hazırlanan elyazma

eserler Türk Sanat Tarihi`nin gelişimi, yükselişi ve türklerin tarihi

köklerin bağlılığının en gözel örneğidir.

II. İmam Birgivi`nin Kitap ve Risalelerinin Azerbaycan Yazma

Nüshaları

Muhammed bin Pir Ali el-Birgivi (ö. 981/1573) Osmanlı Devleti`nin

vaiz, fakih, müfessir, muhaddis, nahiv ve feraiz alimlerinden olub, birçok

kiymetli esere imza atmıştır. Türkiye`nin çeşidli yazma eser

kütüphanelerinde onun eserlerinin çoksaylı yazma nüshaları

bulunmaktatır. Azerbaycan`da bütün elyazma eserlerin toplu surette

mühafize edildiyi Fuzuli adına Elyazmalar Enstitüsü`nde6 İmam

Birgivi`ye ait eserler bulunmaktatır. Osmanlı müelliflerinin yazma

eserlerine dair enstitüde yapdığımız araştırma zamanı malum oldu ki, en

çok eseri bulunan müellif İmam Birgivi`dir. Bu nüshalar farklı

zamanlarda ve mekanlarda yazıya alınmıştır. Şahsi nüshalar olduğu gibi,

kütüphane ve siparişle hazırlanan nüshalar da enstitüde bulunuyor. İlmî

açıdan önemlerine göre Arap dili grameri, ahlâk - tasavvuf, fıkıh, akaid,

tefsir - kıraat, hadis gibi sahalarda çoğu Arapça, birkaçı da Türkçe olmak

üzere enstitüde tesbit edilebildigimiz eserlerinin başlıcaları şunlardır:

1. ed-Dürrü`l-yetim fî ilmi`t-tecvid

ed-Dürrü’l-yetîm tecvidle ilgili bir risâle olup hicri 974

Cemâziyelevveli başında (Kasım 1566) telif edilmiştir. Eskicizâde’nin (ö.

1243 / 1827-28) yaptığı tercüme (Tercüme-i Dürr-i Yetîm) ve tecvide

dair diğer bazı risâlelerle birlikte üç defa basılmıştır.7 Osmanlı

Devleti`nin mekteblerinde olduğu gibi bu eser Azerbaycan

mekteblerinde uzun müddet ders kitabı olarak okutulmuştur.

Eserin M.Fuzuli adına Elyazmalar Enstitüsü`nde 4 nushası

bulunmaktatır. A-390 şifreli yazma nüsha 12x8 sm ölçüsünde, 14 satırli,

8 varakta, nohudu renkte Şark istehsalı olan yarımaharlı kağıda nesih

hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Hicri 1321.yılda (m.1903)

müstensih Taceddin ibn Seyyid el-Hac Abdullah Efendi tarafından

6 Bundan sonra metnde enstütü olarak geçecek

7 İslam Ansiklopedisi. (İstanbul,2002). VI:194


463

yazıya alınmıştır. Örnek olarak yazılmış sözler kırmızı mürekkeple

belirlenmiştir. Yeni yapılmış cildi vardır.

B-2784 şifreli yazma nüsha 15,5x22,5 sm ölçüsünde, 16 satırli, 53b-

56b varaklarında krem renkde Avropa istehsalı olan filigranlı yarım

aharlı kağıda nesih hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Hicri

1116.yılda (m.1704) müstensih Muhammed bin Halil tarafından yazıya

alınmıştır. Yeni yapılmış cildi vardır.

B-7674 şifreli elyazma macmua Azerbaycan`ın ünlü dilçi alimi

M.A.Demirçizadenin şahsı kütüphanesindendir. Eserin bir nüshası bu

macmuada yer almıştır. Nüsha 18x24 sm ölçüsünde, 18 satırli, 1a-8b

varaklarında krem renkte Şark istehsalı olan yarım aharlı kağıda nesih

hattı ile siyah mürekkeple Arabça hicri 1284.yılda (m.1867) yazılmıştır.

Örnegin olarak yazılmış sözler kıtmızı mürekkeple belirlenmiştir. Yeni

yapılmış cildi vardır. Bu macmuaya dahil edilen tüm eserler tecvid ve

kıraata aittir.

Her üç nüshanın metnini mükayise ettik. Metler tam ve aynıdır.

Nüshaların der-kenarında bazı kaydlar vardır. Bu kaydlar nüshanın esas

metnine yazılmış şahsı kayıdlar olub, metne müdahile degildir.

2. El-İzharu`l-esrar

İmam Birgivi`nin nahivle ilgili Arapça bir eser olup ilki İstanbul’da

(1219) olmak üzere çeşitli yer ve zamanlarda kırkı aşkın baskısı

yapılmıştır8. Ayrıca 30 yakın şerh, hâşiyesi, talik ve tercümaları

vardır. Türkiye kütüphanelerinde olduğu gibi, Azerbaycan`da da bu

eserin yazma nüshaları çoktur. Enstitüde eserin 101 nüshası

bulunmaktatır. Bu eser Arap dilini yeni ögrenenlere hitab ettiyi üçün

Azerbaycan medreselerinde de çok okutulan eser olmuştur. Nüshalar

Azerbaycan`ın farklı bölgelerinde yazıya alınmış ve onlardan birçoku

ögrenci defteridir.

