AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ UNİVERSİTETİ

ŞAHALI GÜLMALI OĞLU HƏSƏNOVMƏTANƏT MAHMUD QIZI ƏSGƏROVA

TORPAQ COĞRAFİYASI TORPAQŞÜNASLIĞINƏSASLARI İLƏ

Azərbaycan RespublikasıTəhsilNazirliyi tərəfindən dərs vəsaiti

kimi təsdiq edilmişdir

BAKI – 2010

Elmi redaktor: biologiya elmləri doktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü Q.Ş.Məmmədov

Rəyçilər: kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor A.P.Gərayzadə kənd təsərrüfatı elmləri namizədi, baş elmi işçi A.B.Cəfərov

1

G İ R İ Ş

Torpaqşünaslıq - torpaqlar, onlarınəmələgəlməsi, quruluşu, tərkibi, xassələri, coğrafiyayılma qanunauyğunluqları və torpağın əsas xassəsiolan münbitliyinin formalaşmasını və inkişafını müəyyənedən ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqə prosesləri, torpaqlarınkənd və xalq təsərrüfatında səmərəli istifadəsi,aqromədəni şəraitdə torpaq örtüyünün dəyişilməsiməsələləri haqqında elmidir.

Torpaq coğrafiyası torpaqşünaslığın əsasları iləkursu landşaftın tərkib hissəsi kimi cografi-pedoqoji təhsilsistemində xüsusi yer tutur. Çünki torpaqşünaslıq vətorpaq coğrafiyası kursu təbii elm kimi təbiətin tərkibhissələri və onun komponentləri arasında qarşılıqlıvəhdəti və əlaqələri öyrənib müəyyən etmək üçün genişimkanlar yaradır.

Ətraf mühitin bütün komponentlərinin qarşılıqlıtəsirinin nəticəsi olan torpagın formalaşması prosesi vətorpaq tiplərinin yayılma qanunauygunluqları ilə tanışolduqda yerin coğrafi mənzərəsini öyrənən tələbələrtəbiətin mürəkkəb dialektik vəhdətdə və inkişafdaolduğunu dərindən dərk edirlər.

Əsas istehsal vasitəsi olan torpagın insancəmiyyəti üçün mühüm əhəmiyyəti vardır. Torpagınöyrənilməsi və onun elmi əsaslarının dərindən dərkedilməsi insanın təsərrüfat fəaliyyətinin düzgünistiqamətlənməsi, kənd təsərrüfatı istehsalının düzgünplanlaşdırılması üçün çox zəruridir.

Torpaqda gedən mürəkkəb bioloji, geokimyəvi vəfiziki-kimyəvi proseslərin öyrənilməsi ətraf mühitin

2

mühafizəsi üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi, qiymətlimineral sərvət yataqlarının axtarışı, müxtəlif mühəndisi-tikinti obyektlərinin tikilməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsbedir.

Cografiya müəllimləri torpaq haqqında biliklərədərindən yiyələnməlidirlər, çünki orta təhsil sistemindətorpaq haqqında ibtidai məktəbdə təbiətşünaslıqdərslərində verilən ümumi anlayışlar, bir qədər sonrabotanika, kimya, ümumi biologiya və xüsusilə cografiyakurslarında tədricən genişləndirilir və dərinləşdirilir. Digərfənn müəllimlərindən fərqli olaraq cografiya müəllimləri,müstəsna hal kimi, torpaqşünaslıq və torpaq cografiyasısahəsində bilikləri daha yüksək səviyyədə mənimsəməlivə dinamiki olaraq fənlərarası əlaqədə onu istifadə etməyibacarmalıdır.

“Torpaq coğrafiyası torpaqşünaslığın əsasları ilə”kursu uyğun olaraq pedaqoji universitet və institutlarıncoğrafiya, biologiya və ekologiya fakültələrinin əyani vəqiyabi tələbələrinin tədris proqramına uyğun olaraqyazılmışdır.

Dərslikdə torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyasınınmüasir vəziyyəti, bütövlükdə onun quruluşu vəmüddəaları coğrafi-pedoqoji təhsil sisteminə uyğunşəkildə qurulmuş, hazırkı dövrdə tətbiq olunan proqramıtamamilə əks etdirir. Kursun materialları girişlə başlayaniki böyük hissədə qruplaşdırılmışdır.

Dərsliyin birinci hissəsində torpaq və onun əmələgəlməsi haqqında anlayışlar, həmçinin torpaq haqqındatəlimlərin qısa inkişaf tarixi, torpaqşünaslığın və torpaqcoğrafiyasının əsas nəzəri problemləri, torpağınmənşəyini və təkamülünü əks etdirən ayrı-ayrı ümdəməsələlər, torpağın coğrafi yayılma qanunauyğunluqlarıbarədə məlumat verilir. Burada, eyni zamanda torpaqcoğrafiyası proqramına uyğun olaraq torpaqəmələgətirən

3

amillər, aşınma prosesi və torpağın mineral hissəsi,torpağın yaranmasında bioloji amillərin rolu və torpağınüzvi hissəsi, torpaq kalloidləri və torpağın udmaqabiliyyəti, torpağın maye və qaz fazalarının kimyəvitərkibi, fiziki xassələri, morfoloji quruluşu ətraflı təsvirolunmuş, torpaqəmələgəlmə prosesində insanfəaliyyətinin rolu və torpağın insan cəmiyyəti üçünəhəmiyyəti geniş şərh olunmuşdur.

Dərsliyin ikinci hissəsi dünyanın, o cümlədənAzərbaycan Respublikasının əsas torpaq tiplərininsəciyyəsinə həsr edilmişdir. Bu hissədə eyni zamanda,ayrı-ayrı zonal torpaq tiplərinin coğrafi arealları, onlarınstrukturası və regional xüsusiyyətləri, əmələgəlmə şəraiti,morfologiyası, təsnifat sxeminə uyğun olaraq mənşəyi vədiaqnostikası, fiziki-kimyəvi və mineraloji xassələri,mühafizəsi, kənd təsərrüfatında istifadəsi və münbitliyiniartırmaq yolları təsvir olunmuşdur.

Torpaq coğrafiyasının qanunlarını və prinsiplərini,torpaq örtüyünün zonal və regional xüsusiyyətlərinibilmək, torpaq islahatının müasir tələblərinə uyğun olaraqonun sərvətlərindən səmərəli istifadə etmək, torpağınmünbitliyini yüksəltmək coğrafiya və aqronomiya elmlərisahəsində fəaliyyət göstərən bütün mütəxəssislər üçünçox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Şübhəsiz ki, torpaq vəonun qlobal səviyyədə coğrafi müxtəlifliyini, onlarınregional xüsusiyyətlərini bilmədən, orada baş verən təbiiprosesləri düzgün qiymətləndirmədən kənd təsərrüfatı,meşəçilik və xalq təsərrüfatının başqa mühüm sahələrinintorpaq fondundan səmərəli istifadə edib düzgünyerləşdirmək və ixtisaslaşdırmaq mümkün deyil. Bucəhətdən mövcud dərslik Bakı Dövlət Universiteti,Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universiteti müəllim vətələbələri üçün və eləcə də xalq təsərrüfatının müxtəlif

4

sahələrində çalışan uyğun ixtisaslı mütəxəssislərinistifadəsi üçün çox faydalı və zəruridir.

Dərs vəsaiti hazırlanarkən Azərbaycan DövlətPedoqoji Universitetinin coğrafiya fakültəsində uzunmüddət çalışan müəlliflərin uzun illər torpaqcoğrafiyasından apardığı elmi-tətqiqat materialları vəonların universitetlərdə oxuduğu mühazirə mətinləri vəəlyazmalarından geniş istifadə edilmişdir. Bununla beləayrı-ayrı fəsillərin və torpaq tiplərinin şərhindəV.V.Dobrovolskinin “География почв с основамипочвоведения” (M, 1989), Q.V.Dobrovolski vəİ.S.Urusevskayanın ”География почв“ (изд. МГУ, 1984),R.Qanssen ”География почв“ (M, 1962) və prof.İ.S.Kauriçevin redaksiyası altında çapdan çıxmış“Почвоведение” (1989), M.A.Qlazovskayanın “Почвымира” (изд. MГУ, 1973, т.II) və b. materiallardan istifadəedilmişdir.

5

I HİSSƏTORPAQ HAQQINDA ANLAYIŞ

I FƏSİL. TORPAQŞÜNASLIQ ELMININ INKIŞAFTARIXI, TƏDQIQAT ÜSULLARI VƏ BAŞQA

ELMLƏRLƏ ƏLAQƏSI

1.1.Torpaqşünasliq elminin inkişaf tarixi

Torpaq haqqında təsəvvürlər çox qədimdən –insanlar əkinçiliklə məşğul olmağa başladığı dövrlərdənyaranmışdır. Onlar, torpağın bitkini su və qida elementləriilə təmin etdiyinin elmi əsasını bilməsələr də ondanqiymətli sərvət kimi istifadə edirdilər.

Karl Marks torpağı böyük birlaboratoriya – həm əmək vasitəsi , həməmək materialı, həm də məskən salmaqüçün yer verən arsenal-kollektivin bazisiadlandırmışdır. Torpaq haqqında ilk təsnifatı qədimyunan filosofları Aristotel və Teofrastvermişdir. Onlar qədim dövr əkinçilərinin

fikirləriniümumiləşdirərək torpaqları yaxşı,münbit, az münbit (əldən düşmüş),kasıb, məhsulsuz və s. kimi siniflərəbölmüşlər. Lakin torpaqşunaslıq bir elmkimi çox sonralar formalaşmışdır.

XVIII əsrin axırı və XIX əsrinəvvələrində Şərqi Avropada torpağamünasibətdə iki istiqamət –aqrogeoloji

və aqrobioloji istiqamətlər meydana gəlmişdi. Aqrogeolojiistiqamətin tərəfdarları (Fall, Berendit, Rixthofen) torpağayumşaq ana suxur kimi baxaraq , onun bərk suxurdan

Aristotel

Teofrast

6

aşınma vasitəsilə əmələ gəlməsini söyləmiş, buprosesdə bitkilərin rolunu görməmişlər.

Aqrobioloji istiqamətintərəfdarları (A.Teyer, Y.Libix və b.)Torpağa qida elementlərinin ehtiyatmənbəi kimi baxırdılar. A.Teyer “Humusnəzəriyyəsi “ adlı kitabında bitkilərin üzvimaddə ilə qidalanmasını, Y.Libix isə“Kimyanın əkinçiliyə və bitkifiziologiyasına tətbiqi” kitabındabitkilərin torpaqdakı mineral elementlərlə

qidalanmasını sübut edirdi. Torpaqşunaslıq elmi 1725-ci ildə daha elmi surətdə

Rusiyada inkişaf etməyə başlamışdır.M.V.Lomonosov (1711-1765)

ilk dəfə olaraq “Bitkinin dagsüxurlarına təsirilə torpagın əmələgəlməsi” nəzəriyyəsini irəlisürmüşdür.

XIX əsrin birinci yarısındaRusiyada torpaqşunaslıq üzrə elmi-tədqiqat işləri genişlənir, ikinci

yarısındaRusiyanın Avropa hissəsinin ilktorpaq xəritəsi tərtib edilir. Elə budövrdə

V.V.Dokuçayevin (1846-1903)fəaliyyəti nəticəsində torpaqşunaslıqvə torpaq coğrafiyası elminin əsasıqoyulur. Torpağın ilk elmi tərifiniDokuçayev vermişdir: “Suyun,havanın və müxtəlif növ canlı vəcansız orqanizmlərin birgə təsiri ilətəbii dəyişilmiş dağ süxurlarının

Yustas Libix

Mixail VasilyeviçLomonosov

Vladimir VladimiroviçDokuçayev

7

(hansı olur olsun) üst, yaxud “gündöyən” qatlarını torpaqadlandırmaq lazımdır”. O, torpaq haqqında fərqli bir təbiicisim kimi təlim yaratmış, torpağın genezisi və coğrafiyayılmasının əsas qanunauyğunluqlarını kəşf etmişdir. Bu işdə onun qaratorpaq zonasında apardıgı elmitətqiqatlar və bu tədqiqatların nəticəsi olaraq 1883-cü ildəyazdıgı “Rus qaratorpaqları“ adlı klassik əsəri xeyli böyükrol oynamışdır. O bu kitabda yazmışdır: “Torpaq, hər birbitki və heyvan orqanizmi kimi daima yaşayır və dəyişilir,gah inkişaf edir, gah da dagılır, gah tərəqqi edir, gah datənəzzül”. V.V.Dokuçayev ilk dəfə torpaqəmələgəlməprosesində 5 təbii amilin birgə və qarşılıqlı təsirinigöstərmişdir.Bunlar ərazinin relyefi, iqlim,bitki və heyvanataləmi, torpaqəmələgətirən süxurlar, ölkənin yaşı, yaxudzaman amilidir (şəkil 1.1). Lakin son zamanlarda insanıntəsərufat fəaliyyətinin rolu da güclü bir amil kimi (6-cı amilolaraq) V.V.Dokuçayevin amilləri sırasına əlavə edilmişdir.Bu barədə işin doqquzuncu fəslində ayrıca bəhsolunacaqdır.

V.V. Dokuçayev torpaqəmələgətirən amillərindəyişməsi ilə əlaqədar olaraq Yer kürəsində torpaqtiplərinin üfüqi və şaquli cografi yayılmaqanunauygunluqları haqında təlim yaratmışdır.Otorpaqların şaquli zonalıq üzrə yayılması qanununu 1898-ci ildə özünün Qafqaza səyahəti zamanı müəyyənetmişdir.

Yuxarıda deyilənlərlə yanaşı torpaqların ilk elmitəsnifatı, xəritələşdirilməsi, bonitirofkası quraqlıga qarşıtarlaqoruyucu meşə zolaqlarının salınması,torpaqeroziyası və s. məsələlərə qarşı tədbirlər planınınhazırlanması da V.V.Dokuçayevin adı ilə baglıdır.V.V.Dokuçayev tərəfindən elmə daxil edilmiş “Qaratorpaq”(“чернозем”), ”podzol”, ”şoran” (“солончак”), ”şorakət”

8

(“солонец») kimi torpaq adları dünyanın bütüntorpaqşunasları tərəfindən beynəlxalq termin kimi qəbuledilmiş və işlədilir.

Şəkil 1.1. Torpaqəmələgətirən amillər.

V.V.Dokuçayev qısa ömrü müddətində (1846-1903)225 elmi əsər nəşr etdirmişdir. Onun təşəbbüsü ilə 1899-cu ildə “Torpaqşunaslıq” jurnalı buraxılmış və indi də nəşridavam edir.

Rusiyada torpaqşunaslıq elminin inkişafına əsaslıtəsir edən alimlərdən biri də Dokuçayevlə bir dövrdəyaşamış məhşur rus alimi P.A.Kostıçev (1845-1895)

Pavel AndreyeviçKostıçev

9

olmuşdur. Onun elmi fəaliyyəti torpaqbiokimyası ,fizikası, mikrobiologiyası,gübrələnməsi ottarlalıəkinçilik,torpagın münbitlik xassəsi,quraqlıq və eroziya ilə mübarizə vəs . sahədəki elmi işlərlə baglıolmuşdur.Kostıçevin verdiyi tərifəgörə torpaq bitki köklərinin əsaskütləsi çata bilən dərinliyə qədər olanyerin üst təbəqəsidir.

Torpagın təsnifatı, torpaqxəritəsinin tərtibi qaydaları və torpaqtədqiqatı üsularının hazırlanmasındaV.V.Dokuçayevin ən yaxın şagirdi vəsilahdaşı N.M.Sibirtsevin (1860-1900) böyük xidmətləri olmuşdur.Cəmi 40 il yaşamasına baxmayaraqo,quraqlıga qarşı mübarizə, toraqlarınmüqaisəli qiymətləndirilməsi, təsnifatıvə zonallıq prinsipi və s. haqqındatəlimişləmişdir.1894-cü

ildə Novo-Aleksandrovsk KTİ-da ilkTorpaqşunaslıq kafedrasına rəhbərliketmiş, 1899-cu ildə “Torpaqşunaslıq”dərsliyini yazmışdır.

K.D.Qlinka (1867-1927)Torpaqşunaslıq elmi sahəsində ilkakademikdir. “Dag süxurlarınınaşıması, torpaqların mənşəi vətəsnifatı haqda monoqrafiyası”,1908-ciildə “Torpaqşünaslıq” adlı kitabıçapdan çıxmış və 5 dəfə təkrar nəşredilmişdir. Aleksandrovsk, Voronej və

Nikolay MixayloviçSibirtsev

KonstantinDimitriyeviç Qlinka

10

Peterburq KTİ-larında torpaqşünaslıq kafedralarınarəhbərlik etmişdir.Torpaq-cografiyası üzrəekspedisiyaların təşkilatçısı və rəhbəri olmuş, pedoqojiişdə fəal çalışmışdır. P.S.Kossoviç (1862-1915) torpaqların fiziki, kimyəvivə aqronomik xassələrini genetik torpaqşunaslıqprinsipləri əsasında öyrənən görkəmli alimdir. V.R.Vilyams (1863-1939)dünyada torpagı həm təbii cisim, həm

də istehsal vasitəsikimi birlikdə öyrənən ilk görkəmli alim,akademik, torpaqşunas aqronomdur.Torpaqəmələgəlməyə bioloji proses kimibaxaraq V.R.Vilyams ottarlı əkinçiliksistemi nəzəriyyəsini işləyib hazırlamış,torpaq münbitliyinin əsas şərti olantorpagın strukturası, suyadavamlıaqreqatları yaxşılaşdırmaq üsularınadair məsələləri tədqiq

etmişdir.Torpaq haqqında elmin

inkşafında, xüsusilə torpagınkimyəvi,fiziki-kimyəvi xassələrininanalizi, torpaq koloidləri və onun udmaqabiliyyəti.torpagın şorakətlikxassəsi ,kimyəvi meliorasiyası və s.məsələlərin öyrənilməsində akad.K.K.Hedroysın (1872-1932) böyükxidmətləri olmuşdur.

S.S.Neustruey (1875-1928) torpaqşunaslıqelminin yarandıgı tarixdən ilk dəfə olaraq “torpaqcografiyasının elementləri” problemini öyrənərək hər birelementin torpaqəmələgəlmə prosesinə təsir dərəcəsini

Pyotr SamsonoviçKossoviç

Vasili RobertoviçVilyams

11

müəyyən etmiş, ”Torpaq cografiyası” üzrə ilk vəsaityazmışdır.

L.İ.Prasolov(1875-1954) torpagın regionalcografiyası, mənşəi kartoqrafiyası,torpaq fondununqiymətləndirilməsi üzrə görkəmli alim olmuşdur.O,Volqaboyu, Zabaykalye və s, regionların torpaqcografiyasını tədqiq etmiş və dünyanın torpaq xəritəsinihazırlamışdır.

Akad. İ.V.Tyurinin(1892-1962) genetiktorpaqşünaslıgın, torpaq cografiyası və torpaq kimyasınınelmi inkşafında böyük xidməti olmuşdur. O, torpagınmüasir analiz üsullarını işləyib hazırlamış, ”Torpagın üzvibirləşmələri” haqda yazdıgı monoqrafiyası ilə humusprobleminin həllində mühüm rol oynamışdır.

Biosfer və noosfer haqqındatəlimin yaradıcısı V.İ.Vernadski(1863-1945) biosferin strukturundayeddi növ maddə ayırırdı: canlı,biogen (canlıdan yaranıb digərformaya keçən), kos (canlıaləmləmlə heç bir əlaqəsi olmayan), biokos (torpağıcanlı və cansız aləminbirləşməsindən yaranan),radioaktiv parçalanmamərhələsində olan maddələr,səpələnmiş atomlar, kosmik mənşəlı maddələr. AkademikVernadski torpağı biokos maddə adlandırırdı (şəkil 1.2).

Görüşləri Dokuçayevinkinə uygun olantorpaqşnaslardan biri də məhşur Amerika torpaqşunasıE.V.Hilqardır ki, o öz tədqiqatlarında aşınma prosesininən güclü amili iqlimə üstünlük vermişdir. Genetiktorpaqşünaslıgın və torpaq cografiyasının inkşafında vəqonur meşə torpaqlarının müəyyən edilib öyrənilməsində

Vladimir İvanoviçVernadski

12

böyük alman alimi Romannanın,torpaqların mənşəi vəxəritələşdirilməsində Ştremme (Almaniya), Murqoçi(Rumıniya), Novak (Çexoslovakiya), Ziqmond(Macarıstan), Marbut və Kelloq (ABŞ), Robinzon (İgiltərə),Preskott (Avstraliya) və bir çox başqalarının xidmətlərinixüsusi qeyd etmək lazımdır.

Həsən bəy Zərdabi (Məlikov) (1842-1907) -Dokuçayevin həmyaşıdı olub Azərbaycandatəbiətşünaslıq elmlərinin inkişafında çox böyük xidmətləriolmuşdur. Onun yaradıcılığında kənd təsərrüfatı iləəlaqədar olan elmlər, o cümlədən torpaqşünaslıq vəaqrokimya əsas yer tutur.

H.Zərdabi torpaqşunaslıgın mühüm nailiyyətlərini1875-77-ci illərdə özünün şəxsi təşəbbüsü ilə buraxılan“Əkinçi” qəzetində “əkin və zirayət xəbərləri” başlıgıaltında dərc etdirmişdir. H.Zərdabinin torpaqşünaslıq elmihaqda fikirləri əsasən dag süxurlarının aşınmasıprosesində, torpaqəmələgətirən amillərin rolundan,torpagın əmələ gəlməsindən, fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərindən,

Həsən bəy Zərdabi

Şəkil 1.2. Canlı, cansız və biokos maddə

13

münbitliyindən, torpaq analizlərinin əhəmiyyətindən,yararsız, torpaqları yaxşılaşdırmaq tədbirlərindən,torpaqəmələgəlmə prosesində insanın təsərrüfatfəaliyyətindən və s. ibarət olmuşdur.

H.Zərdabi ilk dəfə torpaq təsnifatı haqda fikirsöyləyərək,torpaqları mexaniki tərkibcə üc qrupabölmüşdür:gil,qum,əhəngli (karbonatlı) torpaqlar. Onuntorpaq meliorasiyası, eroziyası, münbitliyi, becərməsistemi və eləcədə də torpaqda suyun formalarına dairsöylədiyi qiymətli elmi nəzəriyyələr böyük əhəmiyyət kəsbedir və indi də öz aktullıgını itirməmişdir.

Bütün bu məsələlər H.Zərdabinin 1899-1903-cuillərdə yazdıgı “Torpaq,su və hava” adlı monoqrafikəsərində özünün geniş elmi şərhini tapmışdır.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, H.ZərdabiniAzərbaycanda torpaqşünaslıq elminin ilk yaradıcısı hesabetmək olar.Onun torpagın törəməsi, münbitliyi mexanikitərkibi, eroziyası, mühafizəsi və s. məsələlər haqqındasöylədiyi qiymətli fikirlər əksər məhşur rus alimlərindən(V.Dokuçayev, V.Vilyams, N.Kaçinski və s.) əvvəlsöylənmişdir.

Azərbaycan torpaq cografiyası elminin inkişafındaİ.Y.Kovalevski (Eldar düzü,Samuxda), P.S.Kossoviç(Muganda), S.A.Zaxarov, V.Romanov, Y.A.Kamenski (Mil-Şirvan düzlərində), S.A.Zaxarov, V.A.Akimtsev,S.İ.Tyuremnev, Z.İ.İmşenetski, V.P.Smirenov-Loginov,V.P.Volobuyev və başqalarının böyük xidmətləriolmuşdur.Bu cəhətdən prof. S.A. Zaxarovun 1925-26-ciillərdə rəhbərliyi altında təşkil edilmiş Azərbaycan torpaqekspediyasının tədqiqatlarını xüsusi qeyd etmək lazımdır.Bu ekspedisiyanın ayrı-ayrı regionlarda apardıgıtədqiqatlar nəticəsində bir neçə hissədən ibarətmateriallar dərc edilmiş,Azərbaycan torpaqlarının

14

rayonlaşması aparılmış və ilk torpaq xəritəsi tərtibedilmişdir.

1920-ci ildə Azərbaycan Politexnik İnstitutunəznində Kənd Təsərrüfat fakültəsi və onun tərkibindətorpaqşünaslıq kafedrası təşkil olunur. Azərbaycanıntorpaq örtüyünü öyrənən ilk tətqiqat özəkləritorpaqşünaslıq kafedrasında, Muğan təcrübəstansiyasında (Cəfərxan ) və respublikanın təbiisərvətlərini öyrənən cəmiyyətin tərkibində isə başlayır(1920-1924) . Kafedranın rəhbəri Smirnov – Loginovunrəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə Abşeronyarımadasının , Kiçik Qafqaz dağlarının cənub-şərqətəklərinin torpaqları tətqiq edilərək xəritələşdirilir.

1932 - ci ildə Azərbaycan Elmi TətqiqatPambıqçılıq İnstitutunda təşkil olunanaqrotorpaqşunaslıq şöbəsi respublika torpaqlarınıöyrənməyə başlayır. Bu işlərə dəvət edilmiş professorV.Akimtsev, N.Bekareviç və Qorodetskidən başqatorpaqşünaslıq kafedrasının işçiləri M.Əsgərbəyli,Ə.Qasımov, M.Ağamirov, Ə.Zeynalov, M.Rəhimov və b.cəlb edilir.

SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialınınAzərbaycan şöbəsi geologiya bölməsi nəzdində, 1933 –cü ildə Torpaqşünaslıq bölməsinin təşkili torpaqşünaslıqelminin Azərbaycanda inkişafı üçün təşkilat bazası olur.

Bölmənin içində Lənkəran vilayəti torpaqlarınınöyrənilməsi R.V.Kavalyev çay əkini üçün yeni torpaqsahələrinin aşkara çıxarılması xüsusi yer tutmuşdur.

1937 – ci ildən başlayaraq bölmə quru subtropikiqlim rayonları torpaqlarını tədqiq etmək üçün xüsusiekspedisiya təşkil edir. Bu ekspedisiya Şirvan düzünün,Pirsaat hövzəsinin və Böyük Qafqazın bu hövzəyə yaxıntorpaqlarının, burada torpaqların şorlaşmasında palçıq

15

vulkanlarının roluna aydınlıq gətirir(H.Əliyev, B.Klopotovski).

1930-1940-cı illərdənbaşlayaraq Azərbaycanda millitorpaqşunaslar nəsli yetişməyəbaşlamışdır. Bunlardan M.Əsgərbəyli,M.A. Şəfiyev, H.Ə. Əliyev,M.E.Salayev, K.A.Ələkbərov,Ə.Q.Zeynalov, B.M.Agayev,

E.F.Şərifov, Ə.B.Şəfibəyov, M.Ə.Agamirov vəb.göstərmək olar.

Bir qədər sonra, təxminən1950-ci il dən başlayaraqAzərbaycanda torpaqşünasların ikinciböyük nəsli yetişmiş və fəaliyyətəbaşlamışdır.Bunlardan torpaqlarıncografi tədqiqi, mənşəi,xəritələşdirilməsi, aqroekologiyası vəkeyfiyyətcə qiymətləndirilməsi(bonitirovkası) işində Ş.G. Həsənovun,torpagın fiziki və aqrofiziki xassələrininöyrənilməsində böyük elmi-tədqiqatların müəllifi R.H.Məmmədovun, şoran və şorakəttorpaqların tətqiqi və meliorativ yaxşılaşdırılmasındaqiymətli tədqiqatlar aparan M.P.Abduyevin, “Torpagınmineroloji xassələrinin öyrənilməsində İ.Ş.İsgəndərovun ,suvarılan əkincilik zonası torpaqlarının öyrənilməsindəM.P.Babayevin, rütubətli subtropik zona torpaqlarıB.İ.Həsənovun, subasar rejim torpaqları V.H.Həsənovun,torpagın stasionar tədqiqatları X.Həsənovun, eroziyayaugramış torpaqların tətqiqində K.A.Ələkbərovun,X.M.Mustafayevin, B.Q.Şəkuri, F.Hacıyev və b. ,torpaqlarda üzvi maddələrin. xüsusilə humusunbiokimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsində S.Ə.Əliyevin,

Həsən Əliyev

Məmməd EminSalayev

16

otlaq torpaqlarının aqroekologiyası və bonitirovkası,torpaq münbitliyinin qroekoloji modelinin işlənməsiQ.Ş.Məmmədovun və onlarla başqa mütəxəssislərinadlarını çəkmək olar

Respublikamızda 60 – cıillərin sonu və 70 – ci illərinəvvəllərində kənd təsərrüfatındaregional ixtisaslaşmaya (üzümçülük,pambıqçılıq) torpaqlardan intensivüsullarına keçidlə əlaqədar olaraqtorpaqların bonitirovkası və iqtisadiqiymətləndirilməsi məsələlərinəböyük ehtiyac yaranır. Bununlaəlaqədar olaraq 1969 – cu ildəAzərbaycan SSRİ NazirlərKabinetinin qərarı və Azərbaycan E.A.Rəyasət Heyətininsərəncamı ilə Torpaqşünaslıq və Aqrokimya IntitundaŞ.G.Həsənovun rəhbərliyi altında torpaqlarınaqroekologiyası və bonitirovkası laboratoriyası təşkiledilir.

İlk günlər laboratoriya qarşısında çox mühümproblemlər dururdu. Bunlar aşağıdakılar idi:

respublika ərazisində torpaqların münbitliyinə vəkənd təsərrüfat bitkilərinin məhsuldarlığına təsir edənagroekoloji amillərin tədqiq edilməsi;

respublika torpaq fondunun tərkibi və ayrı – ayrıkənd təsərrüfat bitkiləri altındakı vəziyyətininsəciyyələndirilməsi

torpaq kadastrı üçün kənd təsərrüfatı və müşətorpaqlarının bonitirovkasının aparılması, bu məqsədləbitkilərin bioloji tələblərinə uyğun olaraq qiymətmeyarlarının və təshih əmsallarının müəyyən edilməsi

kənd təsərrüfatı torpaqlarının aqroistehsalatqruplaşdırılmasının və rayonlaşdırılmasının aparılması

Şahalı Gülmalı oğluHəsənov

17

respublikanın təbii – iqtisadi və inzibati rayonları,landşaft zonaları üzrə torpaq sahələrinin bonitet ballarınınvə müqayisəli dəyərlilik əmsallarının müəyyən edilməsi;

ayrı – ayrı təsərrüfat, inzibati rayon və respublikaüzrə torpaq – bonitet xəritələrinin və kartoqramlarınıntərtib edilməsi və s.

Respublikamızda torpaqların bonitirovkası üzrətədqiqatların vahid metodika əsasında səmərəli təşkiliüçün 1973 – cü ildə müəlliflər kollektivi - V.R.Volobuyev,M.E.Salayev, Ş.G.Həsənov, Y.İ.Kostyusen tərəfindən“Azərbaycanda torpaqların bonitirovkasının keçirilməsinədair metodiki göstəriş” hazırlanıb çap olunur. Elə həmin ilAzərbaycan torpaqlarının 1:500 min miqyasında bonitetkartoqramı Ş.G.Həsənov, R.Ə.Əliyeva tərəfindən tərtibedilir.

Son illər ayrı –ayrı regionlarda həminlaboratoriyada akademik Q.Ş.Məmmədov, D.Əsədov,A.Vəliyev, F.Əliyev, S.Z.Məmmədova, M.M.Əsgərova,A.B.Cəfərov, Y.İsmayılov və b. Ş.G.Həsənovun rəhbərliyialtında torpağın bonitirovkası və ekologiyasına aidnamizədlik dissertasiyası müdafiəetmişlər.

Qərib Şamil oğluMəmmədov ölkəmizdə ekologiyaixtisası üzrə biologiya elmləri doktoruelmi dərəcəsinə layiq görülmüş ilkprofessordur. 1994-cü ildənAzərbaycan EA Torpaqşünaslıq vəAqrokimya İnstitutunun direktoruvəzifəsində çalışmışdır.Q.Ş.Məmmədov torpaq kadastrı,torpaqların ekoloji münbitlik modeli,torpaqların ekoloji qiymətləndirilməsi, torpaqlarınbonitirovkası, torpaqların ekoloji keyfiyyətinin monitorinqi

Qərib Şamil oğluMəmmədov

18

ilə bağlı çoxsaylı, sanballı elmi araşdırmaların müəllifi, ocümlədən Azərbaycan Respublikası ekoloji problemlərininsistem halında öyrənilməsi konsepsiyasının yaradıcısıdır.Torpaq islahatının həyata keçirilməsində böyükəhəmiyyəti olan, torpaqların iqtisadi (pulla)qiymətləndirilməsi məsələlərinin elmi cəhətdən həlli məhzQ.Ş.Məmmədova məxsusdur. AzərbaycanTorpaqşünaslar Cəmiyyətinin prezidentidir. Q. Ş.Məmmədov 2001-ci ildən Azərbaycan Respublikası MEA-nın müxbir üzvü, Beynəlxalq Ekologiya və EnergetikaAkademiyasının akademiki, eyni zamanda Ekologiyabölməsinin akademik-katibi, Rusiya EkologiyaAkademiyasının üzvü, Beynəlxalq “Noosfer”Akademiyasının həqiqi üzvü, Rusiya TəbiətşünaslıqAkademiyasının həqiqi üzvü, 10 may 2002-ci ildənBeynəlxalq Elmlər Akademiyasının akademikidir. 1997-ciil iyunun 25-də Azərbaycan Respublikasının PrezidentiHeydər Əliyevin sərəncamı ilə Dövlət Torpaq Komitəsinin,18 aprel 2001-ci il tarixində Dövlət Torpaq və XəritəçəkməKomitəsinin, 23 oktyabr 2004-cü il tarixində isəAzərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevinsərəncamı ilə yenidən Dövlət Torpaq və XəritəçəkməKomitəsinin sədri təyin olunmuşdur. Q.Ş.Məmmədov1995-ci ildə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin (1-ciçağırış) üzvü seçilmişdir. Hazırda respublikamızıntorpaqşünaslıq, coğrafiya və ekoloji problemləri ilə bağlıelmi araşdırmalar aparır və bu sahədə elmi iş aparangənc alimlərin bir qrupuna rəhbərlik edir.

Artıq XXI əsrin əvvəllərində kompyutertexnologiyasından istifadə etməklə torpaq – ekolojisistemlərin əsas informatik göstəricilərinə əsaslananməlumatların təsvir dili tərtib edilmiş və torpaq təsnifatınıninformasiya bazarı A.İsmayılov tərəfindən təklif

19

olunmuşdur. Bu texnologiyalar elektron torpaqxəritələrinin tərtib etməyədə imkan vermişdir.

1.2.Torpaq coğrafiyasının tədqiqat üsulları

Torpaqşünaslıq elmində torpağın təbii cisim kimi spesifik xüsusiyyətlərini öyrənməkdə bir sıra geniş kompleks tədqiqat üsullarından istifadə edilir ki, bunu torpaq coğrafiyasına da şamil etmək olar. Bu üsullar aşağıdakılardan ibarətdir (Şəkil 1.2):

Profil üsulu. V.V.Dokuçayev tərəfindən işlənmiş vəbütün torpaq tədqiqatlarının əsasını təşkil edir. Həminüsul torpağın səthindən ana süxura kimi bütün genetikqatlarını və onun profil üzrə xüsusiyyətlərini(parametrlərini) ciddi öyrənməyə imkan verir.

Morfoloji usul da V.V.Dokuçayev tərəfindən tətbiqedilmiş, torpağın bütövlükdə quruluşunu öyrənir. Bu üsulçöl torpaq tədqiqatının bazisi olmaqla onun çöldiaqnostikasının əsasını təşkil edir.Torpaqşünaslıqda üçnöv morfoloji analiz üsulundan istifadə olunur :makromorfologiya-adi gözlə müşahidə olunur, öyrənilir;mezomorfologiya - lupa və binokulyardan istifadə edilir;mikromorfologiya-mikroskopdan (hətta elektronmikroskopdan) istifadə edilir.

Torpağın morfoloji analizi bütün torpaq tətqiqatınınbaşlanğıc mərhələsidir.

Müqaisəli coğrafi üsul. Tarixi inkişaf prosesindəvə coğrafi məkan daxilində torpağı müqayisəli tərzdəöyrənir, onun mənşəi və coğrafi yayılmaqanunauyğunluqları barədə əsaslandırılmış nəticəçıxarılır.

Şəkil 1.2.Torpaq coğrafiyasının tədqiqat usulları.

20

Modelləşdirmə

Analiz üsulu

Radioizotop üsulları

Aerokosmik üsullar

Torpaq çəkimi (ekstraktı)

üsulu Torpaq-rejim müşahidələri

üsulu

Torpaq lizimetrləri

üsulu

Müqayisəli-tarixi üsul

Müqaisəli cografi üsul

Morfoloji usul

Profil üsulu

TORPAQ COGRAFİYASININ TƏDQIQAT ÜSULLARI

Müqayisəli-tarixi üsul, müasir situasiya əsasındakeçmiş (qədim) torpaq örtüyünü, onun relikt əlamətlərinimüasir dövr torpaqları ilə müqayisəli şəkildə öyrənməyəimkan verir.

Torpaq dayaq məntəqələri üsulu - dəqiq genetik–coğrafi analizə əsaslanır, böyük ərazi vahidləri daxilindəxərc və vəsaitlərə qənaət etməklə eyni strukturlu torpaqörtüyünü öyrənməyə imkan verir.

Torpaq monolitləri üsulu - quruluşu dəyişmədənmonolitləri (torpaq kolonkaları) şəklində xüsusigötürülmüş nümunələrdə torpaq proseslərinin (rütubətin,duzların hərəkəti) miqrasiyası, ionların mübadiləsi və s.fiziki modelləşdirilməsi prinsipinə əsaslanır (Şəkil 1.3.).

21

Şəkil 1.3. Torpaq monolitləri.

Torpaq lizimetrləri üsulu - təbii torpaq profillərindəmaddələrin şaquli miqrasiya proseslərini öyrənmək üçüngeniş istifadə edilir. Lizimetrik üsulun geniş yayılmışvariantı axım meydançaları üsuludur. Axımmeydançalarında torpaq səthi və torpaqdaxili üfüqirütubət axımı və eroziyası öyrənilir.

Torpaq-rejim müşahidələri üsulu - torpağın buvə ya digər parametrlərinin (rütubətlik, temperatur,duzların miqdarı, humus, azot, mineral qida elementlərivə s.) ölçülməsi əsasında müasir torpaqəmələgəlmənitədqiq etmək məqsədi ilə istifadə olunur.

Aerokosmik üsullar - müxtəlif yüksəklikdən kosmikcihazlarla yerin (torpağın) fotoşəklini çəkmək və gözləmüşahidə etməyə əsaslanır. Bu üsulla təkcə torpağıncoğrafi məsələləri deyil, həm də torpağın bir sıra mühümparametrləri (rütubətlik, kiplik, duzluluq, humusluluq vəs.) dinamiki qaydada tədqiq olunur.

Torpaq çəkimi (ekstraktı) üsulu - hər hansı birhəlledicinin təsiri ilə (məs. su, müxtəlif turşular, qələvi,spirt və s.) nəzarət olunan şəraitdə torpaqdan müəyyən

22

qrup birləşməni çıxarmaq prinsipinə əsaslanır. Bu üsulbitkilər tərəfindən istifadə olunan mütəhərrik qidaelementlərini öyrənmək üçün daha geniş tətbiq olunur.

mühüm parametrləri (rütubətlilik, bərklik (kiplik),duzluluq, humusluluq və s.) dinamiki qaydada tədqiqolunur.

Radioizotoplar üsulu ilə torpaq və ekosistemlərdənişanlanmış atomların (radioaktiv izotopların)köməyi iləelemetlərin və onların birləşmələrinin miqrasiya prosesləriöyrənilir. Torpaqda müxtəlif izotopların nisbəti ilə (məs.12C: 14C) torpağın yaşını müəyyən etməkdə istifadəolunur.

Torpağın tərkibini (qranulometrik, mineroloji vəkimyəvi) öyrənmək üçün müasir fiziki, fiziki-kimyəvi,kimyəvi və bioloji analiz üsullarından daha geniş istifadəedilir.

1.3.Torpaqşünasliğin başqa elmlərlə əlaqəsi

Planetimizin torpaqlarını və torpaq örtüyünü dərketməkdə torpaqşünaslıq başqa təbii (biologiya,geologiya, coğrafiya), fundamental (riyaziyyat, fizika,kimya) və tətbiqi elmlərlə (meliorasiya, səhiyyə, əkinçilik,aqrokimya, meşəçilik, təbiətin mühafizəsi və s.) sıxəlaqəlidir və onların metodik yanaşma üsulundan vənailiyyətlərindən geniş istifadə edir (Şəkil 4).

Müasir genetik torpaqşünaslıq geologiyadan inkişafetmiş və metodoloji cəhətdən əlaqəlidir. Yer səthininbütöv və ayrı-ayrı regionlarının geoloji tarixini öyrənməktorpağın genezisini və məkan daxilində onundifferensiasiyasını düzgün anlamağa imkan verir.Petroqrafiya, kristalloqrafiya torpaqşünaslara torpağınmineroloji tərkibi və onun əmələgəlmə

23

qanunauyğunluqları və transformasiyasını dəqiq tədqiqetməyə metodiki imkan yaradır.

Hidrogeologiya torpağın su rejiminin formalaşmasıvə mövcud olması məsələlərini həll etməyə kömək edir.Torpaqəmələgəlmə prosesi və torpaq coğrafiyasındarelyefin rolunu lazımınca başa düşməkdə vəqiymətləndirməkdə geomorfologiyanın rolu böyükdür.Geodeziya və kartoqrafiyanı bilmədən və onların spesifiküsullarını tətbiq etmədən düzgün və dəqiq torpaqxəritəsi tərtib etmək olmaz.

İqlimşünaslıq və meteorologiya kursu iqlim vəatmosfer amillərinin torpaqəmələgəlmədə rolunuqiymətləndirməkdə, torpağın rejim proseslərini, ocümlədən torpağın su və istilik rejimlərini yaratmaqda vənormal saxlamaqda, həm də torpağın yer səthində coğrafiyayılmasını müəyyənləşdirməkdə müstəsna əhəmiyyətəmalikdir.

Bir sıra bioloji elmlər (mikrobiologiya, biokimya, bitkifiziologiyası və s.) torpağın münbitliyi və bitkilərintorpaqdan qidalanma məsələlərini öyrənmək üçünxüsusilə əhəmiyyətlidir. Torpaqşünasların işi botaniklərlə(geobotaniklərlə), zooloqlarla (torpaq zoologiyası ilə) sıxəlaqəlidir. Torpaqşünaslarla bitki və heyvan ekologiyasınıda bilmək çox zəruridir. Torpaqşünaslığın bəzi bölmələritorpaq biologiyası ilə (məs. mikrobiologiya, parazitologiyavə s.) bilavasitə bağlıdır. Torpaq humusunu biokimyaüsullarından istifadə etmədən öyrənmək düzgün olmazdı.

Torpağın kimyası bütün kimya elmlərinin (analitikkimya, üzvi kimya, kolloidal kimya) üsullarından istifadəedərək torpağı öyrənir, torpağın fizikasını və aqrofizikasınıöyrənmək ümumi fizikanın torpağa aid qanunları iləbağlıdır.

Nəhayət, torpaqşünaslıq elminin riyaziyyat elmi ilədaha sıx əlaqəsini qeyd etmək lazımdır. Riyazi-statistik

24

üsullardan istifadə edərək torpağın giymətləndirilməsi(bonitirovkası, iqtisadi qiymətləndirilməsi), torpağınmünbitlik səviyyəsinin müəyyən edilməsi, onlarınmodelləşdirilməsi və s. bu əlaqəyə yaxşı misaldır.

Bir sözlə, torpaqşünaslıq özünəməxsus spesifiktədqiqat üsulları tətbiq etməklə bərabər, yuxarıda adlarıçəkilən elm sahələrinin üsul və dəlillərindən də genişistifadə edir. Torpaqşünaslıqda müxtəlif elm sahələrininüsullarından geniş istifadə edilməsi təbii bir cisim kimitorpağın geosferdə tutduğu yerlə və müxtəlif elmsahələrilə sıx təmasda öyrənilməsi ilə əlaqədardır.

Beləliklə, torpaq yer qabığının və bütövlükdə birplanet olan Yerin tarixi və təkamülü ilə ən sıx və bilavasitəəlaqəsi olan, təbii-tarixi cisimdir. Buna görə,torpaqəmələgəlməsi prosesini, torpaqların yaranmasını,sonrakı təkamül və inkşafetmə proseslərini yaxşı başadüşmək üçün, biz əvvəlcə aşınma prosesi,torpaqəmələgətirən süxurlar və torpağın mineral hissəsiilə tanış olmalıyıq.

25

II FƏSİLAŞINMA. TORPAQƏMƏLƏGƏTİRƏN

SÜXURLAR VƏ TORPAĞIN MİNERAL HİSSƏSİ

2.1. Aşınma haqqında ümumi məlumat

İlkin torpaqəmələgəlmə prosesi dağ süxurlarınınaşınmaya məruz qalması ilə başlayır. Yer kürəsində olanbütün dağ süxurlarını onların mənşəyinə görə üç böyükqrupa bölürlər: 1)Maqmatik vəya püskürmə dağ süxurları; 2)çökmə dağ süxurlar; 3)metomorfik süxurlar.

Maqmatik süxurlaryer qabığının dərin qatlarında- maqmada soyumuş şəkildəqaldıqda intruziv dərinliksüxurlar, yer səthinə çıxmışolduqda effuziv-səthə atılmış süxurlar adlanır (şəkil 2.1).

Aşınma və torpaqəmələgəlmə prosesinə ən çox effuziv süxurlar məruz qalır. Tərkibində

SiO2 çox olanlara (75-65%) turş, az olanlara (52-45 %)əsas, orta yer tutanlara (65-52%) orta süxurlar deyilir.

Çökmə dağ süxurları- mexaniki (ekzogen)qüvvələrin (külək, su, buz vəs.) təsirilə parçalanıb dağılmışmüxtəlif süxurların qırıntımaterialları (çay daşı,brekçiya, konqlomerat, qum,gil, lös və s.), müxtəlif duzların (gips, daş duz, anhidrit vəs.) su məhlulundan kristallaşma yolu ilə əmələ gələnkimyəvi çöküntülər, bitki və heyvan qalıqlarının

Şəkil 2.1. Maqmatik süxurlar.

Şəkil 2.2. Çökmə süxurlar

26

toplanması nəticəsində törəyən üzvi yaxud orqanogençöküntülərdən (torf, daş kömür, əhəng daşı, təbaşir, yanarşistlər və s.) ibarətdir. Çökmə süxurlar ilk və ya maqmatiksüxurların aşınma prosesinə uğramasından əmələgəldikləri üçün ikinci (təkrar) mənşəli süxurlardır vəbunlar torpaqəmələgəlmədə ən çox intensiv iştirak edirlər(şəkil 2.2).

Metomorfik süxurlar,çökmə və maqmatik süxurlarınbir çox təbii şərait təsirilə özgörünüşünü dəyişməsinəticəsində əmələ gəlir. Ayrı-ayrı hallarda bəzi süxurlar özilk quruluşunu və formasını oqədər çox dəyişirlər ki, beləsüxurların mənşəini çox zaman asanlıqla təyin etməkmümkün olmur (şəkil 2.3).

Metomorfik süxurlardan ən çox yayılanı qneyslər,müxtəlif kristal şistlər, kvarsit və mərmərdir.

Litosferin müxtəlif hissələrində maqmatik, çökməvə metomorfik süxurlar müxtəlif olur.

Ümumiyyətlə, litosferin üst və səthə yaxınqatlarının 75-80%-i çökmə süxurlardan, yalnız 25-25%dağəmələgəlmə və vulkan püskürməsi nəticəsində səthəçıxan maqmatik və metomorfik süxurlardan ibarətdir.

Torpaqəmələgəlməni aydın dərk etmək üçüntorpaqəmələgətirən süxurlar, onların mineralları və litosfersəthində dəyişməsi prosesləri ilə tanış olmaq lazımdır.Dağ süxurlarının çox müxtəlif olmasına baxmayaraqonların yer qabığını təşkil edən əsas böyük qruplarıaşağıdakılardan ibarətdir (cədvəl 2.1).

Təbiətdə bütün bərk süxurların, minerallarındəyişməsi və yeni mexaniki, kimyəvi tərkibli yumşaqsüxurların əmələ gəlməsi sonrakı mərhələlərdə aşınma

Şəkil 2.3. Metamorfik süxurlar

27

prosesi ilə əlaqədardır. Dağ süxurlarının Yer səthindədəyişməsi proseslərinin yekununa aşınma deyilir.

Cədvəl 2.1. Yer qabığında yayılmış əsas dağ süxurlarıqrupu (A.P.Ronova və A.A.Yaroşevskiyə görə, 1978 )

Süxurlar Yer qabığının ümumi həcmindən, %-lə

Qranitlər, qranodioritlər, turş effuzivlər 20,86

Kristal şistlər, qneyslər 16,91Bazaltlar, qabbro, amfibolitlər, eklogitlər 50,34Gillər və gilli şistlər 4,48Qumlar və qumdaşları 3,56Karbonatlı süxurlar, mərmərlər, sulfatlı vəxloridli süxurlar 3,57Başqa süxurlar 0,28Cəmi: 100,00

Bu proses iki zonada müşahidə edilir: 1) səthi(müasir) aşınma; 2) dərində (əsrlərlə) aşınma.

Müasir aşınma torpaqəmələgəlmə prosesi gedənbir neçə santimetrdən 2-4 m dərinlik arasında dəyişəbilər. Aşınma prosesində dağ süxurlarının elementar vəmineral tərkibi dərindən dəyişir. Süxurların aşınmasıprosesi Yer kürəsinin hər yerində gedir .

Nə dəniz suyunun qalın təbəqəsi, nə də Yerqabığının ayrı-ayrı hissələrini örtən qalın buz qatları buqabığı aşınmadan qorumağa qabil deyildir.

Süxurların dağılması xarakterindən vəsəbəblərindən asılı olaraq 3 aşınma növü fərqləndirilir:1) fiziki aşınma, 2) kimyəvi aşınma və 3) bioloji aşınma.

Fiziki aşınma. Massiv dağ süxurlarının və onunminerallarının mexaniki proseslər nəticəsində kimyəvi vəmineroloji tərkibini dəyişmədən xırdalanmasına, gövşək(narın) süxura keçməsi prosesinə fiziki aşınma deyilir.Fiziki aşınmanı aşağıdakı amillər törədir: temperaturun

28

dəyişilməsi, donmuş su, məhlulda kristallaşan duzlar,axar su və külək.

Temperaturun dəyişməsi mexanizmi süxura dahaçox təsir edir: çünki dağ süxurunu əmələ gətirən ayrı-ayrımineralların termiki sıxılma və genişlənmə əmsalı eynideyildir. Süxurun gündüzlər çox qızıb, gecələr soyumasınəticəsində üzərində çatlar əmələ gəlir. Əmələ gələnçatlara su daxil olur və donduqda həcmini genişləndirərəksüxuru tədricən parçalayr. Kontinental vilayətlərdə və istisəhralarda gündüzlə gecə temperaturları arasında böyükfərq olduğundan burada fiziki aşınma daha qüvvətli gedir.Belə yerlərdə süxurların dərin qatlara qədər aşınıbdağılması faktı da bununla izah edilir. Süxurların dərinçatlarına su dolub orada donduqda öz həcminin 1/10hissəsi qədər artırır, çatların divarlarına daha böyükqüvvə ilə təsir göstərir. Süxur temperatur təsiriləparçalandıqda bu prosesə termiki, donmuş suyun təsiriləparçalanıb xırdalandıqda ona şaxta aşınması deyilir(şəkil 2.4).

Şəkil 2.4. Mexaniki, fiziki və kimyəvi aşınma

29

Su və buzlaqlarla yanaşı külək də aşınmaya xeylitəsir göstərir. Külək uzun müddət təsir edəndə, qumdənələrinin zərbələri müxtəlif süxurların səthini yonur vəhamarlayır. Onların üzərində tədricən şırımlar, çüxurlar,hətta başdan-başa deşilmiş boşluqlar əmələ gəlir, bəzənçox əcayib qaya formaları (insan başı, dinazavr, cürbəcürnaxışlar, daş “abidələr” və s.) yaranır. Sonrakımərhələlərdə süxurların aşınıb dağılmış materiallarınıkülək hərəkətə gətirir, onları çeşidləşdirir, qarışdırır,nəticədə külək və ya eol çöküntüləri əmələ gəlir.Respublikamızda fiziki aşınma prosesi kontinental iqlimliNaxçıvan Muxtar Respublikasının dağlıq hissələrindədaha çox müşahidə olunur. Lakin yadda saxlamaqlazımdır ki, fiziki aşınma prosesində yaranan yenikövşək (narın ) süxur ilk massiv (sal) süxurdan təkcə birəlamətlə fərqlənir. İlk süxur yalnız öz şəklini itirmiş,massiv(sal) kütlədən narın kütləyə çevrilmişdir. Kövşək ,narın kütləyə su və hava işləyə (keçə) bilmişdir.

Beləliklə, fiziki aşınma yolu ilə massiv süxur çoxparçalanmaq və tədricən xırdalanmaq nəticəsində ilksüxurdan keyfiyyətcə fərqlənərək, təbii cismin mühümxasəsi - su və hava keçirmək qabiliyyəti qazanmışdır.Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, kövşək, narın,süxurun rütubət tutumu hələ çox zəifdir, onda suyunkapilyar hərəkəti isə heç yoxdur. Bu mühüm xassənisüxur kimyəvi aşınma nəticəsində qazanır.

Kimyəvi aşınma. Fiziki aşınma ilə eyni vaxtdagedir. Kimyəvi aşınma dedikdə, əsasən kimyəvi proseslərtəsiri ilə süxurların dağılması və dəyişilməsi anlaşılır.Kimyəvi aşınmanı fərqləndirən xüsusiyyət burada öztərkibi və xassələri etibarilə dağılıb parçalanan süxurdankeyfiyyətcə fərqli olan yeni məhsulların əmələ gəlməsidir.Bu növ aşınmaya səbəb olan əsas amillər su, karbon

30

qazı, üzvi və mineral turşular və havanın oksigenidir, həmdə su, kimyəvi aşınmanın ən enerjili həlledici amilidir.Qeyd etmək lazımdır ki, istinasız olaraq bütün süxurlarsuda həll ola bilir və Yer qabığında demək olar ki,qətiyyən həll olmayan mineral yoxdur. Ümumiyyətlə,təbiətdə kimyəvi aşınma prosesinin aşağıdakı formalarıyayılmışdır: 1) oksidləşmə, 2) karbonlaşma, 3)hidrotasiyavə 4) kaolinləşmə.

Oksidləşmə - aşınma zonasında geniş yayılanreaksiyadır. Tərkibində dəmir 3 oksid, yaxud başqaelementlər olan əksər minerallar oksidləşməyə məruzqalır. Aşınma zamanı oksidləşmə reaksiyasına xaraktermisal olaraq sulu mühitdə sulfidlərin molekulyaroksigenlə qarşılıqlı əlaqəsini göstərmək olar. Belə ki,piritin oksidləşməsi sulfatlarla və dəmir oksidi hidratlarıilə yanaşı yeni mineral birləşmələrin yaranmasındaiştirak edən sulfat turşusu əmələ gətirir:

2FeS2 +7O2 + 2H2O = 2FeSO4 + 2H2SO4;12FeSO4 + 6H2O + 3O2 = 4Fe2(SO4)3 + 4Fe(OH)3;

2Fe2(SO4)3 + 9H2O = 2FeO3 .3H2O + 6H2SO4.

(oksidləşmə) Oksidləşmə prosesində dağ süxurlarının əvvəlki

rəngi dəyişir, sarı, qonur, qırmızı çalarlı rənglər meydanagəlir. Şiddətli oksidləşmiş süxurlar adətən torpaqvari,məsaməli quruluş (məs. ferralit aşınma qabığı) əldə edir.

Mineralların kimyəvi parçalanmasına temperaturda təsir göstərir. Onun hər 100C yüksəlməsi kimyəvireaksiyanı 2-2,5 dəfə sürətləndirir. Ekvatorial vilayətlərdəkimyəvi aşınmanın intensiv, qütb vilayətlərində yavaşgetməsini bununla izah etmək olar. Su ilə, xüsusilə CO2

və başqa maddələrlə həll olan dağ süxurları təbiətdəgeniş yayılmışdır. Belə ki, 25oC-də 1l suda 0,0145 q kalsit

31

həll olur, suda CO2 olduqda onun həll olması CaCO3-ünbikarbonata keçməsi üzündən kəskin yüksəlir:

CaCO3+CO2+H2O Ca(HCO⇆ 3)2. biokarbonat

Bir faktı da qeyd edək ki, yer səthinə düşən istəryağış və istərsə də qar sularının tərkibində həll olmuşhava və karbon qazı olur ki, bu da kimyəvi aşınmanınintensivliyini sürətləndirir və karbonlaşma formasındaözünü biruzə verir.

Mineralların suda həll olması onun tərkibində duz(xüsusilə xlorlu) olduqda xeyli yüksəlir.

Maqmatik süxurların mineralları ilə suyun əsaskimyəvi reaksiyası təsiri hidroliz adlanır ki, bu da qələviyer elementləri kationlarının kristallik şəbəkədə sudadissosiasiya olunan hidrogen ionlarına dəyişməsinəgətirib çıxarır.

Ortaklaz çöl şpatı üçün sxematik olaraq bureaksiyanı belə ifadə etmək olar:

KAlSi3O8 + H2O → HAlSi3O8 + KOH.

KOH-ın əmələ gəlməsi qələvi reaksiyaya malikoldugundan ortoklazın kristallik şəbəkəsinin daha dadagılmasına səbəb olur.

Suyun fəaliyyəti həm də hidrotasiya iləəlaqədardır. Hidrotasiya - su hissəciklərinin mineralhissəciklərinə kimyəvi birləşməsi prosesidir:

2Fe2O3 + 3H2O =2 Fe2O3∙3H2O. hematit limonit

Hidrotasiya tərkibcə daha mürəkkəb olanminerallarda - silikatlarda və alümosilikatlarda müşahidəedilir. Bu, mineralların səthinin yumşalmasına və sonra

32

onun ətraf sulu məhlulla, qazlarla və başqa aşınmaamilləri ilə qarşılıqlı təsir etməsinə gətirib çıxarır.

Deyilənlərdən göründüyü kimi, kimyəvi aşınmagövrək süxurlarda mühüm dəyişikliklərə səbəb olur:mineralların fiziki halı dəyişir, onların kristallik şəbəkəsidağılır; o, süxuru yeni birləşmələr, təkrar minerallarlaxüsusilə gil hissəcikləri ilə zənginləşdirir, süxurlarınhissələrə parçalanması onun xüsusi səthinin artmasınasəbəb olur, xırdalanma nəticəsində onların (cisimlərin)daxilində irəlicədən tarazlaşmış halda olan molekulyarqüvvələr indi xarici mühitlə əlaqədə olur, narınhissəciklərin sərbəst səthi ilə qazların udulması artır,həllolma prosesləri asanlaşır. Gil hissəciklərinin olmasısayəsində süxur rabitəlilik (bitişkənlik) kapillyarlıq, rütubəttutumu xassəsi qazanır.

Beləliklə, kimyəvi aşınma nəticəsində süxurda yenixassə - uduculuq qabiliyyəti inkişaf etməyə başlayır.Süxurun torpağa çevrilməsi ilə əlaqədar olaraq ondamünbitliyin əsas şərtlərindən biri olan özündə su ehtiyatısaxlamaq qabiliyyəti meydana gəlir.

Bioloji aşınma. Təbiətdə süxurların fiziki vəkimyəvi aşınma prosesi ilə yanaşı bioloji üzvi aşınma dagedir. Bitki və heyvanların, həmçinin mikroorqanizmlərinhəyat fəaliyyəti nəticəsində süxurda yeni keyfiyyətxassələrinin əmələ gəlməsinə bioloji aşınma deyilir.Massiv süxurların yerin səthinə çıxdığı rayonlarda agacvə kol bitkiləri hər şeydən əvvəl onlara sırf mexaniki təsirgöstərə bilir - onların kökləri çatlara girərək süxurunparçalanmasına səbəb olur. Bitki örtüyü yer qabığındarütubəti saxlamaqla, suyun süxurlara təsir müddətiniuzadır. Bu cəhətdən bitkilər, mineral və süxurlarındağılmasında ikinci dərəcəli amil rolunu oynayır. Eynizamanda bütün bitkilərin kökləri üzvi turşular(quzuqulağı, alma, karbonat turşusu və s.) buraxır ki,

33

bunlar mineral duzlara həlledici təsir göstərir və bununlada süxurların aşınması prosesini sürətləndirir.