Bu nüshalardan B-733 şifreli macmuaya dahil edilmiş nüsha

Azerbaycan`ın Nuha şeherinde Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi

tarafından hicri 1265.yılda (m.1849) yazıya alınmıştır. Abdulğani

Nuhavi`nin kendi kütübhanesini açmak için yıllar boyu medrese

8 http://imam-birgivi.kimdirkimdir.com/


464

dersliklerini yazıya almıştır. Aynı zamanda Şark ülkelerine, elece de

Türkiye`de tahsil ve seyahetler zamanı bir çok eserleri satın almış ve

halkın ulaşa bildigi kütübhanesini zenginleştirmiştir. Onun elyazmalarda

yazdığı kayıdlardan aydın oluyor ki, kitabları İstanbul, Kahire, Mekke,

Medine gibi şehirlerden getirmiştir. Nuhavi`nin kütüphanesinde bulunan

eserlerin çok hissesi Osmanlı müelliflerine aittir9.

Nüsha 22x17sm ölçüsünde, 26 satırli, 62b-71a varaklarında krem

renkte Rusiya istehsalı olan kağızda güzel nesih hattı ile siyah

mürekkeple Arabça yazılmıştır. Elyazma tertibatına göre nefisdir. Bablar

kırmızı mürekkepledir. Eserin sonluğunda tarih ve müstensih adı

yazılmıştır. Cildi koyu kahverengi meşin, salbekli şemse ve zencireklidir.

B-474 şifreli digür nüsha ise aynı müstensih tarafından hicri

1247.yılda (m.1832) Nuha`da yazıya alınmıştır. Nüsha 22x17 sm

ölçüsünde, 11 satırli, 1b-46a varaklarında varakta nohudu renkte Şark

istehsalı olan kağıda nesih hattı ile siyah mürekkeple Arabça

yazılmıştır. Bu nüshada der-kenarda çoklu yazılar vardır. Cilti kartondur.

Bu eserin (B-6470) nüshalarından biri 1233.yılda (m. 1817)

Şemseddin Abdul el-Kadı Efendi tarafından yazıya alınmıştır. Nüsha

18x23sm ölçüsünde, 9 satırli, 109a-156b varaklarında açık renkke Rusiya

istehsalı olan kağıda nesih hattı ile siyah mürekkeple Arabça

yazılmıştır. Nüshada der-kenardave setirarası çoklu yazılar vardır. Cilti

koyu kahverengi meşin olub, üzerine şemse basılmıştır. Nüsha

müstensihin şahsı nüsha olub, der-kenarda bazi kayıdlar yazılmıştır.

B-4052 şifreli elyazma hicri 1295.yılında (m.1878) Şaban bin Husul

bin Ramazan ez-Zaruki tarafından 18x23sm ölçüsünde, 10 satırli, 7b-45a

varaklarında açık renkte Rusiya istehsalı olan kağıda siyah mürekkeple

Arabça yazılmıştır. Der-kenarda esas metne izahlar vardır. Cildi

kartondur.

B-4248 şifreli elyazma hicri 1277.yılında (m.1860) Şaban bin Husul

bin Ramazan ez-Zaruki tarafından 18x21sm ölçüsünde, 9 satırli, 1b-47a

varaklarında açık renkte Rusiya istehsalı olan kağıda yazılmıştır. Der-

kenarda esas metne izahlar vardır. Cildi yenidir.

9 Şerifli Kamandar, Abdulğani Efendi Haliseqarizade Nuhavi`nin kütüphanesinin

katalogu ( Baku,2009) I :5-7


465

B-2171 şifreli elyazma hicri 1299.yılında (m.1881) el-Hac Musa

Efendi tarafından 17,5x21,5 sm ölçüsünde, 8 satırli, 54 varakta açık mavi

renkte Rusiya istehsalı olan kağıda yazılmıştır. Der-kenarda esas metne

izahlar vardır. Cildi kartondur.

B-5830 şifreli elyazma hicri 1323 yılda (m.1905) Abdu`l-hamid bin

Ahmed tarafından yazıya alınmıştır. Nüsha Rusiya istehsalı olan krem

renkli kağıda nastelik hatti ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır.

Başlıklar kırmızı, sarı ve yeşil mürekkepledir. Der-kenarda metne ait

kayıdlar vardır. 17x22 sm ölçüsünde, 12 satırli, 1b-22a varaklarında

yazılan nüsha öğrenci defteridir.

B-5735 şifreli elyazma hicri 1265 yılda (m.1849) İbrahim Halil bin

Mehdi Efendi Haçmazi tarafından yazıya alınmıştır. Nisbeden anlaşılır

ki, nüsha Azerbaycan`ın Haşmaz şeherinde hazırlanmıştır. Nüsha Rusiya

istehsalı olan krem renkli kağıda nastelik hatti ile siyah mürekkeple

Arabça yazılmıştır. 17x22 sm ölçüsünde, 11 satırli, 28 varakda yazılan

nüsha öğrenci defteridir.

B-4334 şifreli elyazma ögrenci nesih hattı ile Rusiya istehsalı olan

krem renkli kağıda nastelik hatti ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır.

17x22 sm ölçüsünde, 11 satırli, 28 varakda yazılan nüsha öğrenci

defteridir. Sonu naqis olan nüshada tarih ve öyrencinin adı bulunmadı.

Enstitüde B-6212 şifreli müellifsiz bir elyazma nüshası mühafize

ediliyor. Eser İrab izharu`l-esrar adlanır. Mukaddimede bu eserin İmam

Birgivi`nin İzharu`l-esrar adlı eserine yazılmış izah olarak bilgi

veriliyor. Elyazma ögrenci nesih hattı ile Rusiya istehsalı olan krem

renkli kağıda nastelik hatti ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır.

17x21 sm ölçüsünde, 11 satırli, 1b-35b varaklarında yazılan nüsha

öğrenci defteridir. Hicri 1290 yılda (m.1873) Ahmed Hasan Efendi

tarafından yazıya alınmıştır.

S-872 şifreli nüsha Rusiya istehsalı olan krem renkte kağıda ögrenci

nesih hatti ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Der-kenarda metne

ait kısa hacmlı bazı kayıdlar vardır. Nüsha 18x22 sm ölçüsünde, 22

satırli, 1b-35a varaklarında Cilti karton olub, üzerine ebrulu kağıt

yapışdırılmıştır. Hicri 1291.yılda (m.1874) Allhas bin Rza tarafından

yazıya alınmıştır.


466

B-3634 şifreli nüsha Rusiya istehsalı olan krem renkte kağıda nesih

hatti ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Der-kenarda metne ait

kısa hacmlı bazı kayıdlar vardır. Nüsha 17x22 sm ölçüsünde, 16 satırli,

1b-48a varaklarında yazılmıştır.Nüsha hicri 1275.yılda (m.1858)

Muhammed bin nebi Ağa tarafından yazıya alınmıştır.

Eserin tesvir ettigimiz tüm nashalarının metnini mükayise ve tatkik

ettik. Nüshaların çoklugundan örnegin olarak ancak birkacından bilgi

verdik. Nüshalar tam metnli olub, genel olarak medreseler, ve

kütüphaneler üçün tertib edilmiştir. Lakin, nüshalar arasında ögrenci hattı

ile yazılmış ve der-kenarına ögrenci kayıdlar olan nüshalar da vardır.

Anlaşılır ki, bu nüshalar ögrencilerin kendileri için yazıya aldıkları

nüshalardır.

3. El-Avamilü`l-cedid

İmamı Birgivi'nin bu kitabı Arap dilinin cümle yapısı ile ilgili çok

meşhur bir eseridir. El-İzhar el-Esrar fi en-Nehv eserinin özeti sayılan

bu eserin 30 yakın şerhi yazılmış ve 40 defa basılmıştır10

.Asırlardan beri

Arapça öğrenen talebelere bu eser okutulmuştur halen de okutulmaktadır.

Enstitüde bu eserin 4 elyazma nüshası bulunmaktatır. Bu elyazmalar

farklı tertibatlı macmualara dahil edilmişdir. Bunlardan biri B-733 şifreli

nüsha Azerbaycan`ın Nuha kazasında Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi

tarafından hicri 1264.yılda (m.1848) yazıya alınmıştır. Nüsha 22x17sm

ölçüsünde, 26 satırli, 190a-191b varaklarında krem renkte Rusiya

istehsalı olan kağıda gözel nesih hattı ile siyah mürekkeple Arabça

yazılmıştır. Elyazma tertibatına göre nefisdir. Cildi koyu kahverengi deri

olub, üzerine salbekli şemse ve zencirek basılmıştır.

Eserin B-503 şifreli Azerbaycan`da tertib edilen macmuada yer alan

diger nüshası hicri 1288.yılda (m. 1871) 14x22 sm ölçüsünde, 21 satırli,

109a-115a varaklarında krem ve açık yeşil renkte Rusiya istehsalı olan

kağıda nestalik hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Müstensih

el-Hac Mir Ahmed bin el-Hac Abdullah Efendi`dir. Cildi koyukahve

kartondur.

10

http://imam-birgivi.kimdirkimdir.com/



467

B-234 şifreli elyazma nüshası ise ciddi nem çekmiş ve varakları

lekelenmiştir. Nüsha 16x21 sm ölçüsünde, 9 satırli, 70b-76b varaklarında

nohudu renkte Şark istehsalı aharlı kağıda nesih hattı ile siyah

mürekkeple Arabça yazılmıştır. Der-kenarda nesih hattı ile izahlar

verilmiştir. Azerbaycan`ın Nuha kazasında Abdulğani Haliseqarizade

Nuhavi tarafından m. XIX sonunda hazırlanmıştır. Cilti koyu kahverengi

deridir.