Çoxillik təcrübələrlə sübüt olunmuşdur ki, bir sırasu bitkiləri, qumları və alümosilikatları parçalamaqqabiliyyətinə malikdir. Silikat bakteriyaları çöl şpatınıparçalayır. İbtidai bitkilər (mamırlar, şibyələr, yosunlar)süxurların üzərində əmələ gələrək, ifraz etdikləri karbonqazın və üzvi turşuların təsiri ilə bioloji aşınmanısürətləndirir.

Nəhayət, müxtəlif mikroorqanizmlər, həmçininsoxulcanlar, termitlər, qarışqalar, həşaratlar, torpağı eşəngöstəbəklər və s. Heyvanatlar üzvi aşınmada çox fəaliştirak edirlər. Onlar hamısı bilavasitə turş birləşmələrifraz etməklə və ya yer qabığının səth hissəsinə CO2,H2O və hava oksigeninin işlənməsini gücləndirmək yoluilə mineral birləşmələrin və süxurların dəyişilməsində vədağılmasında iştirak edirlər.

Beləliklə, fiziki, kimyəvi və bioloji aşınmaproseslərinin birgə təsirinin nəticəsi olaraq ilkin dağsuxurlarının aşınma qabıgı üzərində biosferelementlərinin təsiri altında tədricən münbitlik xassəsiqazanan torpaq əmələ gəlir.

2.2. Torpaqəmələgətirən süxurlar

Torpaq dağ süxurlarınınaşınma materialları (qabığı)üzərində əmələ gəlir. Üzərindətorpaqəmələgələn belə mineralsubstrata torpaqəmələgətirənsüxur (ana süxur) deyilir. Anasüxurların xarakteri torpağınmineral hisəssini təyin edir vəonun kimyəvi tərkibinə mühüm

Şəkil 2.5. Torpağın mineral hissəsi (torpaq şlifi)

34

təsir güstərir. Süxurun quruluşu və strukturası özlüyündətorpağın mexaniki, su-fiziki xassələri və başqaxüsusiyyətlərini də müəyyən edir. Torpaqların müxtəlifliyidemək olar ki, ana süxurun təsiri ilə əlaqədardır (şəkil2.5 ).

Torpaqəmələgətirən süxurlar və onların yerqabığını təşkil edən əsas böyük qrupları aşağıdakılardanibarətdir.

Elüvial törəmələr, yaxud elüvi - dağ süxurlarınınaşınıb törədiyi yerdə qalan aşınma məhsullarıdır. Ən çox dağlıq vilayətlərində, peneplenvari sahələrdə və düzənyaylalarda əmələ gəlir.

Xarakter əlaməti üzərində yerləşdiyi ana süxurlaeyni litoloji tərkibə malik olması və ona tədricikeçməsidir. Bu hal elüvial törəmələrin həm rəngində,həmdə mineroloji tərkibində özünü aydın biruzə verir.

Delüvial çöküntülər - dağ və təpələrinyamaclarından yağış və qar suları vasitəsi ilə ətəkhissələrə gətirilib çökdürülən nisbətən narınmateriallardır.

Delüvial çöküntülər yamacların ətək hissələrinə vəçökəkliklərə doğru gətirilərək xeyli çeşidlənir, yamacaparalel olan aydın çəpəki təbəqələrin olması ilə nəzəricəlb edir. Delüvi tərkibcə müxtəlifdir və dağətəyirayonlarda yayılmış əksər torpaqların ana süxurunu təşkiledir.

Prolüvial çöküntülər. Dağlıq ölkələrdə və onunətəklərində müvəqqəti güclü leysan yağışlı dağ sellərininəmələ gətirdiyi çeşidlənməmiş (sortlaşmamış) iri qırıntılıbuzlaq daşlı–çay, daşlı–çınqıllı çöküntülərdir. Ən çox dağətəklərində və dərələrin çıxarında çıxıntı (gətirmə)“konuslar” yaxud yelpikvari formalar əmələ gətirir.Prolüvial çöküntülər öz mexaniki tərkibinə görə bir cinslideyildir. Dağ ətəyindən uzaqlaşdıqca çınqıllı-daşlı

35

hissələr xırdalanır və tədricən qumlara və qumlucalaraçevrilir ki, bu da çox vaxt görünüşcə lössəbənzərçöküntüləri xatırladır.

Prolüvial çöküntülər Azərbaycanın ərazisində,xüsusilə Böyük Qafqazın cənub və şimal–şərqyamaclarında daha geniş yayılmışdır.

Allüvial çöküntülər. Allüvial çöküntülər (aluviesçay daşqını sözündən götürülmüşdür) əksərən çaylarınyaz daşqını zamanı vadilərdə və subasar (çaybasar)terraslarda dövrü çökdürülən üzvi və mineral mənşəlimateriallardan ibarətdir. Bu çöküntülərin xarakterxüsusiyyəti quruluşun üfüqi, yaxud çəpinə aydın qatılılığı,mineral hissəciklərinin cilalılığı və üzvi qalıqlarınolmasıdır. Yataqyanı allüvilər adətən müxtəlif qumlardan,subasar allüvi isə gillicəli və gilli hissəciklərdən zənginolur.

Allüvial çöküntülər yer kürəsində, o cümlədənrespublikamızda böyük çayların subasarında genişyayılmış və özünün yüksək münbitliyə malik olması iləfərqlənir.

Göl çöküntüləri. Qədim relyef çökəkliklərində, gölhövzələrində əmələ gələn və özünün gilliliyi və laylılığı(təbəqəliliyi) ilə fərqlənən çöküntülərdir. Bunlara misalolaraq Avropanın şimal-qərb hissələrində, Qərbi Sibir vəb. ərazilərdə yayılmış buzlaq göllərinin (göl-buzlaqçöküntüləri) çöküntülərini göstərmək olar. Gölçöküntülərinin xarakteri onların yerləşdiyi fiziki-coğrafişəraitlə əlaqədar olaraq üzvi maddələr, lil hissəcikləri vəduz zərrəciklərindən zəngin ola bilir.

Buzlaq yaxud moren çöküntüləri. Buzlaqlarlagətirilib çökdürülmüş müxtəlif süxurların aşınmamateriallarıdır. Buraya buzlaqların gətirdiyi əsas ya dibmorenlər, kənarlarında toplanmış son morenlər və buzlaq

36

dilinin yanlarında əmələ gələn yan morenlər, drumlinlərdaxildir. Adətən yüksək suayrıcı sahələrdə yayılmışdır.

Morenlər üçün ümumi və səciyyəvi olan əlamətonların çeşidləşməmiş, eyni mexaniki tərkibli olmaması,tərkibində buzlaq daşlarının (valunların) olması, qumfraksiyasından zənginliyi, qırmızı–qonuru, bəzən sarımtıl–qonuru və b. rənglərin olmasıdır. Rəng buzlaq altındayerləşən ana süxurun xarakterindən, aşınma vətorpaqəmələgəlmə şəraitindən asılıdır. Qleyləşmə zamanımorenlər bozumtul-göy rəng ala bilir.

Mexaniki tərkibinə görə morenlər müxtəlifdir,əksərən qumsal gillicəlidir. Kimyəvi tərkibcə karbonatsızvə karbonatlı morenlər fərqləndirilir.

Belə çöküntülər ən çox şimal rayonlarında –buzlaşma gedən rayonlarda yayılmışdır.

Flüvioqlyasial, yaxud su–buzlaq çöküntüləri(fluvios - sel, glacilis - buzlaq sözündən götürülmüşdür).Buzlağın əriməsi nəticəsində əmələ gələn sellərinakkumulyativ fəaliyyətinin məhsuludur. Buzlağın kənarıqarşısında çökərək, adətən son və dib morenlərinyayıldığı vilayətləri qurşaq kimi əhatə edir. Bu çöküntülərözünün çeşidləşmiş, laylı (təbəqəli) olması,karbonatsızlığı, valunların olmaması və əsasən qumlu,qumlu–çaydaşlı olması ilə səciyyələnir.

Flüvioqlyasial çöküntülər üzərində törəyəntorpaqlar az münbitliyi, alçaq sahələrdə bataqlaşması ilənəzəri cəlb edir.

Löss çöküntüləri və lössəbənzər gillicələr.Müxtəlif mənşəlidir. Ümumi nişanələri: küləşi, yaxudqonurumtul küləşi rəngi, karbonatlılığı, iri tozvari fraksiya(0,05-0,01mm) təşkil etməklə tozvari-gillicəli mexanikitərkibi, unabənzərliyi, məsaməliliyi, yumşaq kipliyi,mikroaqreqatlılığı və su keçirməkliliyidir.

37

Kimyəvi və su-fiziki xassələrinə görə bu çöküntülər(süxurlar) bitkilərin inkişafı üçün çox əlverişlidir. Əlverişliiqlim şəraitində bu süxurlar üzərində yüksək münbitliyiolan qara torpaqlar, həmçinin boz, şabalıdı, boz-meşətorpaqları inkişaf tapmışdır.

Löss çöküntüləri ən çox Ukraynada, Orta Asiyadayayılmışdır. Lössəbənzər gillicələr ən geniş miqyasdaBelorus Respublikasında, Rusiyanın qeyri-qaratorpaqvilayətlərində, eləcə də Zaqafqaziyada (Azərbaycanda)yayılmışdır.

Eol çöküntüləri. Küləyin akkumulyativ fəaliyyətinintəsiri ilə əmələ gələn çöküntülərdir. Ən çox səhra vəyarımsəhralarda xüsusi relyef formaları - qum təpəcikləri,düyünlər və barxanlar əmələ gətirir. Morfoloji cəhətdənyaxşı çeşidləşmiş olması və xarakter dioqonal qatlılığı iləfərqlənir. Mexaniki tərkibcə əsasən 0,05-0,25mm olanhissəciklər üstünlük təşkil edir. Mineraloji tərkibibircinslidir. Əsas üstünlük təşkil edən süxur kvarsdır.

Dəniz çöküntüləri. Dördüncü dövrdə dəfələrləmüşahidə edilən dənizlərin sahil xəttinin dəyişməsi,transqressiya və reqressiya hadisələri nəticəsində əmələgəlir. Dəniz çöküntüləri təbəqələşməsi, çeşidləşməsi vəduzların böyük akkumulyasiyası ilə fərqlənir. Ən çoxşimal dənizləri, Xəzərsahili ovalıq və başqa sahilrayonlarında rast gəlir. Bəzi sahələrdə səthə çıxaraq busüxurlar şorlaşmış torpaqların əmələ gəlməsinə səbəbolur.

Azərbaycan Respublikasının ərazisindətorpaqəmələgətirən süxurlar çox rəngarəng vəmüxtəlifdir. Demək olar ki, yuxarıda təsvir edilmiş bütüntorpaqəmələgətirən süxurlara respublikamızın ərazisindərast gəlmək olur. Lakin bu süxurlar içərisində üstün yeriçökmə və püskürmə xarakterli əsas süxurlar və onlarınaşınma materialları təşkil edir. Əsas süxurlar

38

əhəngdaşları, mergelli əhəngdaşları, vulkanogen mənşəlikarbonatlı-gəcli süxurlar, qranodiorit və onların kobudparçalanmış çınqıllı aşınma məhsullarından ibarətdir.Çökmə xarakterli süxurlardan ən geniş yayılanı təbaşirvə yura yaşlı əhəngdaşları və onların mergellə qarışıqnövləridir.

Kür–Araz ovalığının ana süxurları Xəzər altındançıxmış müasir dördüncü dövr əksərən şorlaşmış allüvialçöküntülərdən ibarətdir.

2.3. Torpaq və torpaqəmələgətirən süxurlarınqranulometrik (mexaniki) tərkibi və təsnifatı haqqında

anlayış

Torpaq və torpaqəmələgətirən süxurların bərkfazası müxtəlif böyüklüyə malik hissəciklərdən ibarətdirki, bunlara mexaniki elementlər deyilir. Mənşəyinə görəmineral, üzvi və üzvi–mineral hissəciklər fərqləndirilir.Bunların diametri müxtəlif böyüklükdə - bir neçəsantimetrdən mikronlara və millimikronlara qədər dəyişir.Ölçücə bir–birinə yaxın olan hissəciklərin bir qrupdabirləşməsinə mexniki hissəcik deyilir(şəkil 2.6 ).

Şəkil 2.6.Torpaqəmələgətirən süxurların mexaniki hissəciklərəparçalanması

39

Torpağın müxtəlif irilikdə hissəciklərinin faizlə ifadəolunan nisbi miqdarına onun mexaniki tərkibi deyilir.

N.A.Kaçinskiyə görə torpaq hissəcikləri beş qrupabölünür: daş (>3mm), çınqıl (3 – 1mm), qum (1 –0,05mm), toz (0,05-0,001mm) və lil (<0,001mm). Bunlarözləri də ölçülərinə görə yarımqruplara ayrılır. Daş vəqum hissəcikləri suyu yaxşı keçirir, lakin onu özündə pissaxlayır. Toz isə əksinə suyu pis keçirir, lakin onu yaxşısaxlayır. Bundan başqa narın hissəciklər (toz və lillər)torpaq sularının kapilyarlarla yuxarı qaldırmağaqabildirlər. Qeyd edək ki, ölçüsü müxtəlif olan mexanikielementlərin mineraloji tərkibi, suya və havayamünasibəti də müxtəlifdir.

Torpağın mexaniki fraksiyalarını 2 böyük qrupabölürlər.

Adətən, hərgah hissəciklərin böyüklüyü 1mm-dənartıqdırsa onu torpağın skelet hissəsi, 1mm-dənkiçikdirsə narın hissəsi adlandırırlar.

Torpağın qranulometrik (mexaniki) tərkibinitəyin etmək üçün bir neçə təsniafat mövcuddur.Bunlardan ən əsası torpaqda fiziki qumun və fizikigilin nisbətinə əsaslanan və ilk dəfə N.M.Sibirtsevtərəfindən təklif olunan təsnifatdır. Hal–hazırda torpaq vəsüxurun daha geniş yayılan mükəmməl təsnifatıN.A.Kaçinski tərəfindən verilmişdir (cədvəl 2.2,2.3).

Kənd təsərrüfat praktikasında və aqronomiyadamexaniki tərkibi yüngül və orta gillicəli olan torpaqlarındaha əlverişli olması müəyyən edilmişdir. Çünki butorpaqlarda gil və qum fraksiyalarının nisbəti torpağınqaz mübadiləsi və su rejimi üçün ən yaxşı şəraityaradır, bu da orada kimyəvi və bioloji proseslərin sürətləinkişafını təmin edir, gillicəli hissəciklər kifayət qədərolduğundan nisbətən asan becərilə bilir ki, bu daaqroistehsalat cəhətdən çox qiymətlidir.

40

Cədvəl 2.2. N.A.Kaçiniskiyə görə torpağın mexaniki tərkibelementləriFraksiyalar Ölçüsü mm-ləDaş >3Çınqıl 3-1Qum: -iri -orta -xırda (narın)

1-0,50,5-0,250,025-0,05

Toz: -iri -orta -narın

0,5-0,010,01-0,0050,05-0,001

Lil: -gilli (kobud) -kolloid (narın) -kolloid

0,001-0,00050,0005-0,0001<0,0001

Fiziki gil <0,01Fiziki qum >0,01

Cədvəl 2.3. Mexaniki tərkibə görə torpağıntəsnifatı(N.A.Kaçinskiyə görə, 1965)Fizki gilin (< 0,01mm) miqdarı, %-lə Mexaniki tərkibə

görə torpağın müxtəsər adı

Podzol torpaqəmələgəlmə tipi

Bozqır torpaq əmələgəlmə tipi

Şorakət vəşiddətlişorakətvari torpaqlar

0-5 0-5 0-5 Səpələnən qum

5-10 5-10 5-10 Bitişən (yapışqan qum)

10-20 10-20 10-15 Qumsal20-30 20-30 15-20 Yüngül gillicəli

30-40 30-45 20-30 Orta gillicəli40-50 45-60 30-40 Ağır gillicəli50-65 60-75 40-50 Yüngül gilli

65-80 75-85 50-65 Orta gilli

>80 >85 >65 Ağır gilli

III FƏSİL

41

TORPAQƏMƏLƏGƏLMƏSİNDƏ BİOLOJİ AMİLLƏRİNROLU. TORPAĞIN ÜZVİ HİSSƏSİ

3.1. Torpaqəmələgəlmənin bioloji amilləri

Təbii-tarixi cism olan torpaq üçün yüksək biogenlikqabiliyyəti xasdır. Torpağın tərkibinin cəmi 5 %-ini üzvimaddələ təşkil etməsinə baxmayaraq torpaqəmələgəlməghjsesi bioloji amillərin iştirakı olmadan mümkün deyil(şəkil 3.1). Əbəs deyil ki, aşınma məhsullarına biolojiamillərin təsirindən sonra torpaq meydana gəlir.

Şəkil 3.1. Torpagı təşkil edən maddələr.

Ana süxurun torpağa çevrilməsi üçün əsasşərtlərdən biri süxurda torpağın bioloji komponentləri –mikroorqanizmlərin, torpaq heyvanatının və yaşılbitkilərin peyda olması, məskən salmasıdır. Onlarınəhəmiyyəti təkcə öz cəsədləri ilə torpağı

42

zənginləşdirmək deyil (hansı ki, mineral hissəyə görə buçox cüzidir), bu orqanizmlərin sonsuz nəsillərinin yerinəyetirdiyi nəhəng biokimyəvi işlərlə əlaqədardır. Özlərininhəyat fəaliyyəti prosesində bu orqanizmlər torpağınelementar tərkibini, xüsusilə onun maye və qaz fazalarınıəmələ gətirir, torpağın üzvi maddələrini sintez edir, bumaddələrin yeni xüsusi qrupunun – humus maddəsininəmələ gəlməsinə səbəb olur(şəkil 3.2).

Torpaqda gedən bioloji proseslər üç qrupdabirləşdirilən orqanizmlərin fəaliyyəti ilə əlaqədardır:

1.Torpaqmikroorqanizmlərin fəaliyyəti - torpağınüzvi və mineral tərkibinin dərindən dəyişməsinə səbəbolur.

2. Ali bitkilərin fəaliyyəti - torpaq-bitki sistemindəkimyəvi elementlərin dövranı və torpağın üzvi hissəsinintoplanmasına şərait yaradır.

3.Torpaq heyvanatının fəaliyyəti - torpağın kimyəvivə fiziki xassələrinə mühüm təsir göstərir (şəkil 3.3).

Şəkil 3.2. Torpaqəmələgəlmənin bioloji amilləri

43

Coğrafi şəraitdən asılı olaraq torpaqmikroorqanizmlərinin tərkibi və miqdarı xeyli dəyişkəndirvə onlar torpaq rütubətinə, temperatura və mühitreaksiyasına yüksək dərəcədə tələbkardırlar. Bütünbunları hidrotermik rejimdən asılı olaraqM.M.Kononovanın verdiyi cədvəldən aydın görmək olar(cədvəl 3.1).

Şəkil 3.3. Köstək yuvası

3.2. Mikroorqanizmlərin torpaqəmələgəlmədərolu

Torpağın mikroorqanizmləri öz növ tərkibi və biolojifəaliyyətinə görə çox müxtəlifdir (şəkil 3.4). Buradabakterlər, aktinomitsetlər, göbələklər, yosunlar və ibtidailəryayılmışdır. Mikroorqanizmlərin ümumi kütləsi ancaqtorpağın üst qatında hər hektara bir neçə tona çatır.Onların sayı 1qr torpaqda milyardlarla hesablanır.

44

Bütövlükdə planetimizdə torpaq mikroorqanizmləri qurubiokütləsinin 0,01-0,1%-ni təşkil edir. Mikroorqanizmlərintorpaqda sürətlə artımını V.İ.Vernadski obrazlı haldaqiymətləndirərək göstərmişdir ki, bir bakteriya hüceyrəsiiki gündən də az müddətdə öz artımı ilə bütün Yerkürəsinin belinə dolana bilər. Bu fikri ayrı-ayrı torpaqlardaolan mikroorqanizmlərin sayı da təsdiq edə bilər. Məs,tayqa landşaftında yayılmış padzol torpaqların 1qr-da600-800 milyard, bozqır zonasının qara torpaqlarında hərqramda daha çox - 2000-2500 milyard mikroorqanizmmüəyyən edilmişdir. Çəkicə də bunlar torpağın üstqatında az deyil: Birincidə (podzolda) 2t, ikincidə (qaratorpaqda) isə 5t təşkil edir.

45

Şəkil 3.4. Torpaq faunasının nümayəndələri

Torpaqda üzvi qalıqları parçalayanmikroorqanizmləri adətən üç əsas qrupa bölürlər: 1)aerob bakteriyalar, 2) anaerob bakteriyalar, 3) göbələklərvə aktinomisetlər. Aerob bakterlər yalnız hava daxil olanoksigenli şəraitdə yaşayıb çoxalmağa qabil olanmikroorqanizmlərdir. Anaerob bakterlər aeroba nisbətəntorpaqda xeyli azlıq təşkil edir və yalnız sərbəst oksigenolmayan, yəni anaerob şəraitdə inkişaf edə bilir.

Torpaq mikroorqanizmləri arasında göbələklərdaha mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Y.H.Mişustinin

46

məlumatına görə göbələklərin miqdarı 1 qr torpaqda 10min nüsxəyə çatır. Torpaqda ən çox yayılanı kifgöbələkləridir ki, onlar hüceyrə və liqnini parçalayır vəzülülların çürüməsində iştirak edirlər. Aktinomitsetlər vəyosunlar da torpağın mühüm biolojikomponentlərindəndir.

Cədvəl 3.1.Mikrobioloji fəaliyyətin intensivliyinin temperatur vərütubət tutumundan asılılığıTemperatur Mikrobioloji fəaliyyətin

intensivliyiRütubətli, %-lə (tam rütubət tutumundan)

> 3030-2020-1010-5<5

ZəifÇox intensivIntensivZəifÇox zəif

>8080-6060-4040-20<20

Cədvəldən göründüyü kimi mikroorqanizmlərin ənintensiv optimal fəaliyyəti torpaqda 20-300 C temperaturvə 60-80% rütubətlik olduqda nəzərə çarpır (cədvəl 3.1).Bu zaman torpaqda bitki qalıqlarının parçalanması vəçürüməsi prosesi il ərzində intensiv gedir.

3.3. Ali bitkilərin torpaqəmələgəlmədə rolu

Quru hissənin canlılardan ibarət olan əsashissəsini ali bitkilər təşkil edir. Bunların içərisində ağacbitkiləri hər hektara 1011-1012 ton kütləyə malik quru üzvimaddə əmələ gətirir. Ot bitkilərinin kütləsi ağacbitkilərindən təxminən 10 dəfə azdır.

Üzvi maddələrin əmələ gəlməsi, əsas etibarilə,bitkinin yaşıl hissəsində xlorofilin iştirakı ilə başa çatanfotosintez prosesilə əlaqədardır. Bitki atmosferdən karbon

47

qazı və suyu mənimsəyərək üzvi maddələri sintez edir.Bu mürəkkəb prosesin başa gəlməsi üçün günəşşüalarının enerjisindən istifadə olunur. Bu zamanbitkilərin hüceyrəsində müxtəif birləşmələr -karbohidratlar, yağlar, zülallar, liqnin, qətran və s. əmələgəlir.

Coğrafi şəraitdən və təbii zonalardan asılı olaraqbitkilərin illik bioloji məhsuldarlığı kəskin dəyişir. Bunuaşağıdakı cədvəldən aydın görmək olar (cədvəl 3.2).

Cədvəldən həm də məlum olur ki, ən böyükmiqdar üzvi maddə meşə bitki qruplarındandır.

Boreal və mülayim iqlim qurşaqlarında meşələrinbiokütləsi hər hektara 1-4 min sentner təşkil edir. Dahaçox üzvi maddə kütləsi daimi rütubətli tropik meşələrində(5min/hek-dan çox) toplanır (hətta Braziliyada elə meşələrvardır ki, orada hər hektara 17 min sentner üzvi maddədüşür).

Ot bitkiləri müqayisə edilməz dərəcədə az biokütləilə səciyyələnir. Tundra bitkilərinin də biokütləsi (50-280sent/ha.) böyük deyildir.

Qeyd etmək lazımdır ki, meşələrdə biokütlənin ənçox miqdarı yerüstü hissədə cəmləşmişdir; köklərin üzvimaddəsi ümumi maddənin 20%-ə yaxınını təşkil edir. Ölüüzvi maddələrin miqdarı da torpağın səthində müxtəlifbitkilərdə eyni deyildir. Meşə bitki qruplarından tələf olmuşüzvi maddələr (yarpaq, budaqlar, qabıq) əsasən torpağınyerüstü hissəsində toplanmışdır.

Cədvəl 3.2. Əsas bitki tiplərinin bioloji məhsuldarlıq göstəriciləri(L.E.Rodin və N.İ.Bazileviçə görə, 1965)

Biokütlə Ar tö m

48

Bitki tipləri

tım h

/se

nt-

lə

kün

tü h

/se

nt-

lə

eşə

döş

əmə

si

h/se

n-lə

yerü

stü

his

sə,

%-lə

kökl

ər,%

-lə

Arktika tundrası

Kolluqlu tundra

Şimali tayqa küknarı

Cənubi tayqa küknarı

Palıdlıq

Bozqırlaşmış çəmən

Quru bozqır

Yarımkollu səhralar

Savannalar /Qana/

Həmişərütubətli tropik

meşələr

50

280

1000

3300

4000

250

100

43

666

5000

30

17

78

78

76

32

15

13

94

82

70

83

22

22

24

68

85

87

6

18

10

25

45

85

90

137

42

12

120

325

10

24

35

55

65

137

42

12

115

250

35

835

300

350

150

120

15

-

13

20

Ot bitkilərində çöküntünün tərkibində əksinəmühüm əhəmiyyət kəsb edən kök hissəsidir.Ümumiyyətlə, bitkilər torpağa daxil olan üzvi maddələrinəsas mənbəyini təşkil edir. Bununla yanaşı, onlar özhəyat fəaliyyətləri ilə misilsiz dərəcədə mühüməhəmiyyət kəsb edən bir prosesə - kimyəvi elementlərinbiogen miqrasiyasına şərait yaradırlar.

Bütün üzvi maddələrin əsas kimyəvi elementlərikarbon, oksigen və hidrogendir ki, bunlar bitkilərin quruqalığının 90%-ə yaxınını təşkil edir. Kimyəvi külelementlərinin (K, Ca, Mg, S, Fe, P və C) (karbon,oksigen, hidrogen və azotdan fərqli olaraq bitkilərintərkibində olan kimyəvi elementlərin) çox hissəsi yanan

49

zaman kül hissəsində qaldığından onu külelementləri adlandırırlar.

Torpaq–bitki-torpaq sistemində elementlərinmiqrasiyası, B.P. Vilyamsın adlandırdığı kimi,maddələrin bioloji dövranını əmələ gətirir. Bu prosesali bitkilərin, heyvanların və mikroorqanizmlərin həyatfəaliyyətləri sayəsində baş verir.

Maddələrin bioloji dövranı dedikdə torpaqdan vəmineralların tərkibindən su vasitəsilə qidaelementlərinin bitkiyə daxil olması, atmosferdən CO2-ninbitki tərəfindən mənimsənilməsi və bitkidə üzvimaddələrin sintez olması, habelə bitki qalıqlarıminerallaşdıqdan sonra həmin maddələrin yenidəntorpağa qayıtması (torpaq–bitki-torpaq sistemi üzrə)başa düşülür.

Heyvanat aləminin torpaqəmələgəlmədə iştirakı.

Torpaq heyvanatının əsas funksiyası üzvi maddələriparçalayıb dəyişdirməkdən ibarətdir. Bu proses onlarınqida zəncirləri sistemi ilə əlaqədar olaraq həyatakeçirilir. Yer kürəsində heyvanat aləmi tərəfindənhazırlanan 300 kütlənin miqdarı fitokütlədən xeyli azolur və cəmi bir neçə milyard ton təşkil edir. Ortahesabla Yer kürəsi üçün zoomassa fitomassa kütləsinin1%-ni təşkil edir.

Torpaqəmələgəlmə prosesində heyvanat aləmininmüxtəlif nümayəndələri – ibtidailər, termitlər, qarışqalar,həşaratlar, onurğasızlar həm də onurğalı heyvanlar iştirakedirlər. Torpaq heyvanatının nisbətən iri nümayəndələri(ilanlar, kərtənkələlər, gəmiricilər və s.) az saylıolduqlarından ümumi zoomasa kütləsinin 1%-dən dəazını təşkil edir.

50

Torpağın əmələ gəlməsində xüsusilə soxulcanlarınfəaliyyəti xeyli böyükdür.Bu prosesi ilk dəfə böyükingilis alimi Ç.Darvin(1837) müəyyən etmişdir.Bitki qalıqları iləqidalanan soxulcanlarınmiqdarı torpaqda çoxdəyişkən olub, hərhektarda 1-3 milyonfərdə çatır (şəkil 3.4).

Ən çox soxulcanlara dağ-meşə torpaqlarında rastgəlinir. Onlar torpağın nəinki fiziki xassəsini vəstrukturasını (məsaməliliyi, sukeçiriciliyi, aerasiyanı,rütubət tutumunu) yaxşılaşdırır, eyni zamanda onunkimyəvi tərkibinə də əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.Ç.Darvin hesablamışdır ki, soxulcanlar bir il ərzində birhektar sahədə 50-dən 380 tona qədər torpağı özorqanizmasından keçirə bilir və bununla kiçik topavaristruktura yaranmasına səbəb olur. Onların ifraz etdikləriekskerimentlər yaxşı kleylənir, suyadavamlı torpaqtopalarından ibarət olur.

Ç.Darvin soxulcanları kotana bərabər tutaraqyazmışdır ki, kotan insanların böyük əhəmiyyətə malikolan qədim kəşfləri sırasına daxildir. Lakin onlarınkəşflərinə kimi torpaq ardıcıl olaraq soxulcanlar tərəfindən“becərilmiş” və bundan sonra da həmişə becəriləcəkdir.

Torpağın keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədiləsoxulcanların artırılmasını təbliğ edən amerikalı kəndhəkimi Barret bunları özünün “Əkinçi soxulcan” adlıəsərində də qeyd etmişdir.

Son vaxtlarda müəyyən edilmişdir ki, soxulcanlartorpağın keyfiyyətini yaxşılaşdırmaqla bərabər, onlarradioaktiv izotoplardan da təmizləyir. Bozqır rayonlarında

Şəkil 3.4. Torpaqəmələgəlmə prosesində soxulcanların rolu.

51

geniş yayılmış onurğalılar xüsusilə gəmiricilər torpaqprofilində fəaliyyət göstərməkdən başqa (müxtəlifistiqamətdə yollar açmaq və s.), onlar torpağın səthindəyuvadan çıxardıqları torpaq hesabına xırda təpəciklər(məhşur torpaq coğrafiyaçısı S.S.Neustruyev belə relyefformasını nanorelyef adlandırmışdır) əmələ gətirirlər.

Ümumiyyətlə, bitkilər aləmi kimi, heyvanorqanizmləri də torpaqəmələgəlmə prosesində vətorpağın zənginləşməsində böyük iş görürlər.

3.5.Torpağın üzvi hissəsi

Torpağın üzvi hissəsi - canlı biokütlə, bitki, heyvanvə mikroorqanizmlərin üzvi qalıqları, onların metabolizma(çürümə) məhsulları, torpağın yeni törəyən üzvi maddəsi– humusdan ibarətdir. Başqa sözlə, torpağın üzvi hissəsitorpaq səthinə tökülmüş və anotomik quruluşunuitirməmiş bitki qalığı və tünd rəngli mineral birləşmələrləbircinsli kütlə əmələ gətirən humus maddələrindənibarətdir. Bu maddələr torpağa hər il düşən müxtəlifmənşəli, tərkibi və formalı küllü miqdarda və üzvimaddədən təşkil olunmuşdur. Torpağa müxtəlif miqdardavə tərkibdə qalıqların daxil olması, mikrobiolojifəaliyyətin eyni istiqamət və intensivlikdə olmaması,müxtəlif su-istilik şəraiti - bütün bunlar mürəkkəbkompleksə malik üzvi birləşmələrin əmələ gəlməsinəşərait yaradır. Torpağın bu hissəsi onun tərkibinə daxilolan birləşmələrin çürüməsi və sintezi nəticəsində daimatəzələnir.

Torpağın üzvi hissəsində aşağıdakı formalarfərqləndirilir:

1. Demək olar ki, çürüməmiş, yaxud zəif çürümüşəsasən bitki mənşəli qalıqlar. Bu qalıqlar meşə döşəməsi(xəzəli), torflu qatlar, bozqır keçəsi və s-dən toplanır.

52

Bunu adətən kobud humus, xarici ədəbiyyatda isəmor (moor – torf deməkdir) adlandırırlar. Üzvi maddələrinbu formasına mikroskop altında baxdıqda orada bitkitoxumalarının bütün hissələri yaxşı görünür – yənihüceyrənin konfiqurasiyası, onun yerləşmə vəziyyəti,hüceyrə örtüyünün qalınlığı və s. aydın nəzərə çarpır.Burada yalnız çox davamsız canlı toxumalar (kambiya,floema, ilkin qabığın parenximası) parçalanmaya məruzqalmış olur, bitki qalıqlarının rəngi qonurdur. Mikroskopaltında küləşi sarıdan tünd qonur rəngədək dəyişir.

2. Qalıqlar dərindən dəyişkənliyə uğrayaraqyekcins yumşaq qara çöküntü kütləsindən ibarət formaalır ki, bunu adi gözlə seçmək mümkün olmur. Lakinmikroskop altında seçmək mümkün olur ki, bu kütlə fizikivə kimyəvi dəyişkənliyə uğramış bitki qalıqlarındanibarətdir. Burada bitki toxumalarının xırda bölgüləri, yenitörəmiş üzvi birləşmələrlə hopdurulan hüceyrəquruluşunun relikt qalıqlarını görmək mümkündür. Buqalıqlarda kobud humusdan qalan bitki elementlərininağaclaşmış davamlı damarlarının divarları artıq çürümüşolur və gözə görünmür. Bu stadiyadakı bitki qalıqlarımikroskop altında adətən qonur və qara rəngli görünür.Üzvi maddələrin belə forması ədəbiyyatda moder(almanca moder - ovuntu,çürüntü deməkdir) adınıalmışdır.

3. Bitki toxumalarının izləri mikroskop altında daseçilmir. Artıq qalıqlar torpaq humusunu təşkil edənspesifik üzvi törəmədən ibarət maddəyə çevrilmiş olur.Mikroskop altında bu maddə amorf, şəffaf və sarı–qonuru çalarda tünd rəngli görünür. Bir halda bu maddətorpaq kütləsində diffuziya vəziyyətində yayılmış, digərhalda torpağın mineral hissəsini sementləşmiş vəyapışdırmış, torpaqda humusun mull (almanca - toz)formasını əmələ gətirmişdir.

53

Qeyd edək ki, təsvir etdiyimiz bu üzvi maddəformalarının arasında bir-birinə tədrici keçid vardır.

Mikroskop altındakı müşahidələrdən belə nəticəyəgəlmək olur ki, torpaqda üç qrup üzvi maddə iştirakedir: 1) torpağa bitki qalıqları şəklində daxil olanmaddələr, 2) ilkin üzvi qalıqların çevrilməsinin aralıqməhsulları və 3) həmin qalıqların dəyişib törəməsindənyeni əmələ gələn spesifik humus maddələri.

Birinci qrupa çoxlu miqdarda bitki və heyvanqalıqlarından əmələ gələn üzvi birləşmələr – zülallar,karbohidratlar, üzvi turşular, yağlar, liqnin, qətranlar,mumlar və b. aiddir. Bu birləşmələr bütövlükdə torpağınbütün üzvi maddələr kütləsinin 10-15%-ni təşkil edir.

Torpağın ikinci qrup aralıq məhsulları – aminturşuları, monosaxaridlər, polifenollar və s. humuskütləsinin 5-10%-ni təşkil edir.

Torpağın üçüncü qrup üzvi birləşmələri onunüzvi hissəsinin 85-90%-ni təşkil edən humusmaddələrindən ibarətdir ki, bu daha mürəkkəb quruluşamalik birləşmələrin toplusunu əks etdirir.

Humusun tərkibi orta hesabla aşağıdakırəqəmlərlə xarakterizə olunur: C - 58%, H2O - 30-40%, N- 3-10% və kül - 2-7%.

Müxtəlif həlledicilərə qarşı davamlılığına görəhumusun aşağıdakı komponentlərini ayırırlar: fulvoturşuları, humin turşuları və huminlər.

Fulvo turşuları yüksək molekulyarlığa malik olub,suda həllolma qabiliyyətinə malikdir və torpaq suyu iləasanlıqla yuyula bilir. Qurudulmuş halda qonurumtul –sarı rəngə malik maddədir.

Humin turşuları suda həll olmur, lakinqələvilərdə həll olur. Qonur və qara rəngə malikdir. Fulvoturşularla müqaisədə humin turşularının elementartərkibi üçün karbonun və azotun yüksək olması

54

səciyyəvi haldır. Belə ki, hərgah fulvo turşulardakarbonun miqdarı 36-44, azot 3,0-4,4% təşkil edirsə,humin turşularında uyğun halda bunların miqdarı 46-61və 3,3-6,0% arasında dəyişir.

Humin isə humus maddələrinin bir hissəsi olub,heç bir həlledici məhlulda həll olmur. Bu həll olmayanhumus birləşmələri qismən humin turşularından ibarətolub, yüksək dispersləşmiş giperegen minerallarla sıxəlaqəlidir. Bütün deyilənlərdən belə məlum olur ki,humus maddəsi üzvi birləşmələrin mürəkkəb dinamikkompleksindən ibarət olub, üzvi qalıqların (bitki vəheyvan qalıqlarının) çürüməsi və humuslaşmasınəticəsində əmələ gəlir. Torpaqda humusun miqdarı vəyayılması müəyyən coğrafi qanunauyğunluğa tabeolmaqla torpaqəmələgəlmə prosesinin şərait vəxarakterindən asılıdır. Humusun miqdarı normaltorpaqların üst qatında 1-2%-dən 12-15, bəzən torflu vəçimli dağ çəmən torpaqlarında 20-25%-ə kimi dəyişirvə sonra bu miqdar torpağın xarakterindən asılı olaraqdərin qatlara tərəf azalır.

Torpaq humusunun olduqca böyük əhəmiyyətivardır. O, mineralların aşınmasında turşu kimi təsir edirvə kimyəvi aşınmaya səbəb olan karbon qazının əmələgəlmə mənbəyidir. Bundan başqa, humus bitki üçünmühüm qida mənbəyidir. Parçalanma zamanı bitkiyəlazım olan azot turşusu, fosfor turşusu, kalium vəoksidləşmiş birləşmələr əmələ gətirir, həm də humustorpaq strukturasına möhkəmlik verir, onda bir sıraxassələrin, o cümlədən su–fiziki xassələrin yaxşılaşmasıüçün zəmin yaradır. Nəhayət humus, kationları udmavə mübadiləetmə qabiliyyətinə malik qiymətli maddədir.

55

IV FƏSİLTORPAĞIN NARIN DİSPERS HİSSƏSİ. TORPAQ

KOLLOİDLƏRİ VƏ TORPAĞIN UDMA QABİLİYYƏTİ

Torpaq çox mürəkkəb törəmə olub, onun tərkibibərk, maye və qazşəkilli maddələrdən ibarətdir. Öznövbəsində torpağın bu mühüm tərkib hissələri özünümüxtəlif formalarda büruzə verir. Disperslik (tozlanma,

56

xırdalanma deməkdir) dərəcəsinə görə torpağın bərkmaddəsinin iki forması aydın nəzərə çarpır. Birinci qrupuböyüklüyü 0,001mm–dən böyük olan nisbətən irihissəciklər əmələ gətirir. Torpağın bu iri dispers hissəsiaşağıdakı komponentlərdən ibarətdir: 1)Torpaqəmələgəlmə prosesinə nisbətən davamlı olan dağsüxurlarının qırıntıları və onları təşkil edən minerallar; 2)Torpaqəmələgəlmə prosesi ilə törəyən mineralyenitörəmələri; 3) Üzvi qalıqlarla az dəyişmişkomponentlər.

İkinci qrupu böyüklüyü 0,001mm və ondan kiçikolan narın dispersləşmiş hissəciklər yaradır ki, bunlarınxarakteri torpaqəmələgəlmə prosesi ilə çox sıxəlaqədardır. Torpağın narın dispers hissəsiaşağıdakılardan ibarətdir: 1) Yeni törəyən və süxurəmələgətirən hissəciklər, xüsusilə gilli minerallar; 2)Spesifik üzvi birləşmələr – bunlar bitki və heyvanqalıqlarının dərindən çürümüş məhsulları və buməhsulların sintezi nəticəsi olan yeni birləşmələr; 3)Yüksək dispers kütlə torpaqəmələgəlmə prosesindəxüsusilə mühüm rol oynayır. Bu barədə qısa da olsa bəhsedək.

4.1. Dispers sistemlər və kolloid hissəciklərinquruluşu

Disperslik dedikdə hər hansı bir maddənin müxtəlifböyüklüdə parçalanması, xırdalanması, yəni disperslikdərəcəsi nəzərdə tutulur. Disperslik dərəcəsi artdıqca,maddənin xüsusi səthi artır, yəni vahid həcmə düşənmaddənin səthi böyüyür. Məs: tili 1 sm olan kubun səthi6sm2-ə bərabərdir. Hərgah onu 8 hissəyə bölsək, oəvvəlki həcmini saxlayacaq, səthi isə 12sm2 olacaqdır,yaxud biz həmin kubları tilləri 1mm olan kiçik kublara

57

bölsək, yəni daha da dispersləşdirsək böyüklüyü 60 sm-əbərabər olan səth alarıq. Hesablanmışdır ki, böyüklüyü0,5 – 1,0mm olan 1qr torpaq hissəciyinin ümumi səthi22sm2-ə, böyüklüyü 0,05 – 0,25mm olan torpaqhissəciyinin ümumi səthi 226sm2, böyüklüyü 0,001mm–dən kiçik olan torpaq hissəciyinin ümumi səthi 2260km2-əbərabər olacaqdır. Ölçüsü 1 mikron 10% kolloidhissəcikləri olan 1 hektar torpağın 20sm–lik təbəqəsininümumi səthi 70000 h.–dan çox olacaqdır. Deməli, hər birbərk cismi, tozlaşdırma dərəcəsinədək xırdalamaq yolu iləonu kolloid vəziyyətinə gətirmək olar. Ayrı–ayrıhissəciklərin ölçüsü 0,1 mk (mikron) -dan 1 mmk(millimikron) – adək xırdalanmış hissəcikləri kolloidadlandırırlar.

Hissəciklərin ölçüsü 1 mmk–dan kiçik olanmaddələr molekulyar və ya həqiqi məhlullar adlanır. Əgərkolloid halında olan maddə su ilə qarışdırılarsa kolloidalməhlul adlanan qarışıq alınır ki, bunun xassələri həqiqi vəya molekulyar məhlulun xassəsinə çox oxşayır.

Torpaq kolloidlərinin tərkibi və əmələ gəlməsi.Bütün torpaq kolloidlərini tərkiblərinə görə iki böyükqrupa: mineral və üzvi kolloidlərə bölürlər.

Mineral kolloidlər gil və ya lilin tərkib hissələri, üzvikolloidlər isə - çürüntünün tərkib hissələridir.

Mineral kolloidlər, süxurun fiziki – kimyəvi və biolojiaşınması prosesində torpaqda arası kəsilmədən əmələgəlir. Bura müxtəlif ikinci (təkrar) gil mineralının kolloidhalınadək xırdalanmış hissəcikləri daxil olur.

Üzvi kolloidlərə gəldikdə, onlar torpaqda heyvan vəbitki qalıqlarının humuslaşması prosesində əmələ gəlir.Mineral və üzvi kolloidlər bir–biri ilə qarşılıqlı təsirə girərəkdaha mürəkkəb tərkibli kalloidlər, daha doğrusu, üzvi –mineral kolloid birləşmələr verə bilirlər. İstər mineral vəistərsə də üzvi kolloidlərin çoxunun yükü mənfi olur.

58

Kolloidlərin quruluşu. Kolloid hissəciyinin və yamitsellanın quruluşu mürəkkəbdir və N.İ.Qorbunovtərəfindən öyrənilmişdir. Hər bir kolloid hissəciyində birsıra tərkib hissəsi olur ki, hamısına birlikdə mitselladeyilir. Mitsellanın daxili hissəsi, onun maddəsinin əsaskütləsini təşkil edən molekullar aqreqatından ibarətdir.Mitsellanın nüvəsi adlanan bu hissə amorf cisim və yaaydın kristal quruluşlu cisimdir. Nüvənin səthindəmolekulyar təbəqə yerləşir ki, buna ionogen və ya ikiqatelektrik təbəqəsi deyilir. Səthə yaxın iç təbəqədəyerləşən və nüvəyə nisbətən əks işarəli elektrikləyüklənmiş ionlar xarici ion təbəqəsini təşkil edir. Butəbəqə ikiqat elektrik təbəqəsinin, adsorbsiya təbəqəsinin,kompensasiyaedici ionları və ya əks ionların xarici örtüyüdeyilir.

Beləliklə, sxematik olaraq hər bir kolloidhissəcikdə (mitsellada), bir–biri ilə müxtəlif qüvvə iləbirləşmiş üç tərkib hissə olur: 1) kolloid halında olanmaddənin özündən ibarət daxili nüvə; 2) nüvə üzərindəqeyri–mütəhərrik sürətdə yapışmış və hissəciyin yükünütəyin edən, ikiqat təbəqənin daxili örtüyü; 3) əks elektrikyükünə malik ionlardan ibarət xarici və diffuziyatəbəqəsi(şəkil 4.1).

59

Şəkil 4.1. Mitsellanın sxemi (N.İ.Qorbunova görə).

4.2. Kolloidlərin kaoqulyasiyası vəpeptizasiyası

Bütün kalloidlər iki halda olur: 1) kolloidal məhlul vəya zol halında və 2) həlməşik, lopa və ya amorf çöküntühalında - gel (hel) halında ola bilər.

Kolloidlər yüklü olduqda zol halında olurlar. Bu yükvə ya başqa yolla məhv edilən kimi və ya cazibə qüvvəsiitələmə qüvvəsinə üstün gələcək dərəcədə azalan kimi,ayrı–ayrı kolloidal hissəciklər bir–birinə ilişib aqreqatəmələ gətirir və məhlulda çökür. Bu prosesə kolloidlərinlaxtalaşması (püxtələşməsi) və ya kaoqulyasiyasıdeyilir.

60

Kolloid hissəciklərin öz yükünü itirdiyi momentəizoelektrik nöqtəsi deyilir. İzoelektrik nöqtədə zolkaoqulyasiya edir, yəni laxtalanır və gel vəziyyətinə keçir.Əks prosesə isə, yəni gelin asılı halda və ya zolvəziyyətinə keçməsinə peptizasiya deyilir.

Kolloidlərin kaoqulyasiyası dönən və dönməyənola bilər, yəni bəzi hallarda gel vəziyyətinə çevrilmiş zol,yenidən məhlula keçə bilər.

4.3. Torpağın udma qabiliyyəti

Torpağın bərk fazası ilə təmasda olan bərk, mayevə qaz şəkilli maddələri udub saxlamaq qabiliyyətinətorpağın udma qabiliyyəti deyilir. İnsanlar özlərininpraktiki fəaliyyətlərində udma qabiliyyəti hadisəsindəniçməli suyu təmizləmək üçün çoxdan istifadə etmişlər.Torpağın udma prosesi ilə bir çox tədqiqatçılar - ingilisalimi Uey, holland alimi Van Bemmelen, ingilis alimiF.Kornyu və b. məşğul olmuşlar. Bu barədə dahamükəmməl tədqiqatlar məşhur rus alimi K.K.Hedroysaməxsusdur. Torpağın udma qabiliyyəti barədə yaratdığıtəlimdə Hedroys udmanın beş növünü fərqləndirmişdir:

1) mexaniki udma qabiliyyəti; 2) bioloji udmaqabiliyyəti; 3) fiziki udma qabiliyyəti yaxud molekulyaradsorbsiya; 4) kimyəvi udma qabiliyyəti; 5) fiziki – kimyəvivə ya mübadiləvi udma qabiliyyəti

1. Mexaniki udma qabiliyyəti. Suyu süzənzaman torpaq məsamələrində və kapilyarlarında asılıhalda olan nisbətən iri hissəcikləri (gilli və qumsalhissəciklər, üzvi və detritus maddə və s.) özündənkeçirməyib saxlamaq qabiliyyətinə mexaniki udmaqabiliyyəti deyilir. Torpağın bu qabiliyyəti onun mexanikitərkibindən və struktur xassəsindən çox asılıdır.

61

Mexaniki udma təbiətdə geniş yayılmış və bir çoxhallarda texnikada da istifadə olunur. Məsələn, sutəmizlənən stansiyalarda su kəmərlərinə gətirilən suyubulantıdan (lehmədən) təmizləmək üçün işlədilən qumfiltrlərinin (süzgəclərinin) əsasını mexaniki udma prinsipitəşkil edir. Çirkab sularını torpaq vasitəsi ilə təmizləməküsulları sanitariya işlərində geniş tətbiq olunur; suhövzələri və kanalların diblərində, zaman keçdikcə suyunsızmasının azalması, əksər hallarda, məhz lillənmə ilə,yəni torpaq - qruntun mexaniki udması ilə əlaqədardır.Torpaqda olan qida elementlərinin saxlanmasında damexaniki udma qabiliyyətinin böyük əhəmiyyəti vardır.

2. Bioloji udma qabiliyyəti. Torpaqda yaşayanbitki, heyvan və mikroorqanizmlərin fəaliyyətləri iləəlaqədardır. Akad. V.R.Vilyamsın qeyd etdiyi kimi, bitki vəheyvan orqanizmləri, o cümlədən mikroorqanizmlər asanhəll olunan birləşmələri torpaqdan mənimsəyərək onlarıöz bədən toxumalarına köçürür, yəni suda həll olunmayanbirləşmələrə çevirirlər.

Özünün həyat sikli prosesində bitki və heyvanorqanizmləri torpaqdakı qida elementlərinin udulubtoplanması işində də böyük rol oynayır və əvəzsiz işgörürlər. Burada mikroorqanizmlər tərəfindən atmosferazotunun mənimsənilməsini xüsusilə qeyd etməklazımdır. Bütün bunlarla yanaşı bitki və heyvanorqanizmləri tələf olduqdan sonra onların mənimsədiklərielementlər qismən torpaqda saxlanılır.

Bioloji udma prosesində torpaq tədricən müəyyənelementlərlə (məs. karbon, azot, fosfor, kalium və s.) vəhəm də bir sıra mikroelementlərlə zənginləşir.

3. Fiziki udma yaxud molekulyar adsorbsiya.Belə udma dedikdə məhlulda olan müxtəlif maddələrinkolloidlərinin səthində molekulların qatılığının(konsentrasiyasının) artması başa düşülür. Başqa sözlə,

62

bu hadisənin mahiyyəti hissəciklərinin səth energiyası çoxolan torpağın, həm də suda həll olmuş maddələri udubsaxlaması qabiliyyətindən ibarətdir. Torpağın müxtəlifqazları udma hadisəsini, torpağın bərk tərkib hissələrininbuxar halında olan su ilə qarşılıqlı təsiri misalı üzərindəasan təsəvvür etmək olar. Məlumdur ki, havada qurutorpağı, əlləyən zaman nə qədər quru kimi görünsə də,onda həmişə müəyyən miqdarda hiqroskopik rütubətolur.

Bu onunla izah edilir ki, torpaq hissəcikləri,molekulyar cazibə qüvvəsi sayəsində öz səthinə subuxarlarını çəkmək və saxlamağa qabil olur. Buxarhalında olan rütubət molekulları torpağın bərk hissələrinibaşdan-başa təbəqə ilə bürüyərək onların səthindəböyük qüvvə təsiri ilə saxlanılır. Məlum olduğu kimi,hiqroskopik rütubət adlanan bu suyu kənar etmək üçüntorpağı uzun müddət (3-5 saat) 1050C temperaturdaqurutmaq lazımdır. Əks halda onu torpaqdan çaxarmaqmümkün deyil, əsasını molekulyar cazibə təşkil edən bucür möhkəm rabitəyə adsorbsiya deyilir.

Bu zaman torpaq bütöv molekulları fiziki udub,onlarda heç bir keyfiyyət dəyişkənliyinə səbəb olmadığıüçün, hadisənin özünə də molekulyar adsorbsiya deyilir.Molekulyar adsorbsiyada udulan maddə torpağın bərkfazasının içinə keçmir və onunla reaksiyaya girmir, yalnızməhlulda, kolloidlərə toxunduğu sərhəddə toplaşır və yaqatılaşır.

Torpağın qaz halında və məhlullarda olanmaddələri udmaq qabiliyyətinin böyük praktiki əhəmiyyətivardır. Məhz bu xassə sayəsində, bir tərəfdən bitkilərinqidalanması üçün son dərəcə mühüm olan maddələrinbir hissəsi torpaqdan tez yuyulub aparılmaqdan qorunur,atmosfer azotu fiksasiya olunur, o biri tərəfdən torpaqməhlulunun bir cinsli olmaması nəticəsində bitkilər

63

üçün torpaq mühitində, öz tələblərinə ən çox müvafiqolan konsepsiya tapmaq imkanı yaranır.

4. Kimyəvi udma qabiliyyəti. Məhlulda olanmaddələr bir-birinə və ya torpağın həll olmayan hissəsinətoxunduqda kimyəvi reaksiyaya girib həll olmayan və yaçətin həll olan birləşmələr əmələ gətirir ki, bu prosesəkimyəvi udma qabiliyyəti deyilir. Belə qarşılıqlı təsirnəticəsində əmələ gələn həll olmayan birləşmələrtorpaqdan yuyulub aparılmaqdan qorunur, orada qalır.Məsələn, mühiti neytral, yaxud zəif qələvi olan karbonatlıtorpaqlara (qaratorpaq, şabalıdı, boz və s. ) superfosfat(fosforlu turş kübrə) verilsə, onun müəyyən hissəsiaşağıdakı tənlik üzrə kalsium fosfata, yəni, çətin həll olanşəklə çevrilə bilər: 2 CaCO3+ Ca (H3PO4)2→ Ca3 (PO4)2+ 4CO2 + 2H2O

superfosfat kalsium fosfatYaxud torpaq məhlulunda Na3PO4 ilə yanaşı

olaraq, həmişə bu və ya başqa miqdarda müxtəlif duzlar,məsələn, CaCI2-də ola bilər ki, bunlar Na3PO4 iləmübadilə reaksiyasına girərək həll olmayan maddələr(məs, kalsium fosfat) verir:

3 CaCl2+ 2Na3 PO4= Ca3( PO4)2+ 6NaCl kalsium fosfat

5. Fiziki-kimyəvi və ya mübadiləli adsorbsiya.Həll olan duzların kationlarının torpaq tərəfindən udulub,əvəzində məhlula başqa kationların keçməsi hadisəsinətorpağın fiziki-kimyəvi və ya mübadiləli udmaqabiliyyəti deyilir. Bu prosesə ikiqat ad verilməsinin səbəbiodur ki, onun əsasını bir tərəfdən fiziki hadisə-adsorbsiya, o biri tərəfdən kimyəvi qarşılıqlı mübadiləreaksiyası təşkil edir. Elə bu səbəbə görə torpağın həminudma növünə həm də mübadiləli adsorbsiya deyilir.

K.K Hedroysa görə burada - “udma qabiliyyəti”sözün əsl mənasında torpağın kolloid kütləsinin ionları ilətorpaq məhlulundakı ionların dəyişilməsilə əlaqədardır.

64

Torpaq məhlulunda mineral duzlar və turşular kation vəanionlara dissosiasiya etmişdir. Bu zaman dissosiasiyaetmiş molekulların hər bir ionunda müəyyən elektrikyükü; kationda - müsbət, anionda - mənfi yük olur.Məsələn, NaCl molekulları məhlulda Na+ və Cl- ionlarına,KCl isə K+ və C- ionlarına və s. ayrılır.

Buna görə torpaq məhlulu ilə torpağın bərk hissəsiarasında gedən qarşılıqlı təsirdə məhluldan yalnız həllolmuş maddənin bütöv molekulları deyil, onların hissələri,yəni ionlar da udulur. Təcrübələrlə müəyyən edildiyi kimi,narın torpaq hissəcikləri və ya kolloidlər mənfi yüklənmişolduğundan, söz yox ki, torpaq məhlulundan əsasənkationları udacaqdır.

Udulmuş kationlar kolloid hissələrin səthində çoxmöhkəm qalır və yalnız başqa kationlarla sıxışdırılıbməhlula keçirilə bilər. Buna görə də torpağın məhluldanionları udma prosesi özü mahiyyət etibarilə ən xırdatorpaq hissəciklərinin səthində kationların mübadiləolunması prosesidir.

Torpağın özündəki kationları məhluldakı başqakationlarla dəyişdirməyə qabil olan, narın dispersfraksiyasına torpağın uducu kompleksi deyilir. Torpağınbu hissəsinə ona görə kompleks deyilir ki, o müxtəlif -həm mineral, həm də üzvi mənşəli kimyəvi birləşmələrdənibarət olur; ona görə uducu deyilir ki, öz hissəciklərisəthinin energiyası sayəsində məhluldan maddələriudmağa qabildir.

65

V FƏSİLTORPAĞIN SU-İSTİLİK XASSƏLƏRİ VƏ HAVA REJİMİ

5.1. Torpağın su xassələri və su rejimi

Torpaqda kimyəvi, fiziki–kimyəvi və biolojiproseslər baş verməsinin əsas şərtlərindən biri oradasuyun olmasıdır. Su süxurların aşınmasının ən qüvvətliamili və torpaqəmələgətirən biokimyəvi proseslərin ənmühüm şərti olmaqdan əlavə, bitkilərin qidalanması vəinkişafı üçün də zəruri şərtdir. Çox haqlı olaraqQ.N.Visotski torpaqəmələgəlmə prosesində suyun rolunucanlı orqanizmdəki qanın roluna bərabər tutmuşdur.

Torpaq münbitliyi, bitkilərin və mikroorqanizmlərinnormal həyatı müvafiq miqdarda sudan asılıdır. Bitkilər 1qr quru maddə yaratmaq üçün 200 – 1000 qr su sərfedirlər. Su torpaqda buxarlanma və bitkidə transpirasiyayolu ilə temperaturu nizamlayır.

Müxtəlif torpaqların suya münasibəti də müxtəlifdir:onlardan bəziləri suyu özünə yaxşı çəkir və yaxşı saxlayır,başqaları isə sürətlə çəkir, lakin özündə uzun müddətsaxlaya bilmir; üçüncü növ torpaqlar suyu həm pis keçirir,həm də tez itirir. Beləliklə, müxtəlif torpaqlara düşmüşeyni miqdarda suyun müqəddəratı və əhəmiyyəti, hər birkonkret şəraitdə müxtəlif olur.

Torpağın suya münasibətini xarakterizə edənəlamətlərin məcmuu torpağın su xassələrini təşkil edir.

Torpaqların su xassələrindən mühümləriaşağıdakılardır:

1) torpağın rütubət tutumu2) torpağın su sızdırması3) torpağın su qaldırma qabiliyyəti və ya

kapillyarlığı4) torpağın su buxarlandırma qabiliyyəti

66

1. Torpağın rütubət tutumu. Torpağın rütubəttutumu dedikdə bu və ya başqa miqdarda suyu özünəsığışdırıb saxlaya bilməsi qabiliyyəti anlaşılır. Rütubəttutumunun iki növü: tam və tarla rütubət tutumufərqləndirilir. Torpağın bütün məsamələri su ilə tamdoymuş vəziyyətdə olduqda, onun rütubətlik dərəcəsinətam yaxud maksimal rütubət tutumu deyilir.

Torpağın yalnız kapilyar aralıqları (boşluqları)rütubətlə doymuş olduqda isə onun rütubətlik halına tarlarütubət tutumu deyilir.