B-3833 şifreli elyazma nüshası 17x21 sm ölçüsünde, 14 satırli, 116b-

121a varaklarında nohudu renkte Şark istehsalı olan kağıda nesih hattı

ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Nüsha hicri 1286. yılda

(m.1869) Abdullah bin Abdu`r-Rahman Efendi tarafından Azerbaycan`da

Qazah bölgesinde yazıya alınmıştır. Cildi koyukahve deridir.

El-Avamilü`l-cedid tesvir ettigimiz nüshalar metnlerini mükayise ve

tatkik ettik. Metnler tam ve aynı olub, kütüphane, ögrenci ve ayrı ayrı

şahısların şahsı nüshalardır.

4. el-İsağociü`l-cedid ve ed-dürrü`l-ferid

İmam Birgivi`nin günümüze kadar elyazması olarak ulaşan

eserlerinden biridir. Mantıka dair bu eser hakkında ansiklopedik

eserlerde ve kataloglarda heç bir bilgiye ulaşmadık. Eserin enstitüde 7

nüshası bulunmaktatır. Nüshaların hepisi Azerbaycan`da XIX . asrda

yazıya alınmıştır. Müellif mukaddimede eserin yazlmasında

mukaddimin ve muteaàhirin alimlerinin mantıka dair eserinden istifade

ettigini bildiriyor.

Bunlardan B-1492 şifreli nüsha 18x10sm ölçüsünde, 17 satırli, 79a-

84b varaklarında krem renkte Şark istehsalı olan kağıda güzel nestalik

hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Nüsha hicri 1263. yılda

(m.1846) müstensih Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi tarafından yazıya

alınmışdır. Müstensih bazı sözlerin yazılışında kırmızı rengli mürekkep

kullanmıştır. Setirlerarası çok sayda izahlar yazılmıştır. Tam metli olan

elyazamım sonunda İmam Birgivi`nin bu eseri Kıbrıs`ta tamamladığı

hakkında kayıd vardır. Cilti siyahrengli deridir.

Bu eserin diger bir nüshası (B-503) 1288.yılda (m.1871) el-Hac Mir

Ahmed bin el-Hac Abdullah Efendi Ahudzade tarafından yazıya


468

alınmıştır. Macmuada yer alan nüsha 14x22 sm ölçüsünde, 17 satırli,

109a-115b varaklarında krem renkte Şark istehsalı olan kağıda güzel

nestalik hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Bablar kırmızı

mürekkeple yazılmışdır. Saglam kahverengli karton cilde tutulmuştur.

Metne der-kenarda izahlar yazılmışdır. Bu macmuaya İmam Birgivi`nin

daha iki eseri dahil edilmiştir.(Risâle fî usûli el-hadîs, el-Avamilü`l-

cedid).

B-733 şifreli macmuaya dahil edilen eserin bir nüshası Azerbaycan`ın

Nuha kazasında Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi tarafından hicri

1265.yılda (m.1849) yazıya alınmıştır. Nüsha 22x17sm ölçüsünde, 26

satırli, 128b-133a varaklarında krem renkte Rusiya istehsalı olan kağıda

gözel küçük nesih hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Bablar

kırmızı mürekkepledir. Elyazma tertibatına göre nefisdir. Cildi

koyukahverengi deri olub, üzerine salbekli şemse ve zencirek basılmıştır

Nüshalardan bir telebe defteri olub (B-1902) düzgün olmayan nesih

hattı ile krem renkte Rusiya istehsalı kağıda yazılmıştır. Nüsha ciddi nem

şekmiştir. Hicri 1272.yılında (m.1855) Ömer bin Nadir Efendi tarafından

yazıya alınmışdır. Anlaşıldığı gibi elyazma kendisinin şahsı nüshasıdır.

Nüsha 17x22 sm ölçüsünde, 16 satırli, 16b-28b varaklarında hattı ile

yazılmıştır. Bablar kırmızı mürekkeple yazılmışdır. Tam metnli

elyazmanın cilti deridir.

M-64 şifreli özenle korumada olan macmuaya imam Birgivi`nin iki

eseri dahil edilmiştir. Bunlardan bir tecvide dair risale, digeri ise el-

İsağociü`l-cedid ve ed-dürrü`l-ferid eserinin nüshasıdır. Nüsha 13x21

sm ölçüsünde, 16 satırli, 552b-559a varaklarında Rusiya istehsalı olan

açık mavi renkte aharlı kağıda siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır.

Bablar kırmızı mürekkeple yazılmışdır. Cilti kahverengi meşin olub,

üzerine şemse basılmıştır. Hicri 1283.yılında (m.1866) Abdulğani

Haliseqarizade Nuhavi tarafından yazıya alınmışdır.

B-1462 şifreli elyazma nüshası nesih hattı ile Rusiya istehsalı olan

nohudu renkte kağıda siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Kağıdta

nemden lekeler vardır. Der-kenarda esas metne şerhler yazılmıştır. Cilti

yokdur. Nüsha 18x22 sm. ölçüsünde 14 satırli, 24b-40a varaklarında

yazılmıştır. Hicri 1262.yılında (m.1846) Abdulğani Haliseqarizade

Nuhavi tarafından yazıya alınmışdır.