Hər bir torpağın rütubət tutumu kəmiyyəti əsasənonun mexaniki tərkibindən, strukturundan və çürüntümaddələrin (humusun) miqdarından asılıdır. Məsələn,torpaq nə qədər narın isə, onda üzvi maddələr nə qədərçox isə rütübət tutumu da bir o qədər yüksək olur. Bumənada gilli və gillicəli torpaqların rütubət tutumu,qumluca və qumsal torpaqların rütubət tutumundanyüksəkdir. Mexaniki tərkibləri eyni olduqda, çürüntü iləzəngin torpaqların rütubət tutumu yüksək olur.

2. Torpağın su sızdırması.Torpağın suyu üst qatlardan alt qatlara keçirmək

qabiliyyətinə torpağın su sızdırması deyilir. Torpağın susızdırması onların mexaniki tərkibindən, çürüntümaddələrinin miqdarından və torpaqlarınstrukturalığından asılıdır.

Torpaq nə qədər narın isə, gil hissəcikləri nə qədərçox isə və deməli, məsamələr nə qədər xırda isə susızdırması o qədər zəif olur. Əksinə qumsal və qumlucatorpaqların mexaniki tərkibi kobud olduğundan,məsamələri iri olduğundan suyu asan sızdırır, çünki su buməsamələrə düşdükdə kapilyar formaya düşmür,qravitasiya suyu formasından asanlıqla aşağıya süzülür.Torpağın relyefi və bitki örtüyü suyun ona hopmasınaböyük təsir göstərir.

67

Struktursuz torpaqlara nisbətən strukturlutorpaqlarda, mexaniki tərkib eyni olduqda belə, susızdırma qabiliyyəti yaxşı olur. Torpaq strukturasınındağılması su sızdırma qabiliyyətini xeyli pisləşdirir.

Torpağın sukeçirmə qabiliyyətinə uducukompleksdə Na olması pis təsir göstərir. Belə torpaqlarşişir, qabarır və suyu keçirmir.

3. Torpağın suqaldırma qabiliyyəti və yakapillyarlığı.

Mensk qüvvələrinin təsiri ilə, yəni suyun torpaqhissəciklərinə sivaşması (ilişməsi) vasitəsiylə torpağınkapilyar boşluqlarla suyu özünə yavaş–yavaş çəkərəkqaldırması qabiliyyətinə suqaldırma qabiliyyəti və yakapillyarlıq deyilir.

Torpağın suqaldırma qabiliyyətinə mexaniki tərkibləyanaşı, struktur vəziyyəti, torpağın temperaturu vərütubətliyi, eləcədə kiplik və ya məsaməlik dərəcəsi təsirgöstərir. Torpaqda temperaturun yüksəlməsi suyunkapillyarlarla hərəkətini tezləşdirir, lakin bu zamanrütubətin qalxması yüksəkliyinin həddi alçalır. Yaştorpaqda suyun kapillyarlarla qalxması asanlaşır, çoxqurumuş torpaqlarda kapillyarlıq hadisəsi tamamilə kəsiləbilər.

Suqaldırma qabiliyyətinin sürətinə qrunt sularınınminerallaşma dərəcəsi də təsir göstərir. Belə ki, yüksəkminerallaşmış sular az yüksəklik və qalxma sürəti iləsəciyyələnir. Lakin onların səthə yaxın (1–1,5m)yerləşməsi torpağın tez şorlaşması təhlükəsi yaradır.

Təbii şəraitdə torpağın suqaldırma qabiliyyəti xeyliaşağı olur: qumlu – qumsal torpaqlarda 0,5–0,7m, gilli vəgillicəli torpaqlarda isə 3–6m hündürlüyə qalxa bilir.

Bitkiləri torpağın alt qatlarındakı su ilə təmin etməküçün torpağın bu xassəsinin böyük əhəmiyyəti vardır.

68

4. Torpağın su buxarlandırma qabiliyyəti

Torpağa bu və ya başqa yolla düşən suyun xeylihissəsi buxarlanma vasitəsiylə itirilir. Torpaq səthindənitirilən həmin suya torpağın buxarlandırma qabiliyyətideyilir. Buxarlanma kəmiyyətinə həm torpağın öz daxilixassələri (mexaniki tərkib və struktur qabiliyyəti), torpağıntemperaturu, rəngi, humusluluğu, həm də bəzi xariciekoloji şərait (külək, havanın temperaturu, səthin xarakterivə s.) böyük təsir göstərir. Məsələn, kapilyarları yaxşıinkişaf etmiş strukturasız, səthi qaysaq bağlayantorpaqlar yüksək buxarlandırma qabiliyyətinə malikdirlər.

Buxarlanma kəmiyyətinə məlum sahənin vəziyyətivə ya ekspozisiyası da təsir göstərir. Məsələn, günəşətərəf baxan cənub yamaclar şimal yamaca nisbətənrütubəti güclü buxarlandırır.

Buxarlandırma kəmiyyətinin azaldılması vəqarşısının alınması əkinçilik təsərrüfatında mühüməhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlə aparılan əsas tədbirlərtorf tozu, kəpək, yonqar, meşə xəzəli, tol və s. iləmulcalama, isti quru küləklərə qarşı meşə zolaqlarısalmaq, alaq otları ilə mübarizə və s-dən ibarətdir.

5.2. Torpaqda suyun vəziyyəti və formaları

Suyun mövcud olması torpaqda baş verən fiziki–kimyəvi və bioloji proseslər üçün zəruri şərtdir. Torpağınəksər hissəsi üçün atmosfer yağıntıları əsas mənbə təşkiledir. Atmosfer yağıntıları buxarlanır, səthi axım şəklindəhərəkət edir, dərinliyə hopur, qrunt və yeraltı sulara qarışır(şəkil 5.1).

69

Şəkil 5.1. Torpağin su-istilik xassələri və hava rejimi

Torpağın tərkibində olan su orada üç vəziyyətdə -bərk (buz), maye və par (buxar) halında olur. Buzdanbaşqa torpaqda suyun aşağıdakı formaları fərqləndirilir: 1)kimyəvi əlaqəli su; 2) par (buxar) şəkilli su; 3) hiqroskopiksu; 4) kapilyar su; 5) qravitasion (sərbəst) su.

1) Kimyəvi əlaqəli su. Buna kristallizasion su dadeyilir. Torpaqda olan bu su torpaq minerallarınıntərkibinə girərək onların kristal şəbəkəsində müəyyən yertutur və torpaqəmələgəlmə prosesində bilavasitə iştiraketmir.

2) Buxar (par) şəkilli su. Bu həm hava ilə birlikdətorpağın üst qatına keçən sudan, həm də torpaqhissəciklərinin aralarında əmələ gələn buxardır. Sonuncuhalda buxar həm torpaq hissəcikləri və aqreqatlarıarasındakı damcı maye rütubətdən, həm də pərdə suyuadlanan rütubətdən əmələ gəlir. Buxar halında olan suhəm torpağın bütün qatlarında temperatur eyni olmayanşəraitdə çox rütubətli yerdən az rütubətli yerə doğru, həmdə temperatur yüksək qatlardan alçaq olan qatlara doğrusərbəst hərəkət edə bilir.

70

3) Hiqroskopik su. Havada buxar halında olanrütubət torpaq hissəciklərinin səthi vasitəsiylə udularaq vəya adsorbsiya edilərək hiqroskopik suyu əmələ gətirir.Torpaqda hiqroskopik suyun miqdarı həm torpağınözünün xarakterindən, həm də havanın temperatur vərütubətindən bilavasitə asılıdır. Torpaq nə qədər narın vəçürüntü maddələri ilə zəngin isə, həm də hava nə qədərçox rütubətli isə torpaq bir o qədər çox rütubət udur, gilliola bilir. Kapillyarların radiusu 0,001mm olduqda suyungillicəli torpaqlarda da hiqroskopik su qumsal və qumlucatorpaqlara nisbətən yüksək olur.

Hiqroskopik suyu torpağın ayrı–ayrı hissəciklərinibürüyən, bir neçə qat molekullardan ibarət nazik pərdəşəklində təsəvvür etmək lazımdır.

Torpaq hissəciklərinin səthində su pərdəsi buhissəciyə toxunduğu təbəqədə 10 min atmosfer və dahaçox təzyiqə çatan, çox böyük qüvvə ilə saxlanılır. Bunagörə də hiqroskopik suyu torpaqdan, yalnız torpağı uzunmüddət 105˚C temperaturda qızdırmaqla ayırmaq olar.

Hiqroskopik su bütünlükdə ayrı–ayrı torpaqhissəciklərinin molekulyar cazibə qüvvələri altında olduğuüçün ağırlıq qüvvəsinə tabe deyil və buna görə dətorpaqda sərbəst hərəkət edə bilmir. O, yalnız buxarhalına keçdikdən sonra torpaqda hərəkət edə bilmir.Hiqroskopik su torpaq hissəciklərinin səthində böyükqüvvə ilə saxlandığı üçün bitkilər ondan istifadə edəbilmir.

Torpaqda mənimsənilə bilən su miqdarıçatışmadığı üçün bitkilərin soxulmağa başladığı zamantorpaqda olan su miqdarına soluxma əmsalı deyilir.Bitkilərin soluxmağa başladığı zaman torpaqda olan sumiqdarına çox vaxt soluxma rütubəti, kritik rütubət və yabu sudan bitkilərin qətiyyən istifadə edə bilməməsini

71

nəzərə alaraq ölü su ehtiyatı da deyilir. Soluxma əmsalısabit və ya dəyişməz kəmiyyət deyildir.

Pərdə suya gəldikdə bu hiqroskopik suyun əmələgətirdiyi su pərdəsinin üstünə bir neçə molekulyar təbəqəşəklində yığılır və həmin təbəqə torpaq hissəciklərinincazibə qüvvəsi vasitəsi ilə saxlanılır. Son məlumata görəpərdə sudan bitkilər qismən istifadə edə bilirlər.

Torpağın rütubəti artıb pərdə rütubət həddinikeçəndə - Menisk suyu adlanan rütubət əmələ gəlir.Bitkilərin mənimsəyə biləcəyi şəkildə olduğundan(xüsusilə vegetasiya dövründə) bu suyun çox böyükpraktiki əhəmiyyəti vardır.

4) Kapillyar su (latınca – tükvari deməkdir)Torpağın ən incə məsamə və kapillyarlarını

dolduran kapillyar qüvvələrinin təsiri ilə hərəkət edən suyakapillyar su deyilir. Kapillyar su damcı – maye şəklindəolur və menisk qüvvəsinin təsiri ilə torpaqda ən müxtəlifistiqamətlərdə hərəkət edir.

Kapilyarlarla yuxarı qalxan su, eyni zamandaağırlıq qüvvəsinə tabe olduğu üçün bu qalxmanın özhəddi vardır və boru şəkilli kanalcıqlarla yuxarıya qalxansu sütuncuqlarının ağırlığı kapilyar divarlarının islanmaqüvvələri ilə tarazlaşıncaya qədər davam edir.Ümumiyyətlə, qalxma yüksəkliyi torpağın strukturxüsusiyyətlərindən, onun qranulometrik tərkibindən,dənələrin formasından, onların mineroloji tərkibi və s-dənasılıdır. Hesablamalar göstərir ki, müxtəlif torpaqlardasuyun kapilyarlarla qalxması bərabər deyildir. Məsələn,qumsal torpaqlarda kapillyar qalxma 30–60sm,lössəbənzər gillicələrdə 3–4m, ağır gillicəli torpaqlarda 6–7m - ə, qalxma yüksəkliyi 15m-ə çata bilir.

Kapilyar sudan bitkilər tamamilə istifadə edəbilirlər.

72

5) Qravitasion su (gravts – latınca ağır deməkdir).Bütün kapillyar və qeyri–kapillyar aralıqları dolduran,torpaqda sərbəst hərəkət edən və öz hərəkətindən yalnızağırlıq qüvvəsinə tabe olan bu rütubətə qravitasiya suyudeyilir.

Qravitasiya rütubəti, ağırlıq qüvvəsinin təsiri altındaolduğu üçün torpağın daxilində yalnız yuxarı qatlardanaşağıya doğru hərəkət edə bilir. Bu səbəbə görə rütubətinhəmin növü torpağın üst qatından əsasən yağış yağandövrdə və ya suvarma zamanı ola bilər; sonra isə altqatlara gedir, yaxud torpaq tərəfindən sorularaq kapilyarvə ya pərdə - mensk rütubətə çevrilir, oranı doyurur.Bütün qeyri–kapillyar aralıqların qravitasiya rütubəti ilədoyması rütubətlənmənin son dərəcəsini və ya torpağınmaksimal rütubət tutumunu xarakterizə edir.

Qravitasiya suyundan bitkilər tamamilə istifadə edəbilir. Lakin onun uzun müddət torpaqda qalması bitkilərüçün ziyanlıdır. Çünki bu zaman bitkilər hava və qidaçatışmamazlığından əziyyət çəkirlər.

5.3. Torpağın istilik xassəsi və istilik rejimi

Torpağın istilik rejimi orada gedən mexaniki,geokimyəvi və bioloji proseslərin intensivliyini əhəmiyyətlidərəcədə təyin edir. İstilik rejimi bitkilərin cücərməsində,böyümə və inkişaf şəraitində, xüsusilə onların yerüstü vəyeraltı hissələrinin inkişafında, torpaqda müntəzəm olaraqcərəyan edən biokimyəvi proseslərdə mühüm rol oynayır.Torpaq tərəfindən udulan və qəbul edilən bütün istilikcəmi torpağın istilik rejimini təşkil edir. Bütün bu mənbələraşağıdakılardan ibarətdir: 1) günəşin şüa enerjisi; 2)atmosfer radiasiyası; 3) yer kürəsinin daxili istiliyi; 4) üzviqalıqların biokimyəvi proseslər nəticəsində çürüməsindən

73

yaranan enerji; 5) radioaktiv parçalanmalardan yarananenerji.

Qeyd edək ki, son iki mənbə xeyli cüzi olduğundanbalans hesablanmalarında adətən onlar nəzərə alınmırlar.Yerin daxili istiliyi də, aktiv vulkan fəaliyyəti olan rayonlarmüstəsna deyilsə, xeyli cüzidir.

Torpaqda istiliyin əsas mənbəyi günəş şüalarındanalınan enerjidir. Müəyyən olunub ki, 1 dəqiqədə, günəşşüalarına normal vəziyyətdə olan 1 sm2 sahəyə 1,946kalori günəş enerjisi düşür ki, buna günəş sabiti deyilir.Müxtəlif torpaqlarda temperaturun artması və onun nəqədər dərinliyi isitməsi müxtəlif olur. Onlardan bəziləriistiliyi yaxşı udur və yaxşı saxlayır, digərləri isə əksinə,bunun nəticəsində həm isti, həm də soyuq torpaqlaratəsadüf edilir.

Torpağın istilik rejimini təyin edən istilik xassələriaşağıdakılardan ibarətdir: 1) istilikudma qabiliyyəti; 2)istilik tutumu; 3) istilikkeçirmə qabiliyyəti. 1.İstilikudma qabiliyyəti. Günəşdən gələn şüaenerjisinin torpaq tərəfindən udulmasına istilikudmaqabiliyyəti deyilir və Albedo (A) kəmiyyəti ilə xarakterizəolunur.

Albedo (A) torpağa düşən ümumi günəşradiasiyasından əks olunan qısa dalğalı günəşradiasiyasının faizlərlə miqdarıdır. Albedo kiçik olduqcatorpaq günəş radiasiyasını çox udur. Albedo, yəni günəşradiasiyasının əks olunması, torpağın rəngindən,rütubətliyindən, struktur vəziyyətindən, səthinhamarlığından və bitki örtüyündən asılıdır (cədvəl 5.1).

Cədvəldən göründüyü kimi, torpaq səthinin şüaenerjisini əks etdirmək diapazonu xeyli dəyişkən olub, 8-10–dan 40%-ə kimi tərəddüd edir.

2.Torpağın istilik tutumu. Çəkisi 1qr və ya həcmi1 sm3 torpağı 1˚C qızdırmaq üçün sərf olunan istiliyin

74

kalori ilə miqdarına torpağın istilik tutumu deyilir, çəki vəhəcm ifadə olunduğuna görə torpağın çəki və həcmi istiliktutumları fərqləndirilir.

Cədvəl 5.1. Bəzi torpaq, bitki və landşaft örtüyününalbedosu

Məntəqə A, %-lə Məntəqə A, %-ləQuru qaratorpaq 14 Yazlıq buğda 10-25Nəm qaratorpaq 8 İynəyarpaq meşə 14Quru boz torpaq 25-30 Su səthi 10Nəm qaratorpaq 10-22 Pambıq 20-22Quru gil 23 Çəltik 12Nəm gil 16 Kartof 19Boz qum 9-18 Ot 19-26Ağ qum 30-40 Quru səhra 30

Torpağın istilik tutumu torpağın mineroloji vəmexaniki tərkibləri, üzvi maddələrin miqdarı, rütubətliyi,məsaməliyi və torpaq havasının miqdarından asılıdır.

Ümumiyyətlə, torpağın ayrı–ayrı tərkib hissələrinintutumları müxtəlif olur. Məsələn, suyun istilik tutumu ənyüksək olduğu üçün vahid (1) götürülür. Çürüntününkü –0,477, gilinki – 0,233, kvarsınki isə - 0,198 kalori təşkiledir. İstilik tutumu kəmiyyətini nəzərə alaraq çox zamantorpaqları soyuq və isti torpaqlara bölürlər. Məsələn,rütubətli gilli torpaqlar çox ləng isindiyi üçün onlar soyuqtorpaqlar adlanır. Qumsal torpaqlar isə suyu tez itirir, tezqızır və isti torpaq adlanır.

Torpağın istilik tutumunu yaxşılaşdırmaq üçünonları üzvi maddələrlə zənginləşdirmək, yaxşı susızdırmaşəraiti yaratmaqla rütubətliyi azaltmaq və buxarlanmanızəiflətmək kimi tədbirlər həyata keçirilməlidir. Belətədbirlər əksərən pis strukturlu ağır torpaqlarda nəzərdətutulmalıdır.

3.Torpağın istilik keçirmə qabiliyyəti. En kəsiyi 1sm2, qalınlığı 1 sm olan torpaqdan 1˚C temperaturda

75

saniyə ərzində keçən istiliyin kalorilərlə miqdarınatorpağın istilik keçirmə qabiliyyəti deyilir.

Torpağın istilik rejimi yalnız xarici meteorolojişəraitdən deyil, torpaqların özlərinin daxili xassələrindəndə asılıdır. Eyni iqlim şəraitində tünd rəngli, çürüntü iləzəngin, strukturalı, kifayət qədər havası olan, optimal suxassələrinə malik torpaqların istilik şəraiti əlverişli olur.Açıq rəngli, üzvi maddələri az, yaprıxmağa qabil olan,özündə artıq rütubət saxlayan, hava işləməyən,strukturasız torpaqlar isə soyuq olur, istilik rejimi pisdir vəbitkilərin inkişafı üçün az əlverişlidir.

Faktlar gəstərir ki, torpağın mineral hissəsininistilikeçirmə qabiliyyəti orta hesabla havadan (qazfazasından) 100, sudan 28 dəfə çoxdur. Həm də torpaqnə qədər yaşdırsa, onun istilik keçirməkliyi bir o qədərçox, nə qədər yumşaqdırsa bir o qədər az olur. Yaydatorpağın üst qatının quruması zamanı onun istilikkeçirməkliyi azalır və bunun nəticəsi olaraq istiliyin üstqatlardan alt qatlara verilməsi də azalır. Quru torfun istilikkeçirməsi ən az, qumunku isə ən çox olur.

Torpaqda əlverişli istilik rejiminin yaradılmasıaqronomik tədbirlərlə (üzvi gübrələmə, davamlı torpaqstrukturası, su və hava rejiminin yaxşılaşdırmaq və s.)həyata keçirildikdə o əkinçilik təsərrüfatına böyük faydaverir.

5.4. Torpağın hava rejimi və onun xassələri

Torpaq havası, yaxud onun qaz fazası – torpağınmühüm tərkib hissəsi olub, onun bərk, maye və canlıfazaları ilə sıx qarşılıqlı əlaqədədir.

Torpaq havası – torpağın sudan azad olanməsamələrini dolduran qazlar və uçucu üzvi birləşmələrinqarışığına deyilir.

76

Akademik V.İ.Vernadski torpaq havasını yüksəkqiymətləndirərək göstərmişdir ki, “qazsız götürüləntorpaq, torpaq deyildir”. Hava nəinki torpağın mineralhissəsinin mühüm aşınma amilidir, eyni zamanda biolojiproseslərin inkişafı üçün də zəruridir. Torpaq havasındanbitki kökləri özünün tənəffüsü üçün istifadə edir. Beləsahələrdə bitkilərin boylarının qeyri–normal, rənglərininsolğun–sarımtıl olması, torpaq havasınınçatışmamasından, onun da təsirindən qida maddələrininaz olmasından asılıdır.

Torpaq mikroorqanizmlərinin həyat fəaliyyəti üçündə havanın böyük əhəmiyyəti vardır. Bunların böyükəksəriyyəti aeorob mühitdə yaşadığı üçün torpağınaerasiya qabiliyyətinə böyük müsbət təsir edir. Aerasiyazəif olan torpaqlardan aeorob bakteriyalarının fəaliyyətidə zəiflədiyi üçün qida maddələrinin dinamikasına əsaslıtəsir göstərir. Oksigenin çatışmaması nəticəsindəbitkilərdə tənəffüs, oksidləşmə və qida maddələrininəmələgəlmə prosesləri pozulur. Bunun nəticəsindətorpaqda anaerob şərait yaranır, bir sıra zərərlibirləşmələr toplanır və bitkiləri məhv edir.

Torpağın hava xassələrinə hava tutumu və havakeçirmə qabiliyyəti aiddir. Torpağın özündə hər hansı birmiqdarda hava saxlaması qabiliyyətinə hava tutumudeyilir.

Torpağın hava tutumunun miqdarı torpağınməsaməliliyindən və rütubətindən asılıdır. Rütubətlikartdıqca torpağın hava tutumu azalır, çünki bu haldaməsamələrin bir hissəsinə su dolmuş olur. Ümumiyyətlə,torpaqlarda havanın miqdarı torpağın həcminin 8-10%-dən 35-40%-dək dəyişə bilər. Torpaq havasının tərkibi vətorpaqda qaz mübadiləsi – öz tərkibi etibarilə torpaqhavası, atmosfer havasından oksigenin az olması vəkarbon qazının çox olması ilə fərqlənir.

77

Torpaq ilə atmosfer arasında qaz mübadiləsinətəsir göstərən əsas amillər yağıntılar, gün ərzindətemperaturun və barometrik təzyiqin dəyişməsidir.Yağıntılarla birlikdə torpağa xeyli miqdarda oksigen daxilolur. Torpaq isinib və soyuyanda qazlar atmosferdəntorpağa və əksinə diffuziya edir.

Atmosfer təzyiqi azaldıqda torpaq havasının birhissəsi atmosferə, təzyiq artanda isə atmosfer havasıtorpağa keçir.

Diffuziya dərəcəsi torpağın hava xassələrindən –hava tutumu və hava keçirməsi qabiliyyətindən, küləyinsürətindən, qrunt sularının səviyyəsindən və s-dənasılıdır. Aqronomiyada qaz mübadiləsinə təsir edən əsasamil, torpağın becərilməsi sayəsində onda yaranantorpağın fiziki xassəsi hesab edilir.

Torpaqda hava əsasən üç vəziyyətdə olur: 1)sərbəst hava; 2) adsorbsiya olunan hava; 3) suda həllolmuş hava.

1) Sərbəst torpaq havası torpağın kapillyar vəqeyri - kapillyar məsamələrində yerləşir, özününmütəhərrikliyi, torpaqda tamamilə sərbəst hərəkət etməsivə atmosferlə mübadilə qabiliyyətinə malikdir.

2) Adsorbsiya olunan torpaq havası – torpağınbərk fazasının səthi ilə sorbsiya olunan (udulan)qazlardan ibarətdir. Qazların adsorbsiyası ən güclüşəkildə ağır mexaniki tərkibli və üzvi maddələrdən zənginolan torpaqlarda baş verir. Adsorbsiya havasının ən çoxmiqdarı quru torpaqlar üçün səciyyəvidir. Çünki torpağınbərk (quru) hissəcikləri su buxarlarını qazlardan fəal udur.Torpağın rütubətliyi maksimal rütubətlikdən yüksəkolduqda, su udulmuş qazları sıxışdırıb çıxarır və bu dasərbəst torpaq havası tərkibinin dəyişməsində özünügöstərir.

78

3) Həll olmuş torpaq havası – torpaq suyundahəll olmuş qazlardan ibarətdir. Qazların torpaq suyundanhəll olması onların sərbəst torpaq havasında qatılığınınyüksəlməsi ilə artır. Ammonyak, hidrogen sulfid, karbonqazı suda yaxşı həll olurlar, oksigenin həll olması isənisbətən zəifdir.

Torpaqda qida elementləri su, hava, kifayət qədərolduqda bitkilər yaxşı böyüyüb inkişaf edir. Maye və qazfazaları arasındakı nisbətən torpaqda müəyyən su – havarejimi yaradır. Su və havanın əlaqələnməsindən asılıolaraq bu nisbət müxtəlif ola bilər. Rütubət çox olub, havaçatışmayanda anaerob şərait yaranır və torpaq bataqlaşır.Beləliklə torpağın hava rejimi onun su xassələri iləbilavasitə sıx əlaqədardır. Həm də bu əlaqə bitkilərinnormal inkişafı üçün antoqanist vəziyyətdə olmamalıdır.Deməli, torpaqda qaz mübadiləsi nə qədər yaxşı inkişafetmişsə, atmosferin torpağa yaxın təbəqəsi karbon qazıilə nə qədər çox doyursa, kənd təsərrüfatı bitkilərininböyüməsi və məhsuldarlığının artırılması üçün bir o qədərəlverişli şərait yaranır. Ümumiyyətlə, torpaqda qazmübadiləsinə təsir edən amilləri aşağıdakı kimiqruplaşdırmaq olar:

1. Torpaq temperaturunun dəyişməsi nəticəsindətorpaq havası genişlənir və ya sıxılır ki, bu prosesdəatmosfer havası ilə mübadilə gedir.

2. Torpağın üst hissəsində küləyin sürətinindəyişməsi

3. Barometrik təzyiqin dəyişilməsi4. Yağmurlar və buxarlanmanın təsiri5. Diffuziya prosesi (qazların çox sıx toplanmış

sahədən az toplanmış sahəyə hərəkəti).Yuxarıda göstərilən bu amillər kompleksi qaz

mübadiləsini torpaqda tənzim edir. Bu amillər arasındaəsas təsir edəni diffuziyadır. Diffuziyanın sürəti –

79

molekulların istilik hərəkəti sürətindən asılıdır, bu isə çoxyüksəkdir.

Diffuziya əmsalının ölçü vahidi 1 sm3 qazın 1saniyədə 1 sm2 torpağın 1sm qalınlığından keçməsidir ki,bu da vahidə bərabərdir. Buna diffuziya qradiyentideyilir. Diffuziya prosesinə qazların qatılıq (kəsafət)qradiyenti və aerasiya məsaməsi əsas təsir göstərir.

Torpağın mədəniləşdirilməsi onun hava rejimininormallaşdırır. Torpağın mühit reaksiyasınıntənzimlənməsi, üzvi və mineral gübrələrin tətbiqi,suvarma, torpaqda bioloji prosesləri aktivləşdirir, onuntənəffüsünü gücləndirir.

Əlverişli rütubət şəraitində ağır mexaniki tərkibli, azhumuslu torpaqların hava rejimini tənzimləməyin əsasşərtlərindən biri də dərin şum qatı yaratmaq, əkinaltı qatınyumşaldılması, mülayim suvarma və torpaq qaysağınınləğv edilməsidir.

5.5. Torpaq məhlulu

Torpaq məhlulu torpağın maye fazası olub, özünətorpaq suyunu, üzvi mineral və üzvi birləşmələrin həllolmuş duzlarını, qazları və incə kalloid zollarını birləşdirənməhluldan ibarətdir.

Torpaq məhlullarının ayrılma üsulları, tərkibi vədinamikasının öyrənilməsində K.K.Hedroys,A.Q.Doyarenko və A.A.Şmuk, S.A.Zaxarov, A.A.Rode vəb.–nın mühüm xidmətləri olmuşdur. Görkəmli alimlərdənV.İ.Vernadski torpaq məhlulunu çox yüksəkqiymətləndirərək onu torpağın “əsas həyat substratı”,N.Q.Vısotski isə “Torpağın qanı” adlandırmışdır.

Torpaq məhlulunun əsas mənbəi atmosferyağıntılarıdır. Torpağın su rejimi tiplərindən asılı olaraqtorpaq məhlulunun əmələ gəlməsində və təşkilində qrunt

80

suları da sistematik və dövri iştirak edir. Suvarma zamanıtorpaq məhlulu üçün ehtiyat mənbə kimi suvarma sularıda mühüm rol oynayır.

Atmosfer yağıntıları, səth suları, şehlər, qrunt sularıtorpağa düşərək onun maye faza kateqoriyasına keçir,torpağın bərk və qaz fazalarının, bitkilərin kök sistemi vətorpaqda məskən salmış heyvan orqanizmlərinin qarşılıqlıtəsiri nəticəsində öz tərkibini dəyişir. Əmələ gələn torpaqməhlulu öz növbəsində torpağın dinamikasında, bitki vəmikroorqanizmlərin qidalanmasında çox mühüm roloynayır, eləcə də torpaqda mineral və üzvi birləşmələrindəyişməsi prosesində və onların profil boyu hərəkətindəfəal iştirak edir.

5.6. Torpaq məhlulunu ayırma üsulları

Torpaq məhlulunun tərkibini və xassəsini şəraitdən,tədqiqat məqsədindən asılı olaraq öyrənmək üçün bir sıraüsullardan istifadə edilir. Bütün bu üsullar xarici qüvvələr(təzyiqetmə) tətbiqetməyə əsaslanır: 1) presləşdirilməüsulu – yəni torpaq xüsusi proses altında müvafiq təzyiqləsıxılaraq ondan məhlul ayrılır; 2) sentrifuqlama, yaxudmərkəzdənqaçma üsulu – bu üsul o torpaqlardamümkündür ki, orda torpağın rütubəti tam rütubəttutumuna yaxın olsun; 3) torpaq məhlulunun başqa mayeilə sıxışdırılıb çıxarılması, əvəz edilməsi.

Bu məqsədlə torpaq məhlulunu çıxarmaq üçünəvvəl təbii rütubətli torpaq müəyyən silindirvari qabdayerləşdirilir. Üstdən üzərinə qovub çıxaran maye əlavəedilir. Bu işdə ən yaxşısı etil spirtidir ki, onun qovduğutorpaq məhlulu qəbul edicidə yığılır. Hərgah torpaq ağırgillicəlidirsə, onda onun süzmə qabiliyyətiniyaxşılaşdırmaq üçün mütləq yuyulmuş qum qatılmasıməsləhət görülür.

81

Torpaq məhlulunun öyrənilməsində lizimetr üsuluda tətbiq edilir. Bu üsulla torpağın müəyyən qalınlığındaqatında yağış suyu və adi suyun sızması nəticəsindəqəbuledicidə torpaq məhlulu toplanır. Lizimetr üsulunöqsanlı olduğu üçün torpaq məhlulunun həm lizimetr,həm də presləşdirmə üsulu ilə təyin etmək məsləhətgörülür.

Qeyd edək ki, torpaq məhlulunun tərkibi bəzən tamdəqiq olmasa da su çəkimi (süzüntüsü) vasitəsiylə dəöyrənilir.

Torpaq məhlulunun reaksiyası (pH), onunelektrikkeçirmə qabiliyyəti və oksidləşmə - bərpaproseslərinin intensivliyi torpağın özündə, onun məhluluayrılmadan da öyrənilə bilər.

5.7. Torpaq məhlulunun kimyəvi tərkibi

Torpaq məhlulunun əsas göstəriciləri onun kimyəvitərkibi, qatılığı, pH-ı, osmotik təzyiqi və oksidləşmə -reduksiya xassələri hesab olunur.

Torpaq məhlulu daima torpağın bərk, maye və qazfazalarının, eyni zamanda bitkilərin kök sistemininqarşılıqlı təsirində olur. Ona görə də onun tərkibi vəqatılığı bioloji, fiziki–kimyəvi və fiziki proseslərinnəticəsindən asılıdır. Torpaq məhlulunun qatılığı yüksəkolmur, adətən 1l bir neçə qram təşkil edir. Lakin buməsələdə şorakət və şoran torpaqlar müstəsnalıq təşkiledir, belə ki, onların 1l məhlulunda bəzən 10–100 qramaqədər maddə ola bilər.

Torpaq məhlulunda mineral, üzvi və üzvi – mineralbirləşmələr olur. Onlar molekulyar və həllolunan kolloidlərformasında toplanır. Bundan başqa, torpaq məhlulundahəll olmuş qazlar da (O2, CO2 və s.) mövcuddur.

82

Torpaq məhlulunda mineral birləşmələrinanionlarından HCO3, CO3, NO3, SO4, Cl, H2PO4,kationlardan Ca, Mg, Na, NH4, K, H ola bilir. Şiddətli turştorpaqlarda Al, Fe, bataqlı torpaqlarda isə Fe2 olur.

Torpaq məhlulunda üzvi birləşmələrdən suda həllolunan üzvi qalıqlar, onların çürümə məhsulları, bitki vəmikroorqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində ayrılanməhsuldar (üzvi turşular, şəkər, amin turşuları, spirtlər,fermentlər, aşı maddələri və s.) həm də humus maddələriola bilir.

Üzvi–mineral birləşmələrdən müxtəlif üzvimaddələrin kompleks birləşmələri (humus turşuları,polifenollar, kiçik molekullar, üzvi turşular) vardır.

Torpaq məhlulunun komponentləri genetik qatlarüzrə kəskin fərqlənir. Onların maksimum miqdarı humusqatında olur. Lakin profil boyu dərinliyə getdikcə onlarınminerallaşması ilə əlaqədar miqdarı maksimum azalır.Qara, şabalıdı, boz və şorakət torpaqlarda dərinliyəgetdikcə məhlulun tərkibində mineral birləşmələrdən –karbonatlar, gips, asan həll olunan duzların miqdarı artır.Şoran torpaqların məhlulunda Cl, SO4, Ca, Mg və Na-nınmiqdarı yüksək olur. Bitkilərin qidalanmasında mühüm roloynayan ionlar, xüsusilə NO3, SO4, fosfat ionu məhluldanə qədər çox olarsa, bir o qədər aqronomik qiymətlihesab olunur.

Ümumiyyətlə, torpağın mənşəinin öyrənilməsində,onun münbitlik xassəsində torpaq məhlulu böyükəhəmiyyət kəsb edir. Orqanizmlərdə üzvi – mineralbirləşmələrin yenidən əmələ gəlməsi, bitkilərinqidalanması, böyüməsi, inkişafı və məhsuldarlığı yalnıztorpaq məhlulu ilə əlaqədardır.

83

VI FƏSİLTORPAĞIN EROZİYASI

6.I. Torpaq eroziyası və onun tipləri

Torpağın üst qatının müxtəlif təbii və antropogenamillərin təsiri nəticəsində dağılmasına eroziya deyilir(latınca Erosio – yeyilmə, yuyulma demekdir).

Eroziyanın iki tipi vardır: 1) su eroziyası, 2) küləkeroziyası. Torpağın suyun təsiri nəticəsində dağılmasınasu eroziyası deyilir. Su eroziyası özlüyündə səthi vəyarğan (xətti) eroziyalarına bölünür. Külək eroziyası başvermə şəraitindən asılı olaraq 2 yarım tipə - a) toz yaxudqara tufan və b) məhəlli külək eroziyalarına ayrılır.

Su eroziyası eroziya tipləri içərisində ən genişyayılanıdır. Bu tipə hər bir təbii zonada rast gəlinir (şəkil6.1).

Şəkil 6.1. Su eroziyasıSəthi eroziya prosesi nəticəsində torpağın üst qatı

(səthi) yuyulduğu halda, xətti (qobu, yarğan) eroziya

84

ərazinin yarğanlar tərəfindən dərininə parçalanmasınagətirib çıxarır. Səthi eroziya torpaq sahəsinin zəif, orta vəşiddətli dərəcədə yuyulmasına, nəhayət münbit qatınməhv olmasına gətirib çıxarır.

Xətti eroziya – kiçik şırımlardan başlayıb iri yarğanqobu və dərin dərələrə kimi inkişaf edir. Təbii halda torpaqsəthi bitki ilə örtülü olduğu üçün eroziya zəif gedir, həttaonu müşühidə etmək çətin olur. Belə prosesə normaleroziya deyilir. Bu və ya digər sahənin bitki örtüyü məhvedilərkən və ya maili sahələrin torpağı şumlanarkəneroziyanın sürətlənməsinə şərait yaranır. İnsanıntəsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar eroziya proseslərininşiddətlənməsinə və ya sürətlənməsinə antropogeneroziya deyilir.

Suvarılan əkinçilik rayonlarında suvarmanormasına düzgün riayət edilmədikdə irriqasiyaeroziyası baş verir. Münbit əkin qatı tədricən yuyulur,qalınlığı azalır, mexaniki tərkib lilsizləşir (yüngülləşir), qidamaddələrini itirir, relyefin nisbətən çökək (yaxşı planirovkaolmamış) sahələrində su – fiziki xassələri pisləşir,qaysaqlaşma hətta takırabənzər proses əmələ gələrəkbitkilərin inkişafını pozur.

Külək eroziyası yaxud defliyasiya quru iqliməmalik olan arid ərazilərdə, xüsusilə bitki örtüyü seyrəkolan qumluqlarda, dənizlərin sahil hissələrində baş verir.

Külək eroziyası su eroziyasında olduğu kimi,torpağın üst hissəsinə təsir edib, onu sovurur və biryerdən başqa yerə aparıb çökdürərək eol relyefi(yunanca Aiolos – külək allahı deməkdir) əmələ gətirir(şəkil 6.2).

85

Şəkil 6.2. Külək eroziyası

Külək eroziyası torpağın narın hissəciklərini (0,1mm-dən kiçik) supsenziya şəklində havanın yuxarıqatlarına (5 km-ə qədər) qaldırıb hava axınları vasitəsi iləçox uzaq məsafələrə (3 – 3,5 min km) aparır.Qumluqlarda külək eroziya fəaliyyəti 3 formada gedir. 1)qum hissəciklərinin səthlə diyirlənmsəi, 2) sıçrayışlarla(30 sm - ə qədər) sürüklənmə, 3) havada asılıvəziyyətdə.

Muasir külək eroziyasının normal (təbii yaxudgeolji eroziya), və sürətli (əsasən insan fəaliyyətli)formaları fərqləndirilir.

Respublikamızın ərazisində külək eroziyası əsasənmexaniki tərkibi yüngül olan (qumlu, qumsal) Xəzərsahilihissələrdə, Qobustanda, III dövr yaylasında,Ceyrançöldə, Naxçıvan MR və s. ərazi torpaqlarındafəaliyət göstərir. Respublikamızın ərazisində belətorpaqların sahəsi 117 min hektar təşkil edir.

Eroziya prosesində dağlıq ərazilərdə, xüsusiləotlaq və biçənək kimi istifadə olunan sahələrdə də çoxtəsadüf olunur. Otarılma normalarına (yem vahidinə) əməlolunmayan yaylaqlarda baş verən eroziya prosesinəyaylaq eroziyası deyilir (şəkil 6.3).

86

Şəkil 6.3. Yaylaq eroziyasıDağ rayonlarında baş verən eroziya prosesi

təsərrüfatlara daha çox ziyan vurur. Belə ki, yamaclardaəkinləri məhv edir, otlaqları sıradan çıxarır, dərin yarğanvə qobular əmələ gətirir, sürüşmə hadisələri və uçqunlarasəbəb olur. Bu rayonlarda ən dəhşətlisi eroziya təsirindənçay hövzələrində baş verən və böyük dağıntıya səbəbolan sel hadisələridir. Sellər vasitəsilə 10 tona qədərağırlığa malik olan daşlar hərəkətə gəlir. Nəticədətikintilərə, hidromeliorativ qurğulara, körpülərə, dəmir vəşosse yollarına böyük zərər vurur.

Eroziyanın inkişafını müəyyən edən şəraitlər.Eroziyanın inkişafına səbəb olan ən başlıca amil eroziyahadisələri baş verəcək sahələrdə torpağın insanlartərəfindən düzgün istifadə edilməməsidir. Elə buna görədə eroziyanın inkişafında sosial-iqtisadi və təbii şəraitamilləri fərqləndirilir.

Sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsində eroziya insanınbitki və torpaq örtüyünə təsir etdiyi andan, yəni kəndtəsərrüfat bitkilərinin becərilməsi, meşələrin istismarı,qoyunçuluq və mal–qaranın otarılması və s. meydanagəldiyi andan başlayır.

87

Eroziyanın inkişafına səbəb olan təbii şəraitə iqlim(yağıntıların miqdarı, düşmə rejimi, qarəriməninintensivliyi, torpaq şəraiti və s.), relyef şəraiti (eroziyabazisinin dərinliyi, yamacın dikliyi, uzunluğu, forması vəbaxarlığı və s.), yerin geoloji quruluşu, süxurların litolojitərkibi, davamlılığı, torpaq şəraiti (mexaniki tərkibi,strukturası, kipliyi və s.) və bitki örtüyü aid edilir.

Bitki örtüyü ən böyük torpaqqoruyucu rola malikdir.Bitki köklərinin torpağı bərkitmədə “armatur” roluoynaması, çətirlərinin yağış damlalarının vurğu gücünüazaltması, axımın və deflyasiyanın qarşısını alması və s.-də misilsiz əhəmiyyəti vardır.

6.2. Eroziya prosesindən dəyən zərər

Eroziyadan torpaq sərvətləri çox böyük zərərçəkir. Bütün dünya ölkələri içərisində ən çox zərər çəkənABŞ–dır. Burada torpaq eroziaysı ABŞ üçün milli bəlakimi qəbul edilmişdir. Eroziya prosesindən və tikintidənburada hər il 800 min hektar torpaq itir. Tarla vəotlaqlardan sürətli eroziya nəticəsində 2,7 milyard t. sülbmaterial aparılır ki, bunun 650 mln t. Missisipi çayıdaşarkən olur.

Dokuçayev adına Torpaqşünaslıq institutuəməkdaşlarının məlumatına görə keçmiş SSRİ ərazisində110 mln h. torpaq eroziyaya uğramışdır; hər il eroziyanəticəsində su ilə 535 milyon ton torpaq aparılır ki, bununtərkibində 1,3 mln ton azot, 12,2 mln ton kalium və 5,93min ton fosfor vardır.

Respublikamızda torpaq eroziyası daha çoxyayılmışdır. Bəzi dağlıq rayonlarda eroziyaya uğramıştorpaqlar 60–70%, hətta 80%-ə çatır. K.Ələkbərovunhesablamasına görə torpaq eroziyası nəticəsində ildə1,200 min ton kalium, 58 min ton fosfor, 82 min ton azot

88

itirilir. Eroziyaya uğramış torpaqların tipik nümunələriNaxçıvan MR, Ceyrançöl, Qobustan və s. ərazilərdə dahageniş yayılmışdır.

2. Torpaq eroziyasına qarşı mübarizə tədbirləri. Torpaqların su və külək eroziyasına qarşı tədbirləri

planlı şəkildə, sistematik olaraq müəyyən aqrotexnikitədbirlər həyata keçirməklə aparılmalıdır. Zonal tərzdəaparılacaq bu mübarizə tədbirlər aşağıdakılardanibarətdir: 1) təşkilat – təsərrüfat tədbirləri; 2) aqrotexnikitədbirlər; 3) meşəmeliorasiya tədbirləri; 4) hidrotexnikitədbirlər.

Təşkilat – təsərrüfat tədbirlərində torpaqeroziyasına qarşı əsaslandırılmış plan tərtib etmək vəonun həyata keçirilməsinə nail olmaq nəzərdə tutulur.Xüsusilə burada eroziyaya dair mühüm məlumatların,torpaq eroziya xəritələrinin və eləcə də relyef, süxur və b.xəritəçilik materiallarının əldə edilməsi zəruridir.

Aqrotexniki tədbirlərdə bitkinin özününtorpaqqoruyucu xassəsindən istifadə edilir. Misal üçün,çoxillik otlar, birillik bitkilər, torpağın eroziyaya qarşıbecərilmə qaydaları (şumu yamacın köndələninəaparmaq, bufer zolaqları saxlamaq, becərmə, kultivasiyaişlərinin düzgün təşkili və s.), qarısaxlama və onunəriməsini tənzim etmək, eroziyaya uğramış torpağınmünbitliyini aqrotexniki vasitələrlə yüksəltmək.

Aqrotexniki tədbir zamanı fitomeliorasiya, üzvimineral gübrələr tətbiqi və s-dən də istifadə edilir.Defilyasiyaya qarşı mübarizə üçün hündür gövdəlibitkilərdən (günəbaxan, qarğıdalı) və sahəvi küləşzolaqlarından istifadə etməli və örüşlərin otarılması ciddinizamlanmalıdır.

Meşəmeliorasiya tədbirləri müxtəlif məqsədlərüçün meşəqoruyucu zolaqları özündə cəmləşdirir.Xüsusilə burada küləkqoruyucu, tarlaqoruyucu və yarğan

89

boyu salınmış meşə zolaqları böyük rol oynayır. Suhövzələrinin, göllərin, çay və kanalların, sahilləribərkidilməsi üçün də qoruyucu zolaqlar çox mühüməhəmiyyət kəsb edir.

Hidrotexniki tədbirlər o zaman tətbiq edilir ki,yuxarıda göstərilən tədbirlər eroziya üçün kara gələ bilmir.Buraya axımı tənzim edən hidrotexniki qurğular aid edilir.Terrasların bərpası, kanallara səd çəkilməsi, yarğanlarınartımı qarşısını almaq məqsədilə sədlər, liman vəterraslar tikmək, yolqırağı yamacları bərkitmək və s.buraya aiddir.

VII FƏSİLTORPAĞIN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİNDƏ VƏCOĞRAFİYASINDA RELYEFİN ROLU

90

Torpaqəmələgəlmə prosesində relyefözünəməxsus əhəmiyyət kəsb edir. Torpaqəmələgətirənamillərin paylanması və qarşılıqlı münasibətlərinə imkanyaradaraq relyef torpaq coğrafiyasına və onunqanunauyğunluqlarının yaranmasına daha güclü təsirgöstərir. Relyefin torpaqəmələgəlməyə bu təsiri birbaşavə dolayı yolla ifadə oluna bilər. Sonuncu halda relyefbaşqa amillər vasitəsilə təsir göstərir. Məsələn, relyef Yerkürəsində iqlim elementlərinin paylanmasına, bitkiörtüyünün xarakterinə, səth və qrunt sularına, deməlitorpaq və qruntun su rejiminə mühüm təsir göstərir.

Relyef, hər şeydən əvəl, yamacların ekspozisiyası(baxarlığı) və dikliyindən asılı olaraq günəş radiasiyasınınvə yağıntıların paylanmasına və istilik rejiminə böyüktəsir göstərir. Relyef şəraitindən asılı olaraq vahid səthədüşən enerjinin miqdarı dəyişir, istilik və rütubətin məkandaxilində paylanması, onların sutka və il ərzində dövriolaraq tərəddüdü baş verir.

Adətən torpaqəmələgəlmə prosesinə relyefinaşağıdakı momentləri böyük təsir göstərir:

1) relyefin dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi;2) yamacların dikliyi (meyillik dərəcəsi);3) yamacların baxarlığı (ekspozisiyası);4) relyefin əsas formaları və onların qarşılıqlı

əlaqəsi.Ağırlıq qüvvəsi və axan atmosfer sularının təsiri

altında torpaq kütləsi və qruntun qarışma intensivliyirelyefin xarakterindən asılıdır.

Relyefin iqlimə təsiri, xüsusilə mütləq yüksəkliyikiçik məkan daxilində dəyişən dağlıq ölkələrdə dahakəskin müşahidə edilir. Məlumdur ki, dağlarda mütləqyüksəklik artdıqca havanın temperaturu və təzyiqi azalır,müəyyən mərhələyə kimi atmosfer yağıntılarının miqdarı

91

və havanın rütubətliyi artır. Dağ yamaclarının mütləqyüksəkliyi müxtəlif olan hissələrində iqlimin dəyişməsitəsiri altında bitki və torpaqda şaquli zonallıq əmələ gəlir.

Relyefin forma və dikliyindən asılı olaraqyağıntıların mühüm miqdarı düzən formalı suayrıcılara,nisbətən az miqdar yamac sahələrə, daha az isə sıldırımyamaclara daxil olur. Ən çox rütubətlənmə relyefin mənfielementlərində, xüsusilə bağlı depressiyalarda müşahidəedilir ki, belə sahələr yağış və qar şəklində düşənatmosfer çöküntülərindən əlavə, ətraf yüksəksahələrdən axan yağış və qar sularından darütubətlənir.

Torpaq rütubəti müxtəlif relyef elementlərindənmüxtəlif intensivlikdə buxarlanıb itir. Ən çox buxarlanmarelyefin cənubabaxar yamaclarında, ən az isə şimalrayonlarında müşahidə edilir, çünki birincidə temperaturhəmişə yüksək olduğu halda, ikincidə bunun əksinəzərə çarpır.

Relyef şəraiti qrunt sularının səviyyəsinə dəmühüm təsir göstərir. Belə ki, relyefin səthi nə qədərçox parçalanmış olursa, qobu və yarğanlar nə qədər çoxinkişaf etmişsə, qrunt suyunun səviyyəsi eroziyabazisindən asılı olaraq bir qədər dərində olur.Rütubətlənmə və qrunt sularının təsirindən asılı olaraqrelyefin müxtəlif elementlərində bir–birindən fərqli olanmüxtəlif torpaq tipləri, yarımtipləri və növləri əmələ gəlir.

Relyefin torpaq örtüyünün dəyişilməsinə ənböyük təsiri xüsusilə dağlıq ölkələrdə müşahidə edilir.Burada bir tərəfdən eroziya və sürüşmə prosesinəticəsində torpaq yuyulub aparılarsa və çılpaqyamaclarda yuxa torpaqlar yaranırsa, digər tərəfdənhəmin materialların yuyulub ətəklərdə toplanmasıbasdırılmış torpaqların əmələ gəlməsinə, delivüal,prolüvial və s. çöküntülərin formalaşmasına səbəb olur.

92

Buna görə də dağ yamacları öyrənilərkən ən əvvəlonların baxarlığı, dikliyi, yəni meyillik dərəcəsi, çaydərələrinə keçid vəziyyəti (tədrici düşmə, çıxıntılı, kəskindüşmə və s.) yaxşı müəyyən edilməlidir. Bunlardanəlavə, relyef üzrə dərə, yarğan və qobuların eni, dərinliyi,yamacların forması, onların cimləşmə vəziyyəti ətraflıtəsvir olunmalıdır.

Relyefin torpaqəmələgəlmə prosesində rolunudaha düzgün müəyyən etmək üçün onun formaları vəbir–birindən fərqli tipləri üzərində dayanmaq lazımdır.Adətən öz formasına görə relyefin aşağıdakı tiplərifərqləndirilir: a) meqarelyef, b) makrorelyef, c)mezorelyef, d) mikrorelyef və nanorelyef.

Meqarelyef - ən iri planetar relyef forması olub,ərazicə yüzlərlə, minlərlə kilometr uzanır və şaquliistiqamətdə isə yüz və min metrlərlə yüksəlir.

Makrorelyef - ərazicə geniş və yüksəklik etibarıilə çox böyük (on və yüzlərlə metr) fərqli hissələri olanümumi səth quruluşlu relyef formalarıdır. Burayadağlar, düzənliklər, təpələr, yaylalar, dağ silsilələri və s.aid edilir. Bunlardan əlavə buraya yamaclar, dayazdərələr, yallar, düyünlər, yarğanlar və bu kimi relyefformaları da aid edilir. Bütün bunlar hava kütlələrininhərəkətinə, dağlıq ərazilərdə iqlimin, bitki örtüyünün vətorpağın formalaşmasına, eləcə də şaquli zonallıqqanununun yaranmasına səbəb olur. Relyef şəraitimütləq yüksəklikdən asılı olaraq torpağın hidrotermikrejiminin, bioiqlim zona və yarımzonalarının əmələgəlməsinə, onun münbitlik potensialının dəyişməsinəmühüm təsir göstərir. Bütün bu deyilənlərə BöyükQafqaz dağlarını misal göstərmək olar. Məlum olduğukimi, burada yüksək dağlar su buxarı ilə doymuş havakütləsinin qarşısını asanlıqla kəsə bilir, onun küləklihissəsində quraqlıq vilayət yaradır, lakin müxtəlif

93

ekspozisiyalı (buxarlı) yamaclar müxtəlif miqdardayağıntı alır. Bunun nəticəsidir ki, qərbdən daxil olanrütubətli hava kütləsini saxlayan Qafqazın qərbyamaclarında ildə 2-3 min mm yağıntı düşdüyü halda,onun şərq yamaclarının döşlərində cəmi 300 mm-əyaxın yığıntı düşür.

Belə halı Talış dağları və Kür- Araz ovalığıtimsalında da görmək olar. Bütün belə hallartorpaqəmələgətirən amillərin birgə təsirindən asılıolaraq özünü torpaq örtüyünün xarakterində də aydıngöstərir.

Mezorelyef dedikdə burada orta ölçüdə, nisbətənkiçik sahəli relyef formaları başa düşülür ki, onlarınböyüklükləri 10-100 metrlə ölçülür, yüksəklikləri 1-10marasında tərəddüd edir. Belə relyef formalarına tirələri,kurqanları, təpələri, terrasları, çalaları və müxtəlifmeyilliyə malik yamacları göstərmək olar. Mezorelyefformaları, hər şeydən əvvəl, yer səthində yağıntılarıpaylaşdırır, səthlə axan və torpağa hopan sularınizama salır və torpaqdaxili su axınının istiqamətini dəmüəyyən edir.

Burada meyillikləri və ekspozisiyaları müxtəlif olansəthlər birbaşa şüaudma yolu ilə müxtəlif miqdardagünəş radiasiyası alırlar.

Mezorelyef formaları ilə, birinci növbədə, torpaqeroziya proseslərinin inkişafı müəyyən olunur.Mezorelyefin meydana gəlməsi və formalaşması, əsasetibarilə, ekzogen geoloji proseslərlə (denudasiyaprosesləri, kontinental çöküntülərin əmələ gəlməsi və s.ilə) əlaqədardır ki, bu da qurunun ayrı–ayrı hissələrindəyavaş –yavaş qalxıb enməsinə böyük təsir göstərir.

Mikrorelyef dedikdə mezorelyefdən fərqli olaraq,girinti və çıxıntıları zəif olan, yüksəklik fərqi güclə seçilən

94

(bu fərq bir metrin hissələri ilə ölçülür) kiçik relyefformaları başa düşülür.

S.S.Neustruyev mikrorelyefi mənfi və müsbətrelyef formalarını fərqləndirməklə onların daha kiçikformalarını nanorelyef adlandırmışdır. O, müsbətmikrorelyef formalarına yereşənlərin (göstəbəklərin, siçanvə siçovulların) qazıb çıxardıqları təpəcikləri,həşaratların (qarışqa və termitlərin) yuvalarındançıxardıqları krater və təpəşəkilli dairəvi torpaq formalarını(komalarını), bitkilərin ətrafına eol təsirilə toplanmış(yığılmış) torpaq komalarını aid etmişdir (şəkil 7.1).

Şəkil 7.1. Torpaqda heyvanların və həşəratların yaratdıgırelyef formaları (nanorelyef)

Mənfi mikrorelyef formalarını yastı (batıq),suffozion formaları, nəlbəkivari çökəklikləri, bozqırçuxurlarını, çalaları, erozion və donuşluq nəticəsindəformalaşan “keçəl” mikrorelyefləri göstərmək olar.

95

Mikrorelyef formalarının əmələ gəlməsi müəyyəndərəcədə torpaqəmələgəlmə prosesilə əlaqədardır.Torpaq komplekslərinin və növmüxtəlifliyininyaranmasında mikrorelyefin rolu böyükdür.

Mikrorelyef şəraitindən asılı olarq torpağıntemperatur şəraiti, rütubət, duz və qida rejimləri, bitkilərinxarakterləri onların qalıqlarının sintezi və çürüməprosesləri müxtəlif olur.

Bütün bunlar həm də özlüyündə torpaqörtüyünün mikroləkəliliyinə və mikrokompleksliyinəşərait yaradır.

Torpaqşünaslıq elminin baniləri V.V.Dokuçayev,N.M.Sibirtsev, S.A.Zaxarov, Q.N.Vısotski və başqalarıtorpaqların genetik təsnifatını hazırlayarkən relyef amiliniəsas götürmüş, öz təsnifatlarında normal, keçid,anormal, zonal, introzonal, azonal yaxud avtomorf,poluhidromorf və hidromorf kimi torpaq qruplarıayırmışlar.

VIII FƏSİLTORPAĞIN MORFOLOGİYASI

96

Torpaqəmələgəlmə prosesində torpaq dağsüxurlarından fərqli olan bir sıra yeni xassələr qazanır ki,bu başqa təbii cisimlər kimi özünün müəyyən morfolojiəlamətləri ilə fərqlənir. Bu əlamətlər bilavasitə asanlıqlagözlə müşahidə oluna bilməsinə baxmayaraq, onlarıdüzgün və dəqiq öyrənmək üçün müxtəlif alət vəcihazlardan istifadə edilir.

Hər bir torpaq qatının qalınlığı və ya torpaq profilibir-birilə sıx əlaqəli genetik qatlara bölünən quruluşamalikdir.

Torpağın morfoloji nişanələri torpaqəmələgəlməprosesinin nəticəsi olub, torpağın kimyəvi, fiziki və biolojixassələrini əks etdirir. Məhz bu nişanələrlətorpaqəmələgəlmə prosesinin istiqaməti, ifadə dərəcəsivə orada baş verən proseslər haqqında lazımi fikiryürütmək olur.

Torpağın morfologiyası haqqında əsas anlayışV.V.Dokuçayev tərəfindən verilmiş və S.A.Zaxarovtərəfindən təkmilləşdirilib dəqiq işlənmişdir. Sonzamanlarda torpağın morfologiyası genetik səpkidəB.Q.Rozanov tərəfindən daha ətraflı şərh edilmişdir.

Torpağın əsas morfoloji nişanələri aşağıdakılardır:1) torpağın quruluşu (profili); 2) torpağin rəngi; 3) torpağınmexaniki (qranulometrik) tərkibi; 4) torpağın strukturası;5) torpağın yenitörəmə və mədxulları (möhtəviyyatı); 6)torpağın kipliyi; 7) torpağın karbonatlılığı; 8) genetikqatların keçidliyi.

8.1.Torpağın quruluşu.

97

Torpağın xarici görünüşünü əks etdirməklə şaquliistiqamətdə bir-birini əvəz edən ayrı-ayrı genetik qatlarıonun quruluşunu təşkil edir. Burada ayrı-ayrı genetikqatlar bir-birindən özünün rəngi, mexaniki tərkibi,strukturası, kipliyi, yenitörəmə və mədxulları və b.morfoloji əlamətləri ilə fərqlənir. Bu qatlarda gedənkimyəvi və bioloji proseslər də eyni olmayıb,torpaqəmələgəlmə prosesi ilə istehsalatda istifadə iləəlaqədar dəyişikliyə uğramış olur. Torpağın tam və yaxşıinkişaf etmiş profilində dörd genetik qat fərqləndirilir ki,bunlar da özlüyündə yarımqatlara bölünür. Hər bir genetikqat digərindən hərfi işarələrlə (indekslərlə) fərqləndirilir.Bunlar aşağıdakılardır (şəkil 8.1):

1) çürüntülü–akkumulyativ qat, “A” hərfi ilə işarəedilir. ”A” qatı torpağın genezisi və istifadəsindən asılıolaraq bir neçə yarımqata bölünür: A0 – meşə döşəməsi(xəzəli), Aş – şum (əkin) qatı, Aç – çim qatı, A1 - əslakkumulyativ humus qatı, A2 – ellüvial qat (elluvo – latıncayuyulma qatı), buradan qida maddələri, humus, kolloidmaddələr alt “B” qatına – illüvial qata yuyulur, At – torf qatı(torflu bataqlı torpaqlara xasdır).

2) İllüvial “B” qatı – torpaq profili üzrə keçid qat,yaxud yuyulub toplanma qatı (illuvo - latınca yuyulubtoplanma deməkdir) adlanır. Adətən bu qatda kimyəvielement bitləşmələri, narın dispersli gil hissəciklər, dəmirvə manqan hidroksidlərinin birləşmələri və eləcə dəmütəhərrik humus, karbonat və asan həll olunan duzlaryuyulub toplanmış olur. Torpaq profilinin tam inkişafsəviyyəsindən, karbonatların, sulfatların, o cümlədəngipsin toplanmasından asılı olaraq illüvial “B” qatı B1, B2 ,Bk , Bp və Bk yarımqatlarına bölünür.

98

Şəkil 8.1. Torpaq profilləri .

3) İllüvial “B” qatından altda torpaqəmələgətirənqat – ana süxur yerləşir ki, bunu “C” indeksi ilə işarəedirlər. ”C” qatı bozqır tipi üzrə əmələ gələn torpaqlardaana süxur hesab olunur. Adətən bu qatda çətin həll olanduzlar (karbonatlar, gips) toplanmış olur və Ck, Cg

indeksləri ilə işarələnmiş olur.4) Döşəmə süxur – “D” indeksi ilə işarə edilir və

topraqəmələgəlmə prosesinə məruz qalmır. ”D” qatıgenetik bir qat kimi o zaman ayrılır ki, burada torpağın A,B və C qatları ümumi bir substrat (süxur) üzərində əmələgəlsin və ondan altda yerləşən sal süxur isə öz xassəsinəgörə fərqlənmiş olsun.

99

Qeyd etmək lazımdır ki, “D” qatı üzərində əmələgələn torpaqlar bir qayda olaraq qalın olmur və onlardagenetik qatların hamısına ardıcıllıqla rast gəlinmir.

Torpaqların quruluşu üçün söylədiyimiz bu ardıcılsxem qrunt suyu xeyli dərin yerləşmiş avtomorf torpaqlarüçün xasdır. Lakin qrunt suları dayazda yerləşənərazilərdə əmələ gəlmiş torpaqların quruluş sxemləri birqədər başqa tiplidir. Belə halda torpaqəmələgəlməprosesi qrunt sularının təsiri altında gedir və nəticədətorpaq profili dövrü, yaxud daimi olaraq kimyəvielementlərlə zənginləşir, orada spesifik geokoimyəvivəziyyət yaranır. Lakin enən axın hərəkəti nəticəsindəçətin həll olan birləşmələr səthdə yerləşir (avtomorfşərait), əksinə qrunt sularının qalxan hərəkəti olduqdadaha çox həll olunan birləşmələr səthdə və ona yaxınyerləşir, hidromorf rejim yaranır.

Lakin qeyd edək ki, torpağın genetik qatlarıarasında sərhəd heç də həmişə aydın olmur, bəzən oradahər iki qonşu qatın əlamətləri nəzərə çarpır. Belə haldahəmin qat qoşa indekslə (məs. A1B, B2C və s.) ifadəolunur. Genetik qatları hərfi işarələr əvəzinə, torpağınməşhur adları ilə də (məs. humus qatı, podzol qatı,şorakət qatı, qley qatı və s.) adlandırırlar.

8.2.Torpağın rəngi

Torpağın rəngi onun ən mühüm morfolojiəlamətlərindən biridir. Torpağın rəngi profil boyu genetikqatlar üzrə xeyli müxtəlif olub, torpaqəmələgətirənsüxurların tərkibindən, torpaqəmələgəlmənin tipindən,xüsusilə, torpağın kimyəvi və mineraloji tərkibindən, bubirləşmələrin kombinasiyasından asılıdır. Əksər torpaqtipləri öz adlarını rənglərindən almışdır. Məs, qara torpaq,qırmızı torpaq, sarı torpaq və s.

100

Təcrübəli torpaqşünas quru haldakı rənginə görətorpaqların adını düzgün təyin edə bilir.

Torpağın və onun ayrı-ayrı genetik qatlarınınrəngini müəyyən etmək üçün S.A.Zaxarov rənglərüçbucağı şkalasını təklif etmişdir. Bu üçbucağınkəllələrində qara, qırmızı və ağ rənglər yerləşdirilmiş,həmin rənglərin kombinasiyasından yaranan başqarənglər göstərilir. Torpağın qara, tünd boz, tünd qonurrənglərinin əmələ gəlməsinə səbəb çürüntü maddələri,yəni humusdur. Torpaqda humus çox olduqca rəngi bir oqədər tünd olur (şəkil 8.2).

Şəkil 8.2. Zaxarovun rəng üçbucağı

Torpağın qırmızı rəngi onda dəmir üç hidroksidFe2O3∙nH2O birləşmələrinin (hematit, turit, limonit və s.)olmasından asılıdır. Həm də torpaqdakı dəmirin

101

miqdarından asılı olaraq onun rəngi qırmızıdan, qırmızı–qonur, sarı və ya narıncı rənglərə qədər dəyişir.

Torpağın ağ, yaxud açıq rənginə torpaqda olansilisium (SiO2) və ya kalsium-karbonatın (CaCO3), yaxudkaolin (H2Al2Si2O8∙H2O) və alüminium – hidroksidbirləşmələrinin xeyli çox olması səbəbdir. Beləbirləşmələrin komponentlərinə kvarsı, kaoliniti, əhəngi,suda həll olan duzları və gipsi misal göstərmək olar.

Təbiətdə çox zaman alabəzək (göyümtül,yaşılımtraq, paslı-qonur və s.) rənglərə də təsadüf edilirki, bunlara ikivalentli dəmir birləşmələri (FeO∙nH2O)səbəb olur. Belə birləşmələr torpaqda izafi rütubətlənməşəraitində, yəni anaerob mühit olduqda əmələ gəlir.

Qeyd etmək lazımdır ki, torpağın rəngi onunrütubətindən və aqreqatlaşma dərəcəsindən də xeyliasılıdır. Adətən eyni torpaq quru halındakına nisbətən yaşhalda daha çox tünd görünür. Buna görə də torpağınrəngi haqqında qəti nəticəyə onu havada quru halasaldıqdan sonra gəlmək lazımdır.

8.3.Torpağın qranulometrik (mexaniki) tərkibi

Torpaq müxtəlif dərəcədə xırdalanmış mineral vəqismən üzvi hissələrin qarışığından ibarətdir. Müxtəlifböyüklükdə hissəciklərin faizlə ifadə olunan nisbi miqdarıtorpağın mexaniki tərkibi adlanır (şəkil 8.3).

Mexaniki tərkibin torpaq proseslərinə və torpağınfiziki–kimyəvi proseslərinə böyük təsiri vardır. Xüsusilə,mexaniki tərkib torpağın məsaməliliyi və sukeçirməkliyinə, yaprıxması və şişməsinə, kapilyarqalxmanın yüksəkliyinə, udma qabiliyyətinin böyüklüyünə,su, hava və istilik rejimlərinə mühüm təsir göstərir. Bunlarıdüzgün tənzim edə bilmək üçün torpağın mexanikitərkibini öyrənmək lazım gəlir. Məs: qumlu torpaq

102

struktursuzdur, üzvi və kül maddələrindən kasıbdır, lakinyaxşı su keçirəndir, asan becərilir. Gilli topraqlar əksinəsuyu pus keçirir, zəif aerasiyalıdır, çətinliklə becərilir, gilliqaysaq (qabıq) əmələ gətirir, lakin kül elementlərindənzəngindir. İstehsalat nöqteyi nəzərindən gillicəli torpaqlarən yaxşı torpaqlar hesab olunur.

Şəkil 8.3. Müxtəlif ölçülü qranulometrik tərkibə malik olan torpaqnümunələri.

Torpağın mexaniki tərkibini müəyyən etmək üçünbir sıra üsullar irəli sürülmüşdür. Torpağın mexanikitərkibini təyin etməyin ən sadə üsulu onun tarla şəraitindədiaqnostik əlamətlərə görə təyin edilməsidir. Bunun üçüntorpağın gözəyarı şəkildə (fəhmlə) quru təbii haldaovucun içində əzir (cədvəl 8.1), yaxud yaş haldatorpaqdan qaytan (şnur) düzəldib əyməklə müəyyənedirlər (şəkil 8.4). Bu məqsədlə hər genetik qatdan bir aztorpaq götürüb xəmir kütlə halına salmalı, ondan diametri1-2 sm olan kürəciklər düzəltməli və bu kürəciklərdəneşib şnur hazırlamaq lazımdır. Hərgah torpaq gillidirsəeşilmiş şnurdan əyib dairə düzəltmək olur və bu dairə

103

üzərində çatlar əmələ gəlmir. Hərgah gillicəlidirsətorpaqların şnurundan dairə düzəldərkən o çatlayır vəsınır. Qumsal və qumlu torpaqlardan şnur düzəltməkmümkün olmur, ya da umac kimi ovulur.

Şəkil 8.4. Torpağın mexaniki tərkibinin tarla şəraitində təyini.Aydın məsələdir ki, belə təyinatlar torpağın

mexaniki tərkibi haqqında müəyyən təsəvvür yaratsa da,dəqiq olmur. Mexaniki tərkibi ancaq laboratoriyadaanaliz aparmaqla dəqiq müəyyən etmək mümkündür.

104

Cə

dvə

l 8.

1. M

orf

olo

ji t

əsv

ir z

am

an

ı to

rpa

ğın

me

xa

nik

i tə

rkib

ini

təyi

n e

tmək

üç

ün

dia

qn

os

tik

niş

an

ələ

r (N

.A.K

açin

ski

şkal

asın

a g

örə

)

Lu

pa

ilə

g

örü

nü

şü

Qu

m d

ənəl

əri

Pla

stik

dir

Pla

stik

de

yild

ir

Da

ğıla

n

dən

əva

r

Əgə

r ir

i ske

let h

issə

lər

atıl

ars

a,

qala

n to

rpa

q k

ütlə

si y

uxar

ıda

gö

stər

ilən

qru

pla

rın

b

irin

in x

üsu

siyy

ətlə

rini d

aşıy

ır

Yaş

ha

lda

Su

vaşq

an,

plas

tikd

ir, b

ərk

yaxı

lır

Üst

ün

lük

təşk

il ed

ən g

il hi

ssə

cikl

əri a

rası

nd

a

qum

lu h

issə

cikl

ər d

ə a

ydın

görü

nü

r Qu

m h

issə

cikl

əri ü

stün

lük

təşk

il ed

ir, a

zacı

q g

il qa

rışı

ğı v

ar Ə

sasə

n q

um

dən

ələr

ində

nib

arə

tdir

Şn

ur,

ya

xu

d k

ürə

cik

d

üzə

ltd

ikd

ə v

əzi

yyə

ti

Şn

ur (

2m

m)

və h

alq

a

dü

zəltm

ək

olu

r, sə

thi

Yoğ

un

şun

ur e

şilir

və

ha

lqa

etd

ikd

ə s

ınır

, kü

rəci

yin

sə

thin

də ç

atla

r a

lınır

Şn

ur e

tmə

k ol

mu

r, te

z q

ırılı

r, s

əth

i ca

darl

ı kü

rəci

klə

r al

ınır

Şn

ur e

şilm

ir v

ə kü

rə ə

məl

əgə

lmir

Bıç

aq

la

kəs

ilən

sə

thin

gö

rün

üş

ü

Ham

ar p

arla

q

Ha

ma

rdır

, la

kin

do

nuq

səth

lidir

Qu

msa

llığa

gö

rə s

əth

i kə

lə-k

ötü

rlüd

ür

Qu

mlu

calı

kim

idir

Qu

ru h

ald

a ə

zdik

də

xa

ric

i g

örü

nü

şü

Eyn

i tə

rkib

li na

rın

kü

tlə (

tozu

)

Gil

hiss

əci

klər

i üst

ün

olu

r, e

yni

tərk

ibli

kütlə

de

yil

Gil

qarı

şığ

ı az

olm

aql

a,

qum

h

issə

cikl

əri

üstü

ndü

r

Tam

am

ilə q

um

zə

rrə

cikl

ərin

dən

iba

rətd

ir

Nar

ın h

issə

lərlə

qa

rışı

q o

lan

süxu

r q

ırıq

ları

nd

an (

çay

Mex

anik

i tə

rkib G

illi

Gill

icəl

i

Qu

mlu

calı

Qu

mlu

Ske

letli

105

8.4.Torpağın strukturası

Torpağın strukturası mexaniki elementləri qum, tozvə gil hissəciklərinin öz aralarında elementləşmişaqreqat hissələridir. Tarlada kəsimdən torpağı qazıbatarkən onun təbii halda ayrı-ayrı struktur dənələrinəayrılmaq qabiliyyətinə torpağın strukturluğu deyilir. Lakinmüxtəlif formada, müxtəlif ölçüdə (böyüklükdə), müxtəlifməsaməlikə və bərklikdə kolloid maddələrilə kleyləşmişayrı-ayrı dənələr (hissələr) isə onun strukturası adlanır.

Torpaqda üç qrup struktur ayrılması (aqreqatları)fəqləndirirlər, mikroaqreqatlar - ölçüsü 0,25 mm-dənkiçik, mezoaqreqatlar - 0,25-7 (10) mm, makroaqreqatlar -7 (10) mm-dən böyük.

Torpağın strukturası torpaq münbitliyinin mühümşərti olub, onun su –hava və istilik rejiminə əhəmiyyətlidərəcədə təsir göstərir və həm də aqrotexniki vəmeliorativ tədbirlərin aparılma xarakterini müəyyən edir.

Torpaq strukturunun formaları, ölçüləri və keyfiyyəttərkibi müxtəlif torpaqlarda onların müxtəlif dərinliklərindəeyni olmur. Torpaq strukturası haqqında təlimP.A.Kostıçev, V.R.Vilyams, N.A.Kaçinski və b. tərəfindənyaradılmışdır.

Torpağın strukturası və onun aqreqat formalarımorfoloji cəhətdən S.A.Zaxarov tərəfindən daha dəqiqişlənmişdir. O, torpaq strukturunun əsas üç formasınıfərqləndirmişdir: 1) kub şəkilli, 2) prizma şəkilli, 3) plitəvari(lövhəşəkilli) (şəkil 8.5).

Göstərilən bu tiplər öz tilləri və ölçülərinə görədaha kiçik struktur növlərinə bölünür (cədvəl 8.2).

106

Cədvəl 8.5. Torpağın struktur aqreqatlarının təyini

107

Cədvəl 8.2. Torpağın struktur formaları.

Struktura formaları

Ölçülər, mm-lə

Hansı torpaq tipi, ya növü üçün səciyyəvidir

Suya davamlılığı

I Kubaoxşar Kəltənli-iri kəltənli,-xırda kəltənli

100

100-50

Düzgün suvarılma aparılmayan boz və s. torpaqların üst qatı üçün (çəmən-boz torpaqların üst qatı)

Suya davamlı deyildir

Topavari-iri topavari “topavari” xırda topavari

5-33-11-0,5

Qara, şabalıdı, boz-qəhvəyi və s. torpaqların şum qatı üçün

Suya davamlıdır

Qozvari-iri qozvari”Qozvari” Xırda qozvari

20-4010-77-5

Meşə torpaqlarının üst qatı üçün

Suya çox davamlıdır

Dənəvari-iri dənəvari “xırda dənəvari”

5-33-11-0,5

Qara, tünd qəhvəyi torpaqların üst qatları üçün

Suya çox davamlıdır

IIPrizma şəkilli ”Sütünvari-iri sütünvari”xırda sütünvari

50

50-3030

Şorakət torpaqların “B”qatı üçünŞorakət və çimli podzol torpaqlar üçün

Suya davamlı deyildirSuya davamlı deyildir

Prizmavari-iri prizmavariPrizmavari xırda prizmavari

5050-303-1

Şorakət və çimli pod torpaqlar üçün

Suya davamlı deyildir

III Lövhə şəkilli Lövhəvari Valşəkilli Vərəqvari

5-33-11

Podzollar, solodlar və qismən şorakətlər üçün

Suya davamlı deyildir

108

Bəzən struktur növləri ancaq müəyyən torpaq tipivə qatları üçün səciyyəvidir. Misal üçün, dənəvər strukturaçürüntüsü çox olan, udma kompleksi kalsiumla zənginolan torpaqlar (xüsusilə qara torpaq) üçün xasdır. Meşətorpaqlarında əsas üstünlük təşkil edən struktura qozvaristrukturasıdır. Sütunvari və prizmaşəkilli strukturanınəmələ gəlməsi torpağın kolloidal hissəsində udulmuşnatrium peptizasiya təsiri ilə əlaqədar olub, şorakəttorpaqlar üçün səciyyəvidir. Lövhəşəkilli, yaxud vərəqvaristruktura ən çox yuyulmuş qatlar üçün xas olub, əksərhallarda podzollu, şorakətvari və solodlaşmış torpaqlardatəsadüf edilir.

Torpaqda çox zaman struktura “qarışıq” halda olabilir. Belə halda torpağın strukturası iki adla ifadə olunur.Məs, topavari-qozvari, dənəvari-topovri, topavari-kəltənlivə s. Lakin unudulmamalıdır ki, burada üstünlük təşkiledən struktur adı axıra salınmalıdır.

Strukturanın düzgün təyin edilməsi torpağın aznəmli halında olur. Daha çox islanmış yaş torpaqdahissəciklər şişdiyindən strukturanı fərqləndirmək xeyliçətin olur. Belə halda, əsas kəsimlər üzrə torpağınstrukturasını iki dəfə təyin edirlər: biri çöldə, yəni təbiiislanma dövründə, digəri, götürülmüş nümunələr tamqurulduqdan sonra.

Torpağın strukturası onun mexaniki tərkibi vəqismən üzvi maddələri ilə sıx əlaqədardır.

8.5. Torpağın yenitörəmə və mədxulları

Yenitörəmələr torpaqəmələgəlmə prosesi ilə sıxəlaqədar olub, onun nəticəsində baş verir və torpağınəsas genetik qatlarından morfoloji cəhətdən fərqlənir.Yenitörəmələr ana süxurda rast gəlinmir, onlar ancaq

109

süxurların torpağa çevrilməsi prosesində baş verir. Eləbuna görə də onlar yenitörəmə adlanırlar.

Yenitörəmələrin əksər hissəsi müxtəlif kimyəviproseslərin nəticəsində, yəni bu və ya digər maddəninyuyulması və toplanması, məhluldan ayrılması (məs:amorf silisium), duzların kristallaşması, kolloidlərinpüxtələşməsi (koaqulyasiyası), oksidləşmə, bu və yadigər birləşmənin bərpa olmasından baş verir. Bəziyenitörəmələr canlı bitki və heyvan orqanizmlərinintorpağa təsiri nəticəsində yaranır. Bütün bunları nəzərəalaraq S.A. Zaxarov torpaq yenitörəmələrini kimyəvi vəbioloji olmaqla iki böyük qrupa ayırmışdır.

Kimyəvi mənşəli yenitörəmələr aşağıdakı qrupvə formalara bölünür:

I qrup: asan həll olunan duzların birləşmələri –natrium-xlor (NaCl), nartium – sulfat (Na2SO4), kalsium-xlor (CaCl2), maqnezium xlor (MgCl2) və s. ibarət olub,quru torpaq profilində ağ rəngli ərp şəklində divarınsəthini örtür, bərkimiş ağ qaysaq əmələ gətirir. Bəzənbunlara nöqtələr, damarlar, kristallar, qırov və s. şəkildədə rast gəlinir. Bu duzları suda həll etmək və xlorlayoxlamaqla asan tanımaq olur.

II qrup: gips ayrılmaları. Bunlar torpaq profilindəağ ləkələr, nöqtələr, damarlar, çınqıl və çay daşlarınınüzərini ziyil kimi örtən gips duzları və konkresiyaları, irikristallar, yarma və kəpəkvari kristal dənələr və s. şəkildəolur. Gipsi 2-3 %-li HCl məhlulunda həll etmək və SO4-üyoxlamaqla müəyyən etmək olur.

III qrup: kalsium-karbonat, maqnezium-karbonatvə b. karbonat birləşmələri. Torpaqda ağ - gözcüklər,durnacıqlar, konkresiyalar, dağınıq, formasız ləkələr,bəzən yalançı mitsellər, əcaib formalı kristallaşmışkarbonat “kuklaları” birləşmələri və b. formalarda olur.

110

Torpaqdakı karbonat yenitörəmələrini 10%-li HCl məhluluilə yoxlayıb müəyyən etmək olar.

IV qrup: dəmir, alüminium, manqan və fosforoksidlərinin ayrılmaları. Bunlar paslı-qonurumtul, qonur,sarımtıl, bənövşəyi-yaşılımtıl, göyümtül, oxra və s.rənglərdə olur və torpaq profilində yayqın ləkələr, bərkkonkresiyalar, qırmavari və damarlar şəklində rast gəlinir.Belə yenitörəmələr podzol, çimli-podzol və bataqlıtorpaqlar üçün xasdır.

V qrup: silisium birləşmələrinin (SiO2)yenitörəmələri. Ağımsov rəngdə olub, torpağın strukturdənələrinin üzərində ərp, incə damarlar, süzüntülər vəsəpgi şəklində nəzərə çarpır.

VI qrup: humus (çürüntü) maddələri. Torpaqdaqara, tünd qonur rəngdə olub, struktur dənələrininüzərində ləkələr, süzüntülər və qabıq şəklində yayılıbonlara cilalı görünüş verir.

Bioloji mənşəli yenitörəmələr torpaq faunası vəflorasının fəaliyyəti ilə əlaqədar olub, özünü koprolitlər –soxulcanların ifrazatları, soxulcan izləri, krotovinlər –köstəbək, siçan və sünbülqıranların yolları, dendritlər(çürümüş köklərin naxışları) və s. formada biruzəverir.Yenitörəmələr torpaqəmələgəlmə prosesi ilə sıxəlaqədar olub,torpağın mənşəyi,aqronomik xassələrihaqqında fikiryürütmək üçün böyüktipoloji əhəmiyyətəmalikdir.

Torpağatəsadüfən düşənkənar cisimlərdən(dağ süxuru qırıqları, Şəkil 8.6. Torpağın mədxulları

111

sümük, antropogen mənşəli əşyalar – kömür, kərpic,şüşə, saxsı qırıqları, qab-qacaq qalıqları və s.) ibarətolub, onların torpaqəmələgəlmə prosesi ilə heç bir əlaqəsiolmur (şəkil 8.6).

8.6.Torpağın kipliyi

Kiplik adı altında torpağın sıxlıq dərəcəsi,məsaməliliyi və çatlılığı başa düşülür. Tarla şəraitində adimətbəx bıçağı və ya iskənə ilə yoxlanılır. Kipliyin xarakteritorpağın mexaniki tərkibi, strukturu, torpaq faunasınınfəaliyyəti və həm də bitki köklərindən asılıdır. Torpağınkipliyini onun bərklik dərəcəsi, məsamələrin xarakteri bərkhissəciklər və struktur aqreqatlarının vəziyyəti ilə təyinedirlər.

Bərklik (kiplik) dərəcəsinə görə (çox kip), tökmə,bərk, yumşaq, kövrək (dağılan) kiplik növləri fərqləndirilir.

Çox kip (tökmə) torpaqları bellə qazımaq çox çətinolur. Bunun üçün link, yaxud külüngdən istifadə edilir.Belə kiplik şorakət və gilli mexaniki tərkibli torpaqlarüçün xasdır.

Bərk kiplikdə torpaq hissəcikləri bir-birinə sıxyapışmış olur, bıçaqla kəsdikdə üzəri kələ-kötür vəcadarlı olur. Mexaniki tərkibi ağır torpaqlar üçünsəciyyəvidir. Lingsiz və külüngsüz qazılırsa da güc sərfetmək lazımdır

Yumşaq kiplikdə torpaq asanlıqla qazılır,qazıldıqda asanlıqla xırda aqreqatlara ayrılır.Strukturdənələri arasındakıməsamələr aydın nəzərə çarpır.

Kövrək (dağılan) kiplik - qumlu, qumsal torpaqlarüçün səciyyəvidir. Burada torpaq hissəciklərisementləşmədiyindən bir-birilə əlaqəli olmur, dağılır.

Ümumiyyətlə, torpağın kipliyi çox mühüm morfolojiəlamətdir. Bunun vasitəsilə biz torpağın havalanmasını,

112

su sızdırma qabiliyyətini, həmçinin onun əkinçilik alətləriləbecərməyin asan olub–olmayacağı və yanacaq sərfibarədə fikir söyləyə bilərik.

8.7.Torpağın karbonatlılığı (qaynaması)

Torpağın qaynamasını morfoloji cəhətdən profilboyu onun ayrı-ayrı genetik qatlarından götürülmüştorpaq nümunələrində 10% HCl turşusu ilə yoxlayırlar.Bunun üçün profilin alt hissəsindən hər genetik qatdannümunə götürüb cərgə ilə düzməli və onlara ardıcıl olaraqpipetlə 10%-li hidrogen–xlorid turşusu damızdırmaqlazımdır. Qaynama dərəcəsindən asılı olaraq çox şiddətli,şiddətli, güclü, orta və zəif qaynama dərəcələrifərqləndirilir. Torpağın karbonatlılığı dəqiq şəkildəlaboratoriya şəraitində təyin edilir. Torpağın morfolojiəlamətlərini öyrənərkən onun rütubətliyinə və genetikqatların keçidliyinin görünmə vəziyyətinə də diqqətyetirilməlidir.

Torpağın rütubətliyi onun rənginə, strukturluqdərəcəsinin ifadə edilməsinə, həm də strukturanınmöhkəmliyinə böyük təsir göstərir.

Torpağın ayrı-ayrı genetik qatlarının rütubətlikdərəcəsini təyin edərkən onları əlləməklə yaş, nəmişlik,rütubətli, az nəmli, quru bölgülərə ayırırlar.

Genetik qatların keçidlik vəziyyəti torpağınmexaniki tərkibi, rəngi, strukturası, kipliyi, yenitörəmələrivə b. nişanələrə görə təyin olunur.

Ümumiyyətlə, torpaq qatlarının arasındakı keçidlikaşağıdakı şəkildə ola bilər.

Kəskin keçid - bir qatdan o biri qata keçmək qısaməsafədə, yəni 2sm-dən artıq olmur.

Aydın keçid - qatlar arsındakı keçidlik məsafəsi 2-5 sm-dən artıq olmur.

113

Tədrici keçid – bir qatdan o biri qata keçməkməsafəcə 5 sm-dən artıq olur.

Genetik qatlar arasındakı keçidlik bərabər və qeyri-bərabər şəkildə ola bilir. Qeyri-bərabər keçidlərdə qatlararasındakı məsafə düz xətt üzrə deyil, dilimli, dalğavari,torbalanmış, cib şəkilli və s. formalarda olur.

114

IX FƏSİL TORPAQLARIN COĞRAFİ YAYILMASININ ÜMUMİ

QANUNAUYĞUNLUQLARI

Torpaqların coğrafi yayılmasınınqanunauyğunluqları Yer səthində təbii şəraitin yayılmasıxarakteri ilə müəyyən edilir və bütün torpaqəmələgətirənamillərin mürəkkəb qarşılıqlı təsiri nəticəsidir (şəkil 9.1)

Elə bu fikir də torpaq coğrafiyasının aşağıdakıəhəmiyyətli qanunlarının müəyyən edilməsində əsasgötürülmüşdür:1) üfüqi zonallıq haqqında qanun2) şaquli zonallıq haqqında qanun3) torpağın fatsiyallıq (əyalət)qanunu4) torpağın analoji topoqrafiksıralar qanunu 5) torpaq örtüyünün müxtəlifcinsliyi və strukturalığı haqqındatəlim.

Şəkil 9.1. Torpaq qlobusu

9.1. Torpağın üfüqi zonallığı haqqında qanun

Torpağın zonallığı haqqında qanun -V.V.Dokuçayevin torpaqların əmələ gəlməsində təbii-tarixikonsepsiyasının özülünü təşkil edir.

Dokuçayev özünün “Təbii zonalar haqqında təlim”adlı əsərində yazmışdır: “Bir halda ki, ...bütüntorpaqəmələgətirən amillər Yer kürəsində enliklərə paralelolaraq bu və ya digər şəkildə uzanan qurşaqlar, yaxudzonalar halında yayılır, deməli torpaqlar da – bizim qaratorpaqlar, podzol torpaqlar və s. – mütləq Yer səthində

115

iqlim, bitki örtüyü və s. amillərdən ciddi asılı olaraq,mütləq zonalar halında yayılmalıdır”.

V.V.Dokuçayev şimaldan cənuba hərəkət etdikcəRus düzənliyində torpaqların üfüqi zonalar üzrə bir-biriniardıcıl əvəz etdiyini və yayıldığını ilk dəfə öyrənmiş vəaşağıdakı kimi müəyyənləşdirmişdir: tundra torpaqları,podzol torpaqlar, boz-meşə torpaqları, qara torpaqlar,şabalıdı torpaqlar, qonur yarımsəhra torpaqları və boz-qonur səhra torpaqları.

Torpaqların belə zonallığı prinsipi, yəniDokuçayevin torpaqların üfüqi zonallıq təliminin ayrı-ayrıtərəfləri bir qədər sonra dəyişməyə məruz qalmış, xeylidəqiqləşdirilmişdir.

Müasir anlayışa görə Yer kürəsində torpaqlar əsasetibarilə iqlimin termik xüsusiyyətləri ilə şərtləşən enliküzrə torpaq – bioiqlim vilayətlərinə bölünə bilər. Məs.:Şimal yarımkürəsində əsas beş torpaq – bioiqlim qurşağıayırırlar:

1) qütb qurşağı;2) boreal qurşaq;3) subboreal qurşaq;4) subtropik qurşaq;5) tropik qurşaq.Eyni torpaq qurşaqları Cənub yarımkürəsində də

ayrıla bilər.Torpaq-iqlim qurşaqları müəyyən atmosfer

rütubətlənməsi və bitki örtüyü ilə səciyyələnən torpaq –bioqlim vilayətlərinə bölünür ki, bunlar aşağıdakılardır:

1) rütubətli (ekstrohumid və humid) tayqa-meşə vətundra bitki örtüyü ilə;

2) keçid (subhumid və subarid) bozqır-kserofilmeşə və savanna bitki örtüyü ilə;

3) quru (arid və ekstraarid) yarımsəhra və səhrabitki örtüyü ilə.

116

Torpaq-bioiqlim vilayətlərinin torpaq örtüyü,torpaq-iqlim qurşaqlarına nisbətən xeyli yekcinsdir,bununla belə o bir neçə zonal və introzonal torpaqtiplərindən ibarətdir. Buna görə də hər bir torpaq-bioiqlimvilayətində 2, yaxud 3 torpaq zonası ayrılır. Torpaq zonasıbir areal olaraq introzonal torpaqlarda müşayiət olunan birvə ya iki zonal torpaq tipini özündə birləşdirir.

İ.P.Gerasimova görə bir neçə qonşu vilayətlərintorpaq zonaları birlikdə “zonal sistemləri” yaxud “zonalspektrləri” əmələ gətirir.

Torpaq zonaları daxilində bioiqlim şəraiti heç dəeyni olmayıb, geniş dairədə tərəddüd edir. Ona görə dəqonşu zonalara keçid təşkil edən zonalar daxilində torpaqyarım zonaları ayrılır. Torpaq zonalarının arealıistiqamətində isə torpaq fasiyaları və torpaq əyalətləri(provinsiyaları) fərqləndirilir.

İqlimin kontinentallığı, onun arid yaxud humidolmasından asılı olaraq Yer kürəsi kontinentlərininmüxtəlif hissələrində torpaq zonalarının zonal strukturu vəkonfiqurasiyası mühüm dərəcədə fərqlənir.

Zonallıq qanununu təsvir edərək, Dokuçayev Yerinüfüqi zonallıq üzrə torpaq örtüyünün mürəkkəbliyini, onunkonfiqurasiyasındakı çoxlu tərəddüdləri nəzərə almışdır.Bu da həmin qanunun xeyli geniş və çoxcəhətli olmasınıgöstərir.

Üfüqi torpaq zonallığı ilə yanaşıtorpaqəmələgəlmənin və torpaq coğrafiyasının buqanununa tabe olan bir sıra qanunauyğunluqları davardır. Bunlardan bir neçəsini misal göstərək.

1) Torpağın xassəcə müxtəlifliyi və kontrastlığınınqütb dairəsindən ekvatora doğru gəldikcə artması. Bunudünyanın bütün torpaq xəritələri (xüsusilə müasir dövrdətərtib edilmiş) təsdiq edir.

117

2) Dağ sistemlərində torpaq örtüyünün şaqulizonallıq (qurşaqlıq) üzrə tərkib və strukturunun cənubenliklərində şimala nisbətən mürəkkəbləşməsi.

3) Humid və semihumid landşaftlarda torpaq-bitkisistemində cənub istiqamətində torpağın biolojiməhsuldarlığının, udma tutumunun və elementlərin biolojidövranında tiplərin müxtəlifliyinin artması.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, Dokuçayevin zonallıqqanunu təkcə torpaq coğrafiyasına aid deyil. O ümumicoğrafi qanundur.

Zonallıq qanunu təsiri həm də təkcə kontinentlərintəbii şəraitinə deyil, eyni zamanda okeanlara aiddir. Eləbuna görə də o dünyəvi qanundur, onun Dokuçayevtərəfindən kəşfi isə təbiətşünaslığın ən böyüknəaliyyətidir.

Hal-hazırda Dokuçayevin torpağın üfüqi zonallığıhaqqında təlimi torpaq-coğrafi tədqiqatlara dair yeni faktikimateriallar əsasında daha da təkmilləşdirilmiş vəzənginləşdirilmişdir.

9.2. Torpağın şaquli zonallıq qanunu

Şaquli zonallığa dağ zonallığı da deyilir. Torpağınşaquli zonallıq hadisəsi, yüksəklik üzrə bir torpaqzonasının başqası ilə qanunauyğun dəyişməsi olub, ilkdəfə 1899-cu ildə V.V.Dokuçayev tərəfindən Qafqaztorpaqlarının tədqiqi zamanı müəyyən edilmişdir. O,özünün “Təbii zonalar haqqında təlim” adlı əsərindəşaquli zonallıq barədə belə yazmışdı: “Bir halda ki,ərazinin yüksəlməsi ilə birlikdə həm iqlim, həm bitki vəheyvanat aləmi – yəni bütün torpaqəmələgətirən amillərqanunauyğun tərzdə dəyişir, deməli, öz-özünə aydındır ki,torpaq da dağın ətəyindən (məs.: Kazbek, yaxud Araratın)onların qarlı zirvələrini də qalxdıqca qanunauyğun

118

şəkildə... dəyişməlidir”. Dokuçayev belə bir fikir dəsöyləmişdir ki, şaquli zonallıq öz tərkibinə görə üfüqizonallığın analoqudur, başqa sözlə dağlara qalxdıqcaorada bir-birini əvəz edən torpaq zonaları düzənlik üzrəşimala doğru bir-birini üfüqi dəyişən zonaların eynidir. Sonrakı müşahidələr Dokuçayevin ideyasını əsaskimi təsdiq etsə də, bununla belə, şaquli zonallığındünyanın bir çox regionlarında torpaq tiplərinin həmgenetik strukturu, həm də onların qarşılıqlı yerləşməxarakterinə görə fərdliliyini və özünəməxsus olmasınıgöstərdi. Bu da, şübhə yoxdur ki, dağ torpaqəmələgəlməşəraitinin çox müxtəlifliyi ilə əlaqədardır.

Dokuçayevin tələbəsi, Qafqaz torpaqlarının əngörkəmli tədqiqatçısı C.A.Zaxarov özünün uzun müddətlitədqiqatı və müşahidələri ilə belə bir nəticəyə gəlmişdir ki,hər bir üfüqi zonaya uyğun gələn şaquli zona vardır, lakinalp və subalp çəmənlikləri altında (dağ çəmən zonasında)inkişaf tapmış dağ-çəmən torpaqlarının ayrıca bir genetiktip kimi üfüqi zonada (düzənlikdə) analoqu yoxdur.

Müxtəlif dağlıq ölkələrin, o cümlədən Qafqaz, OrtaAsiya, Altay, Cənubi və Şərqi Sibir dağlarının torpaqları vəeləcə də Mərkəzi və Cənub-Şərqi Asiya, Kordilyer və Anddağlarında torpaq zonalarının qanunauyğun yayılmasıhaqqındakı toplanmış zəngin materiallardan aydın olurki,şaquli torpaq zonaları və torpaq zonalığının strukturuözlüyündə çox mürəkkəb və müxtəlifdir və heç də həmişətorpaq zonalarının vahid dəyişmə sxeminə tabe deyildir(şəkil 9.2). Belə bir uyğunsuzluq coğrafi qurşaqlarsistemində dağlıq vilayətlərin yerləşmə vəziyyətindən asılıolaraq onların xeyli isti və quru zonalardan çox soyuq vərütubətli zonalara kimi dəyişməsi ilə əlaqədardır.

S.A.Zaxarov 1934-cü ildə Qafqazda torpaqlarınşaquli zonallığı haqqında əsər çap etdirərək, torpaqların

119

“ideal” şaquli zonallıq sxemindən tərəddüd edənhadisələrin bir sıra anlayışlarını vermişdir.

Şəkil 9.2. Qafqaz dağlarında şaquli zonallığın təzahürü

1) “Torpaq zonalarının inversiyası” haqqındaanlayışa görə onlar normal şaquli zonallıqdan aşağıdayerləşən torpaq zonası özündən üstə olan zona ilə yerinidəyişir. Zonaların belə inversiyasından fərqli olaraqZaqafqaziyada (Ermənistan yaylasında) qara torpaqzonasının qonur dağ-meşə torpaq zonasından yüksəkdədağ massivlərinin daha rütubətli yamaclarındayerləşməsini misal göstərmək olar.

2) Zonaların “interferensiyası” yaxud“düşməsi” haqqında anlayış – iqlim təsiri yaxud oroqrafikxüsusiyyətlərdən asılı olaraq hər hansı bir zona, yaxud birneçə zonanın ümumi sistemdən düşməsi, zonallıqdaolmamasıdır. Misal üçün, şabalıdı torpaqlar zonası cənubyamaclar üzrə dağa tərəf yox yüksəyə qalxır və dağ-

120

çəmən torpaqlar zonası ilə birləşir, qaratorpaq və qonurmeşə torpaqları zonaları ümumi zonallıqdan çıxır (düşür).

3) “Torpaq zonalarının miqrasiyası”nda çoxzaman bir torpaq zonası başqa torpaq zonasına, misalüçün, yamacın ekspozisiyası yaxud dağ çayları, dərələriilə soxulması (“miqrasiyası”) deməkdir.

Müasir anlayışlara görə torpağın şaquli zonallığınınümumi qanunauyğunluğu müxtəlif dağlıq ölkələrdə, həttabir dağlıq ölkənin müxtəlif hissələrində şaquli torpaqzonalarının müxtəlif struktur tipi şəklində özünü biruzəverir.

Təbiidir ki, şaquli torpaq zonalarının sayı hər hansıbir dağ sistemində onun mütləq yüksəkliyindən asılıdır.Hər bir dağ sistemi, yaxud onun hər bir yamacı üçünümumi qanunauyğunluqla yanaşı, rütubətli havakütlələrinin hərəkəti, yamacların ekspozisiyası,temperatur inversiyası və s. ilə əlaqədar təsvir edilənsxemdən tərəddüdlər də ola bilər.

9.3. Torpağın fatsiallıq (əyalət) qanunu

Yuxarıda qeyd etdik ki, torpaq Yer kürəsində bütövqurşaq təşkil etmir, qərbə hərəkət etdikcə qara torpaqlar“atlantik” tipinə malik olan enliyarpaqlı meşələrin qonurmeşə torpaqları ilə əvəz olunur. Qara torpaqların enlikqurşağı kontinentin şərq qurtaracağına da çatmır. O, Sakitokean sahilində Uzaq Şərq tipli enliyarpaq və iynəyarpaq– enliyarpaq meşələrin qonur meşə torpaqları ilə əvəzolunur. Bunu, iynəyarpaq meşələr üçün səciyyəvi olanpodzol torpaqlar haqqında da demək olar.

Beləliklə, qərbdə və Avrasiyanın şərqində okeantəsirinin artması ilə əlaqədar, yaxud əksinə,

121

kontinentallığın azalması ilə enlik-zonallıq spektri yasönür, ya da fərdi təbiətə malik olur.

Bütün göstərilən misallar torpağın fatsiallıqqanununu ifadə edir. Bunun mahiyyəti İ.P.Gerasimovagörə ondan ibarətdir ki, iqlimlərin termodinamik atmosferprosesləri ilə əlaqədar məhəlli provinsial (fatsial)xüsusiyyətləri dünyanın coğrafi qurşaqlarının əksərhissəsində üfüqi (enlik) zonallığın mürəkkəbləşməsinə,spesifik yerli hadisələrin meydana çıxmasına, həttaxüsusi torpaq tipinin formalaşmasına səbəb olur.

Fatsiallıq hadisəsi daha dəqiq planda torpaqzonalarının daxilində, eyni torpaq tipində müşahidə edilir.Bu, əsas etibarilə bioiqlim şəraitinin müxtəlifliyi ilə başverən torpağın hidrotermik rejim xüsusiyyətlərininnəticəsidir.

İlk dəfə torpağın fatsiallığı (provinsiallığı)L.İ.Prasolov tərəfindən təsvir edilmişdir. 1916-cı ildə o,torpağın spesifikasını iqlim şəraitinin xüsusiyyətləriləəlaqələndirərək, Azovsahili qaratorpaqlar provinsiyasınıayırmışdır. Bunu Qərbi Sibir və Şimali Qazaxıstanqaratorpaqları haqqında da demək olar.

Torpağın fatsiallığı haqqında qanunu bir qədərsonra İ.P.Gerasimov torpaq-iqlim fatsiyası təlimi ilə nəzəricəhətdən əsaslandırıb inkişaf etdirmişdir. O, Rusiyanındüzənlik hissəsi və ona birləşən ərazilərdə doqquztorpaq-iqlim fatsiyası ayırmışdır ki, bu da sonra torpaqbioiqlim vilayətlərində və torpaq əyalətlərində öz əksinitapmışdır.

9.4. Torpağın analoji topoqrafik sıralar qanunu

122

(Torpaq kombinasiyalarının zonallığı haqqındaqanun)

Torpağın üfüqi və şaquli zonallığı və fatsiallığıhaqqında təlim müxtəlif bioiqlim şəraiti ilə əlaqədar olangeniş coğrafi qanunauyğunluqlara malik böyük əraziləriəhatə edir. Bunlarla yanaşı, torpağın yayılmasında eləqanunauyğunluqlar vardır ki, onlar ancaq relyefin,torpaqəmələgətirən süxurların və başqa məhəllitorpaqəmələgəlmə şəraitinin təsiri ilə kiçik ərazilər üçünsəciyyəvidir. Bu qanunauyğunluğu V.V.Dokuçayevtorpağın topoqrafiyası anlayışına aid etmiş və həminqanunauyğunluqları geoloji və relyef şəraitinin təsiri iləəlaqələndirmişdir.

Torpağın topoqrafik yayılma qanunauyğunluqlarıöz əksini N.M.Sibirtsev, Q.N.Vısotski, S.S.Neustruyev,S.A.Zaxarov və bir çox başqalarının tədqiqatlarında datapmışdır. Bu qanunun sonrakı inkişafı təsərrüfatlarda yerquruluşu layihə məqsədilə aparılan iri miqyaslı torpaqxəritələşdirmə işləri ilə əlaqədar olmuşdur.

Hal-hazırda torpağın topoqrafik yayılmaqanunauyğunluqlarının öyrənilməsi torpaq coğrafiyasınınxüsusi sahəsi kimi təzahür edir və V.M.Fridland tərəfindəntorpaq örtüyü strukturası haqqında təlim adı altındainkişaf etdirilmişdir. Bu təlimin əsasını torpağın elementararealı (TEA) təşkil edir ki, bu da kiçik ərazilərində birtorpaq növündən ibarət olur.

Qeyd etmək lazımdır ki, coğrafi zonallıq haqqındaqanun artıq dünya elmi xəzinəsinə daxil olmuş və özünündərin təsirini təkcə torpaq coğrafiyasında deyil, həm dəgeobotanika, fiziki coğrafiya, geokimya və b. fənlərininkişafında da göstərmişdir.

123

X FƏSİLTORPAQƏMƏLƏGƏLMƏ PROSESİNDƏ İNSAN

FƏALİYYƏTİNİN ROLU. TORPAĞIN İNSANCƏMİYYƏTİ ÜÇÜN ƏHƏMİYYƏTİ

İnsanlar qədim dövrlərdən başlayaraq qida əldəetmək məqsədilə kortəbii şəkildə də olsa, (məs: meşələriyandırmaq vasitəsilə) torpağa müəyyən təsir göstərmişlər.Sonralar torpaqda müəyyən bitkilər əkməklə bu təsir dahada artmış və güclənmişdir.

Elm və texnikanın inkişafı bu təsirə daha da güclütəkan vermişdir.

İnsanların torpaqəmələgəlmə prosesinə təsirləriniaşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1) Torpaqların becərilməsi ilə edilən təsir. Burayaşumlama, malalama, fkultivasiya, becərmə və s. kimitəsirləri göstərmək olar ki, bunların nəticəsində torpağınfiziki xassəsi kökündən dəyişir, torpaqda yaşayanorqanizmlərin həyat fəaliyyətlərində də müəyyəndəyişikliklər baş verir. Becərmə nəticəsində torpağıngenetik qatları, onların strukturası da öz təbii görkəminidəyişir.

2) Tarlalara gübrə tətbiq edilən zaman(kimyalaşdırma) torpağın mühit reaksiyası, kation vəanionların tərkibi, qida rejimi və s. dəyişir və bununla dabütövlükdə torpaqəmələgəlmədə yeni xassələr yaranır.

3) Qurutma, suvarma və b. meliorativ tədbirlərinhəyata keçirilməsi. Bu tədbirlər əhəngləmə, gipsləmə,drenaj, şoranların yuyulması və s.-dən ibarətdir ki, bu daözlüyündə torpağın su-hava rejimi, istilik xassəsi, eləcədə, bitki və heyvan orqanizmlərinin qida rejimi və s.kökündən dəyişir.

4) Təbii bitkilərin yerində mədəni bitkilər əkildikdətorpağın biologiyasında müəyyən dəyişikliklər baş verir və

124

bu da torpaqəmələgəlmə prosesinin istiqamətinə təsirgöstərir. Aydın məsələdir ki, torpağa edilən bütün butədbirlər torpaqəmələgəlmənin ümumi təbii bir proses kimirədd etmir. Bu tədbirlər torpağın ən mühüm xassəsi olanmünbitliyin yaranmasına mühüm təsir göstərir.

Məlum olduğu kimi, torpaq kənd təsərrüfatınınəsas istehsal vasitəsi, qida məhsullarının mühümmənbəyidir.

K.Marks çox haqlı olaraq obrazlı ifadələrlə torpağınəhəng laboratoriya adlandırmışdır. Torpaqda baş verənmürəkkəb bioloji, fiziki-kimyəvi və kimyəvi proseslər insancəmiyyətinin müxtəlif fəaliyyət sahələrində mühüməhəmiyyət kəsb edir. Bu proseslərin dərk edilməsitorpaqlardan praktiki istifadə üçün yeni imkanlar açır.Təbiətdə torpaqlar müxtəlif olduğu kimi, onların qidamaddələri ilə təmin olunma dərəcəsi də xeyli müxtəlifdir.Bu qida maddələri də bu və ya digər torpaqlardabecərilən müxtəlif çeşidli kənd təsərrüfatı bitkiləri vəheyvanlar tərəfindən mənimsənildiyindən onları üzvi -mineral və bakterial gübrələr tətbiq etməklə təkrar torpağaqaytarmaq lazımdır. Gübrə tətbiq etməklə insanmaddələrin bioloji dövranına fəal təsir göstərir və onu özməqsədləri üçün yönəldir.

K.Marksa görə torpağın münbitliyi təbii və süni olabilər: xam torpaqlarda təbii münbitlik, insanların torpağatəsir nəticəsi olaraq süni (effektiv) münbitlik fərqləndirməklazımdır.

Elmin və kənd təsərrüfatının inkişafı ilə əlaqədarsüni münbitlik proqressiv halda yüksəlir. Effektiv münbitlikisə insan cəmiyyətinin, onun məhsuldar qüvvələrinin vəistehsal münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədardır.

Keçən əsrdə səhv və mürtəce “qanun” – torpaqmünbitliyinin azalması “qanunu” uydurulmuşdur. Buqanunun elmi əsasının olmaması akad. V.R.Vilyams

125

tərəfindən göstərilmiş və tənqid edilmişdir. ”Torpaqmünbitliyinin azalması qanununun iqtisadi və sosialtərəflərinin əsaslı olmaması kənd təsərrüfatıməhsullarının tarixi dövr ərzində proqressiv şəkildəyüksəlməsi ilə yaxşıca təsdiq olunur. Misal üçün, dənlibitkilərin məhsuldarlığı XV-XVII əsrlərdə 6-7 s/h, XIXəsrdə sənayesi inkişaf etmiş ölkələrdə 16 s/h, XX əsrinortalarında 30-40 s/h, hazırda qabaqcıl təsərrüfatlardasuvarılan sahələrdə 50-60 s/h – a çatmışdır.

10.1. İnsanların torpaq örtüyünə təsiri

İnsan cəmiyyəti yaranan gündən onun bütünfəaliyyəti, istehsal vasitəsi olan torpaqla bağlı olmuşdur.Həm də bu bağlılıq və təsir ictimai – tarixi xarakterdaşımış, ölkənin sosial–ictimai quruluşunun xarakterindənvə cəmiyyətin istehsal qüvvələrinin inkişaf səviyyəsindənasılı olaraq son zamanlarda daha da artmış vəgüclənmişdir.

İnsan cəmiyyətinin torpaq örtüyünə təsiri onlarıntəbii mühitə təsirinin bir tərəfini təşkil edir.

Ayrı-ayrı dövrlərdə saysız-hesabsız sürülərlə bitkiörtüyü məhv edilmiş, arid landşaft olan ərazilərdə çim qatıtapdalanmışdır. Deflyasiya prosesi torpağın məhvini başaçatdırmışdır. Bizə bir qədər yaxın dövrlərdə drenajsızsuvarma nəticəsində 10 milyonlarla hektar torpaq sahəsişorlaşmış torpaqlara və şor səhralara çevrilmişdir. BMT-nin məlumatına görə hər il şorlaşma və bataqlaşmadan200-300 min hektar torpaq məhv olur. Bizim gözümüzqarşısında böyük çaylar üzərində bənd və sututarlarıntikilməsi nəticəsində geniş sahədə yüksək münbitliyəmalik subasar torpaqlar suya basdırılmış və yabataqlaşmışdır.

126

Lakin torpağın pozulması hadisəsi nə qədər böyükolsa belə, insan cəmiyyətinin Yerin torpaq örtüyünə təsirnəticəsinin ən kiçik hissəsidir. İnsanların torpağa təsirininəsas nəticəsi torpaqəmələgəlmə prosesinin tədricəndəyişməsi, torpaqda kimyəvi elementlərin dövranınıdərindən tənzim etmək və torpaqda enerji transformasiyaetməkdən ibarətdir.

İnsanların torpağa və onun morfogenetikxüsusiyyətlərinin dəyişməsinə təsiri iki formada özünüaydın göstərir:

1) Torpağın ümumi profilində morfoloji cəhətdənəmələ gələn fiziki-mexaniki dəyişikliklər.

2) Torpağın profilində genetik cəhətdən biokimyəviproseslərin təkamülü və inkişafı ilə əlaqədar baş verənəsaslı dəyişikliklər.

Torpağın ümumi profilində morfoloji cəhətdənəmələ gələn dəyişikliklər yuyulub gətirilən müxtəlif aşınmaməhsulları, onların çökdürülməsi və basdırılması iləəlaqədardır. Bəzən təbii bitki örtüyünün məhv edilməsi,becərmə və aqrotexniki tədbirlərin düzgün aparılmamasınəticəsində eroziya prosesi o dərəcədə intensiv vəəhatəli olur ki, dağətəyi düzənlik hissələrdə - delüvialçöküntülərin toplandığı sahələrdə iki profilli (basdırılmış)torpaq törəmələri əmələ gətirir.

Torpağın morfoloji quruluşunun dəyişməsinəuzunmüddətli suvarma da təsir göstərir. O, torpağınprofilində kiplik yaradır, xeyli narın dispersləşmiş gilhissəciklərinin və müxtəlif formalı karbonatların dərinqatlara yuyulmasına, orada irriqasiya çöküntülərinintəbəqələşməsinə, eləcə də, çoxlu yenitörəmə vəmədxulların (saxsı qırığı, bişmiş kərpic, şüşə qırıntıları vəs. məişət əşyaları) toplanmasına səbəb olur. Bunubəşəriyyət tarixində izi qalmış çoxlu mixi yazılar, arxeoloji

127

tapıntılar və tədqiqatlar zamanı qazılmış yüzlərlə torpaqkəsimlərindəki relikt əlamətlər də təsdiq edir.

Torpağın morfogenetik xüsusiyyətlərinin və ekolojitəbiətinin dəyişməsinə kənd təsərrüfatı texnikası (ağırçəkili traktor, kombayn və b. k/t alətləri) də müəyyən təsirgöstərir. Bu təsir, xüsusilə, torpağın şum qatınınsıxılmasına, strukturunun pozulmasına, kipləşməsinə vəəkinaltı qatda mikroillüvi qatının yaranmasına, düzgünsuvarılmadıqda təkrar şorlaşma, eroziya prosesi, qaysaqəmələgəlmə, qleyləşmə və bataqlaşma əlamətlərinə və s.əlverişsiz hadisələrin baş verməsinə səbəb olur.

Torpağın intensiv mənimsənilməsi - ardıcıl olaraqçoxlu yollar, yüksək gərginlikli elektrik xətləri çəkilməsi,teleqraf dirəkləri basdırılması, xam torpaqlarınşəhərsalmada mənimsənilməsi və s. özlüyündə “təbiəttəslim olur” kimi yanlış anlayış yaratmışsa da, bütünbunlar torpaqda müəyyən struktur dəyişiklikləri və yeniekoloji mühit əmələ gətirmişdir.

Bir faktı da qeyd edək ki, antropogen amilin təsiriləbiosferdə baş verən və torpaqların deqradasiyasınasəbəb olan dəyişikliklər əksər hallarda aqrosenozların,xüsusilə, meşə bitkilərinin qırılması, bataqlıqların plansızqurudulması ilə əlaqədar olur.

Meşələrin nizamsız qırılması və onun ekolojimühitə mənfi təsiri və təzadları böyük maarifpərvərtəbiətçi pedaqoq – alim H.Zərdabinin də əsərlərində genişşərh edilmişdir.

Torpağa müsbət təsirlər: müasir əkinçilikdətorpağı yaxşılaşdırmaq məqsədilə müxtəlif növ kompleksaqrotexniki tədbirlər də həyata keçirilir. Bunlar suvarmakanalları və drenaj – kollektor şəbəkəsinin çəkilməsi, turştorpaqların əhənglənməsi, şorakət torpaqlarıngipslənməsi, suvarma və qurutma meliorasiyasınıntətbiqi, plantaj şumu aparılması, ağır gilli torpaqların

128

qumlanması, ardıcıl ottökmə və növbəli əkin, gübrələrin (ocümlədən yaşıl gübrələmə) və pestisidlərin tətbiqi,daşlardan təmizləmə, terraslar salmaq, süni sututarlar vəgöllər yaratmaq və s. tədbirlərdən ibarətdir. Torpağaedilən müsbət təsirlər onun morfogenetik xassə vəxüsusiyyətlərinin dəyişməsində mühüm rol oynamaqlaonun tərkibinin optimallaşdırılmasına, ümumi halda biolojiməhsuldarlığın yüksəlməsinə gətirib çıxarır.

BMT-nin və Yuneskonun “İnsan və biosfera”beynəlxalq proqramında torpağın mühafizə edilməsi vəmünbitliyini yüksəltmək üçün daha təsirli tədbirlər nəzərdətutulmuşdur. Bu məsələdə kənd təsərrüfatı mütəxəssisləridaha fəal iştirak edirlər.

10.2. İnsan cəmiyyətinin başqa fəaliyyətdairələri üçün torpağın əhəmiyyəti.

Torpaq və əhalinin sağlamlığı. Torpaq mühümsanitar – gigiyena və tibbi əhəmiyyətə malikdir. BunuV.V.Dokuçayev ilk dəfə Peterburq rayonunu fiziki – coğraficəhətdən kompleks şəkildə öyrənərkən daha düzgünmüəyyən etmişdir. Torpaq insanda xəstəlik törədənminlərlə ibtidai heyvan və mikroorqanizmlərinin həyatıüçün əlverişli mühitdir. ABŞ-da, Hindistanda bir sıraxəstəliklərin törəməsi müxtəlif torpaqlarda yaşayangöbələklər, infeksiya törədən mikrobları ilə əlaqədardır.Misal üçün, Hindistan alimləri müəyyən etmişlər ki, QərbiBenqalinin kənd rayonlarında əhalinin xoleraxəstəliyindən ölmələrinin səbəbi burada torpaq örtüyününxarakteri ilə əlaqədardır. Belə ki, burada əhalinin ən çoxölüm halları hidromorf torpaqlarda (allüvial, delta, bataqlıvə s.) müşahidə edilmişdir. Bu da çox güman ki, həminrejimli torpaqlarda xolera infeksiyasının əlverişli inkişafı iləəlaqədardır.

129

Torpaq həm də xəstəliktörədicilər üçün məkandeyil, eyni zamanda infeksion xəstəliklərin yayıcısı olanheyvanlar üçün də əlverişli mühitdir.

İnsanların sağlamlıq vəziyyətinə torpağın kimyəvitərkibi güclü təsir göstərir. Bəzən torpaqda ayrı – ayrıkimyəvi elementlərin çatışmaması, ya həddən çox olmasıinsanların sağlamlığında özünü kəskin biruzə verir.Əhalinin sağlamlığında bioloji aktiv maddələrin tərkibinədaxil olan kimyəvi elementlərin, həyat proseslərini tənzimedən vitaminlərin, fermentlərin və hormonlarınçatışmaması xüsusilə kəskin olunur. Məsələn, torpaqdakalsiumun, dəmirin, yodun, ftorun çatışmaması (yodunçatışmaması zob xəstəliyi, ftorun çatışmaması dişxəstəlikləri və s. törətməsi) bu qəbildən diqqəti cəlb edir.Ədəbiyyatda belə yolla yaranan xəstəlikləri endemik(yunanca endemos - məhəlli, yerli deməkdir) xəstəlikadlandırırlar. Bitki və heyvanlar arasında endemikxəstəliklər müşahidə olunan belə yerli geokimyəvixüsusiyyətlərlə müəyyən edilən vilayətləri A.P.Vinoqradovbir geokimyəvi provinsiyalar adlandırmışdır. Bugeokimyəvi provinsiyalarda çatışmayan elementlərhəmişə planlı şəkildə insanların qida rasionlarına əlavəedilir (məs: xüsusi yodlaşdırılmış xörək duzu şəklində).

10.3. Faydalı qazıntı yataqlarının axtarışı üçün torpağın əhəmiyyəti.

Torpaqda baş verən proseslərin öyrənilməsigeokimyəvi üsullarla axtarışları təkmilləşdirməkdə çoxmühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xalq təsərrüfatının mineralxammala olan ehtiyacının artması ilə əlaqədar bu üsullarxüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Belə ki, torpaq havasının tərkibini oyrənməklə neftvə qazın, həm də radioaktiv elementlərin toplanmasınımüəyyən etmək mümkündür. 30-cu illərdə geokimyaçılar

130

müəyyən etmişlər ki, metal filizləri yataqlarının ətrafındafiliz elementlərinin seyrəkləşən arealları əmələ gəlir. Bunagörə də hər hansı örtülü olan metal yatağını müəyyənetmək üçün torpağın səthindən nümunə götürüb analizedir və orada o metalın miqdarını təyin edirlər. Yataqüzərində filiz elementlərinin miqdarı həmişə başqasahələrdən bir qədər çox olur. Bu üsul elmdəmetallometriya adını almışdır. Metallometrik işlər indibütün dünyada müvəffəqiyyətlə isifadə olunur.