469

A-412 şifreli elyazma mecmuaya dahil edilmiş nüsha Şark istehsalı

olan nohudu remkte kağıda nesih hattı ile siyah mürekkeple Arabça

yazılmıştır. Nüsha 10x18,5 sm ölçüsünde, 16 satırli, 78a-83b

varaklarında yazılmıştır. Cilti kartondur.

Tesvir ettigimiz nüshaların metnini mükayise ve tahkik ettik.

Nüshalar tam ve aynı metnlidir.

5. Îkāzu`n-naìmîn ve ifhâmü`l-kasırîn

Para karşılığında Kur’an okumanın ve para vakfetmenin câiz

olmadığına dair bir eser olup hicri 972 Şevvalinin ortasında (Mayıs

1565) bitirilmiştir11

.

Eserin enstitüde 3 nüshası mühafize ediliyor. Bunlardan B-6714

şifreli elyazma nesih hattı ile krem renkte Avropa istehsalı aharlı kağıda

siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Metn kırımızı mürekkeple cetvele

alınmıştır. Der-kenarda esas metne kısa şerhler yazılmıştır. Eser hicri

1095.yılda (m.1683) Yakub bin Muhammed tarafından yazıya alınmıştır.

Nüsha 13,5x21,5 sm ölçüsünde, 14 satırli, 190b-194a varaklarında

yazılmıştır. Bu elyazma İmam Birgivi`nin enstitüde bulunan eserlerinin

en kadim nüshasıdır. Cilti kartondur.

B-4746 şifreli nüsha ise nesih hattı ile krem renkte Şark istehsalı

kağıda siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır.Hicri 1282.yılında (m.1865)

el-Barami Kurban Muhammed Sunqur Bey tarafından yazıya alınmışdır.

Nüsha 17,5x21,5 sm ölçüsünde, 16 satırli, 61b-63b varaklarında nesih

hattı ile yazılmıştır. Cilt miklebli koyu kahverengli kartondur. Eserin ve

müellifin adı 61a varağında büyük harflarla nesih hattı ile yazılmıştır.

Ayni varkta müstensihin adı yazılmış möhür basılmıştır. Bu nüsha onun

şahsı nüshası olduğu anlaşılır.

Eserin üçüncü nüshası da (B-3936) macmuada yer almaktatır. Nüsha

açık mavi kağıta siyah mürekkeple Arapça yazılmıştır. Bu nüshada da

önce ki. nüsha da olduğu gibi eserin ve müellifin adı 56a varağında

büyük harflarla nesih hattı ile yazılmıştır. Nüsha 16,5x21,5 sm

ölçüsünde, 16 satırli, 56b-58b varaklarında yazılmıştır. Der-kenarda esas

metne dair bazı şerhler vardır. Elyazma nem çekmiş, yaprakları

11

İslam Ansiklopedisi., (İstanbul, 2002 .) VI :193.


470

lekelenmiştir. Cildi yoxdur. Nüshanın müstensihi el-Barami Muhammed

bin Molla İsmayıl Yaraqi`dir. Yazıya alınma tarihi miladi XIX asra ait

etmek olar.

Her üç nüshanın metnini mükayise ve tahkik ettik. Neshalar tam

metnli ve aynıdır

6. Tarîkatü`l-Muhammediyye

İmam Birgivi bu kıymetli eseri din, ahlâk ve tasavvuf konularıyla

ilgili çok tanınmış Arapça bir eserdir. İlki İstanbul’da (1260) olmak üzere

on beşi aşkın baskısı vardır. Ayrıca pek çok şerhi ve Türkçe tercümesi

yapılmıştır. Tasavvufla ilgili bir risâle olup 7 Zilhicce 971’de (17

Temmuz 1564) tamamlanmıştır. İshak b. Hasan ez-Zencânî ve

Abdüsselâm el-Kayserî tarafından şerhedilmiştir12

.

Enstitüde bu eserin 6 nüshası bulunmaktatır. Nüshalar biri B-5544

şifreli olub, aharlı krem renkte ince Şark istehsalı olan kağıda nesih hattı

ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Besmele kırmızı

mürekkepledir. Nüsha 15x21sm ölçüsünde, 14 satırli, 230 varakta

yazılmıştır. Der-kenarda esas metne dair bazı kaydlar vardır. Müstensih

Ahmed bin Beşir`dir. Cildi siyah meşindir.

B-5012 şifreli nüsha ise krem renkte Şark istehsalı olan kağıda nesih

hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Bazı sözlerin altından

kırmızı mürekkeple hatlar çekilmiştir. Nüsha 15x21sm ölçüsünde, 16

satırli, 185 varakta yazılmıştır. 2a varkında vakf hakkında kayıd vardır.

Eser tam olub, hicri 1110. yılda (m.1698) Ahmed bin Ali tarafından

yazıya alınmıştır. Cildi kahverenkte meşin olub, üzerinde şemse

basılmıştır.