Məlum olduğu kimi, torpaqəmələgəlmə prosesitorpaqəmələgətirən süxurun üst hissəsinin fiziki –mexaniki xassəsini müəyyən qədər dəyişir. Buna görə də,aerodromlar, avtomobil magistralları, dəmir yolları və b.tikintilər üçün müxtəlif mühəndis axtarış işləri zamanıtorpağın tikinti üçün səciyyəsini verməkdə bir sıratorpaqəmələgəlmə proseslərinin qiymətləndirilməsimühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə məsələlər daha dəqiqşəkildə qruntşünaslıq kursunda şərh edilir.

131

II HİSSƏ

TORPAQ TİPLƏRİNİN COĞRAFİ İCMALI

Torpaq tipləri ilə tanışlığı həm onların sistematikasıüzrə, həm coğrafi yayılması və həm də torpaqlarınəmələgəlmə şəraitlərini nəzərə almaqla həyata keçirməkolar. Torpaq coğrafiyası kursunun tədrisi üçün sonuncuyol daha məqsədəuyğundur. Buna görə də torpaqlarınicmalı bizim tərəfimizdən ən geniş yayılmış landşaftlarauyğun tərzdə verilir: Dərsliyin birinci hissəsindətorpaqəmələgəlmə prosesinin ümumi sxemi,torpaqəmələgətirən amillərin səciyyəsi və onların torpağıngenezisində rolu məsələləri açıqlanmışdır.

Verilmiş ikinci hissədə ayrı-ayrı zonaların torpaqtiplərinin icmalı, torpaqəmələgətirən amillərin səciyyəsi,əsas torpaq tiplərinin təsnifatı, fiziki-kimyəvi tərkibi vəxassələri verilmişdir.

XI FƏSİLARKTİKA VƏ TUNDRA LANDŞAFTLARININ

TORPAQLARI

Şimal yarımkürəsinin adalarında və materikhissəsinin arktika və subarktika qurşaqlarındaözünəməxsus meşəsiz landşaftlar yerləşir. Bunlarıntutduğu sahə Yer kürəsi qurusunun 4 faizə yaxınhissəsini, Rusiya ərazisinin isə 8%-dən çoxunu təşkil edir.Bu ərazidə arktika və tundra landşaftları torpaqlarıayırırlar. Tundra torpaqları Avrasiya ərazisində ŞimalBuzlu okean dənizlərinin sahilləri boyu geniş zolağı tutur.Tundranın çox hissəsi Şimal qütb dairəsindən kənardayerləşir, ancaq Asiya kontinentinin şimal-şərqində tundralandşaftları Berinq dənizi sahili boyu xeyli cənuba düşür(şəkil 11.1). Bu onunla izah edilir ki, alçaq temperaturlamüşayət olunan havanın yüksək nisbi rütubəti meşəbitkilərinə əlverişsiz təsir göstərir. Tundra torpaqlarıAlyaskada və Şimal Amerikada qütb dairəsinin kənarhissələrində, İslandiyada və Qrenlandiyanın cənubsahillərində geniş yayılmışdır. Artika torpaqları ŞimalBuzlu okeanın daimi buzlarla örtülməyən ada vəarxipelaqlarında da vardır.

Tundra-arktika landşaftları nisbətən cavantörəmələrdir. Geoloji məlumatlar təsdiq edir ki, qütbdairəsindən kənarda yerləşən rayonlarda, neogendövründə iynəyarpaqlı meşələr yayılmışdır. Tundra-arktika landşaftlarının meydana gəlməsi və formalaşması

1

dördüncü dövrdə böyük materik buzlaşmalarının inkişafıilə əlaqədar olmuşdur.

Şəkil 11.1.Arktika və tundra landşaftı torpaqlarının coğrafiyayılma arealları.

11.1. Arktika landşaftlarının torpaqları

Son illərin tədqiqatları Arktika və Antarktidanınyüksək enlikli vilayətlərində ilkin primitiv torpaqlarınformalaşmasını müşahidə etməyə imkan vermişdir.

Antarktidada qütb səhra torpaqları qitənin sahilhissələrində buzdan azad olan oazislərdə fraqmentlərşəklində yayılmışdı. Oazislər Antarktidanın ancaq 0,06%--ə qədərini tutur. Onlardan ən böyükləri Banker,Bestfoil,Eymeri, Teylor-Rossa və Viktoriyadır. Buradayağıntı çox az düşür, daxili hissələrdə ildə 62-80mm, sahilzonalarında isə 300mm-ə qədər müşahidə olunur.Yağıntılar hətta yayda da qar şəklində düşür və əsas

2

hissəsi buxarlanır. Oazislərin bitki örtüyü çox kasaddır :qayaların üzərində adda-budda müxtəlif növ şibyə vəmamırlar nəzərə çarpır. Qayaların çatlarında yaşıl vəgöy-yaşıl yosun florası üstünlük təşkil edir.

Antarktidanın qütb səhra torpaqları yay ərzində 30-40 sm qalınlıqda buzlardan əriyirlər. Onlar üçün qırmızı-qəhvəyi və narıncı rəng xarakterikdir ki, bu da dəmirhidrooksidlərinin olması ilə əlaqədardır.

Arktika torpaqları Şimal Buzlu okeanı adalarındaQrenlandiyanın şimal sahilləri, Şimali Amerikaarxipelağının şimal adaları Frans-İosif torpağı Şpisbergenadaları, Yeni Torpaq, Şimal Torpağı, Novosibirskiadalarında, həm də Taymır yarmadasının kontinentalhissələrində yayılmışdır.

Antarktidanın qütb səhra torpaqları yay ərzində 30-40 sm qalınlıqda buzlardan əriyirlər. Onlar üçün qırmızı-qəhvəyi və narıncı rəng xarakterikdir ki, bu da dəmirhidrooksidlərinin olması ilə əlaqədardır.

Arktika torpaqları Şimal Buzlu okeanı adalarındaQrenlandiyanın şimal sahilləri, Şimali Amerikaarxipelağının şimal adaları Frans-İosif torpağı Şpisbergenadaları, Yeni Torpaq, Şimal Torpağı, Novosibirskiadalarında, həm də Taymır yarmadasının kontinentalhissələrində yayılmışdır.

Antarktidadan fərqli olaraq Arktikada buzdan azadsahələr daha çoxdur. Kanada-Arktika arxipelağının bəziadaları (Prins-Patrik, Melvill, Makkenzi-Kinq, Baterst) buzörtüyünə malik deyillər.

3

Arktika qütb səhralarının iqlimi Antarktidayanisbətən az kəskindir. Antarktidada bir dənə də çiçəklibitki olmadığı halda, Arktikanın alçaq relyef formalarındaküləkdən qorunan sahələrdə çiçəkli bitkilərə də (çiyanotu,drias, qütb qırtıcı və s.) inkişaf tapmışdır.

Arktikanın iqlim şəraiti çox kəskindir. Orta illiktemperatur - 100C-dən - 140C-ə kimidir. Yayda ortasutkalıq temperatur 50S-dən çox olmur. Nəhəng qar vəbuz kütlələrinin toplanması havanın xeyli qızmasına maneolur. Şaxtasız dövr adətən 12-14 gün davam edir. Qış,arktik zonanın qərb hissəsində şərqə nisbətən xeyliyumşaqdır. Frans-İosif torpağında orta fevral temperaturu- 190C olduğu halda, Şimal Torpağında - 270C-dir.

Bitki örtüyü çox seyrək olub, mamırlar, taxıllarfəsiləsi üstünlük təşkil edir. Ən kəskin soyuq rayonlardabitkilər ərazinin yalnız 5-10%-ni örtür. İqlim şəraitininyumşalması ilə torpaq səthinin bitki ilə örtülmə dərəcəsiartıb 50-70%-ə çatır. Bitkilərin illik artımı hər hektarsahəyə düşən quru üzvi maddənin miqdarı ilə ölçülür.

Arktika qurusunun çox hissəsi əsas süxurlar(çöküntü-metamorfik və püskürmə süxurlar) və dördüncüdövrün narın çöküntüləri ilə örtülmüşdür. Bu çöküntülərsu-buzlaq və dəniz mənşəlidir, qranulometrik1 tərkibiəsasən yüngüldür. Bəzi yerlərdə bu çöküntülərin üzərindəyuxa gillicə örtük yerləşir. Kristallik süxurların üzə çıxdığısahələrdə çınqıllı səpintilər yayılmışdır.

Relyefdə buzlaq abrazion və akkumulyativformalar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Arktika

1 Qranulometrik tərkib - əksər torpaqşünaslar mexaniki tərkib işlədir.

4

torpaqlarının əmələ gəlməsi üçün ən əlverişli sahələrokean adalarının düzənlik hissələri və hündür dənizterraslarıdır.

Mikrorelyef formaları üçün kobud daş qırıntıları iləhaşiyələnmiş, narın torpaq materiallarından ibarət zəifqabarıq sahələr xarakterikdir. Bu formalar daş həlqələr,daş çoxbucaqlılar və s. adlarla məşhur olub kriogenez2

hadisələrlə əlaqədardır. Görünür ki, donma-açılmaprosesində daha yüksək rütubət tutumlu narın torpaqmaterialları iri süxur parçalarını kənarlara doğru sıxışdırır.Eyni cinsli qumsal-gillicəli çöküntülər üzərində dörd, beşve altıbucaqlı birləşmələr əmələ gətirən poliqonlar əmələgətirir. Bu formalar torpaq-qrunt kütləsinin şaxtanın təsirinəticəsində çatlamasından yaranır.

Arktika torpaqlarının morfoloji və genetikxüsusiyyətləri olduqca özünəməxsusdur (şəkil 11.2).Torpaq profilinin qalınlığı torpaq-qrunt təbəqəsininmövsümi donuşluğunun açılma dərinliyi ilə müəyyən edilirki, bu da İ.S.Mixaylova görə orta hesabla 40 sm-əbərabərdir. Torpaq profilinin differensiasiyası (qatlaraayrılma dərəcəsi) zəif ifadə edilmişdir. Genetik qatlar tamşəkildə ancaq ayrı-ayrı sahələrdə, adətən mikroçökəkliklərdə poliqonalların çatları yanında olur.

Arktika torpaqları profilinin üst hissəsində humusunmiqdarı 3-5%-dən artıq olmur və əsas etibarilə arktikabitkilərinin yeraltı hissələri əmələ gəlir ki, bu da bütün

2 Kroys (yunan sözü) – soyuq deməkdir. Kriogenez – alçaq remperaturdadağ süxurlarının kompleks proseslərlə dəyişməsi.

5

bioloji kütlənin 80-90%-ni təşkil edir. Humusun tərkibindəfulvo turşuların miqdarı huminlərə nisbətən çoxdur. Həmdə sərbəst aqressiv fulvo turşular demək olar ki, yoxdur.Bu həm iqlim şəraitləri, həm də torpaqmikroorqanizmlərinin tərkibində yosun və bakteriyalarınçoxluğu ilə izah edilir. Arktika torpaqlarında mikrobiolojifəaliyyət xeyli intensiv gedir, bunu mikroorqanizmlərinsayının çoxluğu təsdiq edir. E.N.Mişustin vəB.A.Mirzəyevanın (1964) məlumatlarına görə 1 qr arktikatorpağında yüz minlərlə bakteriyalar vardır.

Şəkil 11.2. Arktika torpaqları

6

Arktika torpaqlarının su rejimi bir sıraxüsusiyyətlərə malikdir. Yayın əvvəlində buzlaqların vəqarların əriməsi nəticəsində torpaq örtüyü həddindən artıqrütubətlidir. Lakin tezliklə sutka ərzində əmələ gələninsolyasiya və güclü küləklər nəticəsində torpaq sürətləqurumağa başlayır, bu halda o çatlayaraq poliqonalsistemli yarıqlar əmələ gətirir.

Biokimyəvi proseslər və su rejiminin xüsusiyyətlərinəticəsində arktika torpaqları zəif turş və demək olar ki,neytral reaksiyaya malikdir ki, bu da torpaq əmələgətirən süxurlarda neytral, hətta zəif qələvi reaksiya iləəvəz olunur. Uducu kompleks demək olar ki, əsaslarlatam doymuşdur. Udulmuş ionlar arasında adətən kalsiumüstünlük təşkil edir, lakin dəniz sahili rayonlarda udulmuşmaqneziumun miqdarı kəskin surətdə artır. Torpağınqısamüddətli quruması və kriogen yolla duzların səthəqalxması ayrı-ayrı sahələrdə müxtəlif duz bozartılarınınəmələ gəlməsinə səbəb olur.

Arktika torpaqlarının üst qatları üçün biogenmənşəli dəmir oksidinin toplanması səciyyəvidir, bu daçox güman ki, az mütəhərrik dəmir-üzvi birləşmələrdənibarətdir.

Yüksək rütubətlənən sahələrdə, çökəkliklərdə vəsubasarların terrasyanı sahələrində su yığılıb qalır vəqleyləşmə prosesi başlayır. Burada nəticədə qleyliarktika torpaqları əmələ gəlir. Dəniz suları ilə vaxtaşırıtutulan sahil düzənliklərində natrium və maqneziumxloridləri ilə şorlaşmış şoran torpaqlar əmələ gəlir.

11.2. Tundra landşaftlarının torpaqları

7

Karel sözü olan "tundra" (fin dilində ″tunturi″)meşəsiz yer deməkdir. Tundra landşaftları Kola və Kaninyarımadalarında, Peçora və Vorkutanın cənubhövzəsində, Yamal, Qıdan, Taymır yarımadalarında vəsonra Orta Sibir yaylasından şimala, Şimal Buzlu okeandənizlərinin Şərqi Sibir sahələrində, Çukotyarımadasında, Kamçatkada və Oxot dənizi şərqsahillərinin şimali hissələrində geniş yayılmışdır. Butorpaqlara həmçinin Amerika materiki və Alyaskayarımadasının şimal hissələrində Baforta dənizi, Viktoriyaadası, Baffin körfəzi sahillərində xeyli geniş ərazilərdərast gəlinir. Cənub yarımkürəsində tundra torpaqlarıyoxur.

Tundranın iqlim şəraiti mənfi orta illik temperaturuilə səciyyələnir. Materikin Avropa hissəsində - 20C-dənAsiya və Amerika hissələrində - 120C–dək dəyişir. İyulunorta temperaturu bir qayda olaraq +100C-dən yuxarıqalxmır, yanvarın orta temperaturu isə çox aşağıdır.İndiqirka-Kolım tundrasında hətta - 30-400C-dək düşür.Şaxtasız dövr çox çəkmir, adətən 3 aya yaxındır.Yağıntıların miqdarı şərqdə il ərzində 150-250mm,Rusiyanın Avropa hissəsində daha yüksəkdir. Kolayarımadası tundrasında 450mm, Vorkuta rayonunda 360mm-dir. Yay dövrü üçün havanın yüksək nisbi rütubəti(80-90%) və fasiləsiz günəş işığı (ağ gecələr)səciyyəvidir.

Tundra bitki örtüyünün tərkibində kollar, kolcuqlar,ot bitkiləri, mamırlar, şibyələr üstünlük təşkil edir.Tundrada ağac bitkiləri yoxdur. Bu, bir sıra səbəblərlə

8

yayda torpağın həddən artıq rütubətlənməsi və anaerobmikrobioloji proseslərin inkşafı ilə, soyuq dövr müddətindəcavan pöhrələri qurudan güclü küləklər, alçaq tempeaturvə s. ilə əlaqədardır. Torpaq florası (bakteriyalar,göbələklər, aktinomitsetlər) çox müxtəlifdir. Tundratorpaqlarında bakteriyalar aktinomitsetlərə görə xeyliçoxdur. Mərkəzi tundra yarımzonasının 1q torpağında400-dən 3500 minə, cənub tundra torpaqlarında 300-dən3800 minə qədər bakteriya müəyyən edilmişdir (E. N.Mişustin və V. A. Mirzəyeva, 1964).

Şaxtasız dövrdə tundra torpaqlarının həddən artıqrütubətlənməsi və bununla əlaqədar olaraq oksigeninçatışmaması xeyli miqdarda anaerob bakteriyalarıninkşafına səbəb olur.

Bitki örtüyünün xarakterinə görə tundra zonasınıyarımzonalara bölürlər: arktika tundrası, şibyəli–mamırlı,tundra kolcuqlu və meşə tundra. Arktika tundrasındaşibyələr geniş yayılmışdır. Tundra üçün şibyəli–mamırlıbitki örtüyü daha səciyyəvidir, burada gilli sahələr, əsasənmamırlar və otlarla, daşlı sahələr isə şibyələrləörtülmüşdür. Cənubda mamır və şibyələrlə yanaşı kollar(əsas etibarilə empetrum) peyda olur, daha cənubda isəmeşə tundra daxilində ayrı-ayrı meşə massivlərinə rastgəlirik. Meşə bitkisi tundra zonasının dərinliklərinə ancaqçay dərələri boyu daxil olur.

Torpağın yüksək rütubətlənməsinə baxmayaraqtundrada iri torpaq yığını əmələ gəlmir. Torflu bataqlıqlarıniri massivləri ancaq meşə tundrada nəzərə çarpır.

Tundrada torpaqəmələgətirən süxurlar arasındamüxtəlif tip buzlaq çöküntüləri üstünlük təşkil edir. Uraldan

9

qərbə buzlaq çöküntülərinin içərisində çoxlu miqdardakobud qırıntılı dağ süxuru materialları vardır ki, bunlar birtərəfdən Baltik qalxanı, o biri tərəfdən Yeni Torpaq, QütbUralı sahələrindən gətirilmişdir. Uraldan şərqə Qərbi Sibirovalığının şimal hissəsində torpaqəmələgətirən süxurlarkompleks buzlaq, dəniz və kol çöküntülərindən ibarətdirki, bunlar Avropa morenlərinə görə xeyli az buzlaq daşımateriallarına malikdir. Şərqi Uralın buzlaq çöküntülərininmineraloji tərkibinin formalaşması üçün mənbə ŞimaliUral və Taymır-Noril rayonlarıdır.

Şimali Sibirin şərq hissəsində və Yan-İndigir-Kolımovalığında dördüncü dövr çöküntüləri arasında göl-allüvialçöküntüləri üstünlük təkil edir. Ayrı-ayrı rayonların tektonikçökməsi ilə əlaqədar olaraq bu çöküntülər bir neçə yüzmetr qalınlığa malikdir.

Bərk metamorfik və püskürmə süxurlara yaxınyerləşən yerlərdə daşlı və qırıntılı səpintilər yayılmışdır.

Tundra landşaftlarının bitki örtüyünətorpaqəmələgəlmə və müxtəlif və geoloji proseslərinəçoxillik donuşluq təsir göstərir. Uzun müddət ərzindəmənfi temperatura malik olan litosfera qatına çoxillikdonuşluq deyilir.

Çoxillik donuşluq bəzi sahələrdə tundrazonasından kənara çıxaraq geniş ərazidə yayılır. Misalüçün, Şərqi-Sibirdə çoxillik donuşluq ayrı-ayrı adalarşəklində Rusiyanın dövlət sərhəddindən cənuba doğruyayılır. Donmuş qruntun qalınlığı çox vaxt bir neçə yüzmetr qalınlığa çatır. "Daimi" donuşluğun mənşəyihaqqında bir sıra fərziyyələr söylənmişdir, ancaq qəbuledilmiş ümumi fikir yoxdur və tədqiqatçıların əksəriyyəti

10

bir fikrə şərikdirlər ki, bu donuşluq müasir deyil, buzlaqdövründən qalmış qədim hadisədir.

Tundra zonasının qərb rayonlarında çoxillikdonuşluğa ayrı-ayrı adalar şəklində rast gəlirik. Onunbütöv sahə şəklində yayılmasına Mezen çayından şərqədoğru təsadüf edilir.

Çoxillik donuşluğun illik açılma dərinliyi əsasetibarilə süxur və torpaqların tərkibi ilə müəyyən edilir.M.İ.Sumginin məlumatlarına görə qumlu torpaq vəqruntlar 1,2-1,6m, gilli torpaqlar 0,7-1,2m, torflu-bataqlıtorpaqlar 0,2-0,4m dərinlikdə donuşluqdan açılırlar.Möhkəm donmuş qruntun səthdən bu qədər yaxındayerləşməsi, yağıntının az düşməsinə baxmayaraq torpaq-qrunt kütləsinin həddindən artıq rütubətlənməsinə vənəticədə ərazinin məhəlli bataqlaşmasına şərait yaradır.Donmuş qruntun yaxında yerləşməsi bütün torpaq qatınıçox soyudur. Bu da torpaqəmələgəlmə prosesinininkişafını ləngidir. Tundra torpaqlarının alçaq temperaturuvə su ilə həddindən artıq doyması biokimyəvi proseslərəmənfi təsir göstərir.

Çoxillik donuşluqla şiddətlənən özünəməxsus iqlimşəraiti mikrorelyef formalarının meydana gəlməsinə şəraityaradır. Bunların arasında birinci növbədə poliqonalformaları və təpəcikləri xatırlatmaq lazımdır. Tundrazonasında poliqonlar arktikada olan xarakterə malikdirlər,lakin bir qədər zəif ifadə edilmişdir. Tundranın ləkəli vəmedalyonlu struktura malik olması təpəciklərlə əlaqədarolub, bu, çökəkliklərdən məhrum olan qabarıq qruntsahələrindən ibarətdir. Çökəkliklərdə bitki örtüyü vardır.

11

Təpəciklərin əmələ gəlməsi, suyun daha çox donmuşsahələrə doğru axması ilə izah edilir.

Ayrı-ayrı hallarda buzlu nüvəsi olan iri təpələr(hidrolakkolitlər) əmələ gəlir. Tundrada ölkənin şimal-şərqində termokarst hadisəsi yayılmışdır.Dördüncü dövrçöküntüləri təbəqəsində buz layları və damarlarınınəriməsi müxtəlif ölçüdə depressiyaların (çökəkliklərin)kiçik və böyük çalaların, bəzən də göllərin əmələgəlməsinə səbəb olur.

11.3. Torpaqların xarakteristikası

Turş qonur tundra torpaqları profili yaxşı yuyulmuşvə kifayət qədər oksigenli şəraitdə əmələ gəlir. Buna görədə bu torpaqlarda anaerob və torpaq sularınındurğunluğu yoxdur (şəkil 11.3).

Turş qonur tundra torpaqlarının yayılması xeylidərəcədə, torpaq qatının yaxşı drenaj olunmasını təminedən torpaqəmələgətirən süxurların və relyefinxüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir. Buna görə də tundrazonasında turş qonur torpaqlar, yaxşı sukeçirməqabiliyyəti olan, yumşaq çöküntülü örtüklərə malik, yüksəkdenudasiyalı düzənliklərə parçalanmış dağlıq rayonlardayayılmışdır.

Bu torpaqlar üçün, zəif parçalanmış bitkiqalıqlarının toplanması səciyyəvidir, bununla əlaqədarolaraq profilin üst hissəsində yaxşı ifadə edilən torflu qatAT yerləşir. Profilin aşağı hissəsi genetik qatlara zəifdifferensasiya olunmuşdur və adətən 40-50 sm-dən artıq

12

olmayan qalınlığa malikdir. AT qatından aşağı "B" qatınatədricən keçən, morfoloji cəhətdən torpaqəmələgətirənsüxurlardan çox zəif fərqlənən qəhvəyi-qonur rəngli nazikhumus qatı yerləşir.

Şəkil 11.3. Tundra landşaftlarının torpaqları.

Torpaq-qrunt kütləsinin vaxtaşırı donma və açılmaprosesləri və bu halda onun dəfələrlə bir-birinə qarışmasıaydın qatlı profilin əmələ gəlməsinə mane olur.

Torflu qat, adından göründüyü kimi, əsas etibariləüzvi maddələrdən ibarətdir. A2 qatında (torfsuz qatda)humusun miqdarı azdır, adətən 1-3%-dən artıq deyildir.

13

Humusun tərkibində asan həll olan sulfat birləşmələridaha çoxdur. Bunun nəticəsi olaraq turş qonur tundratorpaqları aydın ifadə edilən turş reaksiyaya malikdir. Butorpaqların üst qatının sulu çəkimində pH-ın qiyməti 5-əyaxındır. Profilin aşağı qatlarında pH-ın qiyməti 5,5-6-yakimi arta bilir.

Kimyəvi analizin nəticələri turş qonur tundratorpaqlarının profili boyu maddələrin yenidənpaylanmasını təsdiq edir. Udulmuş kationların miqdarıbütünlükdə çox deyil, torflu qatda onlar daha çoxdur. Bu,kationların biogen yolla toplanması və onların məhvolmuş üzvi maddələrin parçalanması zamanı əmələgəlməsilə izah edilir. Mütəhərrik humus birləşmələri AT

qatından yuyulurlar. Bu halda onlar dəmir, alminium vəbəzi seyrək yayılmış kimyəvi elementlərlə birləşmələrəmələ gətirərək AT qatından yuyulur və "B" qatındatoplanırlar.Qeyd etmək lazımdır ki, bu elementlərin gözləgörülə bilən toplantısı tamamilə nəzərə çarpmır.

Qleyli-tundra torpaqları turş qonur tundratorpaqlarından fərqli olaraq torpaq-qrunt sularının çətindrenaj olunduğu və oksigenin çatışmadığı şəraitdə əmələgəlir. Bu topaqların formalaşması pis drenaj olunandüzənliklərdə suların uzun müddət durğun fonunda zəifparçalanmış suayrıcılarında, çox zaman çox illikdonuşluğun səthində gedir. Bu torpaqlar mamırlı-şibyəlivə kollu tundra yarımzonalarının alçaq düzənliklərindəgeniş yayılmışdır. Bu torpaqların profili üçün torpaqqatının su ilə doyma şəraitinə reaksia proseslərinəticəsində əmələ gələn qleyli qatın olması səciyyəvidir.Burada dəmirin, dəmir iki oksid formasında toplanması,

14

qleyli qatın göyümtül-boz rəng almasına səbəb olur. Buqat bilavasitə humus qatının altında yerləşir və çoxillikdonuşlu qatın üst səthinə qədər davam edir. Bəzənhumus qatı ilə torpaqların profilinin qleyləşmiş hissəsiarasında boz-paslı ləkələrlə növbələşən nazik ləkəli qatyerləşir. Qleyli-tundra torpaqlarında humusun miqdarı 1-3%-ə qədərdir. Reaksiyası isə neytrala yaxındır.

Nisbətən yumşaq iqlim şəraiti ilə fərqlənəntundranın cənub yarımzonası torpaqarında yaxşı ifadəolunan torf qatı formalaşır. Bu halda torflu-qleyli-tundratorpaqları ayrılır.

Çoxillik donuşluğun dərində yerləşdiyi şəraitdəqleyli-tundra torpaqları daha çox yuyulmuş olur və turşreaksiyaya malikdir.

Tundranın cənub yarımzonasının mənfi relyefelementlərində bataqlı–tundra torpaqları əmələ gəlir.Onların formalaşması qleyli-tundra torpaqlarının yayıldığısahələrdən axıb gələn suların təsiri altında baş verir.Yamaclarda, daha kontinental şəraitlərdə tundra-şoranları formalaşa bilir(J. A.Liveroski, 1965).

Çimli turş torpaqlar tundrada ot bitkiləri (çimli-taxıl) altında, yaxşı drenaj olunma şəraitində əmələ gəlir.Onlar qida elementlərinin nisbətən yüksək miqdarı iləfərqlənirlər (ana süxurların kalsiumla zəngin olmasıhesabına, yaxud çayların subasarında yerləşməsinəticəsində), yaxşı ifadə edilmiş, çim və humus qatlarıvardır. Tərkibində yüksək miqdarda humusa (5-10%) vəzəif turş, demək olar ki, neytral reaksiyaya malikdir.

Tundranın cənub hissəsində 4-5 m-ə qədərqalınlığı olan poliqonal torfluqlara rast gəlinir ki, buda

15

tundranın müasir şəraiti üçün qeyri adi dərəcədəböyükdür.

Torfluqlarda ağac gövdələri kötüklərinin qalıqlarınarast gəlinir. Torfluqların aşağı hissəsi daimi donmuşvəziyyətdə olur, səthi isə adətən şaxta vuran çatlaraparçalanmış və qabarmışdır. Bu torfluqlara holotseninortasında az sərt iqlim şəraitində, müasir tundranınyerində tayqa və meşə tundra landşaftı yayıldığı zamanmeydana gəlmiş çox qədim (relikt) törəmə kimi baxılır.

11.4. Arktika və tundra landşaftı torpaqlarınınkənd təsərrüfat istifadəsi

Tundra şimal maralçılığının yem bazası kimi böyükəhəmiyyətə malikdir. Əsas otlaqlar mamırlı-şibyəli vəkolluqlu tundralar, həmçinin holofit3 sahilçəmənliklərindədir. Arktika tundra isə maralçılıq üçün azyararlıdır.

Tundra zonasında əkinçilik yalnız son dövrlərdəinkişaf etməyə başlamışdır. Qütb dairəsindən şimala kəndtəsərrüfatı bitkilərinin yayılmasında keçmiş SSRİ ElmlərAkademiyası Qütb botanika bağı əməkdaşlarınıntədqiqatları və Xibində olan Ümumittifaq bitkiçilikinstitutunun qütb təcrübə stansiyası, həm də NaryanMardakı kənd təsərrüfatı təcrübə stansiyası mühüm roloynamışdır.

Hal-hazırda tundra zonasının bir sıra rayonlarında,xüsusilə iri sənaye mərkəzlərinin (Noril, İqarka və b.)

3 holofitlər şoranlıqda bitən bitkilərə deyilir.

16

ətraflarında tərəvəz bitkiləri əkilir. Tundranın əsas kəndtəsərrüfatı bitkiləri-kartof, kələm, soğandır; istixanalardabir çox başqa bitkilər də becərilir. Arpanın yetişdirilməsibarədə elmi iş aparılır.

Tundra torpaqlarının mədəniləşdirilməsi üçün əsasməsələ istilik rejimi və aerasiyanı yaxşılaşdırmaqdır, hərşeydən əvvəl bu məqsədlə təbii drenajı olan və daha çoxisinən sahələr seçilməlidir. Bunun üçün orta və yüngülgillicəli, çınqıllı yüksəkliklər, cənub, yaxud cənub qərbekspozisiyalı və şimal küləklərindən yaxşı qorunansahələr daha uyğundur. Tundra torpaqlarının həm üzvi,həm də mineral gübrələrə böyük ehtiyacı vardır. Bakterialgübrələr də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

17

XII FƏSİLTAYQA-MEŞƏ LANDŞAFTLARININ TORPAQLARI

Meşə landşaftlarının (dağ rayonları hesabaalınmadan) torpaqları bütün keçmiş Sovet İttifaqıərazisinin 1/3-dən çoxunu tutur. Qərbi Avropada və ŞimaliAmerikada olduğu kimi bu landşaftlar şimalyarımkürəsinin boreal və subboreal iqlim şəraitində dəgeniş meşə qurşağı əmələ gətirirlər. Bu nəhəng əraziyekcins deyil: müxtəlif rayonların meşə landşaftları öztorpaqəmələgəlmə şəraitlərinə görə xeyli fərqlənirlər. İlknövbədə meşə qurşağının daxilində iynəyarpaqlı tayqameşələrinin boreal zonası və tayqa yaxınlığındaenliyarpaqlı – iynəyarpaqlı qarışıq meşələrin subborealzonası ayrılır. Bu zonadan cənuba ara-sıra yarpaqlımeşələr yayılmışdır. Avropa və Şimali Amerikanınsubboreal meşələrinin xeyli hissəsi məhv edilmişdir. Bunagörə də vaxtilə meşə bitkilərinin təsiri altında əmələgəlmiş torpaqlar uzun müddətdir ki, meşəsiz landşaftlarşəraitində inkişaf edir.

12.1. Torpaqəmələgəlmə şəraiti.

Tayqa zonasının iqlim şəraiti radiasiya balansınınartması ilə əlaqədar olaraq nəinki şimaldan cənuba, həmdə qərbdən şərqə doğru qanunauyğun dəyişir. Buistiqamətdə iqlimin kontinentallıq dərəcəsi də artır.Karelya tayqasında yanvarın orta temperaturu –100C,iyulda isə +150C olur: Atmosfer çöküntülərinin miqdarı

18

500 mm-yə yaxındır. Həmin en dairəsində Yeniseydənşərqə tərəf iqlim kəskin kontinentaldır: yanvarın orta aylıqtemperaturu - 300C və daha aşağıdır, orta aylıqtemperatur amplitudu 50–600C təşkil edir, illik atmosferçöküntülərinin miqdarı 150 – 200 mm-yə qədər azalır.Sibirin tayqa rayonlarında çoxillik donuşluq inkişafetmişdir, lakin torpaq – qrunt kütləsi yayda 50 – 100 sm,qumlu sahələrdə isə 250 sm-yə qədər donuşluqdan açılır.Buna görə də donuşluq ağacların çox da dərinəgetməyən kök sistemlərinin inkişafına maneəçilik törətmir.

Tayqa zonasının bütün ərazisi üçün ümumi iqlimxüsusiyyətləri nisbətən sərin yayı (orta aylıq temperatur14 – 160C-ə yaxın) və müsbət rütubət balansı (atmosferçöküntülərinin buxarlanmanın miqdarından üstünlüyü)olmasıdır.

Torpaqəmələgətirən süxurlar Avropa hissəsindəəsas etibarilə buzlaq çöküntülərindən ibarətdir. Baltikkristallik qalxanı sahəsində bu, kobud buzlaq daşlıqumlardan və qumsallardan ibarət olur, bunların fonundabəzən daha ağır göl – buzlaq çöküntülərinə, məsələn,lentşəkilli gillərə rast gəlirik. Ural istiqamətində,torpaqəmələgətirən süxurlar zəif daşlı və çox gillicəlixarakterə malik olur. Uraldan şərqə, Qərbi Sibirdüzənliyinin şimal yarısında torpaqlar buzlaq – dəniz vəgöl – buzlaqlarının qumlu – qumsal çöküntüləri üzərindəinkişaf edir. Yeniseydən şərqə tərəf torpaqəmələgətirənsüxurlar yuxa çınqıllı çöküntülərdən, ovalıqların qumsal –gillicəli allüvial – göl çöküntülərindən təşkil olunmuşdur.

Zonanın üstünlük təşkil edən bitki örtüyüiynəyarpaqlı meşələrdir. Baltik qalxanı ərazisində seyrək

19

şam, şərqə tərəf küknar, ağ şam ağacları üstünlük təşkiledir. Uraldan şərqə ağ şamın miqdarı artır, qara şam vəsidr ağacları meydana gəlir.

Mərkəzi və Şərqi Sibirdə seyrək qara şam meşələriüstünlük təşkil edir. İynəyarpaqlı meşələr zonası ikiyarımzonaya bölünür. Şimal yarımzonasını mamırlıbataqlıqlarla növbələşən, bataqlaşmış iynəyarpaqlımeşələr əmələ gətirir. Burada mamırlarla yanaşı otlar dabitir. Tayqa zonasının bütün ərazisinin 20%-ə yaxınınıbataqlıq bitkiləri tutur. Çəmənliklər altında sahə böyükdeyil.

Bitki örtüyünün mühüm xüsusiyyətlərinə görəYakutsk – Vilyuy ovalığı xeyli fərqlənir. Sibir tayqasınınmərkəzində yerləşən bu böyük vilayətdə tozağacımeşələri və otlu – mamırlı bataqlıqlarla növbələşənbozqırlaşmış çəmən və çəmən – çöl bitkiləri genişyayılmışdır. İynəyarpaq meşə bitkilərinin biokütləsi xeyli yüksəkdir(1000 – 3000 sen/h), lakin töküntülərin miqdarıbiokütlənin yalnız bir neçə faizini təşkil edir: Şimalyarımzonasında 3 – 40 sen/h-dan, cənub yarımzonasında0 – 70 sen/h-a qədərdir. Ümumi töküntüdə külelementlərinin miqdarı böyük deyil, 50 – 80 kq/h təşkiledir. İynəyarpaqlı meşələrın biokütləsinin mühüm tərkibhissəsi – torpağın üst qatında çürüməmiş töküntüməhsullarından ibarətdir.

Rusiyanın Avropa hissəsi, Amerika materiki vəQərbi Sibirin tayqa meşələrində torpaqəmələgəlməprosesində nisbətən ümumi cəhətlər çoxdur, lakin

20

Mərkəzi və Şərqi Sibirin tayqa landşaftında baş verənproseslər xeyli fərqlənir.

12.2. Tayqa meşə torpaqlarının morfolojixüsusiyyətləri

Tayqa meşələri altında yaxşı su keçirəntorpaqəmələgətirən süxurlar üzərində illüvial – humus vəillüvial – dəmirli podzol torpaqlar əmələ gəlir. Bu torpaqlarBaltik kristallik qalxanında xüsusilə geniş yayılmışdır.

Bu torpaqların profilinin qalınlığı şimaldan cənubadoğru tədricən artır. Cənubu tayqa zonasında qumlu vəqumsal çöküntülər üzərindəki torpaqlar prinsip etibariləbelə quruluşa malikdir, lakin qatların qalınlığı böyükdür.Xüsusilə podzol qatının qalınlığı 10 – 15 sm-dək nəzərəçarpacaq dərəcədə artır. İllüvial qat daha paslı rəng alırvə qalınlığı 40 sm-ə çatır. Profilin böyüməsitorpaqəmələgətirən süxurların gillicəliyinə şərait yaradır.

Şərqi Avropa və Sibir tayqalarında hidromorftorpaqların əmlə gəlməsi bataqlaşma prosesi iləəlaqədardır. Relyefin çökək elementlərində yerləşənbataqlıqlarda bataqlı torflu – qleyli torpaqlar əmələ gəlir.Bu torpaq üçün 30 sm və daha çox olan qalın torf qatınınolması və ondan altda da göyümtül qleyləşmətəbəqəsinin yerləşməsi səciyyəvidir.

Gillicəli buzlaq – dəniz yaxud buzlaq – gölçöküntülərindən təşkil olunmuş pis drenajlı alçaq tayqadüzənliklərində torpağın üst qatında səth suları toplanır.Torpağın su ilə doyması zamanı oksidləşmə şəraitininvaxtaşırı reduksiya ilə (torpaq quruduqda və atmosferhavası ilə ona oksigen daxil olduqda) əvəz edilməsi çoxlu

21

miqdarda xırda konkresiyaların əmələ gəlməsinə səbəbolur.

Səthi qleyli podzol torpaqlar Şərqi Avropa və QərbiSibir düzənliyinin şimalında geniş yayılmışdır (şəkil 12.1).

Şəkil 12.1. Tayqa meşə landşaftı torpaqlarının coğrafi yayılmaarealları: 1 - podzol; 2 - çimli-podzol; 3 – podzollaşmış boz-qonur; 4 – podzollaşmış qırmızı və sarı torpaqlar.

12.3. Podzol torpaqların genetik xüsusiyyətləri

Podzol torpaqlar qumlu və qumsaltorpaqəmələgətirən süxurlar üzərində əmələ gəlirlər.Torpaq profilinin əmələ gəlməsi prosesində mineralhissələrin lazımınca paylanması baş vermir. Belə ki,burada narın dispers hissəciklər ya heç yoxdur və ya azmiqdardadır, daha iri hissəciklər isə aqreqatlararasıməsamələrdə hərəkət edə bilmir. Bunun nəticəsində əsas

22

kimyəvi elementlərin miqdarı podzol torpaqların genetikqatları boyu zəif dəyişir. Kimyəvi analizrəqəmlərinə çox diqqətlə baxdıqdaaydın olur ki, A2 podzol qatında dəmiroksidinin miqdarı azalır, illüvial Bqatında isə artır. Mütləq halda bumiqdar çox deyil, lakin A2 qatına görədəmir oksidinin miqdarı iki dəfə çoxalır.Görünür, podzol torpaqların profilininkəskin differensiasiyası mineralkomponentlərlə deyil, torpağın üzvimaddələrinin paylanması iləəlaqədardır (şəkil 12.2).

Podzol torpaqlarda humusuntərkib və miqdarının öyrənilməsi iləmüəyyən edilmişdir ki, onun xeylihissəsi mütəhərrik formalardan, huminvə fulvoturşularından ibarətdir.

Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, çox mütəhərrik vəaqressiv humus birləşmələri, xüsusilə - fulvoturşularmeşə döşənəcəyində daha çoxdur. Doğrudur, iynəyarpaqbitki qalıqlarının mikrobioloji proseslər nəticəsindədəyişməsindən humin turşuları da əmələ gəlir, lakin onlarfulvoturşularla müqayisədə meşə döşənəcəyindən zəifyuyulur və torpağın profili boyu alt hissələrinə çətinlikləaparılır.

Meşə döşənəcəyində fulvoturşunun miqdarı çoxolduğundan A0 qatının reaksiyası çox turşdur, pH – 3,5-4,0.

Şəkil 12.2

23

Fulvoturşuların torpaq profilinin alt qatlarınayuyulması prosesində onların neytrallaşması vəfulvoturşuların çökməsi baş verir. Eyni zamanda bununlaəlaqədar pH – 5,5-6,0-ya kimi artır.

Mikroskop altında baxılan şəffaf şlifdə, tərkibindədəmir olan qonur üzvi maddə, podzolların mineraldənələrinin səthində nazik pərdə əmələ gətirdiyi yaxşıgörünür. Beləliklə, podzol torpaqların illüvial qatındakıqonur rəng üzvi birləşmələrin və dəmir oksidininyuyulması ilə əlaqədardır. Darçını – qəhvəyi rəng Bqatında xeyli miqdarda üzvi maddələrin, paslı- qonur rəngisə dəmir oksidinin toplandığını göstərir.

Podzoləmələgəlmə prosesinin uzun müddətöyrənilməsinə baxmayaraq çox şey hələaydınlaşdırılmamış qalmışdır. Alimlərin əksər hissəsipodzoləmələgəlməyə A2 qatında olan minerallarınfulvoturşularla parçalanmasının nəticəsi kimi baxır. Bufikrə görə süzülən torpaq məhlulu A2 qatındanparçalanma məhsullarını aparır, B qatında çökdürür,nəticədə A2 qatı rəngsizləşir, yəni açıq (kül) rəng alır.Deməli, illüvial qatda bütün hər nə toplanmışdırsa, podzolqatından yuyulub gətirilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki,podzol torpaqların mikroskopik tədqiqatı zamanımineralların aydın aşınma əlamətləri müəyyən edilmişdir.A2 qatında həm də ondan altda yerləşən qatlarda təzəkiçik mineral qırıntıları, o cümlədən aşınmaya davamsızolan piroksenlər, amfibollar iştirak edir. Bu onu göstərir ki,ümumiyyətlə podzol torpaqlarda, o cümlədən A2 qatındamineralların sürətlə yenidən törəməsi baş vermir.

24

Başqa qrup alimlər A2 qatının rəngsizləşməsəbəbini mineralların parçalanması və onlarınaparılmasında deyil, torpağın üst qatının vaxtaşırı(mövsüm) qleyləşmə şəraitində görürlər.

Torpağın üst hissəsinin su ilə doyması zamanıdəmir elementi, mütəhərrik dəmir iki oksid formasına keçirvə qat rəngsizləşir, bu qata havanın oksigeni daxilolduqda isə, dəmir narın dəmir üç oksid konkresiyalarışəklində məhluldan çökür. Lakin səthi qleyləşmə prosesiilə podzollarda qalın illüvial qatının əmələ gəlməsini izahetmək olmaz. Hazırda müəyyən edilmişdir ki, səthimösümi qleyləşmə prosesi nəticəsində tayqa zonasınınyalnız torpaqları, səthi - qleyli – podzollu adlanantorpaqları əmələ gətirir.

Bəzi tədqiqatçılar belə güman edirlər ki, podzolqatında mineralların parçalanması nəticəsində azadolmuş kimyəvi elementlər illüvial qata aparılmır, ordanbitkilər tərəfindən akkumulyasiya olunur. Buna uyğunolaraq V.V.Ponomaryeva tərəfindən işlənib hazırlanmışbaxışlara görə iynəyarpaq meşələrdə bütün ehtiyat qidaelementləri onların biokütləsində toplanmışdır. Meşədöşənəcəyinin çürüməsi zamanı tədricən azad olankimyəvi elementlər yenidən bitki kökləri vasitəsiləmənimsənilir.

Son zamanlara qədər tədqiqat üsullarınınmürəkkəbliyi və çox zəhmətli olması üzündən tayqalandşaftlarında kimyəvi elementlərin bioloji miqrasiyasınımiqdarca qiymətləndirməyi həyata keçirmək çətinolmuşdur.

25

R.P.Morozovanın Cənubi Karelyanın küknarlığındabioloji dövrana dair aldığı yeni maraqlı məlumatlarınəzərə alaraq, podzolların əmələ gəldiyi biosenozlardaəsas kimyəvi elementlərin balansını hesablamaq olar.12.1-ci cədvəldə verilmiş rəqəmlər göstərir ki, döşənəkdəolan kül elementlərinin əksər hissəsi bitkilərin tələbatınıtamamilə ödəyə bilər. Döşənəcəkdə olan silisiumaliminium və xüsusilə dəmir kimi elementlərin miqdarı,bitkilərin canlı kütləsindəki həmin elementlərinmiqdarından xeyli yüksəkdir. Buna görə də, tayqameşələrinin bitkiləri lazım olan kül elementlərini A0

qatında olan üzvi qalıqların tədricən dəyişilməsi hesabınaala bilir. Bu mənbə hesabına da dəmirin bir hissəsi illüvialqata akkumulyasiya oluna bilir.

Cədvəl 12.1.Cənubi Karelyanın küknar meşələrində külelementlərinin balansı, kq/h-la (R.P.Morozova görə)

Kimyəvielementlər

Fitokütlə-dəmiqdarı

BitkitərəfindənIllikmənimsəmə

TöküntülərləIllikgeriqayıtma

Döşənəkdəmiqdarı

Ca 150-260 20-45 15-40 90-60K 50-170 7-24 6-20 10-35Si 40-65 10-19 9-18 100-200Mg 25-40 4-7 3-6 15-55P 15-45 2-6 1-5 20-30Mn 15-25 2,2-4,5 1,9-3,9 20-50S 6-10 1,2-2,1 1,2-1,9 10-20Al 7-10 1-2 0,7-1,8 20-85Fe 3,5-8 0,5-1,2 0,4-1,1 15-95Na 0,5-2,5 0,1-0,5 0,1-0,3 0,5-2Cəmi miqdarı

300-600 47-107 40-90 350-650

26

Podzolların profili boyu mikroelementlərinpaylanmasının öyrənilməsi onların üzvi maddələrlə sıxəlaqədar olduğunu göstərir, A0 qatında seyrək yayılmışbir çox metalların miqdarı mineral qatlarda olduğundan birneçə dəfə çoxdur. Meşə döşənəciyində mütəhərrikformalar altda yerləşən qatlardan on dəfələrlə çoxdur. Birçox metallar A0 qatına nisbətən az da olsa illüvial qatdada toplanır.

12.4. Mərkəzi və Şərqi Sibirin tayqa – meşəlandşaftlarında torpaqəmələgəlmə prosesi

Yeniseydən şərqə tərəf torpaqəmələgəlmə şəraitiŞimali Amerika, Qərbi Sibir və Şərqi Avropadüzənliklərinin şəraitlərindən xeyli fərqlənir. Mərkəzi vəŞərqi Sibir kəskin ifadə olunmuş ekstrokontinental iqlim,bütöv çoxillik donuşluğun yayılması, bitki örtüyününxüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunur.

Torpaqəmələgətirən süxurlar, uzaqdan gətirilənqalın buzlaq yığıntıları deyil, bir qayda olaraq, əsasənyerli süxurların qırıntılarından ibarət, çox da qalınolmayan yumşaq çöküntülərdir. Torpaqəmələgəlməşəraitinin müxtəlifliyi Sibirin torpaq örtüyünün tərkibindəözünü göstərməyə bilməzdi.

Turş qonur tayqa torpaqları. Bu yüzilliyinortalarında rus torpaqşünasları müəyyən etmişdir ki,Mərkəzi və Şərqi Sibirin tayqa zonasında tipik podzoltorpaqlar öz hakim mövqeyini itirir və onların yeriniYeniseydən qərbə tərəf olmayan və ya məhdud yayılmış,tamamilə xüsusi torpaqlar tutur. Şərqi Sibir torpaqları

27

sırasında qonur tayqa, dəmirləşmiş donuşlu tayqa və s.torpaqlar təsvir edilmişdir. Çoxillik tədqiqatlar əsasındaN.A.Nogina və K.A.Ufimtseva (1964) müəyyən etmişlər ki,bütün bu torpaqların hamısı üçün ümumi əlamətlərmövcuddur. Nəzərdən keçirilən torpaqlar üçün kobudhumusdan ibarət üst qat və açıq rəngli podzol qatıolmayan profil səciyyəvidir.

Profilin qalınlığı böyük deyil, adətən 60-100 sm-dən artıq olmur: o zəif differensiasiya olunmuşdur. ŞərqiAvropa və Qərbi Sibir düzənliklərində geniş yayılanpodzol torpaqlar, illüvial–humuslu podzol və səthi qleyli-podzollu torpaqlar üçün xarakterik olan açıq rəngliyuyulma qatının olmaması diqqəti cəlb edir.

Podzol torpaqlarda olduğu kimi, Şərqi Sibirin tayqatorpaqları da demək olar ki, tamamilə səthə daxil olankiçik illik töküntü kütləsinin zəif bioloji dövranı şəraitindəəmələ gəlir. Bitki qalıqlarının zəif dəyişilməsi nəticəsində,yuyulma rejimində səthdə torflaşmış tünd – qəhvəyidöşənəcək əmələ gəlir. Kobud üzvi qalıqlardan ibarətdöşənəcəkdən asan həll olunan humus maddələri yuyulurki, bunların tərkibində fulvoturşular üstünlük təşkil edir. Buüzvi birləşmələrin yüksək mütəhərrikliyi üzündən, humustəkcə profilin üst qatlarında (döşənəcək altında 8 – 10%)deyil, onun bütün qalınlığı boyunca müşahidə edilir. 50smdərinlikdə humusun miqdarı 5%-ə yaxın, 1m dərinlikdə isə2-3% olur. Fulvoturşularla birlikdə dəmirin kompleksbirləşmələri və qismən allüminium yuyulur.

Yuyulma prosesində humus maddələri tədricənçökür və humus – dəmir üç oksidin birləşmələri şəklindəmineral dənələri və aqreqatların səthində nazik pərdə,

28

yaxud qeyri-düzgün çevrəli mikroskopik laxtalar əmələgətirir. Nəticədə bütün torpaq qonur, bəzən paslı – qonurrəng alır. Mütəhərrik formalı dəmirin və qismən gillihissəciklərin yuyulması ilə ağımsov qat əmələ gələnpodzol torpaqlardan fərqli olaraq, qonur tayqatorpaqlarından toplanan dəmir- humus birləşmələri iləbirlikdə bütün profil boyu paylanır. Buna görə də bəzəntədqiqatçılar qonur tayqa torpaqlarını dəmirləşmiştorpaqlar adlandırırlar.

Humus maddələrinin və dəmirin metal – üzvibirləşmələrinin çökməsi bilavasitə döşənəcəkdən sonrabaşlayır, profil boyu aşağıya doğru rəngin parlaqlığı azalır.Humusun və dəmirin belə yayılma səbəbi kifayət qədəraydın deyildir. Belə güman edilir ki, daimi donuşluğunekranlı təsiri altında podzollaşma prosesi pozulur vətorpaqəmələgətirən məhsulların profildən kənaraaparılması çətinləşir. Bəzi xəritələrdə qonur tayqatorpaqları dəmirləşmiş donmuş – tayqa torpaqlarıadlanır. Belə görünür ki, bu torpaqların xüsusiyyətlərinimüasir torpaqəmələgəlmə şəraitinin bütün yekunu ilə izahetmək lazımdır.

Fulvoturşuların çoxlu miqdarda əmələgəlməsinəticəsində qonur tayqa torpaqları şiddətli turş reaksiyayamalikdir, su çəkimində pH-ın qiyməti adətən 4-5-əbərabərdir, həm də bunun ən az miqdarı töküntüləraltında humus qatında nəzərə çarpır. Belə ki, bu torpaqlaradətən qumsal yaxud qumsal-iriqumlu tərkibə malikyumşaq çöküntülər üzərində əmələ gəldiklərindən gillimineralların miqdarı adətən böyük deyil. Bununlaəlaqədar olaraq udma tutumu böyük deyil. Üst qatlarda

29

üzvi maddələrin miqdarı artdıqda udma tutumu dayüksəlir.

Qeyd etmək lazımdır ki, turş qonur tayqa torpaqlarıtəkcə Mərkəzi və Şərqi Sibirdə deyil, həm də başqaregionlarda da, xüsusilə Şimali Amerikada genişyayılmışdır. Orada bu torpaqlar böyük qruplar təşkil edirvə onların daxilində nəinki yarımtiplər, həm də tiplərayrılırlar.

Turş qonur tayqa torpaqlarının Şərqi Sibirinhidromorf (bataqlı) torpaqlar ilə geokimyəvi əlaqəsilazımınca öyrənilməmişdir.

Soyuq humid şəraitdə vulkan gilləri üzərində başverən torpaqəmələgəlmə prosesləri xüsusi torpaqlarınəmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. Belə torpaqlarKamçatkada yayılmışdır. Onlar üst kobud humus qatınamalikdir ki, bu qatdan fulvoturşular yuyularaq turş mühitinyaranmasına səbəb olur. Bu torpaqların xüsusiyyətləri–onların narın dispers hissəsində amorf allofonoidlərinüstünlük təşkil etməsidir.

Yakutiya–Vilyuy ovalığının torpaq örtüyü xeyliorijinaldır. Burada torpaqəmələgətirən süxurlarlösəbənzər gilicələrdən ibarətdir. Relyef əsasən en kəsiyi1-3km olan termokarst çökəklikləri olan maili dalğavaridir.Yakutiya– Vilyuy ovalıqlarının bitki örtüyü tayqa zonasıfonunda qara şam meşələri, mamırlı-otlu bataqlıqlar vətoz ağacı sahələri ilə qarışan taxıl və taxıllı–yovşanlıbozqırların yayılması ilə fərqlənir. Çoxillik donuşluq 1m-yəyaxın dərinlikdə yerləşir.

Burada donmuş açıq küləşi rəngli torpaqlaryayılmışdır. Onlar 3-4% humusu, zəif qələvi reaksiyası,

30

udulmuş kationlar arasında natrium olan çim qatınamalikdirlər. Bu element torpaq aqreqatlarının dağılmasınavə narın dispersli hissəciklərin yuyulmasına şərait yaradır.Bozqır bitkiləri altında tərkibində 6-10%-ə qədər humusolan qaratorpağabənzər bozqır torpaqları yayılmışdır.Udulmuş natriumun olması narın dispersli hissəciklərintorpaq profilinin üst qatlarından toplanma qatlarına (illüvialqata) aparılmasına səbəb olur.

Geokimyəvi əlaqələnmə prosesi nəticəsindəYakutiyanın hidromorf torpaqlarında natrium toplanır.Buna iqlimin ekstrakontinentallığı və donuşluq üzərindəduzların toplanması əlverişli şərait yaradır. Bir sırarayonlarda, xüsusilə Lena və Vilyuy çaylarındasubasarların üst terraslarında şoranlar nəzərə çarpır.

12.5. Tayqa-meşə zonası torpaqlarının bəzicoğrafi xüsusiyyətləri

Nəhəng tayqa meşə qurşağı bir neçə iri torpaqvilayətlərinə bölünür. Məsələn, təkcə keçmiş SSRİərazisində torpaq – coğrafi rayonlaşma sxemi üzrə tayaq- meşə qurşağını bioiqlim xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakıüç vilayətə ayırırlar:

1) Şərqi Avropa və Qərbi Sibir tayqasınıbirləşdirən Mərkəzi tayaq - meşə vilayəti.

2) Yeniseydən şərq tərəf yerləşən Şərqi Sibirdonuşlu – tayqa vilayəti.

3) Kamçatka, Saxalin və Amurun aşağı rayonlarınıəhatə edən Uzaq – Şərq tayqa - çəmən – meşə vilayəti.

31

M.A.Qlazovskaya bir qədər daha məhdud torpaqvilayətlərini ayırır. Məsələn, o, vahid Mərkəzi tayaqa -meşə vilayəti əvəzinə Baltik-kristallik qalxanı ərazisindəyerləşən Şimali-Avropa (Fennoskandinav) və Şərqi-Avropa düzənliyinin isə Şimal yarısını əhatə edən Avropa-Sibir torpaq vilayətlərini ayırır. M.A.Qlazovskaya, MərkəziYakutiya tayqa – çəmən bozqırlarını da sərbəst torpaqvilayəti kimi ayırır. Bu vilayətlərin daxilində torpağınquruluş və tərkib xüsusiyyətlərinə görə fərqlənənyarımzonalar və rayonlar vardır.

Keçmiş Sovet İttifaqından kənarda da tayaq -meşə zonasının torpaq örtüyü eyni deyildir. Qərbi AvropaFennoskandinaviyadan şimala səthi qleyli-podzollu vəilluvial-humusu podzollu torpaqlar yerləşir. İllüvialdəmirli podzollar və podzollu torpaqlar isə cənubdayerləşir. Kanadanın Şimal hissəsində və Alyaskada turşqonur tayqa torpaqları yayılmışdır.

12.6. Tayqa meşə zonası torpaqlarının kəndtəsərrüfat istifadəsi

Tayqa meşə zonası torpaqlarının kəndtəsərrüfatında istifadəsi çox böyük çətinliklərləəlaqədardır. Bütün zona ərazisində kənd təsərrüfatbitkiləri üçün qeyri əlverişli iqlim şəraiti, Avropa hissəsininşimalında torpaqların daşla zənginliyi, hər yerdə, xüsusiləQərbi-Sibir düzənliyi daxilində sahələrin bataqlaşması,Yeniseydən şərqə tərəf qruntun çoxillik donuşluğununmövcud olması – bütün bunlar əkinçiliyin inkişafetdirilməsinə çox mane olur. Bununla belə Şərqi Avropa

32

tayqasının cənub rayonlarında və Yakutiyanın cənub-bozqır rayonlarında bir neçə əsrlər boyu torpaqlarınmənimsənilməsi işi səylə aparılır. Əkinçilik üçün tayqatorpaqlarının gillicəli növ müxtəliflikləri daha əlverişlidir.

Tayqa landşaftları torpaqlarından səmərəli istifadəetmək üçün böyük dozada mineral və üzvi gübrələrinverilməsi, yüksək turşuluğun neytrallaşdırılması, bəzisahələrdə daşların kənar edilməsi tələb olunur.Yakutiyanın cənub-bozqır torpaqlarının mənimsənilməsiüçün təkrar şorlaşmanın qarşısını alan tədbirləringörülməsi vacibdir.

Tayqa – meşə torpaqları zonası tibbi-gigiyenacəhətdən az əlverişlidir, çünki bu zona torpaqlarınınintensiv yuyulması nəticəsində bir çox kimyəvi elementlər,o cümlədən insan və heyvanların normal inkişafı üçünvacib olan – elementlər itirilir. Buna görə də bu zonada birsıra kimyəvi elementlərin – birinci növbədə - yodun, misin,kalsiumun və s. qismən çatışmamazlığına şəraityaradırlar (Kovalski 1964).

Tayqa zonası torpaqlarının geokimyasınınöyrənilməsini Sibir üçün və ərazidə faydalı qazıntıyataqlarının çox böyük miqyasda geokimyəvi axtarışı iləəlaqədar olaraq mühüm əhəmiyyəti vardır.

33

XIII FƏSİLQARIŞIQ MEŞƏLƏRİN TORPAQLARI

13.1. Torpaqəmələgəlmənin ümumi şərati

Tayqa meşə zonasından cənuba iynəyarpaqlı-enliyarpaqlı tərkibdə meşələr yayılmışdır. Bu meşələrŞərqi Avropa ovalığı ərazisində xüsusilə böyük sahə tutur,orada geniş zona əmələ gətirirlər. Ural arxasında onlarbütöv zona şəklində olmasa da, şərqə doğru, Amursahillərinə qədər uzanıb gedir (şəkil 13.1). Avropahissəsində bu landşaftın daha səciyyəvi torpaqlarıyayılmışdır. Ona görə də bu torpaqların təsviri həminəraziyə görə verilir.

Şəkil 13.1. Çimli-podzol torpaqların coğrafi yayılma arealları(keçmiş SSRİ ərazisində).

34

Avropa hissəsində yayılmış qarışıq meşələrzonasının iqlimi, tayqa meşələr zonası ilə müqayisədə,daha isti və uzun yayı ilə səciyyələnir. İllik atmosferyağıntılarının miqdarı 500-600mm-ə yaxındır. Qərbədoğru bu miqdar artır. Asiya hissəsində isə iqlim şəraitidaha kontinentaldır, lakin hər yerdə yağıntının miqdarıbuxarlanmadan çoxdur.

Avropa hissəsində qarışıq meşələrin bitki örtüyüküknardan, tozağacından, ağcaqovaqdan ibarətdir, bəzənenliyarpaqlı ağac cinslərinə də rast gəlinir. Asiyahissəsində - Ural yaxınlığında ağ şam inkişaf etmişdir.Qərbi Sibirdə tozağacı və ağcaqovaq üstünlük təşkil edir.Az və ya çox yaxşı inkişaf etmiş ot örtüyü qarışıqmeşələrin xarakter xüsusiyyətidir. Qarışıq meşələrinbiokütləsi tayqaya nisbətən yüksəkdir və 2000-3000s/h-açatır. Töküntülərin miqdarı da tayqa meşələrinə nisbətənüstündür, lakin qarışıq meşələrdə məhv olmuş üzvimaddələrin parçalanma prosesləri daha yüksək enerji iləgetdiyi üçün tayqa meşələrinə nisbətən burada meşədöşənəyinin qalınlığı azdır.

Torpaqəmələgətirən süxurlar Avropa hissəsindəvalday buzlaşma dövrünün valunlu-gillicə və qumsalçöküntülərindən ibarətdir. Valunlar arasında Baltika sipərikristallarının qırıntıları üstünlük təşkil edir. Bəzi yerlərdəmoren çöküntüləri karbonatlı süxurların qırıntıları iləzəngindir. Bir neçə min il ərzində karbonat materiallarınınbir hissəsi yuyulmuş, yalnız bəzən buzlaq çöküntülərindəhəddindən artıq olan daşlar qorunub saxlanılmışdır.Torpaqəmələgətirən süxurlarda, daşlı materiallarınçoxluğu, onların üzərində əmələ gəlmiş torpaqlarda

35

əkinçiliyi çətinləşdirir. Qarışıq meşələrin torpaqlarında göl-buzlaq, su-buzlağı çöküntüləri də yayılmışdır. Valdaydövrünün buzlaq törəmələrinin sərhəddində suayrıcısahələri lösşəkilli örtüklərə malikdir, geniş qədim vadilərdəisə qədim allüvial qumsal çöküntülər toplanmışdır. Genişovalıqları əhatə edən su-buzlaq və qədim allüvial qumlarkvarsla zəngin olmaları və silikat qırıntılarının azlığı iləfərqlənirlər.

13.2. Qarışıq meşə torpaqlarının morfoloji

xüsusiyyətləri

Avropa ovalığında tayqa meşələrinin ən səciyyəviavtomorf torpaqları çimli-podzol adlanan torpaqlardır.Onlar yalnız gillicəli torpaqəmələgətirən süxurlar üzərindəəmələ gəlirlər. Bu torpaqlar örtük gillicələr üzərində əmələgəldikdə onların quruluşu daha aydın ifadə edilir.

Torpaqəmələgətirən lösşəkilli gillicəli süxurlar üçünxas olan prizmavari strukturun meydana çıxması ilə qatınaşağı sərhəddini inamla müəyyən etmək olur. Qat bütünqalınlığı boyu, A2 qatından gətirilmiş materialın pazşəkilliağımtıl dilləri və çatların qleyli göyümtraq-ağımtıl divarlarıilə kəsilir.

Qarışıq meşələr zonasının çay aralarındakıtorpaqların səthində bataqlıqlaşma prosesi baş verə bilir.Bu da öz növbəsində anaerob proseslərin inkişafına və otbitkilərinin məhv olmasına səbəb olur, həmin yerlərdəsfaqnum mamırları inkişaf etməyə başlayır. Üstbataqlıqların landşaftlarında torflu-qleyli-podzol (qleyli-qalıq-podzol) torpaqlar əmələ gəlir. Onların profillərinin

36

xüsusiyyəti, ilk podzol qatı qalıqlarını saxlamaqla podzolsəthidə qley qatının inkişaf etməsidir.

Çimli-karbonatlı torpaqların və yarendzinlərin profili qeyd olunanprofillərdən kəskin fərqlənir.Sonuncular, avtomorf şəraitlərdəkalsium karbonatla zəngin olan,torpaqəmələgətirən süxurlar üzərindəəmələ gəlir. Bu torpaqlar, Leninqradvilayəti, Latviya və Estoniyarespublikaları daxilində ordovikkarbonat çöküntülərinin inkişaf etdiyisahələr üçün xüsusilə səciyyəvidir. Buyaylanın özülünün tərkibində çoxlumiqdarda yerli karbonatlı süxurlarındaşları olan, səthidən nazik morengillicələri ilə örtülmüş, karbonatlısüxurlar təşkil edirlər. Estoniyada beləgillicələr rixk adlanır.

Meşə altında, yerli karbonatlı süxurların qırıntılımaterialları ilə zənginləşmiş belə nazik gillicələrüzərindəki çimli-karbonatlı torpaqların profili inkişaf edir.

13.3. Qarışıq meşə torpaqlarının genetik xüsusiyyətləri.

Qarışıq meşələrin avtomorf torpaqları yaxşı ifadəedilmiş yuyan su rejimi şəraitində inkişaf edir. Atmosferyağıntıları torpağa daxil olaraq və həll olan humusbirləşmələri ilə zənginləşərək hər il torpaq–qrunt qatını

Şəkil 13.2

37

böyük dərinlikdə yuyur. Humus birləşmələri torpağınsəthində olan cansız üzvi maddələrin parçalanmasıhesabına əmələ gəlir. Qarışıq meşələrdə mikrobiolojifəaliyyətin intensivliyi sayəsində tayqaya nisbətəntöküntülər sürətlə dəyişilir və qarışıq meşələrin döşənəyidaha çox parçalanır. Döşənəyin miqdarı meşənin tərkibiilə əlaqədardır. İynəyarpaqlı ağacların nisbət miqdarıartdıqca cansız üzvi maddələrin də miqdarı yüksəlir.Məsələn, Belorusiyada küknarlıqda döşənək ehtiyatı 500s/h-dan çoxdur, iynəyarpaqlı-enliyarpaqlı meşələrdə isə200 s/h yaxındır. Bu, iynə və enliyarpaqlıların müxtəliftərkibə və müxtəlif davamlılığa malik olmalarından irəligəlir.

A0 və A1 qatlarında demək olar ki, üzvi maddələrinbütöv kütləsi cəmlənmişdir və canlı orqanizmlərtərəfindən seçmə yolu ilə udulan kimyəvi elementlərtoplanmışdır.

Qarışıq meşələr zonası şəraitində cansız üzvimaddələrin parçalanması zamanı xeyli miqdarda huminvə fulvoturşular əmələ gəlir. Humin turşularının olmasısayəsində o, boz rəng alır. Fulvoturşuların çoxluğu turşreaksiyanın əmələ gəlməsinə səbəb olur. Suda yaxşı həllolan bu turşu bütün profil boyu su ilə paylanır.

Humus turşuları ilə zənginləşmiş süzülən turş torpaqsuyunun, torpaqların profilinə çox güclü təsir göstərməsişübhə doğurmur. Lakin bu prosesin mexanizmi haqqındavahid fikir yoxdur. Bir sıra alimlər belə hesab edir ki, butorpaqların profilinin əmələ gəlməsində silikatlarınparçalanması və azad olmuş silisium, alüminium, dəmiroksidlərinin profilin üst hissəsindən çıxarılıb onların bir

38

hissəsinin illüvial qatda çökməsi nəticəsində açıq rəngli A2

qatının yaranmasıdır. Torpaq və qrunt sularında silisium,dəmir və başqa kimyəvi elementlərin daim olması bu fikritəsdiq edir. Başqa torpaqşünaslar açıq-boz qatın əmələgəlməsini torpağın yuxarı qatının mövsümü olaraq su iləzənginləşməsi və reduksiya, oksidləşmə şəraitlərininvaxtaşırı bir-birini əvəz etməsinin nəticəsi kimi izahedirlər. Bu halda dəmirin bir hissəsi iki valentli formadayuyulub aparılır, bir hissəsi yenitörəmələr şəklində birləşirvə torpağın üst hissəsində açıq rəngli qat əmələ gəlir.

Faktlar göstərir ki, təsvir edilən torpaqlarınprofillərinin əmələ gəlməsində süzülən torpaq sularınıntəsiri altında dispers hissəciklərin yerdəyişmə proseslərimühüm rol oynayır. İlk dəfə K.A.Qlinka (1924) tərəfindənəhəmiyyəti qeyd edilən bu proses 50 – ci illərdə QərbiAvropa torpaqşünasları tərəfindən (F.Dyuşofur, J.Ober,P.Kundler və b.) hərtərəfli öyrənilmiş və lessivaj adınıalmışdır.

Torpaq qatlarının kimyəvi analizlərinin məlumatlarıgöstərir ki, silisium oksidinin miqdarı profilin yuxarıhissəsində bir qədər çox olur, suların gətirib topladığıqatda isə onun miqdarı bir qədər azalır, başqa oksidlərinmiqdarı isə çoxalır. Məlumdur ki, kimyəvi elementlərinəsas hissəsi torpaqda oksidlər formasında deyil,minerallar şəklindədir. Buna görə, torpağın genetikqatlarının qanunauyğun dəyişilməsini anlamaq üçün,profil üzrə mineralların paylanmasını aydınlaşdırmaqlazımdır. Qranulometrik analizlər tamamilə dəqiq göstərirki, B qatında narın dispersli hissəciklərin miqdarı kəskinsurətdə artır. A0 qatında fulvoturşularla zənginləşən turş

39

torpaq suları yuylmuş kationlara şiddətli təsir göstərərəkonları hidrogenlə əvəz edir.

Narın dispersli kütlədə əsas koaqulyator olanudulmuş kalsium kənar edilir. Torpaq aqreqatları yumşalır,zəifləyir, 0,001mm-dən kiçik dispers hissəciklər süzülənsular vasitəsilə çıxarılıb aparıla bilir. Aşağı hərəkət etdikcəvə mineral kütlə ilə qarşılıqlı təsir nəticəsində, turşularneytrallaşır, bu da pH-ın qiymətinin yüksəlməsinə səbəbolur. Eyni zamanda, narındispersli hissəciklərin udulmuşkationlarla zənginləşməsi və bu hissəciklərin çökməsi başverir.

Üst qatlardan yuyulan narındispersli hissəciklərtorpaq məsamələrinin və çatlarının daxili divarlarına nazikpərdə şəklində çökürlər. Bu pərdələrin tərkibitorpaqəmələgətirən gillicələrin tərkibinə oxşardır. Azmiqdarda üzvi maddələrin qarışığı da ola bilər. Gilliminerallar yüksək dərəcədə bazal4 yapışqanlığına malikolduğu üçün, çökmə zamanı məsamələri və çatlarındivarlarına paralel olaraq nümunələrdən narındisperslihissəciklərin eyni istiqamətli yığıntıları əmələ gəlir. Bu,quruluşu pozulmamış torpaqdan hazırlanmış şliflərdə,mikroskop altında daha yaxşı görünür.

Torpaqda narındispersli kütlə balansının öyrənilməsizamanı müəyyən edilmişdir ki, profilin yuxarı qatındanyuyulmuş 0,001-dən kiçik hissəciklərin miqdarınanisbətən, B qatında onların miqdarı çox (Qlazovskaya,

4 Bazis – yunanca özül, əsas deməkdir.

40

1972) və ya azdır (Qlazovskaya, 1974). Görünür ki, buçöküntülərin toplanma prosesi torpaqəmələgətirənsüxurların qranulometrik qanunauyğun dəyişilməsi iləəlaqədardır. Bir halda örtük gillicələrdə aşağıdan yuxarıyadoğru 0,001mm-dən kiçik ölçülü hissəciklərin miqdarınınartması, digər halda isə bunun əksi müşahidə edilir. Az vəya çox dərəcədə bərabər paylanmaya dair misallar daməlumdur.

Qeyd olunan məlumatlardan görünür ki, təsvirolunan torpaqlara verilən çimli-podzol adı onların genetikxüsusiyyətlərini dəqiq əks etdirmir. Onlar qarışıqmeşələrin dəyişən profilə malik turş lessivaj 5

torpaqlarıdır. Bununla bərabər, hələlik onların ənənəvi adısaxlanılır. FAO-YUNESKO-nun dünyanın beynəlxalqtorpaq xəritəsinin legendasında bu torpaqlarpodzoluvisoli (rus sözündən podzol, latıncadan luvi –yuma və fransızcadan sol – torpaq), lessivaj olunmuşneytral torpaqlar isə luvisoli adlandırılır.

Silisiumun, dəmirin, alüminiumun və başqaelementlərin suda həll olan birləşmələrinin torpaqsularında daim olması, müəyyən dərəcədə çoxlumiqdarda cansız üzvi maddələr kütləsinin olması iləəlaqədardır.

Qarışıq meşələr zonasında kimyəvi elementlərbalansının öyrənilməsi göstərir ki, bütün biokütləyənisbətən meşə döşənəyinin kütləsi 5-7 dəfə azdır, lakinkül elementləri o qədər az deyil. İl ərzində meşə bitkiləri

5 Lessivaj – fransızca yuyulma deməkdir.

41

tərəfindən mənimsənilən bu elementlərin miqdarı, xeylidərəcədə töküntülərin tərkibində geri qaytarılmaqla bərpaolunur.

Meşə biosenozlarında kül elementlərinin əsasmənbəyi meşə döşənəyidir. Cansız üzvi maddələr,mikroorqanizmlər tərəfindən tədriclə parçalanaraq, bitkilərüçün mənimsənilə bilən formada vacib elementlərverməklə, bitkilərin boy və inkişafını tənzim edir.

Hesablamalar göstərir ki, silisiumun, dəmirin,alüminiumun, manqanın miqdarı döşənəkdə o qədərçoxdur ki, bitkiləri on illər müddətində təmin edə bilər.Döşənəkdən kənar edilən bu elementlərin yalnız birhissəsi bitkilər tərəfindən mənimsənilir və buna görə sumiqrasiyasına cəlb edilir. Azot və kalium kimi elementlərcansız üzvi maddələrdən azad olduqda demək olar ki,bütünlüklə bitkilər tərəfindən udulur.

Beləliklə, təsvir olunan torpaqlar, birincisi, A0 qatındakimyəvi elementlərin möhkəm birləşməsi, ikincisi, yuxarıqatlardan mineral kütlənin daha aktiv komponentlərininyüksək enerji ilə yuyulub onların aşağıda qalın qatdatoplanması ilə səciyyələnir. Nəticədə üst qatın tərkibindəbir çox kimyəvi elementlərin, xüsusilə mikroelementlərinmiqdarı azalır.

13.4. Qarışıq meşə zonasının hidromorf torpaqları.

Tayqa meşə landşaftlarının avtomorf torpaqlarındanyuyan su rejimi tipi sayəsində yuyulan kimyəvielementlərin xeyli hissəsi qrunt sularına daxil olur.Kimyəvi elementlər qrunt suları ilə suayrıcılarından alçaq

42

yerlərə doğru miqrasiya edərək alçaq sahələrintorpaqlarında proqressiv sürətdə toplanır.

Çay aralarında iynəyarpaqlı meşələrin və şiddətliyuyan su rejiminin uzun müddət üstünlüyü qalır. Torpaqqatının yuxarı hissəsinin yuyulması prosesi bilavasitəmeşə döşənəyinin qatı altında, qalın podzol qatının əmələgəlməsi torpaq qatının əmələ gəlməsinə səbəb olur.Meşələrdə ot bitkiləri deyil mamırlar inkişaf etməsimeşənin qırılmış və digər seyrək sahələrindəbataqlıqlaşma və bir sıra kimyəvi elementlərinçatışmaması ilə bağlıdır. Belə ki, ot bitkilərinin özlərinininkişafı üçün burada əlverişli şərait tapa bilməməsininəsas səbəbi onun kül elementlərinə olduqca yüksəktələbkar olmasıdır.

Torpaqəmələgəlmə şəraiti suayrıcılarınyamaclarında tamamilə dəyişir. Suayrıcıların sahələrindəyuyulan kimyəvi elementlərin bir hissəsi torpaq qruntqatının yuxarı hissəsinə daxil olaraq kül elementləri iləqidalanmayan tələbkar olan bitkilərin – enliyarpaqlımeşələrin və kül elementləri ilə daha zəngin ot bitkilərininsürətli inkişafına səbəb olur. Kimyəvi elementlərin böyükhissəsi relyefin alçaq hissələrinə daxil olaraq oradabataqlıqlaşma və alt bataqlıq formasını əmələ gətirir.Alçaq bataqlıqların bitki örtüyünün səciyyəvi xüsusiyyətitərkibində kül elementləri xeyli aşağı olan üst bataqlıqbitki örtüyünə nisbətən kül elementləri ilə zənginolmasıdır. Üst bataqlıq torfunun tərkibində 1-5 % külvardır, alçaq bataqlıq torfunun tərkibində isə külelementlərinin miqdarı isə onlarla faizdir.

43

Alçaq bataqlıqların torpaq profilində torf qatı (AT) vəhumus qatı (A1) ayrılır ki, onlardan aşağıda göyümtül-bozqleyli qat yerləşir. Qleyli qatdan yuxarıda dəmir iki oksidinvə manqanın yenitörəmələrinin əmələ gəlməsisuayrıcılarında torpaq əmələ gəlmə nəticəsində qruntsularının dəmir və manqanla zəngin olması ilə bağlıdır.Keçmiş zamanlardan bu yenitörəmələr dəmir almaq üçünistifadə edilir. Bundan başqa bəzi halarda filizli və qleyliqatların sərhəddində dəmir fosfatların toplantısına rastgəlinir. Bu torpaqlar alçaq bataqlıqların torflu-çürüntülütorpaqları adlanır.

Bəzi hallarda, torflu-çürüntülü torpaqların tərkibində,yeraltı (lay) sularla əlaqədə olan qrunt suları təsir göstərir.Bunlarla yanaşı Şərqi Avropa ovalığının mərkəzi rayonlarışəraitində onların tərkibində xeyli miqdarda kalsiumvardır. Bu zaman qalın çürüntü qatı, bəzən də əhəng tufuşəklində kalsium karbonatın yığıntıları, bataqlıq mergellərivə s. əmələ gəlir.

Beləliklə, tayqa-podzol zonasının qapalı, çökəkmezo və mikrorelyefində hidromorf torpaqların kimyəvitərkibi mühüm dərəcədə suayrıcı sahələrində torpaqəmələgəlmənin xarakteri ilə müəyyən edilir. Başqa sözlə,suayrıcı qapalı depressiya sistemində bilavasitəgeokimyəvi tabelilik vardır. Avtomorf və hidromorftorpaqəmələgəlmənin daha mürəkkəb qarşılıqlımünasibəti çay subasarlarında əmələ gəlir.

Subasar torpaqlar tayqa-podzol zonasının 8%-əyaxın sahəsinin tutur (N.R.Remezova görə, 1963). Hər ilbaş verən yaz daşqınları və qrunt suları səviyyəsinin

44

qalxması subasar torpaqların əmələ gəlməsində səciyyəvixüsusiyyətlərdir. Hər iki cəhət subasar torpaqların, sumənbələri sahələrindən gətirilmiş, torpaqəmələgətirənməhsullarla zənginləşməsinə səbəb olur. İri çayların sumənbələri çox geniş olduğu üçün torpaqəmələgəlməyəhəmin yerin çaylararası sahələrində torpaqəmələgəlməxarakteri deyil, sutoplayıcı sahələrdə avtomorftorpaqəmələgəlmə proseslər cəminin effektliyi təsirgöstərir.

Çay subasarlarında mərkəzi, yataqyanı və terrasboyhissələr ayrılır. Q.V.Dobrovolskiyə görə,onlara subasar-çəmən, subasar-çimlivə subasar-bataqlıq torpaqlar uyğungəlir.

Mərkəzi subasar səthlərininhamarlılığı və adətən orta hissədəalçaqlığı ilə səciyyələnir. Daşqın vaxtısuyun əsas axımı bu istiqamətdə gedir.Mərkəzi subasar zəngin qida maddələridavamlı su rejiminə malik olur. Torpaqprofilinin qrunt sularında çoxlu miqdardaolan elemntlərlə zənginləşməsininsəbəbi torpaqdan qrunt sularının daimbuxarlanmasıdır. Burada sıxsubasarçəmən bitkiləri inkişaf edir, xırdatopavari struktura malik çəməntorpaqları əmələ gəlir (şəkil 13.3).Çəmən torpaqlarında çürüntü qatı cox

qalın olur və profil boyu dərinlik istiqamətində humustədricən azalır. Narın dispersli kütlə sutoplayan torpaq

Şəkil 13.3.

45

sahəsindən gətirilmiş kalsiumla doymuşdur. Bəzi hallardadəmirli, manqanlı, karbonatlı yeni törəmələrə rast gəlinir.Çəmən torpaqları üçün yüksək dərəcədə münbitlik vəprofilin aşağı hissəsinin qleyləşmə əlamətlərinə malikolması ilə səciyyələnir. Əvvəllər çəmən subasar torpaqlarıallüvial dənəvər torpaqlar adlanırdılar.

Yataqyanı sahə alçaq sahələrlə bölünmüş bir və birneçə tirədən ibarət olur və əsasən çimərliyin arxasındayerləşir. Bir qayda olaraq qumlu çöküntülərdən təşkilolunmuşdur. Daşqın çəkilən kimi bitki örtüyü ilə qruntsuları ilə əlaqəsi kəsilməsi bununla əlaqədardır. Yaydaburada bitkilər üçün su çatışmamazlığı yarana bilir. Çayyatağı boyu yataqyanı sahədə zəif inkişaf etmiş çimlitorpaqlar formalaşır. Bu torpaqların üzərində yerləşən otbitkiləri tərkibində taxıllar və bəzən paxlalılar üstünlüktəşkil edirlər. Bu torpaqlar bir qayda olaraq cavandırlar,tam inkişaf etməmiş torpaq əmələ gətirən amillər yetginsəviyyəyə çatmışdır. Bu torpaqların profili 2-4 smqalınlığnda, 2-4 % humusa malik çim və humusqatlarında 0,5 - 2 sm qalınlığında zəif nəzərə çarpankeçid qatından, dərində torpaqəmələgətirən süxurlardanibarətdir. Tirənin səthində vaxtaşırı qum çöküntülərininyığılması nəticəsində, müasir çimli torpaqlar altında,müasir torpaqlara oxşar basdırılmış torpaqlar seriyasıyerləşir. Çay yatağı boyu sədd torpaqlarını əvvəllər laylıallüvial –laylı subasar torpaqlar adlanması da bununlaəlaqədardır.

Mərkəzi subasarlarda səth hamardır, adətən ortahissədə alçaqdır, daşqın vaxtı suyun əsas axımı buistiqamətdə gedir. Mərkəzi subasar ya gilli lildən

46

(meşələşən sutoplayıcı olduqda), ya da tozvari lildən(meşəsiz sutoplayıcı olduqda) əmələ gəlir.

Mərkəzi subasar zəngin qida maddələri və davamlısu rejimi olması ilə səciyyələnir. Torpaqdan qrunt sularınındaim buxarlanması torpaq profilinin qrunt sularında çoxlumiqdarda olan elementlərlə zənginləşməsinə səbəb olur.Burada sıx subasar çəmən bitkiləri inkişaf edir, xırdatopavari struktura malik subasar çəmən torpaqlar-dənəvərstrukturlu subasarlar əmələ gəlir. Çəmən torpaqları üçünçürüntü qatının böyük qalınlığı (1 m-ə qədər) və profilboyu dərinlik istiqamətində humusun tədricən azalmasısəciyyəvidir. Narındispersli kütlə, sutoplayan torpaqsahəsindən gətirilmiş kalsiumla doymuşdur. Bəzən,dəmirli, manqanlı, seyrək hallarda karbonatlıyenitörəmələrə rast gəlinir. Profilin ən aşağı hissəsiqleyləşmə əlamətlərinə malikdir. Bu torpaqlar yüksəkdərəcədə münbitdirlər. Əvvəllər çəmən subasar torpaqlarıallüvial dənəvər torpaqlar adlandırırdılar.

Terrasyanı subasarlar, subasarların başqa hissələriilə müqayisədə xeyli alçaq olması, suyun axını daşqınvaxtı burada daha yavaşdır və narın asılı hissəciklərinburada çökməsi onun səciyyəvi xüsusiyətləridir.Terrassboyu subasarları həmişə az və ya çox dərəcədəbataqlıqlaşmış olurlar. Buda qrunt sularının terrassdansızması nəticəsində baş verir. Bununla yanaşı bu alçaqyerlərə səth suları axır və burada qar suları tutulubsaxlanılır. Son zaman qızılağaclı alt çəmən bataqlıqlarıəmələ gəlir.

Alt bataqlıq tipli gilli torpaqlara malik olması iləterrasboyu subasarları səciyyələnir. Belə ki,

47

torpaqəmələgəlmə izafi rütubətlənmə və zəif aerasiyaşəraitində gedir. Bunun nəticəsində zəif parçalanmış üzviqalıqların toplanması müşahidə edilir. Çox zaman buradasubasar bataqlıqlar əmələ gəlir. Terrassboyu subasarlarınqleyli bataqlıq torpaqlarında qrunt sularının səthəqalxması nəticəsində bəzi kimyəvi elementlər toplanır.Beləliklə, yaxında yerləşən suayrıcı sahələrindən bütünnə yuyulursa, terrasyanı subasarlarından keçir və xeylidərəcədə dəmir, kalsium, manqan və fosforyenitörəmələri şəklində burada çökür.

13.5. Qarışıq meşələr zonasında torpaqcoğrafiyasının xüsusiyyətləri

Qarışıq meşələr zonası torpaq örtüyünə görə olduqcamüxtəlifdir. Bunların içərisində çimli-podzol lösləşmiştorpaqlar daha çox yayılmışdır. İynəyarpaqlı meşələrzonasına yaxınlaşdıqca torpaq profili üzrə narındisperslihissəciklərin paylanması intensivliyi azalır. Enliyarpaqlımeşələr zonasına doğru çimli-podzol torpaqlar boz-meşətorpaqları ilə əvəz olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki,çimli-podzol torpaqlar müəyyən torpaqəmələgətirənsüxurlar–xüsusilə karbonatsız gillicəli süxurlar üzərindəəmələ gəlirlər.

48

Qumsal torpaqəmələgətirən süxurlar üzərindəillüvial-dəmirli podzol və illüvil qatı olmayan turş qumlutorpaqlar inkişaf edir. Bu cür torpaqların böyük sahələriflüvioqlyasial və qədim allüvial qumlarla örtülü genişovalıqlarda yayılmışdır. Bu yerlərdən BelorusiyaPolesyesi, Meşerski, Vyatka–Kama, Vetluqa-Unjaovalıqları və s. göstərmək olar.

Bir sıra rayonlarda torpaqəmələgətirən süxurlarıntərkibi ilə müəyyən olunan torpaqlar inkişaf tapmışdır.Bunlardan çimli karbonatlı torpaqları göstərmək olar ki,bu torpaqlar da Estoniyada yayılmışdır (şəkil 13.3). Butorpaqların əmələ gəlməsi yerli karbonatlı süxurların təsirivə torpaqəmələgətirən buzlaq çöküntülərində bu süxurqırıntılarının çoxlu miqdarda olması ilə əlaqədardır. Butorpaqlar ordovik karbonat çöküntülərinin inkişaf etdiyisahələr üçün xüsusilə səciyyəvidir. Bu yaylanın özülününtərkibində çoxlu miqdarda yerli karbonatlı süxurlarındaşları olan, səthindən nazik moren gillicələri ilə örtülmüşkarbonatlı süxurlar təşkil edirlər. Estoniyada belə gillicələrrixk adlanır. Meşə alrtında yerli karbonatlı süxurlarınqırıntılı materialları ilə zənginləşmiş belə nazik gillicələrüzərindəki çimli karbonatlı torpaqların profili inkişaf edir.Valday buzlaqlarının sərhədi daxilində yerləşən sahələrüçün qumsal ovalıqların və lösşəkilli cillicələrlə örtülüalçaq yastı yaylaların uyğunluğu səciyyəvidir. Valdaybuzlaqların üzərində zonanın ən münbit – tündrənglitorpaqları inkişaf etmişdir. Tünd rəngli torpaqlara malik,çoxəsrli mədəni əkinçilik rayonları sayılan hündür yerlərxalq tərəfindən opolilər adını almışdır.

49

Qarışıq meşələrin tərkibində və torpaqların morfolojigörünüşündə dəyişikliklərə səbəb Şərqi Avropaovalığından başlayaraq qərbə tərəf mülayim atlantikaiqliminin təsir etməsidir. Belə ki, A2 qatı az və ya çox yaxşıifadə edilən lösləşmiş gillicəli turş torpaqlar uzaqqərbə doğru yayılırlar. Bu torpaqları podzollaşmış qonur,çimli-küləşi-podzol və s. adlandırmışlar. Hazırki vaxtdaonları podzollyuvisollar qrupuna daxil edirlər. Qarışıqmeşələr altında karbonat qrıntılarına maliktorpaqəmələgətirən süxurlar üzərində zəif differensiasiyaolunmuş turş qonur meşə torpaqları inkişaf etmişdir.Karbonatla zənginləşmiş sahələrdə çimli karbonatlıtorpaqlar əmələ gəlmişdir. Pis drenaj olunan gillicəlitorpaqlarda onların alabəzək rənginə səbəb olanqleyləşmə prosesi inkişaf edir ki, Qərbi Avropatorpaqşünasları onları durğun (hərəkətsiz, ölü) rütubətlitorpaqlar adlandırırlar.

Qumlu çöküntü massivləri, xüsusilə MərkəziAvropanın şimal yarısında yayılmış massivlər, illüvial–dəmirli podzol və ya qumsal turş qonur torpaq örtüyünəmalikdir. Qumlu podzollar zolağı Baltik dənizi sahili boyuuzanır. Qumlu ovalıqların bataqlıqlaşmış sahələrindətorflu bataqlı torpaqlar yayılmışdır. Şimal dənizinin sahiliboyu dənizkənarı şoranlı çəmənlər və polderlər rast gəlirki, bunlar niderlandların dəniz dibini qurutduqları tipiksahələri xatırladır.

Şimali Amerikada qarışıq meşələr zonasınınatlantika sahili hissəsində turş qonur torpaqlar tipi inkişafetmişdir. Daha kontinental rayonlar üçün açıq rəngli A2

qatı olan boz qonur torpaqlar səciyyəvidir.

50

13.6. Qarışıq meşə torpaqlarının əkinçilikdəistifadəsi

Kənd təsərrüfatında istifadəsinə görə qarışıqmeşələrin gillicə torpaqları daha əlverişlidir. Lakin, butorpaqların turş reaksiyası, güclü yuyulması, bəzi yerlərdəbataqlaşması, onların əkinçilikdə istifadəsini çətinləşdirir.Son buzlaqların yayıldığı sahələrdə daşların çoxluğutorpağın becərilməsinə mane olur. Şərqi Avropahissəsində, qarışıq meşələr zonasının cənub rayonlarındatorpaqların əkinçilikdə istifadə dərəcəsi 30-45%-dir,şimala doğru isə bu xeyli aşağıdır. Yüksək turşuluğuneytrallaşdırmaq üçün torpaqlar əhənglənir. Yüksəkdozada verilən üzvi və mineral gübrələr kənd təsərrüfatbitkilərindən yüksək məhsul götürülməsinə imkan yaradır.Bu zonanın torpaqlarının qurudulması və meliorasiyasıüzrə böyük işlər aparılır. Qaratorpaq olmayan zonadaəkinçilik sahələrinin genişləndirilməsi və məhsuldarlığınyüksəldilməsi – kənd təsərrüfatında mühüm vəzifələrdənbiridir.

IV FƏSİLENLİYARPAQLI MEŞƏLƏRİN TORPAQLARI

Subboreal qurşaq daxilində, tayqa və tayqaaltımeşələrə nisbətən daha isti şəraitlərdə, zəngin ot bitkiləriörtüyünə malik enliyarpaqlı meşələr yayılmışdır. Beləlandşaftlarda əmələ gələn torpaqlar sırasında iki qrup

51

ayrılır. Birinci qrupun torpaqları yumşaq okean iqliminintəsiri altında olan ərazilərdə (məsələn, Qərbi Avropa vəŞimali Amerikada Atlantik okeanın təsiri altında olanvilayətlər) əmələ gəlmişdir. İkinci qrupun torpaqlarısubboreal qurşağın kontinent daxili rayonlarında, yəni,Avrasiya və Şimali Amerikanın mərkəzi vilayətlərindəəmələ gəlmişdir. Keçmiş Sovet İttifaqı ərazisində ikinciqrupun nümunələri daha geniş yayılmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, otlu enliyarpaqlı meşələrinlandşaftları insan üçün yüksək dərəcədə əlverişliolduğundan uzun zaman onun tərəfindən təsirə məruzqalmışdır. Buna görə də onlar çox dəyişilmişdir. Belə ki,meşə bitkiləri ya tamamilə (Qərbi Avropa və ABŞ-ın böyükhissəsində) məhv edilmiş, ya da ikinci, təkrar bitki örtüyüilə əvəz edilmişdir.

14.1. Boz meşə torpaqlarının ümumitorpaqəmələgəlmə şəraiti

Boz meşə torpaqları meşə-çöl zonasının şimalhissəsində yayılmaqla bütöv zona əmələ gətirmirlər. Butorpaqların qırıq-qırıq zolağı Avropanın qərbsərhədlərindən başlayaraq Baykal gölünün arxasınaqədər uzanır (Şəkil 14.1). Boz-meşə torpaqların tutduğuümumi sahə keçmiş SSRİ ərazisinin 3%-ni təşkil edir.

52

Şəkil 14.1. Boz-meşə (1) və qaramtıl (2) torpaqlarının coğrafiyayılma arealları

Boz meşə torpaqları kontinental iqlim şəraitlərindəinkişaf edir. İqlimin kəskin xarakteri və kontinentallıqdərəcəsi qərbdən şərqə doğru artır. Qərbdə havanın ortaillik temperaturu 7°C, orta yanvar - 6°C yaxın, şaxtasızdövrün uzunluğu təxminən 250 gün, şərqdə orta illiktemperatura - 4,5°C, orta yanvar temperatura - 28°C,qədər aşağı düşür, şaxtasız dövr isə 180 günə qədərazalır. Uraldan qərbə doğru boz meşə torpaqlarınınformalaşdığı vilayətlərdə il ərzində 500-650mm,Baykaldan şərqə doğru isə 300mm yağıntı düşür.Buxarlanma ilə yağıntının miqdarı arasında kəskin fərqyoxdur. Yay şəraiti təxminən eynidir, iyul ayında ortatemperatura 19-dan 20°C qədər dəyişilir.

Torpaqəmələgətirən süxurları əsasən lösəbənzərgillicələr təşkil edir. Bu çöküntülər karbonatlıdırlar. CənubiSibirin dağarası çökəkliklərinin örtük gillicələri yerli qırıntımaterialları ilə xeyli zəngindir.

Boz meşə torpaqlarının bitki örtüyü, ot bitkiləriolan enliyarpaqlı meşələrdən ibarətdir. Dneprdən qərbə

53

doğru meşələr vələs-palıd, Dneprlə Volqa çayı arasındagöyrüş qarışıqları olan cökə-palıd ağaclarından ibarətdir.Cökə və palıd meşələri Urala qədər çatır, onlardan şərqədoğru Qərbi-Sibir ovalığı ərazisində tozağacı vəağcaqovaq meşələri üstünlük təşkil edir. Şərqə doğruqara şam peyda olur. Yarpaqlı meşələr zəngin ot örtüyünəmalikdir.

Qaraşam meşələrinin töküntülərinin miqdarı tayqameşələrinin töküntüləri miqdarından xeyli çox (70-90 c/h)təşkil edir. Töküntülər kül elementləri ilə xüsusənkalsiumla zəngindir, bir il ərzində töküntülərlə torpağadaxil olan kalsiumun miqdarı, N.İ.Bazileviçə görə, 70-100kq/h-dır.

Qrunt sularının dərin səviyyəsini nəzərə alaraqgüman edirlər ki, boz meşə torpaqları böyük dərinlikdəislanmasına baxmayaraq, yuyan su rejimi onlar üçünsəciyyəvi deyildir. Yalnız yüksək dərəcədə rütubətlənənrayonlarda torpaq-qrunt qatı qrunt sularına qədərtamamilə islanır.

14.2. Boz-meşə torpaqlarının morfoloji

xüsusiyyətləri

Boz meşə torpaqlarının profili aşağıdakıquruluşa malikdir:

A0 -ağac və bitkiləri töküntülərindən ibarət meşədöşənəyi, adətən çox da qalın olmur - 1-2 sm.

A1-boz və ya tünd-boz rəngdə humus qatı, çoxlumiqdarda ot köklərinə malikdir, möhkəm olmayan xırda vəya ortatopavari struktura malikdir. Qalın aşağı hissəsində

54

çox vaxt silisium oksidinin səpildiyi təbəqə olur. Humusqatının qalınlığı 20-30 sm-ə yaxındır.

A2 və ya A1/A2 yuyulan qatdır. O, boz rəngdə vəbəzi hallarda üst hissədə çox da aydın ifadə edilməyəntopavari, alt hissədə xırda qozvari struktura keçən,vərəqvari – lövhəşəkilli struktura malikdir. Bu qatınqalınlığı 20sm-ə yaxındır. Tünd boz torpaqlarda bu qatyoxdur. Xırda dəmir-manqanlı törəmələrə rast gəlinir.

B – yuyulmuş birləşmələrin toplandığı qatdır.Onun üçün qəhvəyi-qonur rəng və çox yaxşı ifadə edilənqozvari struktur səciyyəvidir ki, o yuxarı hissədə xırda,aşağı getdikcə tədricən iriləşir və aydın olmayanprizma şəklinə keçir. Struktur hissələri və məsamələrisəthi parıldayan tünd-qəhvəyi pərdə ilə örtülüdür. Xırdadəmir-manqan çöküntülərinə rast gəlirik. Yuyulmuşbirləşmələrin toplanma qatı qalındır - 80-100 sm-əyaxındır.

C - lösşəkilli gillicə örtüyü, sarımtıl-qonur rəngdə,yaxşı ifadə edilmiş struktura malikdir. Bu gillicələrdə çoxvaxt karbonat törəmələri vardır ki, onlar qədim dövrünqalıq məhsullarıdır.

Boz meşə torpaqları tipi üç yarım tipə bölünür -açıq-boz, boz və tünd boz. Bu yarımtiplərin adlarıhumus qatı rənginin intensivliyindən asılıdır. Rənginintensivliyi zəiflədikcə humus qatının qalınlığı, ənbaşlıcası isə, bu qatın yuyulma intensivliyi azalır. Bqatının yuxarı hissəsində qozvari aqreqatların səthindəsilisium oksidinin səpgilərinin və eləcə də A1 qatının aşağıhissəsində ağımtıl ləkələrin olmasına baxmayaraq

55

D.Q.Vilenskiyə görə A2 qatı yalnız açıq-boz torpaqlardaifadə olunmuşdur, tünd-boz torpaqlarda isə yoxdur.

Hazırda bəzi tədqiqatçılar açıq-boz və çimli-podzol torpaqları bir tipə daxil etməyə meylgöstərirlər.

14.3. Boz meşə torpaqlarının genetikxüsusiyyətləri

Boş meşə torpaqlar profilinin aydın surətdədifferensiasiya olunması lessivaj proseslərininintensivliyindən irəli gəlir.

Tədqiqatlar göstərir ki, boz meşə torpaqlarınınyuxarı hissəsində narın dispersli mineralların (hidroslud-montmorillonit) miqdarı B qatında və torpaqəmələgətirənsüxurlarda olduğuna nisbətən xeyli azdır, strukturupozulmamış torpaq kəsimləri qatlarının öyrənilməsigöstərir ki, narındispersli hissəciklər B qatına doğrusürətdə yuyularaq, məsamələrdə səciyyəvi toplantılarəmələ gətirirlər. Struktur aqreqatları üzərində tünd-qəhvəyi pərdəni, profilin yuxarı hissəsindən çıxarılıbgətirilmiş narındispersli hissəciklər yaradırlar. B qatınınyuxarı hissəsində (və A2 qatının aşağı hissəsində )narındispersli hissəciklər yağıntıların tərkibində çox vaxttünd humus birləşmələrinin qarışığı olur. Profilinin yuxarıhissəsində, o qədər də kəskin ifadə olunmamasınabaxmayaraq, çimli-podzol torpaqlarda olduğu kimi kvarsınmiqdarı artır. Boz meşə torpaqlarının genetik qatlarınınkimyəvi tərkibi münasib olaraq üst qatlarda (A1vəA2)qanunauyğun dəyilir, silisium oksidinin miqdarı yüksəlir,

56

alt qatlarda isə onun miqdarı azalır və bütün başqakomponentlərin miqdarı artır.

Boz meşə torpaqlarında adətən 3%-dən 8%-əqədər humus vardır. Onun mənbəyi meşə və ot bitkilərinintöküntüləridir. Yuxarıda enliyarpaqlı meşələrintöküntülərinin səciyyəvi xüsusiyyətləri qeyd edilmişdir -kül elementlərinin, xüsusilə kalsiumun miqdarı çoxdur.Əlverişli iqlim şəraiti torpaq faunasının və mikrobkütlələrinin, xüsusilə kalsiumun miqdarı çoxdur. Əlverişliiqlim şəraiti torpaq faunasının və mikrob kütləsinininkişafına səbəb olur. Onların fəaliyyəti nəticəsində bitkiqalıqlarının dəyişilməsi, çimli-podzol torpaqlara nisbətən,xeyli intensiv gedir. Lakin çöküntülərin bir hissəsiparçalanmayaraq, meşə döşənəcəyi şəklində toplanır.Döşənəcəyinin miqdarı 150-300 c/h təşkil edir,çöküntülərin meşə döşənəcəyinə olan nisbəti 4:7bərabərdir.

Meşə döşənəcəyində kalsiumun miqdarı o qədərçoxdur ki, onun hamısı yuyulmağa macal tapmır vəburada vavellit mineralının yeni törəməsi (oksalatturşusunun kalsium duzu) əmələ gəlir.

Bitki qalıqlarının dəyişilməsi nəticəsində boz-meşətorpaqlarında kobud humusla mull humus arasındamüxtəlif keçid formalar əmələ gəlir. Mull formalı humusyuyularaq, B qatının yuxarı hissəsində narın-dispersliminerallarla birlikdə, pərdə və axıntı əmələ gətirir. Humustörəmələrinin bir hissəsi kalsium humatları şəklində Aqatında qalır, fulvoturşular tipli daha mütəhərrikbirləşmələr torpaq suları ilə aşağı qatlara miqrasiyaedirlər. Buna görə boz meşə torpaqlarının humus qatında

57

A2 və B qatlarına nisbətən pH-ın qiyməti çox vaxt birqədər artıqdır ki, burada fulvoturşular yuyulduğu üçün,torpaq məhlulu daha turşdur. Alta getdikcə, torpaqda,yenitörəmiş süxurların təsiri altında fulvoturşularınneytrallaşması nəticəsində pH-ın qiyməti yenidən yüksəlir.

Humus birləşmələri və narındispersli minerallarınmiqdarı münasib olaraq dəyişdiyi üçün udulmuşkationların tərkibi qanunauyğun dəyişilir. Bitkiqalıqlarından kalsiumun çıxarılması nəticəsində humusqatında onun miqdarı çoxalır. Burada, uducu kompleksinəsaslarla zənginlik dərəcəsi 99%-ə yaxındır. Yuyulmaqatında kalsiumun miqdarı azalır, toplanma qatında isənarındispersli mineralların çoxalması nəticəsində miqdaryenidən artır. Belə halda fulvo məhlullarının təsiri altındaəsaslarla zənginləşmə dərəcəsi humus qatına nisbətənaşağıdır.

Boz torpaqlarda profil boyu dəmir və başqametalların paylanması, çimli-podzol torpaqlara nisbətənxeyli zəif ifadə olunmuşdur. Lessivaj olunma,narındispersli hissəciklərin hərəkəti bu torpaqlarınprofilinin formalaşmasında xüsusilə mühüm əhəmiyyətkəsb edir. Boz meşə torpaqlarının profili boyu seyrəkyayılmış kimyəvi elementlərin paylanması podzoltorpaqlara nisbətən zəif ifadə olunmuşdur, lakin yuxarıqatlardan elementlərin çıxarılması və onların B qatındatoplanması yaxşı nəzərə çarpır.

14.4. Boz meşə torpaqlarının coğrafi xüsusiyyətləri vəkənd təsərrüfatında istifadəsi

58

Boz meşə torpaqlarının yarım tiplərinin əmələgəlməsi bioiqlim şəraitindən asılıdır. Buna görə açıq-bozmeşə torpaqları boz torpaqlar zolağının şimal rayonlarına,boz meşə torpaqları-orta, tünd boz meşə torpaqları isəcənub rayonlarına tərəf yayılmışdır. Eyni zamanda, bozmeşə torpaqlarının əyalət xüsusiyyətləri də mövcuddur.Hazırda boz meşə torpaqlarının Ukrayna, Orta Rus,Kama boyu, Qərbi-Sibir və Baltik boyu əyalətləri ayrılır.

Hər bir rayonda, yerli şəraitə uyğun olaraq, bozmeşə torpaqları müəyyən fərqə malikdir. Məsələn,Ukrayna əyaləti torpaqları yağıntıların yüksək olması,daha isti iqlimi və torpaqəmələgətirən süxurların (löslərin)yüksək sukeçirmə qabiliyyətinin olması daha dərinislanmasi ilə səciyyələnirlər. Burada qalın-humus qatı(açıq-boz torpaqlarda 25sm-ə qədər və tünd-boztorpaqlarda 35sm-ə qədər) olan boz torpaqlar əmələ gəlir.Kamaboyu əyalətdə humus qatının qalınlığı azalır (açıq-boz 20sm-ə yaxın, tünd bozlarda 45sm), lakin humusunmiqdarı artır.

Boz meşə torpaqlarının mənşəyi uzun zamantədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir. Bu məsələbarəsində bir-birinin diametral əksi olan fikirlərsöylənilmişdir. Korjinski-Tanfilyevin - meşənin bozqırlara(stepə) doğru inkişafı zamanı qara torpaqlarındeqradasiyası və Vilyamsın–bozqırların meşələrə tərəfbasqını zamanı meşə torpaqlarının proqradasiyasınəticəsində boz torpaqların əmələgəlmə fərziyyələriməlumdur. Hazırda boz meşə torpaqlarına zəifrütubətlənən enliyarpaqlı meşələrin landşaftları şəraitindəəmələ gələn torpaqlar tipi kimi baxmaq lazımdır.

59

Boz meşə torpaqlarının yayılması kontinentalşəraitilə məhdudlaşır. Rusiya ərazisindən Avropaistiqamətində bu torpaqların sahəsi sürətlə azalır; UzaqŞərqdə isə bu torpaqlar yoxdur. Şimali Amerikada bozmeşə torpaqları kontinental ərazidən kənara çıxmır.

Boz meşə torpaqları çimli-podzol torpaqlaranisbətən xeyli münbitdirlər.

Kənd təsərrüfat strukturasına görə bu torpaqların11,8%-i əkin, 5,2%-i biçənək, 0,6% örüş və otlaq kimiistifadə olunur.

Əsas etibarı ilə dənli bitkilər, çovdar, buğda (qəndçuğunduru ,qarğıdalı, kartof) bağ-bostan bitkilərinbecərilməsi üçün əlverişlidir. Avropa hissəsində butorpaqlar bağçılıqda geniş istifadə edilir.

Bu torpaqların əsas çatışmamazlığı–onlarınçoxəsrlik istifadəsi nəticəsində münbitliyinin xeyliazalması və yüksək dərəcədə eroziyaya uğramasıdır.Münbitliyin yüksəlməsi üçün gübrələrin–üzvi və mineralgübrələrin tətbiq edilməsi vacibdir. Turş açıq-boztorpaqları istifadə üçün əhəngləyirlər. Bu torpaqların fizikixassələrini yaxşılaşdırmaq üçün oraya peyin gübrəsivermək, sistematik tərzdə əhəngləmə, tədriclə əkin qatınıdərinləşdirmək, mikrobioloji fəaliyyəti gücləndirmək,torpaqda rütubət ehtiyatı toplamaq, eroziyaya qarşımübarizə, növbəli əkin zolaqları salmaq və aqrotexnikitədbirlərə ciddi riayət etmək lazımdır.

14.5. Qonur meşə torpaqları

60

Bu torpaqlar tipi də,boz meşə torpaqları kimienliyarpaqlı meşələr altında, lakin rütubətli və mülayimokean iqlimi olan şəraitdə əmələ gəlir. Buna görəAvrasiyanın mərkəzi vilayətlərində qonur meşə torpaqlarıyoxdur, lakin onlar Qərbi Avropada geniş yayılmışdır. Butorpaqlar ilk dəfə 1905-ci ildə məşhur alman alimiE.Ramanna tərəfindən öyrənilmiş və “burozem”(braunerde) adlandırılmışdır.

Lakin torpaqşünasların 2-ci Beynəlxalq konqresində(1930-cu il) həmin “burozem” terminini “бурые лесныепочвы”, yəni qonur meşə torpaqları termini ilə dəyişməküçün qərar qəbul edilmişdir. Keçmiş SSRİ-də qonur meşətorpaqları Xabarovski ölkəsinin cənubunda, Amurvilayətində, Belarusiya və Litvanın qərb rayonlarında,Karpatlarda, Dağlıq Krımda, Qafqazda və Primorskiölkəsinin isti və rütubətli rayonlarında inkişaf etmişdir.

Şəkil 14.2. Qonur meşə torpaqlarının coğrafiyayılma arealı

61

Şimali Amerikada enliyarpaqlı meşələrin qonurtorpaqları kontinentin atlantida sahilləri boyundayayılmışdır. Onlar şimalda çimli-podzol torpaqlarla vəcənubda qırmızı-qonur və qırmızı subtropik torpaqlararasında keçid vəziyyətini tuturlar.

14.6. Qonur meşə torpaqlarının genetik və morfolojixüsusiyyətləri

İllik atmosfer yağıntılarının xeyli olmasına (600-650mm) baxmayaraq, bu torpaqların profili zəif yuyulur,belə ki, yağıntıların böyük hissəsi yayda düşür və yumarejimi çox qısa müddət ərzində təsir göstərir. Fəaltemperatur cəmi 2000-3000°C-dir. Bununla yanaşıyumşaq iqlim şəraiti və yüksək atmosfer rütubəti üzvimaddələrin dəyişilmə proseslərini gücləndirir. Uzaq şərqrayonlarında iqlim musson xarakterlidir. Qonur meşətorpaqlarının səthinə daxil olan töküntülərin xeyli kütləsiniçoxlu miqdarda olan onurğasızlar yüksək enerji iləparçalayıb qarışdıraraq, mull formalı humus qatı əmələgətirir. Humuslaşmanın sonrakı prosesləri, dəmirləkompleks şəkildə birləşmiş fulvoturşuların humin turşularıbirləşmələrinin əmələ gəlməsinə səbəb olur.

Bu birləşmələr zəif polimerləşməyə çevrilir vənarındispersli gilli maddə ilə laxta və pərdə əmələgətirərək çökür. Nəticədə zəif qozvari struktura yaranır.

Əgər hər hansı bir səbəbdən qatılaşmış humusmaddəsinin dağılması baş verərsə, onda gilli hissəciklər,ayrı-ayrı nümunələr şəklində, toplanma qatına (illüvial

62

qata) tərəf yavaş-yavaş hərəkətə başlayır. Lessivajolunmuş qonur torpaqlar belə meydana gəlir.

Qonur meşə torpaqlarının profili orta və zəifdifferensiasiya olunması və o qədər də tünd olmayannazik humus qatı ilə səciyyələnir. Profilin quruluşuaşağıdakı kimidir:

Humus qatı - qonur və boz-qonur rəngdədir, rəngaşağı getdikcə açıqlaşır, strukturu topavaridir. Qalınlığı20-25sm-dir.

Yuyulub toplama qatı üstdə aydın qəhvəyi-qonurdur, gillidir, quruyan zaman topavari-qozvari strukturəmələ gətirir. Alt hissədə struktur daha da iriləşir, qəhvəyirəng azalaraq ilk süxurun rənginə yaxınlaşır. Qatınqalınlığı 50-60sm-dir.

Torpaqəmələgətirən süxur - açıq küləşi rəngdəlösəbənzər gillicədir, bəzən karbonatlı yenitörəmələrəmalikdir.

Qafqazın qonur-meşə torpaqlarının ifadədərəcəsinə görə yaxşı defferensiasiyalıdır (cədvəl 14.1).

Qonur meşə torpaqlarında humusun miqdarı xeyliyüksəkdir: 4-8% və daha artıqdır. Xəzəl qatı nisbətənqalın olub yaxşı ifadə olunmuşdur. Bununla beləfulvoturşuların miqdarı bu torpaqlarda humin turşularınanisbətən bir qədər üstündür. Belə hal humus qatının aşağıhissəsində xüsusilə nəzərə çarpır. Su çəkimi zəif turş vəneytral reaksiyaya malikdir, pH-ın ən aşağı qiyməti, bozmeşə torpaqlarında olduğu kimi, humus qatından keçidqata keçdiyi yerdə müşahidə edilir. Çox güman ki, buprofilin həmin sahəsində fulvoturşuların hərəkəti iləəlaqədardır.

63

Cədvəl 14.1. Qafqazın qonur meşə torpaqlarında profil boyuhumusun, narındispersli hissəciklərin, pH miqdarının və

udulmuş kalsiumun paylanması

Genetikqatlar

Miqdarı, %-lə Suluçəkintinin

pH-ı

UdulmuşCa

(kationlarıncəminə

görə, %-lə)

humus 0,001mm-dən kiçik

hissəciklər

A 2-7 sm 5,02 19 6,9 88A/B 22-27

sm2,94 20 7,0 84

B/C 70-75sm

0,53 21 6,5 65

C 105-110sm

0,33 19 5,7 45

Lessivaj olunmuş meşə torpaqlarının illüvial qatı

narındispersli hissəciklərin miqdarının çoxalması ilənəzəri cəlb edir. Bu torpaqların profilində mütəhərriknarındispersli hissəciklərin zəngin toplantıları damüşahidə olunur. Gilin miqdarının profil boyu çoxluğu datutumunun yüksəlməsinə səbəb olur, bu halda udulmuşkationlar sırasında kalsium üstünlük təşkil edir. Boztorpaqlarda olduğu kimi udulmuş kalsiumun miqdarıhumus qatı üzrə yuxarıya doğru artır. Karbonatla zəngintorpaqəmələgətirən süxurlar (məsələn, löslər) üzərindəəmələ gələn qonur meşə torpaqlarının profilinin aşağıhissəsində xeyli miqdarda karbonatlar olur və pH-ınqiyməti 7-dən artıqdır.

14.7. Qonur meşə torpaqlarının kənd təsərrüfatistifadəsi

64

Qonur meşə torpaqları əkin, biçənək, otlaq vəmeşə təsərrüfatında geniş istifadə edilir. Avropakontinentinin alçaq dağətəyi hissələrində qonur meşətorpaqlarında böyük çeşiddə dənli və texniki bitkilərbecərilir. Bu rayon həm də inkişaf etmiş meyvəçilik vətərəvəzçilik rayonudur. Almaniyanın cənub rayonlarındavə Fransada qonur meşə torpaqları əsasən üzümlükləraltında istifadə edilir.

Qərbi Avropanın iqlim şəraitində böyük dozadagübrələr tətbiq etdikdə və səmərəli aqrotexniki tədbirlərapardıqda bu torpaqlarda əkilən müxtəlif kənd təsərrüfatbitkiləri çox yüksək məhsul verirlər.

Düzən ərazilərdə yayılmış qonur meşə torpaqlarıəksərən səthi qleyli, yaxud podzollaşma proseslərinəməruz qalmış olurlar. Belə torpaqların münbitliyiniyüksəltmək üçün bir sıra tədbirlər, xüsusilə dərin mədəniəkin qatı yaratmaq, sistemtik olaraq üzvi-mineral gübrələrvə əhəngləmə tətbiq etmək lazımdır. Bu torpaqlarınyaxşılaşdırılması üçün digər səmərəli təklif orada otəkmək, meyilli relyef formalarında, xüsusilə əkinaltısahələrdə eroziyaya qarşı mübarizə tədbirləri aparmaq,otarmanı tənzim etmək, meşə sərvətlərinin qorunmasınaciddi diqqət yetirməkdir.

65

XV FƏSİLMEŞƏ-BOZQIR VƏ BOZQIR ZONASININ QARA

TORPAQLARI

15.1. Qaratorpaqların öyrənilmə tarixinə dair

Meşə-bozqır və müxtəlifotlu-çəmən – bozqırlandşaftlarının avtomorf torpaqları qaratorpaqlar adınıalmışdır. Avtomorf rejimdə əmələ gələn bu torpaqlar ənçox Rusiya ərazisində yayılmışdır. Yer kürəsiqaratorpaqlarının 50%-ə yaxını keçmiş SSRİ-ninərazisində yayılmışdır (şəkil 15.1).

66

Bu torpaqların əsas massivləri Moldaviya, Ukraynarespublikalarında, Şimali Qafqazda, Şərqi Avropanınmərkəzi hissələrində, Voronej, Kursk, Tambovvilayətlərində, Volqa boyunda, Qərbi Sibirdə, Qazaxıstanrespublikasının şimal rayonlarında və Altay ölkəsindəyayılmışdır. Həmin ərazilərdə qaratorpaqlarla yanaşıçəmən qaratorpaqlar, boz-meşə, şoran, şorakət, solod vəbataqlı torpaqlar da kompleks şəkildə rast gəlir.

Bütün bunlardan əlavə, qaratorpaqlar ABŞ-ın qərbhissəsində, Almaniya ərazisində (Maqdeburq r-da),Çexiya və Slovakiyada, Macarıstanın cənubunda,Yuqoslaviya ərazisində xeyli sahə tutur.

Qaratorpaqlar Azərbaycan Respublikasınınərazisində də yayılmışdır. Lakin respublikamızınərazisində bu torpaqlar geniş zona təşkil etmir, ayrı-ayrı,qırıq-qırıq ləkələr şəklində orta dağlıq zonada 800-1200,

Şəkil 15.1.Qaratorpaqların keçmiş SSRİ ərazisində coğrafi yayılma arealları

67

hətta 1500m yüksəkliklərdə yayılmışdır. Qaratorpaqlarrespublika ərazisinin 0,7%-ni təşkil edir. Ərazi ən çoxXızı-Altıağac, Gədəbəy, Laçın, Kəlbəcər, Şamaxı,İsmayıllı rayonları və qismən Dağlıq Qarabağda – Ağdərəərazilərində yayılmışdır.

Qaratorpaqların öyrənilməsində böyük rus alimləriM.V.Lomonosov, akademik P.S.Pallas, akademik-botanikF.Ruprext, E.İ.Eyxonvald və başqalarının böyük xidmətiolmuşdur. M.B.Lomonosova görə qara torpaq təbiicisimdir. O, biosfer ünsürlərinin, bitkilərin və heyvanlarıntəsiri ilə əmələ gəlmiş və inkişaf etmişdir.

Qaratorpaqların əmələ gəlməsi barədə müxtəliffərziyyələr irəli sürülmüşdür. Bütün bu fərziyyələri üçqrupda birləşdirmək olar: 1) qara torpaqların dənizmənşəli olması fərziyyəsi; 2) qara torpaqlarınbataqlıqlardan əmələ gəlməsi nəzəriyyəsi; 3) qaratorpaqların yerüstü bitkilərdən (quru mənşəli, dənizləəlaqəsi olmayan ərazilərdə) əmələgəlmə nəzəriyyəsi.

Qaratorpaqların dəniz mənşəli olmasıfərziyyəsinə görə onlar guya Qara və Xəzər dənizlərininçəkilməsindən qalan dəniz lilindən, yaxud Yura dövrününqara rəngli gilli şistlərinin buzlaq suları ilə yuyulmaməhsullarından əmələ gəlmişdir. Bu nəzəriyyənintərəfdarları Pallas (1779), Petsold (1851) olmuşdur.