D-511 şifreli nüsha büyük boy elyazma Şark istehsalı olan krem

renkte kağıda siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır. Nüsha 2a varagında

vakf hakkında kayıd vardır. Kayıtdan aydın oluyor ki, nüsha Darende`de

(Malatya) yazılmıştır. 275b varakında ki, vakf kaydında ise nüshanın

Azerbaycan`da Nuha şehrinde bulunduğu aydındır. 21x31sm ölçüsünde,

14 satırli, 471 varakta yazılmıştır. Cildi kahverengli meşindir. Elyazmanı

12

İslam Asiklopedisi. (İstanbul,2002 )VI :194.


471

XVIII asra ait etmek olar. Tesvir ettigimiz nüshalar tam metln

nüshalardır. Lakin, bununla beraber tam olmayan nüshalarda vardır.

7.Risale fi Edeb

İmam Birgivi`nin bu eserinin bir elyazma nüshası enstitütde

mühafize ediliyor. Eserin başka bir nüshası hakkında bilgi elde

edemedik.

B-733 şifreli macmuaya dahil edilen eserin bir nüshası

Azerbaycan`ın Nuha kazasında Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi

tarafından hicri 1265.yılda (m.1849) yazıya alınmıştır. Nüsha 22x17sm

ölçüsünde, 26 satırli, 154a varaklarında krem renkte Rusiya istehsalı olan

kağıda gözel nesih hattı ile yazılmıştır. Elyazma tertibatına göre nefisdir.

Cildi koyukahverengi deri olub, üzerine salbekli şemse ve zencirek

basılmıştır

8. Risâle fî usûli`l-hadîs

Küçük fakat oldukça değerli bir risâledir. Eser Dâvûd-i Karsî

tarafından şerhedilmiş , bu şerh üzerine de Mustafa Şevket Efendi (ö.

1292/1875) ve Yûsuf b. Osman Harpûtî (ö. 1292 / 1875) birer hâşiye

yazmışlardır. Risale Sadık Cihan tarafından tercüme edilmiştir13

.

B-503 şifreli elyazma mecmuaya dahil edilmiş ve Azerbaycan`nın

meşhur kitabşünas alim, müderris ve hattat Abdulğani Haliseqarizade

Nuhavi`nin kütübhanesinin nushasıdır. Eser Şark istehsalı olam aharlı

nohud renkte kağıda şikeste-nastalik hattı ile siyah mürekkeple Arabça

yazılmıştır. Nüsha 14.5x22,5 sm ölçüsünde, 16 satırli, 63b-65b

varaklarında yazılmıştır. Müstensih el-Hacı Mir Muhammed bin el-Hacı

Abdullah Efendi tarafından hicri 1292.yılda (m.1875) Azerbaycan`da

Nuha şeherinde yazıya alınmıştır. Nüsha 14.5x22,5 sm ölçüsünde, 16

satırli, 109a-115a varaklarında yazılmıştır.

9. Vasiyetname

İmam Birgivi`nin bu eseri Risâle-i Birgivî diye de bilinmektedir.

Derli toplu Türkçe bir ilmihal kitabıdır. İlki İstanbul’da olmak üzere on

13

İslam Ansiklopedisi (İstanbul,2002)VI :193.


472

civarında baskısı yapılmıştır. Asırlardan beri okuna gelmiş, çok çok

kıymetli ve fâideli bir eserdir. Bu eseri, Konyalı Şeyh Ali Efendi

tarafından şerh edilmiş ve bu şerhe de, Osmanpazarı müftîsi İsmâil

Niyâzî Efendi tarafından bir şerh yazılmıştır. Bilhassa Kâdı-zâde Ahmed

Efendi’nin bu esere yazdığı şerh meşhûr olup, defalarca basılmıştır.

Birgivî’nin bu meşhûr eseri, Toktamışoğlu tarafından manzûm olarak

Çağatay Türkcesine de çevrilmiştir14

.

Enstitüde bu eserin 3 nüshası bulunmaktatır. Bunlardan biri B-733

şifreli macmuada yer almaktatır. Nüsha Rusiya istehsalı olan nohudu

renkte kağıda siyah mürekkeple nastalik hattı ile Türkce yazılmıştır.

Nüsha 17x22,5 sm ölçüsünde, 16 satırli, 553b-562a varaklarında

yazılmıştır. Müstensih Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi tarafından hicri

1267.yılda (m.1851) Azerbaycan`da Nuha şeherinde yazıya alınmıştır.

Cildi koyu kahve rengi meşin olub, üzerine salbekli şemse ve zencirek

basılmıştır.

B-7635 şifreli macmuada yer alan nüsha Rusiya istehsalı olan

nohudu renkte kağıda siyah mürekkeple nastalik hattı ile Türkce

yazılmıştır. Nüsha 17x22,5 sm ölçüsünde olub, yazılma tarihi ve

müstensihi malum degil. Bu macmuada eser iki defa 1b-23b ve 24b-74b

varaklarında yazılmıştır.