Keçən əsrin 40-cı illərində rus çarı I Nikolaytərəfindən Rusiyanın geoloji tədqiqatları üçün dəvətolunmuş məşhur ingilis alim-geoloqu R.Murçison (1842)da qaratorpaqların buzlaq mənşəli olması haqqındafərziyyə irəli sürmüşdür. Bu fərziyyəyə görə qaratorpaqlar

68

buzlaq dənizi və aysberqlərin gətirdiyi qara yuragillərindən törəmişdir.

Qaratorpaqların bataqlıqlardan əmələ gəlməsinəzəriyyəsinin tərəfdarları belə hesab edirdilər ki,keçmişdə qaratorpaq zonasının yerində şiddətlibataqlaşmış tundra ərazisi olmuşdur. Sonradan isti iqlimşəraitində ərazinin tədrici drenləşməsi ilə əlaqədarbataqlıq və tundra bitkilərinin sürətlə çürüməsi prosesibaş vermiş, bataqlıq lili və yerüstü bitkilərin bitməsi iləqaratorpaqların əmələ gəlməsinə şərait yaranmışdır. Bunəzəriyyənin tərəfdarları E.İ.Eyxonvald (1850) vəN.D.Borisyak (1852) olmuşdur.

Üçüncü fərziyyəyə görə qaratorpaqlar yerüstü otbitkilərindən əmələ gəlmişdir. Yəni onun əmələ gəlməsibotaniki təməl üzərində qurulmuş başqatorpaqəmələgətirən amillərə əhəmiyyət verilməmişdir. Bunəzəriyyənin irəli sürülməsi akademik F.Ruprextin (1866)adı ilə bağlıdır.

Lakin söylənilən bütün fərziyyələrin hər birinin özçatışmayan cəhətləri olduğundan bu mürəkkəb məsələninhəllinin demək olar ki, üstü açıq qalmışdır.

Bu problemi torpaqşünaslıq elminin banisi hesabolunan V.V.Dokuçayev özünün qara torpaq zonasında 5 il(1876-1881) apardığı tədqiqatları ilə parlaq surətdə həlletmişdir.

V.V.Dokuçayevin 1883-cü ildə çap olunmuş 650səhifəlik böyük həcmli “Rus qaratorpağı” (“Русскийчернозем”) adlı elmi əsəri çapdan çıxmışdır. Bu əsəronun doktorluq dissertasiyası olmuş, Dokuçayevə çoxböyük elmi şöhrət qazandırmışdır. O, qaratorpaqları

69

Rusiyanın əsas sərvəti adlandırıb qeyd etmişdir ki, elə birrəqəm yoxdur ki, onunla bizim qara torpağın gücünü,qüvvəsini təyin edib qiymətləndirmək mümkün olsun.Dokuçayev qara torpağı bütün “torpaqların şahı”,“təbiətin 4-cü səltənəti” adlandırmışdır. O, hətta qaratorpağı “çaparda heç kim tərəfindən ötülməyən ərəb atınabənzədir” və təsdiq edir ki, “qara torpaq Rusiya üçünqızıldan, daş kömürdən və neftdən qiymətlidir”.V.V.Dokuçayev qara torpaq haqqında ehtirasla danışıbonu tərifləyərkən heç də səhv etməmişdi. Onun butəriflərini rus elminin başqa korifeyləri də V.İ.Vernadski,P.A.Kostıçev, N.M.Sibirtsev, V.R.Vilyams, L.İ.Prasolov vəbaşqaları da təsdiq və təkrar etmişlər. Məsələn, torpaqcoğrafiyası elminin böyük sərrafı L.İ.Prasolov qara torpağı“bəşəriyyətin əsas taxıl ambarı” adlandırmışdır.Dokuçayevin tələbəsi, akademik V.İ.Vernadski qaratorpaqları qiymətləndirərək obrazlı ifadələrlə göstərmişdirki, “qurbağa fiziologiyanın, kalsit kristalloqrafiyanın,benzol üzvi kimyanın tarixində böyük rol oynadıqları kimi,qara torpaq da torpaqşünaslığın tarixində elə bir görkəmlirol oynamışdır”6. Buna görə rus xalq sözü “чернозем”elmi termin kimi dünya miqyasında beynəlxalq hüquqalmış, bütün dünya xalqlarının dillərinə daxil olmuşdur.

15.2. Torpaqəmələgəlmənin ümumi şəraiti

Qaratorpaqların əmələgəlmə şəraiti qərbdənşərqə doğru iqlimin kontinentallığının artması ilə

6 В.И.Вернадский. Страница из истории почвоведения, // Научное слово, кн. 6, 1904, стр.13

70

səciyyələnir. Şərqi Avropa hissəsinin cənub-qərbində ortaillik temperatur 8-100C təşkil edir, Uralın şərqində mənfi 2-30C qədər aşağı düşür. Qərb rayonları zonasında qışnisbətən isti və mülayimdir, şərq vilayətlərində sərt vəazqarlıdır. Moldaviyada yanvarın orta temperatur cəmi -2÷ -40C–dir, Baykaldan şərqə isə - 25÷ -280C-yə qədəraşağı enir. Qərbdən şərqə tərəf şaxtasız günlərin (300-dən 110-a qədər) və illik yağıntıların miqdarı (qərbdə 500-600 mm-dən, şərqdə 250-350 mm-ə qədər) azalır.

Lakin isti vaxtlarda müxtəlif vilayətlərin kontrastlarıaradan qalxır. Məsələn, isti dövrdə bütün zona boyu 200-300mm yağıntı düşür. Şərqi Avropa hissəsi bozqırlarındaiyun ayında orta temperatura 19-240C-dir. Uraldan şərqətərəf isə 17-200C təşkil edir. Yanvarın orta temperaturası40C-dən - 25-270C-dək dəyişir. İyulun orta temperaturası ilboyu qərbdə 23-250C, şərqdə isə 19-210C arasındadəyişir. 100C-dən yüksək temperaturun davamiyyəti meşəbozqırın qərb rayonlarında 150-180 gün, şərqdə isə 90-120 gün təşkil edir. 100C-dən yuxarı temperaturların cəmizonanın meşə-bozqır hissəsində 2400-32000C, şərqdəisə 1400-16000C arasında dəyişir. Yağıntıların miqdarıqərbdə və Ön Qafqaz hissəsində 500-600mm, şərqə tərəfazalıb 300-400mm, Qərbi Sibir və Şimali Qazaxıstandaisə 300-350mm təşkil edir. Bütövlükdə qaratorpaq yayılanərazilərdə rütubətlənmə qənaətləndirici deyildir. Bozqırzonasında rütubət defisiti daha çoxdur. Onun nisbəti 0,50-0,66 arasında dəyişir. Yağıntıların böyük hissəsi yayda,çox zaman leysan yağışlar şəklində düşür ki, bu da səthiaxını gücləndirir və suyun torpağa daxil olmasını azaldır.Yay dövründə torpaq quruyur, buna səbəb tez-tez əmələ

71

gələn qara yellər - quru və isti küləklərdir ki, bu zamanhavanın nisbi rütubəti 15-20% aşağı düşür. Relyefinmüsbət elementindəki torpaqlar, qurumaya xüsusilə dahaçox məruz qalırlar, belə ki, qışda nazik qar təbəqəsihündür yerlərdən xeyli dərəcədə sovrulur, yayda isəküləklərin qurutma təsiri bu yerlərdə özünü daha kəskinbiruzə verir.

Torpaq səthindən illik buxarlanmanın miqdarı illikyağıntıların miqdarına bərabər və ya ondan azdır.Yağıntıların mühüm hissəsi torpağa hopmadan səthi axınşəklində axıb getdiyindən, qara torpaqlar üçün yumayansu rejimi səciyyəvidir. Şimal meşə-bozqır rayonlarımüstəsnalıq təşkil edir ki, burada torpaqlar vaxtaşırıyuyulur.

Qaratorpaqlar ot bitkiləri altında əmələ gəlir,onların arasında çoxillik taxıllar üstünlük təşkil edir.Hazırda qaratorpaqların böyük hissəsi şumlanmışdır vətəbii otlar məhv edilmişdir. Şimaldan cənuba tərəf təbiiotların tərkibində müxtəlif ot növləri azalır, yaz efemer vəefemeroidlərin miqdarı çoxalır.

E.M.Lavrenko qaratorpaq bozqırlarının bitkiörtüyünü aşağıdakı yarımzonalara (şimaldan cənubadoğru) bölür: meşə-bozqır zonasına daxil olanbozqırlaşmış çəmənliklər və çəmən bozqırları və xüsusibozqır zonasına daxil olan müxtəlifotlu – çobantopuzlu –şiyavlı və çobantopuzlu – şiyavlı bozqırlar.

Bu bozqırların şimal hissəsində sıx və müxtəlifbitkilərin 60-65%-i taxıllardan və cillərdən, 30-35%-imüxtəlif otlardan və 5-10%-i paxlalılardan ibarətdir.Burada torpağın bitki ilə örtülmə dərəcəsi 80-90%-dir.

72

Cənuba tərəf bitki örtüyü müxtəlifotlu – çobantopuzlu –şiyavlı tərkibdə olmaqla, 60-90% şiyavdan ibarətdir.Torpağın bitki ilə örtülmə dərəcəsi 70%-ə qədər aşağıdüşür. Daha cənubda çobantopuzlu – şiyav bozqırıyerləşir, burada bitki örtüyü 60-40%-ə qədər azalır.

Qaratorpaqların yayıldığı ərazidətorpaqəmələgətirən süxur əsasən lösşəkilliçöküntülərədən ibarətdir. Löslərin yayıldığı vilayətlərdəqara torpaqların coğrafi əlaqəsi o qədər sıxdır ki, bəzigeoloqlar qara torpağa çürüntü ilə zənginləşmiş lös kimibaxırdılar. Lakin V.V.Dokuçayev Asiyada aparılan coğrafiekspedisiyasının məlumatlarına istinad edərək, göstərirki, Orta Asiya və Çinin geniş lös massivləri qaratorpaqlarla müşayiət edilmir. Beləliklə, lös və lösşəkilliçöküntülər qara torpaqların əmələgəlməsində çoxəhəmiyyətli amil olmasına baxmayaraq, bununla beləyalnız lösün mövcud olması qara torpaqların əmələgəlməsinə səbəb ola bilməz. Bunun üçün müəyyən iqlim,bitki və başqa landşaft şəraitləri tələb olunur. Bununlayanaşı V.V.Dokuçayev qeyd edirdi ki, “dağ süxurlarınınəlverişli tərkibi çox vacib şəraitlərdən biri kimi bizim qaratorpaqların əmələ gəlməsinə xidmət etməlidir”7. Bunagörə qara torpağın (həm də hər hansı başqa torpağın)istənilən dağ süxuru üzərində əmələ gələ bilməsihaqqındakı fikir düz deyildir və ana süxur kimi vacibtorpaqəmələgətirən amili qiymətləndirməsinə əsaslanır.Hələ F.Ruprext qeyd etmişdir ki, qara torpaqlar qumlarüzərində əmələ gəlmir. V.V.Dokuçayev göstərmişdir ki,

7 В.В.Докучаев. Русский чернозем. Изб.соч.,Т.I, М.Госсельхозиздат, 1948, стр.382

73

cənub-rus bozqırlarının qranit çıxıntıları üzərində elətorpaqlar əmələ gəlir ki, onlar “həm öz qalınlığına, həm dərənginə görə tipik qara torpaqlardan çox aşağıdır”.8

Mərkəzi-qaratorpaq vilayətlərində təbaşirsüxurlarının üzə çıxdığı sahələrdə qara torpaqlar deyil,onlardan kəskin fərqlənən nazik, pis ifadə edilmiş profiləmalik “popeluxlar” əmələ gəlir. Beləliklə, meşə şəraitindəolduğu kimi bozqır landşaftları şəraitində dətorpaqəmələgətirən süxurlar torpaqəmələgəlmədəmühüm rol oynayırlar.

Qara torpaqların tipik nümayəndələrinin görünüşüvə xassələri xeyli dərəcədə torpaqəmələgətirən süxurların- çaylararası əraziləri örtən pleystosen çöküntülərinintərkibi və quruluşu ilə müəyyən edilir. Ukraynanınərazisində bu çöküntülər arasında tozlu-gillicə tərkiblilöslər yayılmışdır. Orta rus təpəliklərində də lösəbənzərçöküntülər üstünlük təşkil edir, yalnız ayrı-ayrı sahələrdəqara torpaqlar qırmızı-qonur qumlu-gilli pliosençöküntüləri üzərində əmələ gəlmişdir. Paleogen (qumlar,qumsallar, gillər) və tabaşir dövrünün (tabaşir və tabaşirəoxşar mergellər) çöküntü süxurları qara torpağınəmələgəlməsinə səbəb olmurlar. Lösşəkilli gillicələrTombov düzənliyi daxilində Orta Rus təpəliklərindən vəparçalanmış Volqaboyu düzənliklərindən şərqə tərəfyayılır ki, orada yamaclar üzərində bu süxurlar çöküntüsüxurlarının (paleogen dövrünün qumsalları) çınqılları iləzənginləşir. Yergeni təpəliklərində torpaqəmələgəlməqırmızı-qonur pliosen gillicələrini əhatə edir.

8 В.В.Докучаев. Русский чернозем. Изб.соч.,Т.I, М.Госсельхозиздат, 1948, стр.239

74

Orta Rus təpəliklərindən cənuba doğru, daş-kömürdövrünün çöküntülərinin (Donetsk alçaq sıra dağları) vədokembr kristal süxurlarının (Azon kristal massivi) üzrəçıxdığı sahələrədə, lösşəkilli çöküntülərin qalınlığı azalır,Ön Qafqazda isə yenidən kəskin surətdə artır.

Dnepr və Don çaylarının aşağı axınları boyu xeylisahədə qədim allüvial və flüvioqlyasial çöküntüləryayılmışdır.

Volqa vadisi arxasında losşəkilli örtük çöküntülərarasında sırt yüksəkliklərinin ağır gillicələri və kiçik qummassivləri (Buzulusk iynəyarpaq meşəsi) vardır. Uralyaxınlığında örtük çöküntülərinin tərkibi yerli qırıntımateriallarla yüksək dərəcədə zənginləşir.Torpaqəmələgətirən süxurlar Perm sahəsində bənövşəyiqırmızı rəngə çalır və bəzi yerlərdə bənövşəyi-qırmızırəngə keçərək daha kobud qranulometrik tərkibə malikolurlar.

Uraldan şərqə doğru örtük təşkil edən lösşəkilligillicələr əsas torpaqəmələgətirən süxur olaraq qalır,Uralarxası yayla və Şimali-Qazaxıstan təpəlikləriarasındakı lösşəkilli gillicələr qum zonaları ilə kəsilir ki,onların üzərində lentşəkilli iynəyarpaq meşələr (borlar)əmələ gəlir. Şimali-Qazaxıstan yüksəklikləri daxilində,hertsin platforması bünövrəsinin kip süxurlarının səthəyaxın yerləşdiyi sahələrdə lösşəkilli örtük süxurlar yüksəkdərəcədə çınqıllıdır. Sonra Şərəqə doğru Altaya qədərlösşəkilli çöküntülər örtüyü uzanır ki, onların da fonundaİrtış və Ob çaylarının və onların bəzi qollarının genişvadisində iri qumlu massivlər yerləşir.

75

Qaratorpaqların inkişaf etdiyi Orta və Şərqi Sibirdüzənliklərində də əsas torpaqəmələgətirən süxurlarlösşəkilli çöküntülərdir.

Torpaq örtüyü strukturunun əmələgəlməsindəmezo – və mikrorelyef formalarının çox mühüməhəmiyyəti vardır. Şərqi Avropa hissəsi üçün səciyyəviolan çaylararası dərə-qobu sisteminin hissələrə ayrılmadərəcəsi, daxil olan enerjinin və atmosfer rütubətininpaylanmasına səbəb olur. Qazaxıstanın alçaq təpələrininvə Qərbi Sibirin cənub hissəsinin əsas relyefində, yüksəkrelyef formaları da eyni əhəmiyyətə malikdirlər. ŞərqiAvropa hissəsinin qaratorpaq zonasında səthin hissələrəayrılmasının nəticəsi olaraq qrunt sularının səviyyəsiolduqca aşağı düşmüşdür. Burada yumayan su rejimisəciyyəvidir. Qərbi Sibir bozqırlarının zəif parçalanmasıqrunt sularının torpaqəmələgəlməyə böyük təsir etməsinəsəbəb olur.

Qaratorpaq zonasının mezo və mikrorelyeflərisırasında, suayrıcıları və geniş çay terrasları üçündepressiya prosesləri (bozqır nəlbəkiləri, podlar, tomarlarvə s.) səciyyəvidir.

15.3. Qaratorpaqların morfoloji xüsusiyyətləri.

Qara torpaqların adını müəyyən edən, ən səciyyəvimorfoloji xüsusiyyət, onların yaxşı inkişaf etmiş, intensivqara rəngə malik olan çürüntülü – akkumulyativ qatamalik olmasıdır (şəkil 15.2).

76

Şərqi Avropahissəsində qaratorpaqzonasının şimal hissəsinitipik və yuyulmuşqaratorpaqlar tutur.

Tipik qaratorpaqlarınprofili aşağıdakı morfolojiquruluşa malikdir.

A0 qatı – bozqırkeçəsi. 1-2 sm qalınlığı olanbu qat bitki qalıqlarındanibarətdir və yalnız xamtorpaqlarda rast gəlir.

A humus – qatı.Rütubətli vəziyyətdə bu qatınrəngi intensiv qaradır. Qatınqalınlığı 40-60 sm- dır.Qatbitki kökləri ilə zəngindir.

B qatı – keçid qatdır, tədricən torpaqəmələgətirənsüxurların rənginə keçən, qaramtıl-qonur rəngə malikdir.A qatından B qatına humusun axın süzüntüləri və dilləridaxil olur. Profilin yuxarı hissəsində struktur topavaridir,aşağı keçdikdə o, aydın ifadə olunmayan qısa prizmatikşəkil alır. Az miqdarda köklər vardır. Qatın aşağıhissəsində karbonat yenitörəmələri mövcuddur. Keçidqatının qalınlığı 40-60 sm-dir.

C qatı – torpaqəmələgətirən süxur. Qatın yuxarıhissəsində çox zaman bol karbonat yenitörəmələri-yalançı mitsellərin zəif ləkələri, ağgözcüklər və ya dahabərk konkresiyalar (durnacıqlar) olur. Bəzi tədqiqatçılar bu

Şəkil 15.2. Dokuçayev adına Torpaqşünaslıq muzeyində qaratorpaq monoliti.

77

qata illüvial – karbonat qatı kimi baxır və onu Bk indeksiləişarə edirlər. Profilin aşağı hissəsinin strukturası adətənprizmaşəkillidir.

Qaratorpaq zonasının şimal kənarlarında,yuyulmuş qaratorpaqlar inkişaf etmişdir. Bu növmüxtəlifliyi tipik qara torpaqdan adətən karbon qatınındaha aşağıda yerləşməsi ilə fərqlənir. Həm də B qatınınaşağı hissəsi və C qatının yuxarı hissəsinin karbonatqatları arasında bir qat yerləşir ki, oradan karbonatlar eləbil yuyulan kimi görünür (buna görə də həmin növmüxtəlifliyinə yuyulmuş adı verilir).

Qaratorpaq zonasının şimal hissəsində yuyulmuşqara torpaqlardan başqa podzollaşmış qara torpaqlar daayrılır ki, onlar boz-meşə torpaqlarına yaxın olan, bəziəlamətlərə malikdirlər; humus qatının aşağı hissəsindəsilisium oksidinin zəif ləkəsi, B qatının narın disperslihissəciklərin zəif yuyulması nəticəsində gipsləşmənin başverməsi belə əlamətlərdəndir. Güman edilir ki,podzollaşmış qara torpaqlar bozqır şəraitində meşəaltında əmələ gəlmişdir (şəkil 15.3).

78

Şəkil 15.3. Qaratorpaqların bəzi yarımtiplərinin quruluş profilləri:a-yuyulmuş qaratorpaq; b-qalın qaratorpaq; c-adi qaratorpaq; d-cənub qaratorpağı; e-mitselli cənub(Ön Qafqaz) qaratorpağı; f-dərin donan yuyulmuş qaratorpaq. Yenitörəmələr: 1 –karbonatlı; 2 - gipsli

Tipik qara torpaqlardan cənuba doğru adi vəcənub qara torpaqları yayılmışdır. Adi qara torpaqlarüçün humus qatının az qalınlığı (40 sm-ə yaxın)səciyyəvidir, keçid qatının qalınlığı da təxminən belədir.Karbonat 60 sm dərinlikdə yerləşir. Cənub qara

79

torpaqlarda humus qatının qalınlığı 25 sm-ə qədər azalır,B qatı isə karbonatlarla zəngindir. B qatının aşağısərhəddində çox vaxt xırda gips yenitörəmələri olur.Dahaisti və rütubətli iqlimə malik Moldaviya və Ön Qafqazdaqaratorpaqlar daha qalın humus qatına malikdir. Karbonatyenitörəmələri arasında yalançı – mitsellər üstünlük təşkiledir, bununla belə karbonatların yuxarı sərhəddi səthəyaxın yerləşir. Gipsli yenitörəmələr yoxdur. Buqaratorpaqları mitselli-karbonatlı adlandırırlar.

Qərbi və Orta Sibir qaratorpaqları üçün humusqatının az qalınlığı və humusun dərinə axıntısı (dilləri)səciyyəvidir. Bu vəziyyəti qış donuşluğu nəticəsindətorpağın çatlaması ilə əlaqələndirirlər. Buna görə Sibirqaratorpaqlarını dərin donan qaratorpaqlar adlandırırlar.Baykalarxası qaratorpaqlar kiçik qalınlığa və zəifkarbonat birləşmələrinə malikdir.

15.4. Qaratorpaqların genetik xüsusiyyətləri vətəsnifatı

Tipik qaratorpaqların genetik qatlarının kimyəvianaliz nəticələrini nəzərdən keçirsək, görərik ki, müxtəlifgenetik qatlarda müxtəlif komponentlərin miqdarı sabitqalmayaraq, torpağın profili boyu dəyişilir.

Çoxlu miqdarda humus toplanması qaratorpaqlarınsəciyyəvi xüsusiyyətidir. Bu, mühüm dərəcədə bozqırlandşaftlarına bioloji dövranın xüsusiyyəti ilə müəyyənedilir.

L.E.Rodin və N.İ.Bezileviçin məlumatlarına əsasən(1965) bozqır bitki qruplarında biokütlənin miqdarı 100-

80

300 s/h bərabərdir; bunun da 70-80%-i bitkilərin kökhissələrinin payına düşür. Təxminən, biokütlənin yarısıhər il parçalanır və məhv olur. Nəticədə, subboreal vəboreal meşələrdə, bozqırlara nisbətən biokütlənin miqdarı10 dəfə və daha artıq olmasına baxmayaraq, qaratorpaqzonasında, mülayim qurşağın meşə zonasına nisbətən,hər il torpağa xeyli çox üzvi maddələr daxil olur. Bitkiqalıqlarının bir hissəsi bozqır keçəsi şəklində torpağınsəthində (60-120kq) qalır. Bu, qış donuşluğu və yayquraqlığı dövrlərində mikrobioloji fəaliyyətin zəifləməsi iləəlaqədardır. Ot bitkiləri tərkibində azotun və külelementlərinin, xüsusilə kalsium və silisiumun yüksəkmiqdarı ilə səciyyələnirlər. Torpaqəmələgətirənsüxurlarda kalsiumun miqdarı çoxdur, bu elementin bozqırbitkiləri tərkibində yüksək miqdarı, ola bilsin ki, təkamülprosesində həmin bitkilərin qazandığı xassədir.

Meşə torpaqlarına nisbətən, bozqır torpaqlarındamikroorqanizmlərin miqdarı çoxdur. Qaratorpaqların birqramında onların miqdarı 3-4 mlrd-dır, bəzi rayonlarda isəxeyli çoxdur. Mikrofloranın tərkibində bakterlər vəaktinomitsetlər üstünlük təşkil edir, göbələklər isə meşətorpaqlarına nisbətən xeyli azdır.

Belə şəraitdə üzvi maddələrin parçalanması,kalsiumla möhkəm birləşmiş yüksəkmolekullu huminturşularının əmələgəlməsinə səbəb olur. Humusbirləşmələri, torpaq hissəciklərinin möhkəmaqreqatlaşmasına səbəb olan hellər (gellər) şəklindədir.Qaratorpaqlarda sərbəst halda kəskin təsiredicifulvoturşular yoxdur. Hər il xeyli miqdarda daxil olan bitkiqalıqları və humus birləşmələrinin xarakteri qaratorpaqda

81

olduqca çoxlu miqdarda humusun toplanmasını təminedir. Qaratorpaqlarda humusun miqdarı 3-4-dən 14-16%-ə qədər və daha çoxdur. Torpaq profili boyu humusunehtiyatı çox böyükdür, 300-400-dən 600-700 t/h qədərdir.

Yağıntıların nisbətən az olması və humusbirləşmələrinin nisbətən zəif mütəhərrikliyi profil boyuhumusun çox yavaş azalmasına səbəb olur. Bu, qaratorpaqların gözəl xüsusiyyətidir və humusun miqdarındanasılı olamayaraq bütün yarımtiplərdə özünü göstərir (3-cü cədvəl).

Qaratorpaqların yumayan su rejimi və biolojirejimin xüsusiyyəti torpaq profili boyu bəzi kimyəvibirləşmələrin paylanmasına təsir göstərir. Bu, birincinövbədə karbonatlara aiddir, qaratorpaqların profili boyuonların paylanması gözlə görünür və onu morfolojiəlamətlərin təsiri zamanı müşahidə etmək olur.

Qaratorpaqların profili boyu karbonatlarınpaylanmasını aşağıdakı kimi aydınlaşdırmaq olar. Bozqırzonasında karbonatların həll olması torpaq havasındakarbon qazının miqdarı və suyun mövcud olması iləmüəyyən edilir. Qışda bioloji proseslərin zəifləməsiüzündən karbon qazının miqdarı çox aşağı düşür.Deməli, torpağın maksimum rütubətləndiyi dövrdə (erkənyazda) aşağı enən su axını karbonatların yalnız birhissəsini yuyur.

Cədvəl 15.1. Qaratorpaqların profili boyu humusun paylanması(Torpağın quru çəkisinə görə %-lə)

Tipik qara torpaq (Tambovvilayəti)

Cənub qara torpaq (Pavlodarvilayəti)

Torpagın genetik Humusun Torpagın genetik Humusun

82

qatları, sm-lə miqdarı, %-lə qatları, sm-lə miqdarı, %-ləA 1-5 9,82 A 0-30 4,5

A 40-45 7,35 A 35- 45 3,1B 80-85 5,85 B 60-70 2,3

B 100-105 3,35 B 85-95 1,1C 120-125 1,72 C 125-135 0,4

Sonralar, yüksək mikrobioloji və vegetasiyafəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq aprel-may aylarında torpaqhavasına böyük miqdarda karbon qazı daxil olur, münasibolaraq torpaq məhlulunda biokarbonatların miqdarı daartır. Eyni zamanda intensiv transpirasiya və torpağınquruması nəticəsində yuxarıya doğru torpaq məhlulununhərəkəti başlayır və onlarla birlikdə toplanmış karbonatlarda yuxarı qalxırlar. Müəyyən dərinlikdə A qatının köklərləzənginliyindən və hidrotermik şəraitlərindən asılı olaraqtorpaq məhlulunda bikarbonatların qatılığı son həddə çatırvə karbonatlar çökməyə başlayır. Torpaq profilinin yuxarıqatında qaynama belə əmələ gəlir. Landşaftşəraitlərindən asılı olaraq karbonatların toplanma qatınınsəviyyəsi humus qatına qədər qalxa bilər və hətta səthəçıxa bilər (məsələn, səthi-mitselli qara torpaqda) və yayuyulmuş qaratorpaqlarda olduğu kimi torpaq profilindənkənara çıxa bilər.

Nisbətən yüksək miqdarda çöküntü zamanı,yumayan su rejimi, qaratorpaqların profilinin aşağıhissəsində bəzi zəif həll olan maddələrin, əsasən gipsintoplanmasına səbəb olur. Gips, daha quraqlıq şəraitdəəmələ gələn qaratorpaqların yarım tipləri üçünsəciyyəvidir.

Narın dispersli hissəciklərin yuyulması və xeylimiqdarda humus helləri qaratorpaqların yüksək udma

83

tutumunu müəyyən edir. Narın dispersli mineralların eynimiqdarında, başqa torpaqlara nisbətən, qaratorpaqlardaudma tutumu daha böyük olacaqdır. Narın disperslihissəciklərin miqdarından asılı olaraq qaratorpaqlarınudma tutumu 100q torpağa görə 20-dən 80 mq-ekv-əqədərdir.

Udulmuş kationlar içərisində əsas yeri kalsium,xeyli az isə maqnezium tutur. Qaratorpaqlar zonasınıncənubunda udulmuş kationlar arasında az miqdardanatrium da müşahidə edilir. Udulmuş ionların maksimummiqdarı humus qatında toplanmışdır.

Qaratorpaqların profilinin üst hissəsində suluçəkintinin reaksiyası neytraldır. Bu məhlulda həm kəskinüzvi turşuların, həm də hidrogen kationunun qatılığınıazaldan birləşmələrin olmamasından irəli gəlir.

15.5. Qaratorpaqların zonal və regional xüsusiyyətləri.

Qaratorpaq zonası Avrasiyanın daxili kontinentalhissəsində xeyli məsafədə yayılaraq, okean sahilirayonlarına çatmır. Qaratorpaqların kontinental iqlimdəəmələ gəlməsinə baxmayaraq, bu geniş ərazinin bəzivilayətlərinin bioiqlim şəraiti eyni deyildir. Buna görəkeçmiş SSRİ ərazisi daxilində qaratorpaq qurşağını dördvilayətə ( fatsiyaya) bolürlər: Cənub-qərb, Mərkəzi, Sibirvə Şərqi Sibir.

Cənub-qərb fatsiyası Moldaviya, CənubiUkraynanın bəzi rayonlarını və Ön Qafqazın ərazilərinibirləşdirir. Mərkəzi fatsiyaya cənub-qərb fatsiyası Uralarasında olan qaratorpaqlar daxildir. Sibir fatsiyasına

84

qaratorpaq zonasının Qərbi Sibir və Qazaxıstan hissəsihəm də Orta Sibirdə qaratorpaqlar yayıldığı rayonlar daxiledilir. Şərqi Sibir fatsiyasına Baykalarxası qaratorpaqlarıdaxil edirlər.

Qeyd olunan hər bir qaratorpaq fatsiyası özdaxilində yarımzonalara bölünür. Qaratorpaq torpaqyarımzonaları meşə-bozqır və bozqır yarımzonalarınınbitki örtüyü ilə yaxşı uyğunlaşırlar.

Hər bir qaratorpaq fatsiyasının və yarımzonasınınözunəməxsus xüsusiyyətləri vardır.

Cənub-qərb fatsiyası üçün isti və mülayim iqlimləəlaqədar olaraq bioloji dövriyyənin intensivliyi və torpaqprofilinin vaxtaşırı yuyulması səciyyəvidir. Nəticədə bufatsiyasının qaratorpaqları tərkibində humusun az miqdarı(3-6%), humus qatının yüksək qalınlığı, asan həllolanduzların və gipsin olmaması və yalançı mitsel şəklindəkarbonatların zənginliyi ilə fərqlənirlər. Buna görəqaratorpaqların həmin fatsiyasının yarımtiplərinə “mitselli-karbonatlı” ifadəsini (tipik mitselli-karbonatlı, cənubmitselli-karbonatlı ) əlavə edirlər.

Qaratorpağın mərkəzi fatsiyası üçün daha quru vəsoyuq iqlim şəraiti səciyyəvidir. Torpaq 3-4 ay donur.Yalnız meşə-bozqır rayonlarında asan həllolan duzlartorpaqların profilindən yuyulur, bozqırlarda isə 2 m-dənaşağı dərinlikdə gipsin yenitörəmələri yerləşir. Bufatsiyanın qaratorpaqlarında humus qatının qalınlığı azdır,lakin cənub-qərb fatsiyalarının münasib yarımtiplərinisbətən daha çox (6-12%) humusa malikdirlər. Mərkəzifatsiyanın tipik və yuyulmuş qaratorpaqları humus

85

ehtiyatına görə bütün dünya qaratorpaqları sırasındabirinci yeri tuturlar.

Sibir fatsiyası torpağın dərin donması (1-2m) vəaşağı qatların donunun gec açılması ilə fərqlənirlər.Torpağın donmuş hissəsi yaz sularını tutub saxlayırlar.Buna görə profilin aşağı hissəsi çox vaxt qleyləşməəlamətlərinə malik olur. Şimal rayonlarının qaratorpaqlarınqleyləşməsinə keçmişdə və ya hazırda qrunt sularınınyüksək səviyyəsi də səbəb ola bilir. Qərbi Sibirqaratorpaq zonasının şimalında çəmən qaratorpaqlarıyayılmışdır. Bu fatsiyanın qaratorpaqları üçün çatlar boyuhumusun dərinə axını səciyyəvidir ki, onlar torpaqdonduqda əmələ gəlir. Sibir qaratorpaqlarında humusunmiqdarı (5-14%) çoxdur. Lakin dərinliyə getdikcəhumusun miqdarı azalır. Bozqır sahələrdəkiqaratorpaqların profilinin aşağı hissəsində adətən gipsolur. Sibir fatsiyası qaratorpaqlarının yarımtiplərinin adına“dərindonan” ifadəsi əlavə edirlər (məsələn, dərindonanadı, dərindonan cənub qaratorpaqları və s.)

Şərqi - Sibir fatsiyası üçün sərt, az qarlı və torpaqqatını yuyan, əsasən yay çoküntülərinin düşməsisəciyyəvidir. Nəticədə Şərqi Sibir qaratorpaqlarındavaxtaşırı yuyan su rejimi mövcuddur. Alçaq temperaturbioloji dövranı zəiflədir. Buna görə də Zabaykalyeqaratorpaqlarında humusun miqdarı yüksək deyildir (4-9%) və humus qatının qalınlığı da azdır. Karbonatlarınmiqdarı olduqca azdır və ya heç yoxdur. Buna görə Şərqi- Sibir fatsiyasının qaratorpaqlarını az karbonatlı vəkarbonatsız (məsələn, az karbonatlı və ya karbonatsız

86

yuyulmuş qaratorpaqlar, az karbonatlı adi qaratorpaqlar)adlandırırlar.

Hər fatsiyanın yarımzonalarının sərhəddindəəyalətlər qeyd edilir. Əyalət xüsusiyyətləri çox vaxttorpaqəmələgətirən süxurların tərkibi ilə müəyyən edilir.Belə ki, löslər və ya ağır örtük gillicələri üzərində əmələgəlmiş eyni qaratorpaqlar yarım tipi humus qatınınqalınlığı və humusun miqdarına görə fərqlənirlər.

Qaratorpaqlar Rusiyadan kənarda, Moldaviya,Ukrayna respublikalarında, Mərkəzi Avropa qaratorpaqölkələrində - Macarıstanın, Rumıniyanın, Bolqarıstanınbəzi rayonlarında yayılmışdır. Alp və Karpat dağlarındanşərqdə yerləşən bu rayonlar dağ sistemləri ilə rütübətliqərb küləklərinin təsirindən qorunur, buna görə də,burada iqlim şəraiti Şərqi Avropa düzənliyinin cənubhissəsinin şəraitinə yaxındır.

Rumıniyanın Aşağı Dunay ovalığı qaratorpaqlarıUkrayna qaratorpaqlarına yaxın xassəyə malikdir. ŞimaliBolqarıstanın qaratorpaqları isə cənub qaratorpaqlarınaoxşardır. Mərkəzi Avropada qaratorpaqların ən irimassivləri Orta Dunay ovalığında yerləşir. Buradatorpaqəmələgətirən süxurlar gillicəli allüvial çöküntülərdənibarətdir, buna görə qaratorpaqlar az humusludurlar. Butorpaq əyalətləri üçün torpaqların şoranlaşmasısəciyyəvidir.

Şimali Amerikada, eləcə də Avrasiyada,qaratorpaqlar daxili kontinental vilayətlərdə yerləşir vədəniz sahillərinə çıxmır.

15.6. Qaratorpaqların kənd təsərrüfatında istifadəsi

87

Qaratorpaqlar öz münbitliyi ilə şöhrət tapmışdır,

onların yayıldığı rayonlar -əsasən dənli bitkilər, birincinövbədə buğda, arpa, qarabaşaq, həm də bir sıra qiymətlitexniki bitkilərin (şəkər çuğunduru, günəbaxan, qarğıdalı)əsas istehsal bazasıdır. Qaratorpaqlarda məhsulunmiqdarı əsasən bitkilər üçün istifadə edilən formada olansuyun miqdarından çox asılıdır. Rusiya ərazisindəqaratorpaq vilayətləri üçün quraqlıq nəticəsindəməhsulun azalması səciyyəvi hal idi. Son zamanlar bozqırzona torpaqlarının su rejimini yaxşılaşdırmaq sahəsindətədbirlər görülmüşdür: qobu və dərələr boyu süni göllər vəsu anbarları sistemi yaradılmış, onlar kənd təsərrüfatsahələrini yerli mənbələr hesabına su ilə təmin edir vəeyni zamanda eroziyaya qarşı mübarizə tədbirlərininmühüm hissəsinə çevrilmişdir; qarın qorunubsaxlanmasında, səthi axının qismən tənzim olunmasındavə quru küləklərdən qorunmasında xüsusi əhəmiyyətəmalik olan, dövlət və tarlaqoruyucu meşə zolaqları vəmeşə əkinləri sistemi yaradılmışdır.

Əsas aqrotexniki tədbirlər – kövşənlərin üzlənməsi,dərin payız şumu, hündür gövdəli bitkilər (günəbaxan,qarğıdalı) əkini, qar saxlamaq və bənd çəkmək üçünsipərlərin qoyulması, torpaqda rütubətin qorunubsaxlanmasına doğru yönəldilmişdir.

Tipik qaratorpaqların gübrələrə o qədər də ehtiyacıyoxdur, lakin torpaqların uzun müddət istifadəsi onlarızəiflədir. Buna görə, xüsusilə yuyulmuş qaratorpaqlarda,birinci növbədə üzvi azot gübrələrinin və bəzi mineral(kaliumlu, fosforlu) gübrələrin tətbiqi vacibdir.

88

Qaratorpaqların tibbi-coğrafi xarakteri olduqcaəlverişlidir. Qaratorpaqlar, insan üçün kimyəvielementlərin optimal miqdarının toplanma etalonudur.Orta dərəcədə rütubətlənmə, neytrala yaxın reaksiya, üzvimaddələrin zənginliyi, nadir və seyrək yayılmış kimyəvielementlərin lazımi miqdarının əmələ gəlməsinə səbəbolur. Kimyəvi elementlərin artıqlığından irəli gələnendemik (yerli) xəstəliklər qaratorpaqların yayıldığırayonlar üçün xas deyildir

XVI FƏSİLQURU BOZQIR VƏ SƏHRA BOZQIRLARININ

TORPAQLARI

16.1. Torpaqəmələgəlmənin ümumi şəraiti

Quru və səhra bozqırlarının quraqlıq vəekstrakontinental şəraitində şabalıdı və qonur torpaqlarəmələ gəlir. Asiya qitəsi ərazisində onlar daha genişyayılmışdır.

89

Şabalıdı torpaqlar Qara və Azov dənizlərininsahilləri boyu dar zolaq şəklində uzanır. Rusiyanın Avropahissəsinin cənub-şərqində bu torpaqlar sahəcə çoxalır(aşağı Volqaboyu, Xəzər sahillərininn qərb hissəsi).Qazaxıstan ərazisində quru bozqırların torpaqları olduqcageniş yayılmışdır. Mərkəzi və Şərqi Sibir ərazisindəşabalıdı torpaqlara ayrı-ayrı regionlar şəklində rast gəlinir.Şabalıdı torpaqların yayıldığı ən ucqar şərq rayonuZabaykalenin cənub-şərq bozqırlarıdır. Qonur səhratorpaqlarının yayılması daha məhdudur – onlar əsasənQazaxıstanın yarımsəhra rayonlarında inkişaf tapmışdır.

Quru və səhra bozqırlarının torpaqları keçmiş SSRİərazisinin 9%-ni tutur.

Şabalıdı torpaqlar MDB ərazisindən kənarda,Avropada, Rumıniya ərazisində və daha geniş sahədəİspaniyanın mərkəzi arid rayonlarında yayılmışdır.

Şabalıdı torpaqların bütöv zolağı QazaxıstandanMonqolustana və sonra Şərqi Çinə keçərək, Monqolustanərazisinin böyük hissəsini və Çinin mərkəzi əyalətlərinitutur.

Şabalıdı və qonur torpaqlar mülayim-isti daxili-kontinental quraqlıq şəraitində əmələ gəldiyi üçün butorpaq tipləri Şimali Amerikanın Mərkəzi rayonlarında daözünə yer tapır. Beləliklə, Şimali Amerikanın quraqlıq vəyarımsəhra bozqırlarının torpaqları Qərbdə Qayalı dağlarvə Şərqdə prerilər arasında yerləşmişlər. Cənuba doğruşabalıdı və qonur torpaqların yayıldığı vilayətlər Meksikayaylaları ilə məhdudlaşır (şəkil 16.1).

90

Quru və səhra bozqırlarının iqlimi kəskinkontinentaldır. Avrasiyada şərqə getdikcə kontinentallıqartır. Zonanın Avropa hissəsində orta illik temperatur 5-9ºC-dir, Asiyada 3-4ºC-dir. Qərbdə orta aylıqtemperaturun amplitudası 32-36ºC-yə yaxın, şərqdə 35-40ºC-dir. Şimaldan cənuba doğru illik yağıntıların miqdarı300-350-dən 200mm-ə qədər azalır.

Quru səhra bozqırlarının iqlimi üçün yağıntıların ilmüddətində bərabər paylanması səciyyəvidir.Müşahidələr göstərir ki, həm Volqaboyunda, həm dəŞərqi Qazaxıstanda aylar üzrə yağıntılarınpaylanmasında aydın ifadə olunan maksimum yoxdur.Bununla da şabalıdı torpaqlar yağıntılarının xeyli hissəsiisti vaxtlara təsadüf edilən qaratorpaqlardan fərqlənirlər.Məsələn, Şimali Qazaxıstanda qaratorpaqlarda qışda

Şəkil 16.1.Bozqır zonası torpaqlarının coğrafi yayılma arealları: 1 – qara torpaq; 2 – şabalıdı torpaq; 3 – dağlıq ərazi bozqırlarının qaramtıl və şabalıdı torpaqları

91

10%-ə qədər, yazda və payızda 20%, yayda 50% yağıntıəmələ gəlir. Mərkəzi Qazaxıstanda quru bozqır şəraitindəqışda və yazda 20%-ə qədər, yayda və payızda isə 30%yağıntı düşür.

Quru və səhra bozqır landşaftlarında buxarlanmaatmosfer yağıntıları miqdarından çoxdur, rütubətlənməəmsalı 0,33-0,50-yə yaxındır. Güclü küləklər torpağı çoxqurudur və eroziyanın şiddətlənməsinə səbəb olur.

Şabalıdı və qonur torpaqlar vilayətlərində bitkiörtüyünün tərkibində yabanı taxıl otları və yovşanlarüstünlük təşkil edir ki, onların miqdarı şimaldan cənubadoğru artır.

L.E.Rodinin və N.İ.Bazileviçin (1965)məlumatlarına əsasən quru bozqır bitkilərinin biokütləsi1000 s/h-a yaxındır, həm də biokütlənin əsas 80% vədaha çox hissəsi bitkilərin yeraltı orqanlarının payınadüşür.

Bitki örtüyü olduqca müxtəlifdir. Şoranlaşmışsahələrdə bitki örtüyü seyrəkdir, onun tərkibində kollarüstündür. Nisbətən yaxşı rütubətlənən sahələrdə taxıllarəsas yer tuturlar. Şoran torpaqlarda şoran bitkiləri qrupuinkişaf etmişdir.

Torpaqəmələgətirən süxurlar dördüncü dövrXəzər transqressiyası çöküntülərindən başlayaraq aşağıpaleozoy metomorfik və Qazaxıstanın püskürməsüxurlarına qədər müxtəlif yaşlı, tərkibli və mənşəlisüxurlar üzərində yerləşən lös şəkilli gillicələrdir. Lösşəkilli çöküntülərin qalınlığı olduqca dəyişkəndir. Qərbdəolan qalın çöküntülər Qazaxıstanda nazik ( 1-1,5m )örtüklə əvəz edilir. Kip yerli süxurların səthə yaxın

92

yerləşdiyi sahələrdə lösşəkilli örtük süxurları kobudqırıntılarla zənginləşmişdir. Torpaq səthində qırıntılıhissəciklərin eol (külək fəaliyyəti) differensiasiyası nəticəsiolaraq çox vaxt daşlı-çınqıllı məhsullar toplanır.

Ayrı-ayrı rayonlarda qumlu massivlər küləklərinəmələ gətirdiyi qədim delta süxurları yayılmışdır. Astraxanvə Tersk-Kumsk qumları, Böyük və Kiçik Barsuklar,Aralyanı Qaraqumlar və başqaları belələlərindəndir.

Bəzi yerlərdə torpaqəmələgətirən süxurlarşorlaşmışdır.

Quru çöllər şəraitində torpaqların əmələgəlməsində mezo və mikrorelyef formaları, düzənlik vədağları, təpəli vilayətlərdə çökəklər və xırda hündürlüklər,Mərkəzi Qazaxıstan ərazisində xırda palçıq vulkanformaları, İrtışın sağ sahillərində yal relyef formaları çoxböyük rol oynayırlar.

16.2. Quru, bozqır və səhra bozqır torpaqlarınınmorfoloji xüsusiyyətləri

Şabalıdı torpaqların morfoloji profili aşağıdakıquruluşa malikdir:

A qatı bozumtul-qəhvəyi rəngli olmaqla yanaşı,bitki kökləri ilə zəngindir. Yuxarı hissədə təbəqəlilikmüşahidə edilir. Bəzən isə ən üst qatda nazik yarpaqvariqaysaq nəzərə çarpır. Strukturu topavaridir. Qalınlığı 15-25 sm-dir (şəkil 16.2).

B qatı keçid qatıdır, qırmızı-qonur rəngdədir,kipləşmiş, strukturu üstə iri topavari, aşağı hissədəqısaprizma şəkillidir. Qalınlığı 20-30 sm-dir. Dərində

93

bəzən ağgözlüklər şəklində karbonat yenitörəmələrinərast gəlinir.

C qatı sarımtıl qonur, lösşəkilli, çox vaxt üsthissədə karbonat yenitörəmələri olan çınqıllı gillicələrdənibarətdir. 1-dən 1,5 m-ə qədər dərinlikdə adətənunabənzər gips tenitörəmələri yerləşir.

Şabalıdı torpaqlar üç yarımtipə ayrılır: 25 sm-əyaxın və daha çox qalınlıqda humus qatına malik, tünd-şabalıdı, 20 sm-ə yaxın A qatı olan şabalıdı və 15 sm-əyaxın humus qatı və səthində aydın ifadə olunan nazikqaysaqlı qabığın olması ilə fərqlənən açıq-şabalıdıtorpaqlar. Tünd-şabalıdı torpaqlarda A+B qatının qalınlığı60 sm-ə, şabalıdı torpaqlarda 50 sm-ə və açıq-şabalıdıtorpaqlarda 40 sm-ə yaxındır.

Qonur səhra-bozqır torpaqları öz qurluşuna görəaçıq-şabalıdı torpaqlarda yaxın xüsusiyyətlərə malikdirlər.

A qatı qonur rəngdə, 10-15 sm-ə yaxınqalınlıqdadır. Səthdə qaysaqlı təbəqə aydın seçilir.Strukturu topavaridir, lakin möhkəm deyil və dərinliyədoğru qat daha çox yumşalır.

B qatı qəhvəyiyə çalan qonur rəngdədir, bərkdir,strukturu topavari-qısaprizmavaridir, aşağı hissəsindəağgözcüklər şəklində karbonat yenitörəmələri var.Qalınlığı 20 sm-ə yaxındır.

C qatı qonur-küləşi çox vaxt prizmavari stukturamalikdir. Yuxarı hissədə B qatı sərhəddində ağgözcüklər,alt 50 sm dərinlikdə isə gips yenitörəmələrinə rast gəlinir.

94

Şəkil 16.2.Quru bozqır zonası torpaqlarının morfoloji quruluşprofilləri: a-tünd şabalıdı; b-şabalıdı; v-açıq şabalıdı; q-qonursəhra-bozqır. Yenitörəmələr: 1 – ağgözcük; 2 - gips

16.3. Şabalıdı və qonur torpaqların genetikxüsusiyyətləri

Şabalıdı torpaqların genetik qatlarının kimyəvianalizlərindən göründüyü kimi, torpaq profili boyuhumussuz və karbonatsız közərdilmiş kütlənin tərkibimühüm dəyişikliyə uğramır. Ayrı-ayrı mineral analizlərigöstərir ki, tünd-şabalıdı və şabalıdı torpaqların profilindəolduğu kimi əsas mineral komponentlərin paylanması başvermir. Bəzi hallarda narındispersli mineralların aşağıdanyuxarıya doğru artdığı müşahidə edilir. Lakin bu hadisəadətən torpaqəmələgətirən süxurdan irsən keçmişdir vəonların əmələgəlmə rejiminin dəyişməsi ilə əlaqədardır.

95

Bəzən açıq şabalıdı torpaqların B qatındanarındispersli hissəciklərin toplantıları qeyd olunur. Beləhal qonur səhra-bozqır torpaqlarında daha aydın ifadəedilmişdir. Ona görə də qonur torpaqların kimyəvi analizizamanı kipləşmiş B qatında silisium oksidinin miqdarınınxeyli az aşağı düşdüyü və münasib olaraq qalankomponentlərin artdığı qeyd edilir.

Beləliklə, əgər quru və səhra bozqırlarının Şimalhissəsinin çoxunda, eləcə də qaratorpaqlar zonasında,torpaqların profil boyu mineralların paylanması başvermirsə, açıq-şabalıdı və qonur torpaqlarda profilinyuxarı hissəsindən B qatına doğru narındispersli gilhissəciklərinin hərəkəti müşahidə edilir.

Quru və səhra bozqır landşaftları şəraitində,qaratorpaqlara nisbətən az miqdarda üzvi maddələr daxilolur. Quru bozqırların bitki örtüyü töküntülərinin miqdarı40 s/h bərabərdir, yəni biokütlənin yarısından bir qədərazdır. Töküntülərin tərkibində kül elementlərinin miqdarıçoxdur. L.E.Rodinə və N.İ.Bazileviçə (1965) görə, onlarınhər il torpağa daxil olan miqdarı 161 kq/h təşkil edir.Zonanın şimal hissəsində bitki töküntülərində silisium,kalsium və kaliumun miqdarı çoxdur, cənubda isə natriumdaha çox əhəmiyyət kəsb edir.

Quru və səhra bozqır landşaftlarında humusunmiqdarı azdır – 2-5%. Tünd şabalıdı torpaqların humusqatında humusun miqdarı 3,5-dən 5%-ə qədər, şabalıdıtorpaqlarda – 3-4%, açıq şabalıdı torpaqlrda –2%-əyaxındır. Profil üzrə humusun miqdarı, qaratorpaqlardaolduğu kimi, tədricən dəyişilir. Lakin şabalıdı torpaqlardahumusun tərkibi, qaratorpaqların humus turşularından

96

azlığı ilə fərqlənir. Quru və səhra bozqır landşaftlarındahumin turşularının miqdarı, şimaldan cənuba doğruçoxalır. Qonur torpaqlarda, humin turşularına nisbətənfulvoturşuların miqdarı artır. Açıq şabalıdı və qonurtorpaqlarının rənginin zəif ifadə edilmə dərəcəsi məhz buxüsusiyyəti ilə əlaqədardır.

Yumayan su rejimi və torpağın 50-100 sm-ə (ayrı-ayrı illərdə 100-180 sm-ə qədər) islanması torpaqprofilinin suda həllolan, birinci növbədə, natrium duzları iləzənginləşməsinə səbəb olur.

Suda həllolan duzların çoxalması ilə eyni zamandasulu çöküntünün pH-ı da yüksəlir.

Natrium duzlarının çoxluğu həmin kimyəvi elementiudulmuş kationların tərkibinə daxil olmasına səbəb olur.Narındispersli hissəciklər tərəfindən natriumun udulmasıtorpaq aqreqatlarının dağılmasına və torpaq kütləsininnarınlaşmasına səbəb olur ki, bu da narındisperslihissəciklərin hərəkəti üçün imkan yaradır.

Natrium duzlarının torpaqda miqdarı şimaldancənuba doğru yüksəlir. Ona görə də qonur torpaqlarıninkişaf etdiyi vilayətlərdə quru və səhra bozqırlarına xasolan ən az miqdar çöküntülərinin əmələ gəlməsinəbaxmayaraq, narındispersli hissəciklər zəif olsa dahərəkət edərək kipləşmiş B qatını əmələ gətirir. Bununlayanaşı, natriumun təsiri üzündən suya davamlıaqreqatların olması şorlaşmış səthi qabığın əmələgəlməsinə səbəb olur.

Şabalıdı torpaqların profili boyu kimyəvielementlərin paylanması qaratorpaqları xatırladır. Lakinşabalıdı torpaqların humus qatında onların toplanması

97

daha zəif ifadə edilmişdir, bəzən isə şorlaşma ilə əlaqədarolaraq bu elementlərin B qatında toplandığı müşahidəedilir.

16.4. Quru bozqır torpaqlarının coğrafi xüsusiyyətlərivə kənd təsərrüfatında istifadəsi

Quru bozqırların torpaq örtüyünün səciyyəvixüsusiyyəti onun yüksək dərəcədə müxtəlif olmasıdır. Bu,mezo və mikrorelyef üzrə istiliyin və xüsusilə rütubətin,bunula yanaşı isə suda həllolan birləşmələrinpaylanmasının nəticəsidir. Relyef formaları üzrəhidrotermik və bəzi kimyəvi elementlərin qatılığınındəyişməsi bitki örtüyünün kompleksliyində əks olunur.Rütubətin çatışmaması, bitkilərin çox hassas reaksiyasınavə torpaqəmələgəlmə proseslərinin gedişinə olduqca təsirgöstərir.

D.Q.Vilenskinin (1961) məlumatına görə quru vəsəhra bozqırları zonası daxilində avtomorf torpaqlar bütünərazinin yalnız 70%-ni tutur, qalan hissə şoran vəşorakətlərin payına düşür. Torpaqların icmal xəritələrindəgöstərilmiş şabalıdı torpaqların yayıldığı vilayətlər, birqayda olaraq, müxtəlif dərəcədə şorlaşmış, şabalıdıtorpaqların, şoranların, müxtəlif səviyyədə şorlaşmışçəmən-şabalıdı torpaqların və şorakətlərin mürəkkəbkompleksindən ibarətdir.

Quru bozqır torpaqların əkinçilikdə istifadəyəverilməsi və istifadəsinin mürəkkəbliyi bu torpaqlarıntərkibində həm çürüntünün azlığı, həm də çox əlverişsizfiziki xassələrə malik olması ilə izah olunur. Səthin

98

şumlanması zamanı təbəqəli qaysaq bir tərəfdənkəltənlik, digər tərəfdən isə torpağın dağılmasına səbəbolan tozlaşma əmələ gətirir. Yağışdan sonra bu torpaqlarsıyıqlaşır, quruduqda isə səthindən bərkiyir, bunun danəticəsində onlar çox quruyurlar.

Əkinçilikdə əsasən, daha rütubətli rayonlardayayılmış lazımı qədər yüksək münbitliyə malik tünd-şabalıdı torpaqlar istifadə olunur. Bol yağıntılı ildə butorpaqlardan yüksək məhsul əldə edirlər, rütubətinçatışmadığı illərdə isə əkinlər quraqlıq nəticəsində məhvolur. Lakin bu zonanın torpaqları ümumiyyətlə bitkilərüçün lazım olan miqdarda qida elementlərinə malikdirlərvə buna görə də lazımi aqrotexnika və vacib meliorasiyaşəraitində yüksək və sabit məhsul verə bilərlər.

Tibbi-coğrafi münasibətinə görə şabalıdı vəxüsusilə qonur torpaqlar ara-sıra sahələrdə həllolanbirləşmələrlə zəngindir və bəzi seyrək yayılmış kimyəvielementlərin, birinci növbədə ftorun yüksək miqdarınamalikdir. Bu insana mənfi təsir göstərə bilər.

Quru bozqır torpaqların profili boyu birləşmələrinaydın nəzərə çarpmayan tərzdə paylanması mədənyataqlarının səthi-geokimyəvi üsulla axtarışları üçünəlverişlidir. Buna görə də Qazaxıstanın şabalıdı və qonurtorpaqlarının yayıldığı sahələrdə metallometrik işlər genişvüsət almışdır.

99

XVII FƏSİL HİDROMORF ŞƏRAİTDƏ ƏMƏLƏ GƏLƏN

TORPAQLAR

17.1. Hidromorf torpaqların coğrafi yayılması

Hidromorf şəraitdə əmələ gələn torpaqlaraaşağıdakılar daxildir: 1) şoran torpaqlar; 2) şorakəttorpaqlar; 3) solodlar; 4) takırlar və takırabənzər torpaqlar.

Bu torpaqların əsas yayıldığı ərazilər subboreal vəsubtropik qurşaqların səhra və yarımsəhralarıdır.Şoranların sahəsi yer kürəsində 69,8 milyon hektar(N.N.Rozov, M.N.Stroqanova, 1978) təşkil edir. Bütünşorlaşmış torpaqlar isə yer kürəsində 240 milyonhektardan artıqdır (E.V.Lobova və A.V.Xabarov, 1983).

100

17.2. Şoran torpaqlar

Bitkilərin normal inkişafına zərərli (toksiki) təsirgöstərən miqdarda suda həll olan duzlar olarsa belətorpaqlara şoranlar deyilir. Adətən tərkibində 1%-dən çoxduz olan torpaqları şoran torpaqlar adlandırırlar. Əksərhalda isə torpağın üst qatında asan həll olunan duzlarınmiqdarı 3%-dən artıq olduqda belə torpaqları tipikşoranlar adlandırırlar (9-cu şəkil). Şoranlarla yanaşıyarımsəhra və səhra zonasında şoranlı (duzlar üstyarımmetrdə) və şoranvari (duzlar əsasən ikinciyarımmetrdə) torpaqlar da geniş yayılmışdır. KeçmişSSRİ ərazisində belə torpaq kompleksləri ən çoxQazaxıstanda, Qərbi Sibirdə, Aşağı Volqa boyunda,Cənubi Ukraynada, Orta Asiya respublikalarında, eləcədə Zaqafqaziya respublikalarında – xüsusilə Azərbaycanvə Ermənistanın aran rayonlarında geniş yayılmışdır.

Şorlaşmış torpaqlar Afrika kontinentində, Ərəbistanyarımadasında, İran, Türkiyə və Avroasiya materiklərininhidromorf əyalətlərində də geniş sahələr tutur.

101

Şəkil 17.1.Şoran torpaqların duzluluq profili

17.3. Torpaqda duzların toplanma mənbələri

Şoran torpaqların əmələ gəlməsi bir çoxmənbələrdən və amillərdən asılıdır. Bunlaraşağıdakılardır:

1. Duzların torpaqda toplanma mənbəyiduzlarla zəngin olan ana süxurların aşınma prosesi iləəlaqədardır. Təcrübələr göstərir ki, ana süxurun aşınması

102

nəticəsində ildə su vasitəsilə təkcə okean və dənizlərə 2milyard 735 milyon ton duz daxil olur.

2. Yer kürəsinin bir sıra rayonlarında şorantorpaqların əmələ gəlməsi vulkan püskürmələri iləəlaqədardır. Belə ki, vulkanlar püskürərkən onlar yerindərin qatlarında olan kükürdlü, xlorlu duzları səthə çıxarır,şoranların törəməsinə səbəb olur.