B-6834 macmuada yer alan nüsha Rusiya istehsalı olan krem renkte

kağıda siyah mürekkeple küçün nesih hattı ile Türkce yazılmıştır. Nüsha

18x21 sm ölçüsünde olub, 98b-119a varaklarında yazılmıştır. Müstensih

Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi tarafından hicri 1253.yılda (m.1837)

Azerbaycan`da Nuha şeherinde yazıya alınmıştır. Cilti koyu kahverengli

meşin olub, üzerine şemse basılmıştır.

Tesvir ettigimiz nüshaları mükayise ve tahkik ettik. Nüshalar tam ve

aynı metnlidir

10. Emsileyi Muhtalife

14

http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Islam-Alimleri-

Ansiklopedisi/Detay/BIRGIVI/3255

http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Islam-Alimleri-Ansiklopedisi/Detay/BIRGIVI/3255



473

İmam Birgivi`nin bu eserinin enstitüde 3 nüshası mühafize ediliyor.

Katalok ve ansiklopedilerde onun aynı isimli esere rastlamadık. Eser

Arap grameriyle ilgili olub, küçük hacmli bir risaledir.

Nüshalardan biri B-6615 şifreli macmuaya dahil edilmiştir. Nüsha

krem renkte Şark istehsalı olan kağıda nestelik hattı ile siyah mürekkeple

Arabça yazılmıştır. Nüsha 15x21 sm ölçüsünde, 16 satırli, 25b-33a

varaklarında yazılmıştır. Müstensih Muhammed Rafi ibn Molla Baba

Bakui eseri hicri 1291.yılında (m.1877) yazıya almıştır. Macmuanın bir

kaç varakında vakf hakkında kayid vardır. Müstensih bu kayıtda

macmuanı kendi nesline vakf ettiyine dair bilgi yazmıştır. Nisbesinden

aydın oluyor ki, macmua Baku`da hazırlanmıştır. Cildi siyahrengli

meşindir.

B-4815 şifreli nüsha da macmuaya dahil edilmiştir. Nüsha krem

renkte Şark istehsalı olan kağıda nestelik hattı ile siyah mürekkeple

Arabça yazılmıştır. Nüsha 16x21 sm ölçüsünde, 16 satırli, 43a-51b

varaklarında yazılmıştır. Müstensihin adı yazılmasa da, hicri 1249.yıl

(m.1833) tarihi koyulmuştur. Cildi kartondur.

Üçüncü nüsha da B-7221 şifreli macmuaya dahil edilmiştir. Eser

krem renkte Şark istehsalı olan kağıda nestelik hattı ile siyah mürekkeple

Arabça yazılmıştır. Nüsha 16x21 sm ölçüsünde, 16 satırli, 1a-9b

varaklarında yazılmıştır. Bu nüshada tarih koyulmasa da XIX asra ait

etmek olar.

Tesvir ettigimiz nüshaların metnini mükayise ettik. Her üç nüshanın

metni tam ve aynıdır.

11. İmân el-enzâr.

Arap grameriyle ilgili meşhur el-Maksûd’un şerhi olup 952’de

(m.1545) telif edilmiştir. İlki Bulak’ta olmak üzere on beşten fazla

baskısı yapılmıştır15

.

Enstitüde bu eserin ancak bir nüshasını bulduk. Nüsha macmuaya

dahil edilmiş ilk eserdir. Eser krem renkte Rusiya istehsalı olan kağıda

nestelik hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır.Nüsha 16,5x22,5

15

İslam Ansiklopedisi. , (İstanbul,2002), VI :194


474

sm ölçüsünde, 16 satırli, 1a-13b varaklarında yazılmıştır.Bu nüsha hicri

1280. yılında (m.1863) yazıya alınmıştır. Müstensihin adı yazılmamışdır.

Büyük bir ihtimalla öyrenci nüshasıdır. Cildi kartondur. Metni tamdır.

12. Muàddilü`s-salât

Muaddil es-salât namazın ta‘dîl-i erkânı ile ilgili olup hicri 975’te

(m.1567-68) tamamlanmıştır. Niğdeli Mûsâ b. Ahmed , İsmâil Efendi,

Güzelhisârî, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Abdurrahman es-Senedî

(Menhelü’l-hüdât) ve Ebû Bekir el-Erzurûmî tarafından şerhedilmiştir16

.

Bu eserin enstitüde iki nüshası bulunmaktatır. Nüshalar fikha dair

eserler olan macmuaya dahil edilmiştir. Metnleri tam ve aynıdır.

B-6823 şifreli macmuada üçüncü olarak yazılmıştır. Nüsha Rusiya

istehsalı krem renkte kağıda nestelik hattı ile siyah mürekkeple Arabça

yazılmıştır. Nüsha 15x21 sm ölçüsünde, 16 satırli, 23b-37a varaklarında

yazılmıştır Müstensih Abdu`l-Vahhab eş-Şirvani eseri hicri 1265.yılda

(m. 1849) yazıya alınmıştır..

Eserin diger bir nüshası B-7482 şifreli elyazma macmuaya dahil

edilmiştir. Rusiya istehsalı krem renkte kağıda siyah mürekkeple nestelik

hattı ile Arabça yazılmıştır. Nüsha 15x21 sm ölçüsünde, 16 satırli, 23b-

37a varaklarında yazılmıştır. Hicri 1278 .yılda (m. 1861) yazıya

alınmıştır. Müstensihinin adı yazılmayan bu nüsha paleokrafik

hüsusiyetlerine göre Azerbaycan`da hazırlandığı ihtimal edilir.

13. lmtihân-ül-ezkiyâ,

Nahivle ilgili Arapça bir eser olup İbnü’l-Hâcib el-Mısrî’nin el-

Kâfiye’sinin Kādî Beyzâvî tarafından yapılan Lübbü’l-elbâb fî ilmi’l-irâb

adlı muhtasarının şerhidir. Eser Târık Muhtâr el-Melîcî tarafından tahkik

edilmiştir Eser üzerinde Adalı Şeyh Mustafa’nın Hâşiyetü adalı ale’l-

imtihân adlı bir hâşiyesi vardır17

.

Bu şerhi İmam Birgivi telebelerinin isteği üzerine yazmıştır.

Enstitüde elyazmanın ancak bir nüshası bulunmaktatır. Nüsha B-6688

16


Ansiklopedisi/Detay/BIRGIVI/3255 17

İslam Ansiklopedisi. (İstanbul 2002) VI:192


475

şifresi altında mühafize ediliyor. Eser Rusiya istehsalı olan nohudu

renkte kağıta nastelik hattı ile siyah mürekkeple Arabça yazılmıştır.

Nüsha nem çekmiş, varaklar lekelenmiştir. Eserin yazıya alınması tarihi

1273 . yıldır (m.1856) . Cildi kartondur.

Sonuc

Azerbaycan`da Bakü şeherinde yerleşen Fuzuli adına Elyazmalar

Enstitüsü`nde yapdığımız araştırma zamanı Osmanlı Devleti`nin vaiz,

fakih, müfessir, muhaddis, nahiv ve feraiz alimlerinden olan Muhammed

bin Pir Ali el-Birgivi`nin birçok kiymetli eserlerinin elyazma

nüshalarının bulduk. Nüshaların hepisini ister metin ve isterse de

paleokrafik huhusiyetlerine göre tahkik etdik. Tatkikat zamanı aydın oldu

ki, İmam Birgivi`nin farklı ilim dallarında olan eserlerinin nüshaları daha

çok XIX asrda yazıya alınmıştır. Onun ancak Îkāz en-naimîn ve ifhâm el-

kasırîn adlı eserinin yazılma tarihi XVI.asra (1095/1683) aittir.

Anlaşılır ki, XIX asrda Azerbaycan ve Türkiye arasında ilmi ve kültürel

münasibetler daha da artmiştır. Kanaata vardık ki, yazıya alınan Arab dili

qramerine ait nüshaların çok olması, onların medrese ögrencilerinin şahsi

nüshaları olduğundandır. Çünki, Azerbaycan medreselerinde Arabça okul

kitabı olarak kullanılmıştır.

Elyazmaların yazıya alındığı mekanlara geldik de ise, onların bir kaçı

haric hepisi Azerbaycanın farklı bölgelerinde hazırlanmıştır.

Nüshalar arasında İmam Birgivi`nin 3 veya 4 eserinin topladığı

macmualar da (M-64; B-503; B-733) vardır. Bu macmualar

Azerbaycan`da Nuha şeherinde Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi`nin

şahsı kütüphanesindedir.


476

KAYNAKÇA

1. Bursalı, M. Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul,

1333/1915.

2. Elekberli, Ferid. Vatikan Arşivlerinde Azerbaycanan Aid

Elyazmalar. Bakı, 2014.

3. Elyazmalar Xezinesinde. AMEA, Elyazmalar İnstitutunun

dergisi. Bakı,1987.

4. Kahramanov, Cahangir. Orta Asr Azerbaycan Kitab

Medeniyyeti. Baku,1991.

5. Musayeva, Azade.Elyazma kitabı ve XV-XVI esrler

Azerbaycan edebiyyatı. Bakı, 2002.

6. Özönder, Hasan. Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatları

Deyimleri, Terimleri Sözlüğü.

Konya, 2003.

7. Süreyye, Mehmed. Siccil Osmaniyye, 3 cild. İstanbul,

1311/1893.

8. Süleymanova, Naile. İlahiyata dair elyazma eserler

kataloğu. Baku, 2015.

9. Ziya, Demir XIII.-XVI.y.y. Arası Osmanlı Müfessirler,

İstanbul, 2006.

10. İslam ansiklopedisi . VI cilt. İstanbul 2002.


Ansiklopedisi/Detay/BIRGIVI/3255





Documents

BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – III. CİLTisamveri.org/pdfdrg/G00586/2019/2019_SULEYMANOVAN.pdfAzerbaycan`da asrlar boyu Trk, Arab ve Fars dillerinde Trk gelenekli