Respublikamızın ərazisində, xüsusilə Abşeronyarımadasında, Qobustan və Xəzərsahili ərazilərdə dövrüpüskürən palçıq vulkanları bu cəhətdən çox səciyyəvimisal ola bilər(10-cu şəkil, a).

Palçıq vulkanlarına Azərbaycandan başqaTürkmənistanda, Kerç və Taman yarımadasında da rastgəlinir.

Palçıq vulkanları püskürən zaman yer səthinəmilyonlarla kubmetr lava (məhsul) tullayır. Məsələn, 1974-cü ildə Abşeronun qərbində yerləşən Böyük dağ palçıqvulkanı böyük qüvvə ilə püskürən zaman yer səthinə

Şəkil 17.2.a)Abşeron yarımadasında şorlaşmaya səbəb olan palçıq vulkanı

103

2km2 sahəni örtən külli miqdar brekçiya və vulkanmaterialı axıtmışdır (10-cu şəkil, b).

3. Şorlaşmanın törəməsində torpaq-qruntdaolan duzların sukkulent bitkilər vasitəsilə səthə çıxarılmasımühüm rol oynayır. Belə bitkilərə şoran otu, sarsazan,qarağan, quşotu və s. misal göstərmək olar ki, onlartorpağın alt qatlarında olan, yaxud oraya yuyulubtoplanmış duzları səthə çıxarır, həm də bu bitkilər aerobşəraitdə quruyub minerallaşdıqda torpaqda xeyli duztoplanır. Adətən belə yolla şorlaşmaya bioloji yolla duztoplanma (şorlaşma) deyilir.

4. Torpağın dərin qatlarında yerləşən qrunt sularıda şoranların əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır.Qrunt sularının şorlaşma dərəcəsi yüksək olduqda buproses (şorlaşma) daha şiddətli gedir.

5. Г.Н.Высотски və Н.А.Димо müəyyən etmişlər ki,duzlu göllər və şoranlıq geniş yayılmış rayonlarda eol

Şəkil 17.3.b)Şorlaşma üçün xarakterik olan digər palçıq vulkanı

104

prosesləri nəticəsində də şoranlıq yaranır. Bu prosesəimpulverizasiya – yəni duzların külək vasitəsilə yayılıbtoplanması deyilir. Klarkın məlumatına görəimpulverizasiya nəticəsində hər km2 sahəyə 2,0-dən 20,0tona qədər duz daxil olur.

6. Kənd təsərrüfat təcrübəsində torpaqlarınsuvarma zamanı şorlaşması da çox yayılmış bir hadisədir.Müşahidə edilmişdir ki, bir çox şirin sahələr, yənişorlaşma olmayan torpaqlar düzgün suvarılmadıqdamüəyyən müddət suvarmadan sonra şorlaşmaya məruzqalırlar. Belə yolla əmələ gələn şoranlara təkrar şoranlar,bu hadisəyə isə təkrar şorlaşma adı verilir.

Ümumiyyətlə, V.A.Kovda keçmiş SSRİ ərazisindətorpaqda duzların müasir toplanmasında 4 əyalət(provinsiya) ayırır:

1. Sulfatlı-sodalı əyalət (buraya Dneprsahili,Oka-Don, Qərbi Sibirin cənub hissəsi, Amur və Lena-Vilyuy ovalığı, Orta Volqaboyu aiddir).

2. Xloridli-sulfatlı əyalət (Cənubi Volqaboyu,Xəzərsahili ovalığın şərqi, Turan ovalığı, Fərqanə,Amudərya çayının deltası aiddir).

3. Sulfatlı-xloridli (buraya Turan və Qara dənizsahili ovalığı daxildir).

4. Xloridli əyalət (buraya Xəzərsahili ovalıqdaxildir).

Hər bir zonanın, yaxud əyalətin torpaqlarındaduzların toplanmasına relyef şəraiti və ərazinin drenləşməvəziyyəti böyük təsir göstərir. Şiddətli şorlaşmış torpaqlarqrunt suyu səthə yaxın olan müxtəlif növ çökəkliklərdə(depressiyalarda) yayılmışdır. Belə iri depressiyalara

105

Qərbi Sibir, Turan, Xəzərsahili ovalıq, Dnepr və Lena-Vilyuy ovalıqlarını göstərmək olar.

Şoran torpaqlar iri çayların, məsələn, Volqa, Don,Dnepr, İrtış, Amudərya, Kür və s. allüvial düzənliklərində,həm də gölsahili çökəkliklərdə, qədim allüvial terraslardavə mənfi relyef formaları da yayılmışdır.

17.4. Şoranların təsnifatı və diaqnostikası

Şoranlar 2 tipə bölünür: 1) hidromorf şoranlar; 2)avtomorf şoranlar.

Hidromorf şoranlar özlüyündə aşağıdakıyarımtiplərə bölünür: tipik hidromorf, çəmən, bataqlı,şorlar, dənizsahili, donuşlu, təkrar (вторичные),sazovıe və takırlaşmış səhra şoranlar.

Onlar minerallaşmış qrunt sularının dayazdaolduğu şəraitdə inkişaf edirlər.

Avtomorf şoranlar – litogen, qalıq və eol-təpəcikli şoranlara bölünür. Bunlar dərində yerləşənqrunt suları şəraitində duzlu (şor) torpaqəmələgətirənsüxurlar üzərində inkişaf edir. Bu şoranların ana süxuruəksər hallarda üçüncü dövrün, təbaşir və başqa qədimçöküntülərin elüvisi və delüvisi, həm də dördüncü dövrünşorlaşmış süxurlarından (məsələn, Xəzər sahilinin“şokoladlı” gillərindən) ibarətdir.

Tipik hidromorf şoranlar yüksək minerallaşmışqrunt suları dayazda yerləşən şəraitdə formalaşır.Bunların profili genetik qatlara zəif ayrılmışdır.Sudahəllolunan duzlar maksimal miqdarda üst hissədətoplanmaqla bütün profil boyu yüksəkdir.

106

Çəmən şoranlar da qrunt sularının dayazdaolduğu, lakin xeyli zəif minerallaşdığı şəraitdə inkişaf edir.Belə şoranların profili genetik qatlara aydın ayrılır.

Çəmən şoranların içərisində karbonatlı-kalsiumluşoranlar xüsusilə fərqlənir. Belə ki, başqa şoranlardanfərqli olaraq az sudahəllolan duzlara malikdir, özləri dəxeyli karbonatlı və humusludur. Belə şoranların üzərindəçəmən bitkiləri yaxşı bitir. Çəmən şoranların arasında çoxzaman sodalı şoranlar da rast gəlinir. Soda bitkilərininkişafını güclü məhv edir və məhsuldarlıq belətorpaqlarda çox azdır.

Şorlu şoranlar dayaz göllərdən və qədim çayyataqlarından səth sularının buxarlanması nəticəsindəinkişaf edir. Bəzən quruyan göllərin dibi bir neçə santimetrduz təbəqəsi ilə örtülür. Belə şoranlar bitkilərdənməhrumdurlar.

Vulkanlardan çirklənmiş şoranlar vulkanlarınpüskürməsindən səthə çıxmış duz çirklənməsindən əmələgəlir.

Dənizsahili şoranlar dəniz çöküntülərinin əncavan törəmələridir. Nəm, yumşaq duz qabığına malikdir,alt hissəsində çoxlu miqdarda balıqqulaqları olan qumlu,yaxud qumsal təbəqə yerləşir. Torpağın profili xloridlərləgüclü şorlaşmışdır. 1-2m dərinlikdə acı-duzlu sumüşahidə olunur.

Təkrar şoranlar düzgün aparılmayan suvarmanəticəsində qrunt sularının səviyyəsinin qalxması,buxarlanaraq asanhəllolan duzların torpağın üst qatındatoplanmasından əmələ gəlir.

107

Təkrar şorlaşma minerallaşmış qrunt suları 1,5-2,0m dərinlikdə yerləşdikdə daha intensiv şəkildə inkişafedir, qrunt suları 3-4m olduqda daha intensiv sürətdəşorlaşma baş verə bilər; 6m-dən dərində olduqdaşorlaşma müşahidə olunmur.

Donuşlu şoranlarda az dərində suya davamlıdonuşlu qat mövcuddur. Belə şoranlarda üst qat, yaxudbütün profil güclü şorlaşmış olur. Duzların tərkibimüxtəlifdir. Çox zaman xloridli sulfatlı, yaxud sulfatlı-xloridli şoranlar müşahidə edilir.

Bataqlı şoranlar qrunt sularının çox dayazdayerləşməsindən inkişaf edir. Bütün profil boyu qleyləşməvə güclü şorlaşma, bəzən isə üst qatın torflaşmasınəzərə çarpır.

Takırlaşmış (səhra) şoranları səhra zonasındaxüsusi hidrotermik şəraitdə əmələ gəlməklə əlaqədar olubsəthinin özünəməxsus çatlılığı (həndəsi fiqurlar şəklində)ilə fərqlənir.

Qalıq yaxud relikt şoranlar qalın hidromorfstadiya ilə əlaqədar şorlaşmış çöküntülər üzərində inkişaftapmışdır.

Eol-təpəcikli şoranlar küləklər vasitəsiləgətirilmiş duzların şoran düzənliklərin ətrafındatoplanması nəticəsində təpəciklərin əmələ gəlməsi ilə başverir. Yarımsəhra və səhra zonasının hidromorftorpaqlarının dərk edilməsində, bu torpaqlarınöyrənilməsinin nəzəri əsasını yaratmış K.K.Hedroysınişləri görkəmli əhəmiyyətə malikdir. Onun nəzəriyyəsinindavamı kimi şorakət və solod torpaqların morfoloji-genetikxüsusiyyətlərindən bəhs edirik.

108

17.5. Hidromorf torpaqların morfoloji xüsusiyyətləri

Bu torpaqlardan şorakətlər və solodlar daha çoxözünəməxsusluq təşkil edir, bununla bərabər solodlarmeşə bozqır və şimal-bozqır landşaftlarına, şorakətlər isəcənub-bozqır və yarımsəhra landşaftlarına xas olantorpaqlardır.

Şorakət torpaqların profilinin özünəməxsusxarakterik xüsusiyyətləri vardır ki, bu da birinci növbədəbərk və yuyulub toplanma qatına malik olmasıdır. Butorpaqların morfoloji quruluşu aşağıdakı əlamətləri iləfərqlənir:

A1 qatı boz rəngdə, yumşaq kipliyə malik olubqalınlığı 1-2sm-dən 10sm-ə qədərdir. Üst hissəsi bəzənyuxa çim qatı ilə fərqlənir.

A2 qatı şorakətüstü qatdır. O, açıq-boz rəngə, çoxdavamsız vərəqvari-təbəqəli struktura və 5-10smqalınlığa malikdir. Çox vaxt A1 və A2 qatlarını ayırmaqçətindir, bütünlükdə o, 3-5sm-dən 20-30sm-ə qədərqalınlıqda yumşaq qonurumtul-boz qatdır.

B qatı şorakət qatdır, çox bərk olması, tünd-qonurrəngi və sütunvari strukturu ilə fərqlənir. Yumşaq A qatıkənar edildikdən sonra B qatına keçid çox vaxt qırıntılımineralların silisium oksidi səpintisindən ibarət nazik ərpolur. Şorakət qatının aşağı hissəsində karbonatlı və gipsliyenitörəmələr toplanmış yarımqatlar ayrılır.

109

B qatının yerləşdiyi dərinlik üzrə qaysaqlı (7 sm-dən az), orta sütunvari (7-15sm) və dərin sütunvari (15sm-dən çox) şorakət qatlar ayrılır.

Şabalıdı torpaqlar zonasının şorakətləri qaratorpaqzonasının şorakətlərinə nisbətən daha az qalınlığa vəaçıq rəngə malikdirlər. Şorakətlərlə yanaşı şorakətvaritorpaqlar da ayrılır ki, bunlar humus qatının təbəqəliliyi vəB qatının zəif bərkiməsi nəzəri cəlb edir. Şorakətvarilikquru bozqır və səhra zonaları üçün səciyyəvidir.

Solodlar relyefin qapalı çökəkliklərində, adətəntozağacı-ağcaqovaq meşəcikləri altında əmələ gəlir.Solodların profilinin quruluşu aşağıdakı kimidir:

A1 qatı qonurumtul rəngdə humus qatıdır, otbitkilərinin kökləri ilə zəngin və çox vaxt torflaşmış qatdır.Qalınlığı 3-10sm-dir.

A2 qatı ağımtıl unabənzər, aydın olmayanvərəqvari strukturlu, yuyulan qatdır. Qalınlığı 10-20 sm-əyaxındır. Çox vaxt çoxlu miqdarda dəmirmanqanlıtörəmələrə (konkresiyalara) malikdir.

B qatı olduqca bərkdir, tünd-qonur rəngdə,aşağıya doğru kəltənlə əvəz edilən sütunvari-prizmaşəkillistruktura malik bərk toplama qatıdır. Qalınlığı 50 sm vədaha çoxdur. Qatın aşağı hissəsində aydın ifadəedilməyən karbonat çöküntülərinə rast gəlinir.

Solodların aşağı hissəsi çox vaxt qleyləşmiş olur.Dayaz çökəkliklərdə və hündür subasar sahələrdə yüksəkrütubətlənmə şəraiti yaranır. Burada, ətraf suayrıcısahələrinə nisbətən, xeyli miqdarda bitki qalıqlarına malikçəmən-bozqır bitkiləri inkişaf edir.

110

Torpağın vaxtaşırı subasmaya məruz qalmasıtorpaqda üzvi qalıqların parçalanmasını çətinləşdirir.Nəticədə, qalın A qatı və zəif duzluluğu ilə fərqlənənçəmən-qara torpaqlar və çəmən-şabalıdı torpaqlarəmələ gəlir.

Bozqır və meşə-bozqır zonaları çökəklərininmərkəzi sahələrində qrunt suları səthə çox yaxın yerləşir.Belə şəraitdə çürüntülü-qleyli torpaqlar əmələ gəlir. Butorpaqların profili üçün, çimli-çürüntülü, zəif torflaşmış qatsəciyyəvidir ki, ondan aşağıda, üst hissədə çoxlumiqdarda dəmir və dəmir-manqan yenitörəmələri olangöyümtül-boz qleyli qat yerləşir.

17.6. Şorakət və solodların genetikxüsusiyyətləri

Şorakətlərin kimyəvi analizlərini nəzərdənkeçirdikdə torpaq profilinin yuxarı hissəsində silisium vətoplanma qatında (illüvial qatda) biryarım oksidlərinyüksək miqdarı diqqəti cəlb edir.

Məlum olduğu kimi, torpağın genetik qatlarınınkimyəvi tərkibinin dəyişməsi mineralların profili boyupaylanması ilə əlaqədardır. Mineroloji analizlərin nəticələrigöstərir ki, şorakət qatda A qatına nisbətən qırıntılımineralların – həm kvarsın, həm də silikatların miqdarıkəskin azalır.

Güman etmək olar ki, qırıntı minerallarınmiqdarının dəyişməsi narındispersli hissəciklərinhərəkətindən irəli gəlir. Qranulometrik analizlərin nəticəsidə bu fikri təsdiq edir.

111

Narındispersli hissəciklər A qatından yuyularaqşorakət qatda toplanır. Buna görə onların miqdarı şorakətqatda, nəinki təkcə A qatına nisbətən, eləcə də ilktorpaqəmələgətirən süxura nisbətən çoxdur.

Narındispersli mineralların paylanması ilə eynivaxtda B qatında humusun toplanması, aşağıda isə -karbonatlar toplanan yarımqat əmələ gəlir.

K.K.Hedroysin klassik tədqiqatları (1912-1926)şorakətlərin əmələgəlmə proseslərini aydınlaşdırmağaimkan verdi. Müəyyən edildi ki, şorakətlərin əmələgəlməsi torpaqların narındispersli hissələrinin (torpağınuducu kompleksinin) natrium kationları ilə zənginləşməsiilə əlaqədardır. Bu, humuslu – gilli aqreqatlarındağılmasına, humus birləşmələrinin və narındisperslimineralların incə süzüntülər şəklində ayrılmasına səbəbolur ki, onlar süzülən sular vasitəsilə torpaq profilinin üsthissəsindən yuyulub aparılır. Sərbəst hissəciklər duzlarınyerləşdiyi sahəyə çatdıqda koaqulyasiyaya uğrayırlar.Narındispersli hissəciklərlə zənginləşmiş bərk şorakət qatbelə əmələ gəlir.

Xeyli miqdarda udulmuş natrium kationununolması şorakət torpaqlar üçün səciyyəvi xüsusiyyətdir.Udulmuş natrium kationunun miqdarı şorakət qatdaxüsusilə çoxdur, aşağıda bu miqdar tədricən azalır.

Şorakətlərin profili boyu karbonatların, udulmuşnatriumun və bəzi başqa komponentlərin paylanmasısxemi 11-ci şəkildə verilmişdir.

Udulmuş natrium kationunun çoxluğu torpaqkütləsinin xüsusi xassəsinin meydana çıxmasına səbəbolur; o, aqreqatlığını itirir, onda məsaməlilik azalır və

112

suyun kapilyarlarla qalxması dayanır, nəm vəziyyətdə oşişir və suyu keçirmir. Buna görə şorakətlər üzərində səthsuları durur və vaxtaşırı xırda göllər – limanlar əmələgəlir.

Torpağın şorakətliyi udulmuş kationlar cəmindənatriumun miqdarı 5-10%-ə çatdıqda biruzə verir. Tipikşorakətlərin yuyulma qatında natriumun miqdarı udulmuşkationlar cəmindən 20% və daha artıq olur.

Şorakətləşmə torpağın kənd təsərrüfat yararlılığınamənfi təsir göstərir. Udulmuş natriumun zərərli təsiriniaradan qaldırmaq üçün şorakət torpaqlarda aşağıdakısxem üzrə gipsləmə aparılır:

2 Na+ +CaSO4 → Ca++ +Na2SO4

udulmuş udulmuş Əmələ gəlmiş natrium sulfat suda yaxşı həll olur və

torpaq yuyulduqda xaric olunur.Beləliklə, natrium şorakət torpaqların

xüsusiyyətlərini müəyyən edən kimyəvi elemntdir. Bunagörə, həmin elementin hansı proseslər nəticəsindəmüəyyən sahələrdə toplandığını aydınlaşdırmaq çoxvacibdir.

K.K.Hedroys güman edirdi ki, şorakətlərin əmələgəlməsi iki mərhələdə başa çatır. Birinci mərhələdə qruntsuları ilə gələn natrium duzları torpağı şorlaşdırır,nəticədə şoranlar meydana çıxır. Belə xloridli və natriumsulfatlı şoranlarda çoxlu miqdarda natrium olur, lakinbununla yanaşı narındispersli hissəciklərinpeptizasiyasına mane olan xlor və sulfat anionları da olur.

113

Şəkil 17.4.Şorakət (I) və solod (II) torpaq profillərinin quruluşuvə genetik qatlar üzrə mühüm komponentlərin paylanması

İkinci mərhələ, qrunt sularının səviyyəsinin aşağıdüşməsi ilə əlaqədardır. Bu halda, atmosfer sularınınenən cərəyanla aşağı süzülməsinin təsiri altındaşoranların yuyulmağa başlamasıdır. Birinci növbədə sudaasan həll olunan duzlar həll edilir və yuyulub çıxarılır,sonra isə tərkibində udulmuş natrium olan narınhissəciklər aşağıya doğru hərəkət etməyə başlayır. Səthsuları ilə kalsium hidrokarbonat daxil olur ki, o da udulmuşnatriuma təsir edərək onu sıxışdırıb çıxarır. Bu hadisənintəsir nəticəsi olaraq məhlulda natrium karbonat – sodameydana çıxır, o da torpağın yuxarı hissəsindənnarındispersli hissəciklərin yuyulub aparılma prosesini

114

kəskin surətdə gücləndirir. Duzların toplandığı qataçataraq, bu hissəciklər koaqulyasiyaya uğrayır və çökür,bərk şorakət qat əmələ gətirir.

Öz nəzəriyyəsinə əsaslanaraq K.K.Hedroysşorakətlərin yayıldığı vilayətlərə hidromorf duztoplanmaları kimi baxır, sonra qrunt sularının səviyyəsininaşağı düşməsi nəticəsində duzsuzlaşma başlayır.

K.D.Qlinka (1926, 1932), xüsusi halda beləprosesin mümkün olduğunu qeyd edərək, hesab edirdi ki,şorakətlər əsasən qədim şorlaşan vilayətlərinduzsuzlaşmasının nəticəsi deyil, tərkibində natriumkationları olan qrunt sularının təsiri altında əmələ gəlir. Bualimin fukrinə görə tərkibində natrium olan qrunt sularınınhər il yazda yuxarı qalxması torpaqların narındisperslihissəciklərinin bu elementlə zənginləşməsinə səbəb olur.Sonra süzülən sularla yuyulması torpaq profilinin tədricəndifferensiasiyasına səbəb olur.

Qeyd etmək lazımdır ki, şorakətləşmə prosesiməhlulda natrium karbonat (soda) olduqda şiddətli gedir.Udulmuş kalsium soda məhlulunun natriumunu yüksəkenerji ilə sıxışdırıb çıxararaq, aşağıdakı sxem üzrə çətinhəll olan kalsium karbonat şəklində birləşdirir:

УKCa2+ + Na2CO3 → УK2Na+ + 2CaCO3

(УK – uducu kompleksdir) Narındispersli hissəciklər kütləsinin natrium

sulfatlar və ya xlorid məhlullarının təsiri altında natriumlazənginləşməsi olduqca zəif gedir, belə ki, reaksiya dönənolduğu üçün və onun sağa-sola getməsi üçünsıxlaşdırılmış kalsiumun suda həll olan birləşmələri iləbirlikdə qrunt sularının daima kənar edilməsi vacibdir.

115

УKCa2+ + 2NaCl → УK2Na+ + CaCl2

İ.N.Antipov – Karatayev göstərir ki, sodanın qruntsularında toplanması su ilə doymuş qruntlar şəraitindəsulfatları reduksiya edən bakteriyaların fəaliyyəti iləəlaqədardır. Bu bakteriyalar natrium sulfatı parçalayır vəkükürdü kükürd birləşmələrinə (hidrogen – silfid, dəmirsulfidlərə) çevirirlər. Azad olunmuş natrium soda məhluluşəklində, yazda qrunt sularının səviyyəsi ilə yuxarıqalxaraq torpaqlara aktiv təsir göstərir, onlarınşorakətləşməsinə səbəb olur. Şorakətlərin əmələgəlməprosesi 50-60 ilə başa çatır. Görünür, çəmən –müxtəlifotlu bozqırların qrunt sularının nisbətən zəifminerallaşması ilə əlaqədar olaraq, onlar üçün sodalışorakətlər, qrunt sularının minerallaşması xeyli yüksəkolan qrunt və səhra bozqırları üçün isə xloridli – sulfatlışorakətlər səciyyəvidir.

17.7.Solodlar

Öz xassələrinə görə solodların şorakətlərlə ümumicəhətləri çoxdur, bu cəhət onların profil boyu quruluşununümumi görünüşündə və genetik qatlarının xüsusiyyətindənəzərə çarpır.

Kimyəvi tərkibinə görə, silisium oksidinin yüksəkmiqdarı ilə fərqlənən yuyulmuş (duzdan yarı azad olmuş)qat solodlardan, şorakətlərə nisbətən, daha kəskin (kvarsqatlarının toplanması hesabına) ifadə edilmişdir.

Solodların kimyəvi tərkibində şorakətlərə nisbətənyuyulma qatı (solodlaşma) daha kəskin ayrılır və

116

silisiumun miqdarının yüksək (qalıq kvarsın toplanmasıhalında) olması ilə nəzəri cəlb edir.

Solodların profili boyu, şorakətlərə nisbətənnarındispersli hissəciklərin daha kəskin yayılmasımüşahidə edilir. Narındispersli hissəciklər bəzən A2

qatından o dərəcədə çıxarılır ki, o, podzol torpaqlarıxatırladan açıq ağımtıl rəngə malik olur. A1 qatınıntərkibində kobud humusun çoxlu miqdarı və çox vaxttorflaşması, bu oxşarlığı gücləndirir.

Solodların profilinin yuxarı hissəsindən nəinki narındispersli hissəciklər, həm də, bütün suda həll olankomponentlər, o cümlədən humusun mütəhərrik formalarıkənar edilir. Yuyulub çıxarılmış birləşmələr yuyulub –toplanma qatında ( illüvial qatda) yığılır. Torpaq profilininyuxarı qatından yuyulma o qədər intensiv gedir ki, A1 vəA2 qatlarında turş reaksiya müşahidə edilir. Udulmuşnatrium kationunun təsiri altında , aşağı getdikcə (Bqatının aşağı hissəsinə qədər) profil boyu pH-ın miqdarıtədricən artır. N.İ.Bazileviçin məlumatına görə Qərbi Sibirsolodlarının profili boyu udulmuş natriumun miqdarı daA2 , B qatlarında bir qədər artır.

Şoranların duzsuzlaşması nəticəsində şorakətlərinəmələgəlmə nəzəriyyəsinə əsaslanaraq K.K.Hedroys(1926) solodlara səth suları ilə yuyulma nəticəsindəşorakətlərin sonrakı inkişaf mərhələsi kimi baxmışdır.Daha sonrakı tədqiqatlar (N.İ.Bazileviç) göstərmişdir ki,belə proses , xüsusilə yüksək miqdarda udulmuşnatriuma malik olma şorakətlərin yalnız az bir hissəsindəmümkündür .

117

Solodların əmələ gəlməsi zamanı narın disperslimineral və üzvi hissəciklərin natriumla zənginləşməsi çoxgüman ki, yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz şorakətlərinəmələ gəlmə prosesi kimi- su ilə zənginləşmiş çökəklərintorpaq-qrunt qatında sulfatları reduksiya edənbakteriyaların fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlmiş sodaməhlulunun təsiri altında gedir . Ağac bitkilərinininkişafından və münasib mikrofloranın təsirindən sonra,solodların üst genetik qatlarında turş reaksiyaya səbəbolan, turş üzvi birləşmələr əmələ gəlir .

17.8. Bozqır çökəkliklərinin torpaq kompleksləri

Bozqır çökəkliklərinin öyrənilməsi zamanıtorpaqların yayılmasında müəyyən qanunauyğunluqlarmüşahidə edilmişdir. Meşə bozqır və müxtəlif bozqırlandşaftlarında çökəklərin mərkəzi hissəsi adətənsolodlarla, yamaclar şorakətlərlə tutulur.

Bozqır çökəklərinin torpaq örtüklərinin beləquruluşu ilk dəfə Rusiyanın Avropa hissəsində qaratorpaqbozqırlarında müəyyən edilmişdir . Prinsip etibarı ilə QərbiSibir və Şimali Qazaxstanda da belə vəziyyət vardır.Y.S.Tolçelnikovun (1957) məlumatına görə ŞimaliQazaxstanda torpaq örtüyündə bəzi mürəkkəbləşməhalları baş verir : çökəkliklərin mərkəzi hissələrindəçürüntülü – qleyli torpaqlar, çökəkliklərin dibinin ətrafhissəsi solodlar , yamaclar üzərində isə çəmən –qaratorpaqlar inkişaf etmişdir. Dərin çökəkliklər şorakətzolağı ilə əhatə edilmişdir. Şabalıdı torpaqların quru və

118

səhra bozqırlarında çökəklərin mərkəzi hissəsi çox zamanşoranlarla tutulmuş olur.

17.9. Çay vadilərinin torpaqları

Bozqır zonası çay vadilərinin torpaq örtüyüolduqca mürəkkəbdir və lazımınca tam öyrənilməmişdir.

İri çay subasarlarında çay yatağı boyu, mərkəzi vəterrasyanı hissələr ayrılır. Subasarların çay yatağı boyuhissəsində bəndlər üzərindəki söyüdlüklər altında zəifformalaşmış yumşaq qumlu-çimli torpaqlar əmələ gəlir.Daha yaxşı rütubətlənən, çay yatağı boyu bəndləri ayırançökəklərdə ot bitkiləri altında daha qalın çimli torpaqlaryerləşir.

Subasarların mərkəzi hissəsində zəngin ot bitkilərivə subasar palıdlıq altında xeyli qalın olan torpaqlarqaratorpağaoxşar (qaramtul ) torpaqlar əmələ gəlir. Donçayının aşağı axarlarının yataqlarında belə torpaqlarınhumusla rənglənmiş hissəsi 80- 100sm-ə çatır. Profilinaşağı hissəsində (humus qatından başlayaraq),qleyləşmə hissəsini göstərən, dəmirli yeni törəmələr vəgöyümtül ləkələr vardır. Bir qayda olaraq bu torpaqlarkarbonatlıdırlar, şabalıdı zona ərazisində isə çox vaxtşorlaşmışlar.

Subasarların terras boyu hissəsində qrunt sularınınsəthə çıxdığı qara qızılağaclar altında, çürüntülü-qleylitorpaqlar inkişaf edir ki, onlar şabalıdı torpaqlarzonasında adətən az və ya çox dərəcədə şorlaşmışdır.Məsələn, Volqa-Axtubinsk subasar torpaqlarının terras

119

boyu hissəsində duzların miqdarı 0,1-0,6% və daha çoxtəşkil edir.

İri çayların birinci və ikinci üst terrasları çox vaxtqumlu allüvilərdən ibarətdir. Bu terraslarda özünəməxsusnarın qumlu çəmən bozqır torpaqları əmələ gəlir. Bəziyerlərdə torpağın inkişafı uzun müddət qədim şammeşələri altında gedir. Belə torpaqlar şabalıdı torpaqlarzonasında da yayılır. A.Q.Qayelin (1964) fikrinə görəlentşəkilli meşə torpaqlarının Qazaxstan bozqırlarında(məsələn, Kustanay və Naurzum çöllərində) yaşı holosendövrünün əvvəllərinə təsadüf edir. Hazırda terras boyumeşələr xeyli dərəcədə məhv edilmişdir və terraslarınçimli – qumsal torpaqları yabanı taxıl bitkiləri altındayerləşir.

XVIII FƏSİLSƏHRA TORPAQLARI

Səhra torpaqları Asiyanın daxili kontinentalhissəsində, Orta Asiyanın və Qazaxstanın genişdüzənliklərində yayılmışlar və keçmiş Sovet İttifaqıərazisinin 6%-dən çoxunu tuturlar ( şəkil 18.1).

120

Bu torpaqlar Yer Kürəsinin əksər ərazilərində genişyayılmışdır. Coğrafi ərazi cəhətdən ən çox Afrikaqitəsində təxminən 10-15-ci paralellərdən şimala,Ərəbistan yarımadasında, Avstraliya materikinin mərkəzirayonlarında, Hindistan yarımadasında, Hind-Qanqovalığında, Çinin 40-cı paraleldən şimala olanhissələrində onun böyük massivləri yayılmışdır.

Səhra torpaqlarının öyrənilməsi hələ köçürməidarəsinin torpaq ekspedisiyaları tərəfindən başlanan birsıra tədqiqatçılar tərəfindən aparılmışdır. Səhratorpaqlarının öyrənilməsində S.S.Neustruyevin,N.A.Dimonun, L.İ.Prasolovun, V.V.Nikitinin,

Şəkil 18.1.Yarımsəhra və səhraların qonur, boz-qonur və qırmızımtraqqonur torpaqlarının coğrafi yayılma arealları: 1) qonur və boz-qonurtorpaqlar; 2) subtropik yarımsəhraların boz və boz-qəhvəyi torpaqları;3) səhraların ibtidai duzlu, qumlu torpaqları; 4) qütb səhralarınınkarbonatlı və şoranlı torpaqları

121

İ.P.Gerasimovun, A.N.Rozanovun və başqalarının böyükxidmətləri olmuşdur. Səhra zonasının avtomorf torpaqlarıboz-qonur torpaqlar haqqındakı müasir anlayışE.V.Lobova (1960) tərəfindən əsaslandırılmışdır.Səhraların boz-qonur torpaqları boreal qurşağın avtomorftorpaqlarının ən iri arid nümayəndəsidir. Səhralar üçünhidromorf torpaqlardan şoranlar və takırlar xüsusiləsəciyyəvidir.

18.1. Səhraların torpaqəmələgəlmə şəraiti

Səhraların iqlimi isti yayı və soyuq qışı ilə fərqlənir.Orta illik temperatur, zonanın şimal hissəsində 160C-yəqədər dəyişir. Yayda zonanın qərb və şərq hissələrindətemperatur çox da fərqlənmir, 26-30°C təşkil edir.

Adətən il ərzində düşən atmosfer yağıntılarınınmiqdarı 100-200mm-dən çox deyildir. Yağıntılar aylar üzrəqeyri-bərabər paylanır: qış-yaz aylarında maksimumaçatır. Cənubdan şimala və qərbdən şərqə doğruistiqamətlərdə mövsümlər üzrə yağıntıların paylanmasıbərabərləşir. Səhra torpaqları 0,5m dərinliyə qədər islanır.

Səhraların bitki örtüyü əsasən şoran-kol və efemerbitkilərindən ibarətdir. Sonuncular qumlar üzərindəxüsusilə geniş yayılmışlar, orada saksaul cəngəllikləri dəinkişaf etmişdir. Səhra torpaqlarında, xüsusilə takırlardaçoxlu miqdarda yosunların olduğu müəyyən edilmişdir.

Yarımkol səhralarının biokütləsi çox da böyükdeyildir - cəmisi 43 s/h-dır (Rodin və Bazileviç, 1965).Səthdə parçalanmayan töküntülər yoxdur. Səhrabitkilərində efemerlərin sıx inkişafı ilə əlaqədar olaraq

122

yazda şiddətli vegetasiya gedir. İlin quru vaxtlarında o, istişəraitə uyğunlaşaraq “dayanır”.

Torpaqəmələgətirən süxurlar arasında küləyintəsirinə məruz qalmış lösşəkilli və qədimallüvialçöküntülər üstünlük təşkil edir. Turan ovalığında onlargeniş yayılmışdır. Burada geniş qumlu səhralar yerləşir.Bu ovalıqların düzənlikləri fonunda üçüncü dövrünçöküntü süxurlarından ibarət, yayşəkilli neogen təpəliklərinəzərə çarpır. Neogen təpəliklərinin səthi nazik lösşəkilliçöküntülərlə örtülüdür. Püskürmə və metamorfiksüxurlardan ibarət belə çöküntülər Betpak-Dalı, Çu-İliydağlarının və Qızılqumun mərkəzi hissəsində paleozoyqayıqlarının səthində yayılmışdır.

Bu rayonlarda lösşəkilli çöküntülər çox vaxt yerlisüxurların kobud qırıntılı hissələri ilə zəngindirlər. Qumlutoz hissəciklərin küləklər tərəfindən sovrulmasınəticəsində belə sahələrin səthi daşlı zirehlə örtülür(məsələn, konqlomeratların daşları ilə) və landşaft, daşlısəhra-qammadlar görkəmi alır.

Dağətəyi sahələrdə löslərin qalın yığıntıları inkişafetmişdir. Onların qalınlığı on metrlərlə ölçülür və çox vaxt100m-i örtür.

Səhranın torpaq örtüyünün əmələ gəlməsindərelyef şəraiti mühüm rol oynayır. Yaylalarda və çapıqtəpələrin səthində boz-qonur torpaqlar, alçaq terraslarda-ibtidai boz-qonur torpaqlar üstünlük təşkil edirlər, dağətəyirayonlar üçün takırlar səciyyəvidir.

Səhra torpaq komplekslərinin əmələ gəlməsindəmikrorelyef formaları mühüm əhəmiyyətə malikdir.

123

18.2. Səhra torpaqlarının morfoloji xüsusiyyətləri

Tam inkişaf etmiş profilə malik boz-qonur torpaqlarrelyefin düzənlik sahələrinin nisbətən hündür yerlərindəəmələ gəlir. Boz-qonur torpaqların səciyyəvi xüsusiyyətiüst qatın məsaməli qabığı, çox zəif ifadə olunan humusqatına malik olması və tədricən səpələnən yumşaq qatakeçməsi, həm də onun dispers yaxud çox pis ifadə olunankarbonatlı çöküntülərdən ibarət bərk qatla əvəzolunmasıdır.

Üstyurtun mərkəzi hissəsində tipik boz-qonurtorpaqların profili aşağıdakı quruluşa malikdir:

Ak qatı-poliqonal elementlər şəklində çatlar verən,səciyyəvi dairəvi məsamələri olan qaysaqlı qabıqdır.Qalınlığı 3-6 sm-dir.

A qatı boz-qonur rəngdə humuslu qatdır. Yuxarıhissədə köklərlə zəif bitişmişdir, aşağıda yumşaqdır,küləklə asan sovrulur. Qalınlığı 10-15sm-dir.

B qatı-qonur rəngli bərkimiş qat, prizma şəkilli-kəltənli struktura, pis nəzərə çarpan seyrək ağgözcükləkələri 10-15sm qalınlığa malikdir.

C qatı-yumşaq, lössəbənzər gillicəli qatdır. Bu qatbəzən yumşaq çöküntü əmələ gətirən gipsin xırda (0,5-1,0mm) izotermik kristalları ilə həddindən artıq dolmuşdur.Lösşəkilli gillicələrin qalınlığı olduqca dəyişkəndir. Çoxzaman 1,5m dərinlikdə və daha aşağıda gipsin şaquliistiqamətli iynəşəkilli kristallarından ibarət, özünəməxsussütunvari gips qatı yerləşir. Bu qat boz-qonur torpaqlarınəmələgəlməsi ilə əlaqədar deyildir. Onun qalınlığı da sabitdeyil (10-20sm-dən 2m-ə qədər və daha çox) və əksər

124

hallarda tamamilə eroziyaya uğramışdır. İri qırıntılarolduqda sütunvari gips uzun ziyil çıxıntıları əmələ gətirir.

Cavan allüvial çöküntülər üzərində əmələ gəlmişboz-qonur torpaqlarda səthi qabıq daha yaxşı nəzərəçarpır. Lakin bərkimiş qat yoxdur. Çınqıllıtorpaqəmələgətirən süxurlar üzərindəki qabıq səthindətoplanmış daşları sementləşdirərək, daşlı səhralarda“zirehli səthin” əmələ gəlməsinə səbəb olur. Qumlarüzərində əmələ gəlmiş boz-qonur torpaqlar çox nazik gilli-karbonatlı qabığa və qatların nazik qalınlığına malikdir.Qumlar üzərində torpağın üst hissəsi əksər hallardanisbətən çox tozlu-gilli hissəciklərə malik olur ki, bu da tozhissəciklərinin çökməsi və sonradan toplanması iləəlaqədardır. Yuxa tozvari çöküntülər çox zaman nazikqabıq əmələ gətirir.

18.3. Boz-qonur torpaqların genetikxüsusiyyətləri

Boz-qonur torpaqların kimyəvi analiz nəticələrionların genetik qatlarının eyni olmadığını göstərir. Səthiqabıq çox vaxt (həmişə olmasa da) yüksək miqdardasilisium oksidinə malik olur ki, bərkimiş qatda onunmiqdarı bir qədər azalır. Sonuncuda bəzən gilin, dəmirin,maqneziumun və kaliumun miqdarı zəif artır. Lakinbütünlükdə boz-qonur torpaqların profili üzrə ümumikimyəvi tərkibin dəyişməsi cüzi miqdardadır.

Qranulometrik tərkibin öyrənilməsi göstərir ki, boz-qonur torpaqların profilinin bərkimiş qatında narındisperslihissəciklər çox toplanılır. Bununla yanaşı mineralların

125

qırıntılı hissəsinin miqdarında mühüm dəyişiklik başvermir. Qabığın 0,05-0,25mm fraksiyalarında kvarsınmiqdarı 20,4 bərkimiş qatda 24,6%-dir. Üstyurtun cənubhissəsi boz-qonur torpaqlarında da buna oxşar vəziyyətvardır. Boz-qonur torpaqların kimyəvi və mineraltədqiqinin müqayisəsi aşağıdakıları qeyd etməyə imkanverir. Birincisi, torpaq profilinin ən üst hissəsi üçün xırdaqırıntı minerallarla zənginləşmə nisbətən narındisperslihissəciklərin az miqdarı səciyyəvidir. Bu fakt xeylidərəcədə müasir küləklərin fəaliyyəti ilə əlaqədardır:qumlu massivlərin sovrulması və xırda qırıntı (millimetrinonda və ya yüzdə bir hissələri) hissələrinin aparılması ilə,ikincisi boz-qonur torpaqların profilində kiplənmiş qatayrılır, onun əmələ gəlməsi, tərkibində bir qədər udulmuşnatrium kationları olan, narındispersli hissəciklərintoplanmasından irəli gəlir. Bu xüsusiyyət bitki qalıqlarınınnatriumla zəngin olması və səhra landşaftlarının natriumduzları tərəfindən ümumi şorlaşması ilə əlaqədardır.

Ümumiyyətlə, boz-qonur torpaqların xırda qırıntıhissələrində silikat qırıntıları kvars qırıntılarındanüstündür. Buna görə narındispersli silikatların iki dəfə vəhətta daha çox artması kimyəvi tərkibin əsaskomponentlərinin miqdarını dəyişdirmir. Yalnız,narındispersli hidrosludlu-montmorillonitli qrup gilliminerallarının tərkibinə daxil olan aliminium, dəmir,maqnezium, kalium kimi kimyəvi elementlərin miqdarı birqədər çoxalır. Səhra zonasında narındispersli hidrosludlimineralların tərkibində silisium oksidinin miqdarı 50%-əyaxın olduğu üçün, narındispersli mineralların artması,

126

bərkimiş qatın ümumi kimyəvi tərkibində silisium oksidininbir qədər azalmasında əks etdirilir.

Boz-qonur torpaqlarda, töküntü kütləsinin azlığı(10-20s/h) və torpaq mikroorqanizmlərinin yüksək enerjilifəaliyyəti üzvi qalıqların sürətlə parçalanmasına vəhumusun miqdarının azlığına (1%-ə qədər) səbəb olur.Humusun dərinlik üzrə azalması çox tədricən gedir. Boz-qonur torpaqlar üçün fulvoturşuların humin turşularüzərində üstünlüyü səciyyəvidir. Bütün humusunmiqdarına görə fulvoturşuların miqdarı orta hesabla 40%təşkil edir. Bitki çöküntülərində çoxlu miqdarda natriumunolması buna xeyli kömək edir. Çox güman ki,fulvoturşuların olması ilə əlaqədar olaraq profilin üsthissəsində mütəhərrik dəmirin də miqdarı çoxdur. Buhadisə hələlik tam öyrənilməmişdir.

Torpaq profilinin yuxarı hissəsində karbonatlarıntoplanması boz-qonur torpaqların səciyyəvi xüsusiyyətidir.E.V.Lobova (1960) bunu yazda və payızda torpağın zəifyuyulması ilə izah edir, həmin vaxtlarda xloridlər vəsulfatlar çıxarılır, daha az mütəhərrik karbonatlar isə özyerlərində qalırlar.

A.N.Rozanovun fikrinə görə (1951) səhratorpaqlarında karbonatlar soyuq dövrlərdə dərinəyuyulurlar, isti vaxtlarda isə kapilyar rütubətlə yuxarıqalxaraq bir qədər dərinlikdə çökürlər. Bu proseslərinnəticəsində, boz-qonur torpaqlarda profilin yuxarıhissəsinin ya tamamilə karbonatlaşması və ya kipləşmişqatın aşağı hissəsində və səthi qabıqda karbonatların ikimaksimumu qeydə alınır. Bərkimiş qat altında gipsintoplandığı qat yerləşir, asan həll olan duzların (əsasən

127

natrium sulfatların və xloridlərin) miqdarı dərinə getdikcətədricən artır və kiplənmiş qatdan aşağıda nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksəlir.

Səhra zonasının torpaqları üçün pliosenin altdördüncü dövr hipergenezinin reliktləri vətorpaqəmələgəlmələri səciyyəvidir. Qədim dördüncü dövrhipergenezinin reliktləri Qazaxstan və Orta Asiyaərazilərinin xeyli hissəsində yayılmışdır. Yaxın Şərq,Şimali Afrika və Meksika kaliclərinin karbonatlı qabığınaoxşar, dördüncü dövrün qədim qalın karbonatlıyenitörəmələri də geniş yayılmışdır. Orta Asiyasəhralarının qədim səhra torpaqları A.İ.Perelman (1959)tərəfindən öyrənilmişdir. Bir çox səpələnti şəkildə yayılmışkimyəvi elementlər qabığın səthində toplanır. Dərinlik üzrədemək olar ki, bütün seyrək yayılmış elementlərin miqdarıazalır.

18.4. Səhraların hidromorf torpaqları

Şoranlar səhraların səciyyəvi hidromorf torpaqtörəmələridir. Şoranlar adı altında, torpağın üst qatındasuda asanhəllolan 1% və daha çox duzlar olan torpaqlarnəzərdə tutulur. Şoranların əsas hissəsi səhra zonasındayerləşir. Burada onlar ərazinin 10%-ə yaxın sahəsini tutur(Vilenski, 1961).

Şoranların əmələgəlməsi hipergenez zonasındaduzların toplanması formalarından biridir. Keçmiş SSRİtorpaqlarında hidrotermik, hidrogeoloji və kimyəvişəraitlərdən asılı olaraq V.A.Kovda (1946) aşağıdakıduztoplanan əyalətləri ayırır (şəkil 18.2).

128

Verilmiş xəritədən görünür ki, şorlaşmış torpaqlarınqanunauyğun yayılmasına həm zonal, həm də regionalamillər təsir göstərir.

Qrunt sularının yaxında yerləşməsi və tərləyən surejimi tipi - şoranların əmələ gəlməsinin vacib şərtidir.

Əksər hallarda torpağın şorlaşması, tərkibindəduzlar olan suların daxil olması və sonradanbuxarlanması nəticəsində baş verir. Qrunt sularının tərkibivə onların yerləşdiyi dərinlik mühüm əhəmiyyətə malikdir.Torpağın üst qatlarının şorlaşması, mümkün olan qruntsuları səviyyəsinin son dərinliyi kritik dərinlik adlanır(Polınov, 1956). Qrunt suları torpaq səthinə nə qədəryaxın olarsa, buxarlanma bir o qədər şiddətlə gedir vədeməli, torpağın şorlaşması yüksəlir, 2m dərinlikdənbaşlayaraq minerallaşma kəskin sürətdə artır.

Şəkil 18.2. Keçmiş SSRİ ərazisi torpaqlarında duztoplanan əyalətlər (V.A.Kovdaya görə, 1946)

129

V.A.Kovda müəyyən etmişdir ki, müxtəlif iqlimşəraitlərində kritik dərinlik eyni deyildir: y=170+8x+15smdüsturuna əsasən, orta illik temperaturun yüksəlməsindənasılı olaraq kritik dərinlik də artır, burada y-kritik dərinlik,x-orta illik temperaturu göstərir. Məsələn, Qərbi Sibirtorpaqlarında intensiv duztoplanma qrunt sularının 170-200sm, səhra landşaftlarında isə 300-350sm dərinliyişəraitində gedir. Ona görə torpaqların şorlaşması quru vəqaratorpaq bozqırlarında yayılmasına baxmayaraq, oxüsusilə səhra zonası üçün səciyyəvidir. Qeyd etməklazımdır ki, torpaqların şorlaşması, kifayət qədər aridşəraitlərdə və qrunt sularının yaxın səviyyəsində, hərhansı bir zonada baş verə bilər. Tayqa, tundra və arktikzonaların arid rayonlarında olan şoranlar bunu təsdiq edir.

Qrunt sularının buxarlanması duzların tərkibininqanunauyğun dəyişməsi ilə müşayiət olunur. V.A.Kovdayagörə, birinci mərhələdə tərkibində 1-3q/l olan natrium-karbonatlı; ikincidə-tərkibində 3-5q/l qədər duzlar olankalsium-karbonatlı sular əmələ gəlir; üçüncü mərhələdəduzların 5-10-20q/l qatılığında sulfat-xlorid tərkibli sularınolması ilə fərqlənir; dördüncü mərhələyə 30-50 (100-150)q/l-dən çox duzlar olan sulfat-xloridli sular uyğundur.

Qrunt sularının zəif minerallaşması zamanıhidrokarbonatlar üstünlük təşkil edir. Duzların miqdarıartdıqca sulfatlar üstünlük təşkil etməyə başlayırlar. Qruntçox yüksək dərəcədə (15-20q/l-dən çox)minerallaşmasına xloridli-qumlu tərkib səbəb olur.

Nisbətən yaxşı rütubətlənən rayonlarda, qruntsularının minerallaşması, bir qayda olaraq yüksək olabilməz, bu sularda karbonatlar və bikarbonatlar əsas rol

130

oynayırlar. Bütün başqa şəraitlərin bərabər vəziyyətindəaridliyin yüksəlməsi ilə sulfatlar və xloridlər daha mühüməhəmiyyət kəsb edirlər.

Suyun yuxarıya hərəkəti və buxarlanması zamanıonların minerallaşması tədricən yüksəlir. Bu, duzlarınqanunauyğun olaraq çökməsinə səbəb olur. Qruntsularının səviyyəsindən bir qədər yuxarı məsafədə çətinhəll olan duzlar, torpağın yuxarı qatlarında isə asan həllolan duzlar çökür.

Şoran torpaqların bitki örtüyü olduqcaözünəməxsusdur. Onlar torpaqda xeyli miqdarda duzlarınolması şəraitində yüksək dərəcədə uyğunlaşmışlar. Bəzibitkilər xüsusi su parenximinə malikdirlər ki, onlar duzlarındaha zəif qatılığı zamanı (yağıntılar düşən zaman) su ilədolurlar. Holofitlər, şoran otlar, hüceyrə şirəsinin yüksəktəzyiqinə malikdirlər və buna görə suyu hətta yüksəkşorlaşma zamanı da mənimsəyə bilirlər.

Şoranlar üçün suda həllolan duzlarınpaylanmasının xüsusilə mühüm əhəmiyyəti vardır. Bunagörə də bu torpaqların profili boyu kimyəvi elementlərinpaylanmasını bütün torpaq kütləsində deyil, suluçəkintilərdə öyrənirlər. Kimyəvi analizlərin məlumatlarınagörə şoranların duzluluq profilini tərtib edirlər, bu haldasıfır xəttindən sola tərəf kationların, sağa isə anionlarınmiqdarını göstərirlər. Morfologiyasından asılı olaraqqabarıq, qaysaqlı, yaş (nəm) şoranlar ayrılır. Qabarıqşoranların üst qatı xırda topavari struktura və çox yumşaqkipliyə malikdir. Duzların kimyəvi tərkibində natrium sulfatüstünlük təşkil edir, bu da yüksək dərəcədə yumşaqlığaşərait yaradır. Qaysaqlı şoranların səthindəki qaysağa

131

duzlar möhkəm hopmuş olur. Yaş şoranlar kalsium vəmaqnezium xloridlərin toplanması ilə əlaqədardır, onlaryüksək hiqroskopik xassələrə malikdirlər və torpağınsəthini rütubətli saxlayırlar.

Takırlar səhra zonasının orijinal hidromorftorpaqlarıdır. Bu torpaqlar, yaxında (ətraf sahələrdə)yerləşən yüksəkliklərdən gətirilmiş, tozlu-gilli hissəciklərinprollüvial yığınlarından ibarət olan müəyyəntorpaqəmələgətirən süxur üzərində əmələ gəlirlər.

Takırlar lilli prollüvilərin toplandığı relyefelementlərində yerləşirlər. Onlar, xüsusilə yastı dağətəyidüzənliklərdə, eləcə də zəif enişlərdə və barxanlarasıçökəkliklərdə geniş yayılmışdır (şəkil 18.3).

Belə sahələrdə qısa müddətli səthi rütubət çoxluğuyaradan, yaz bə payız-qış yağıntıları tutulub saxlanılır.Takırların xarici görünüşü olduqca səciyyəvidir: bu 2-dən8-10 sm-ə qədər dərinlikdə çoxbucaqlı çatlaraparçalanmış, düz poliqonal gilli səthdən ibarətdir (15-cişəkil). Çox vaxt metlax (kafel) kimi düz çoxbucaqlılarınsəthində külli miqdarda tozlu-gilli kütlə ilə qarışması,borucuq şəklində bükülmüş yosunların təbəqələri (kökyarpağı) mövcuddur. Burada ali bitkilər yoxdur.N.İ.Bazileviçin hesablamalarına görə, takırların biokütləsitəxminən 1s/h-a bərabərdir, töküntülər də elə bu qədərdir.

132

Takırların torpaq profili çox böyük deyil, üst qatı (2-3sm qalınlığında) iriməsaməli qaysaqdan ibarətdir. Altdalaylı qatla əvəz olunan, bir qədər qalın (3-4sm) plitəşəkilli(lövhəvari) qat yerləşir.

Takırlarda humusun miqdarı təxminən boz-qonurtorpaqlarda olduğu kimi 1%-dən azdır. Bəzitorpaqşünaslar belə hesab edirlər ki, humus-yosunlarınhəyat fəaliyyətlərinin nəticəsidir, lakin tədqiqatçıların çoxhissəsi güman edir ki, takırların humusu mineralhissəciklərlə birlikdə gətirilmişdir. Boz-qonur torpaqlarkimi, takırlar da səthdən karbonatlıdırlar: gips qatı səthəyaxın yerləşir.

Şəkil 18.3. Qərbi Türkmənistanda takırların yayılma sxemi (E.V.Lobovaya görə, 1960)

133

Takırlar çox hallarda şorlaşmışlar, lakin yuyulmuş,tamamilə duzlardan azad olmuş takırlara da rast gəlinir.Belə takırlar nəzərə çarpacaq dərəcədə şorakətləşmişlərvə onların profilində bərkimiş qat əmələ gəlir. Yuyulmanəticəsində takırların üst hissəsində yüksək disperslihissəcikləri istiqamətləndirən hal nəzərə çarpır. Tozlu-lilliprollüvilər kütləsində bu hissəciklərin istiqamətləndirilməsitorpaqəmələgəlmə prosesləri ilə deyil, çöküntülərintoplanması ilə əlaqədardır.

Səhra zonasının subasar torpaqları kifayət qədəröyrənilməmişdir. Burada iri çayların subasar torpaqlarınınxeyli hissəsi şoranlar və çəmən-şoran torpaqlar tərəfindəntutulmuşlar. Tuqayların (subasar meşələrin) bitki örtüyüyüksək məhsuldarlığı ilə fərqlənir. Tuqay bitki qruplarının

Şəkil 18.4. Birma ərazisində çəltik əkilən tarlalarda takırlaşma prosesi (foto Ş.Həsənovundur)

134

biokütləsi olduqca yüksək -1000s\h və daha çoxdur.Töküntülərin miqdarı biokütlənin çəkisinin yarıdan çoxunutəşkil edir. Buna görə burada humusla zəngin olantorpaqlar əmələ gəlir. Bu torpaqlar çox vaxt hidromorfkarbonatlı yenitörəmələrlə zənginləşmişdir və bəziyerlərdə alt hissədə qleyləşmişdir.

18.5. Səhra zonası torpaqlarının kənd təsərrüfatındaistifadəsi

Səhra torpaqlarının kənd təsərrüfatındamənimsənilməsi və istifadəsi bir sıra çətinliklərləəlaqədardır. Səhra landşaftları suyun çatışmamasıüzündən adda-budda istifadə edilir. Səhranın əsas hissəsiköçəri heyvandarlıqda istifadə edilir. Kənd təsərrüfatıüçün təkrar şorlaşmanın qarşısını almaqla səhratorpaqlarının süni suvarılması olduqca mühüməhəmiyyətə malikdir. Suvarılan boz-torpaqlarda pambıqbecərilir: suvarılan boz-qonur torpaqlarda çəltik səpinlərimümkündür. Orta Asiya sahələri (oazisləri) uzunəsrlərdən bəri meyvə və tərəvəz bitkiləri ilə məşhurdur.

Ayrı-ayrı rayonların torpaqlarında bəzi səpələntikimyəvi elementlərin (ftor, stronsium, bor) yüksək miqdarıendemik xəstəlikləri törədir, məsələn, ftorun yüksəkmiqdarının təsiri altında dişlərin ovulmasına səbəb olanxəstəliklər əmələ gələ bilir.

Səhraların hidromorf torpaqlarının əmələ gəlməsizamanı (takırlar, şoranlar) bir sıra seyrək yayılmışelementlərin toplanması faydalı qazıntı yataqlarınıngeokimyəvi axtarışları üçün çətinlik törədir.

135

XIX FƏSİLSUBTROPİK QURŞAĞIN TORPAQLARI

136

Bitki örtüyünün xarakteri mühüm dərəcədərütubətlənmə səviyyəsi ilə müəyyən edilir. Təbiidir ki,rütubətlənmə dərəcəsi və bitki örtüyünün tərkibinə görəfərqlənən ərazilərdə müxtəlif torpaqlar əmələgələcəkdir. Buna görə subtropik qurşaqda aşağıdakıəsas torpaq tipləri ayrılır: rütubətli meşələrin, quraqmeşələrin və kolluqların, quru subtropik bozqırların vəalçaq otlu yarımsavannaların, eləcədə subtropiksəhraların eləcə də subtropik səhraların torpaqları.

Keçmiş SSRİ-nin coğrafi mövqeyinin nəticəsiolaraq subtropik torpaqlar nisbətən az yayılmışdır, lakinbuna baxmayaraq keçmiş Sovet İttifaqının ərazisində(MDB məkanında) onların əsas qrupları mövcuddur.

19.1. Rütubətli subtropik meşələrin qırmızı vəsarı torpaqları

Bu torpaqlar Şərqi Asiyanın (Çin və Yaponiya)subtropik hissəsində və ABŞ–ın cənub şərqində(Florida və qonşu cənub ştatlarında), Afrika qitəsininqərbində, Madaqaskar adasının şərqində Yeni Qvineyadageniş inkişaf etmişdir (şəkil 19.1). Keçmiş SSRİərazisində rütubətli subtropik meşələrin torpaqlarınaQafqazda–Qara dəniz sahillərində (Acarıstan) və Xəzərdənizinin sahillərində (Lənkəran) rast gəlirik. Subtropikqırmızı və sarı torpaqların tutduqları sahə çox genişdeyildir, bütün keçmiş SSRİ ərazi üzrə 0,1%-ə yaxındır.Lakin bu torpaqlar böyük xalq təsərüfat əhəmiyyətinə

137

malikdir, belə ki, mühüm subtropik bitkiləri (çay, sitrus)yalnız burada becərilir.

Rütubətli subtropiklərin iqlim şəraiti yüksəkatmosfer çöküntüləri (ildə 1-3 min mm), yumşaq qışı,mülayim isti yayı ilə səciyyələnir. Belə ki, məsələn,Acarıstanda dəniz sahili qırmızı torpaqlarınyayıldığı rayonlar üçün orta illik temperatur 14°C, ortayanvar 7°C, orta iyul isə 22°C yaxındır. Çox rayonlardayağıntıların əsas hissəsi yayda düşür. Acariyadayağıntıların çox hissəsi payız və qış aylarına təsadüf edir.

Rütubətli subtropiklərin aid olduğu bu və yabaşqa rayonların flora vilayətlərindən asılı olaraq

Şəkil 19.1.Fulvoferralit torpaqların coğrafi yayılma arealları. 1-qırmızıvə sarı torpaqlar; 2-qırmızı-sarı və tünd qırmızı ferralit torpaqlar; 3-podzollu fulvoferralit torpaqlar

138

meşələrin tərkibi müxtəlifdir. Məsələn, Acariyada qırmızıtorpaqlar, tərkibində palıd, vələs, fıstıq və şabalıdağacları üstünlük təşkil edən Kolxida meşələri altındainkişaf edirlər. Meşəyə bitişik sahələrdə həmişəyaşılbitkilər bitir. Subtropik meşələrin biokütləsi 400s/h-dançoxdur. Töküntülərin miqdarı -210 s/h–a yaxındır.

Rütubətli subtropiklərin ənsəciyyəvi torpaq tipi qırmızıtorpaqlardır ki, öz rənginə görə adınıalmışdır (şəkil 19.2). Bu,torpaqəmələgətirən süxurların tərkibiilə əlaqədardır. Qırmızı torpaqalarınüzərində inkişaf etdiyitorpaqəmələgətirən süxurlar spesifikkərpici – qırmızı və narıncı rəngdəgətirilib çökdürülmüş aşınmaməhsullarından ibarətdir. Bu qat birhalda əsas (sal) süxurlar, digər haldaeroziyaya uğramış qədim ellüvialaşınma qabığı üzərində yerləşmişdir.Qatın rəngi gil hissəciklərinin üzərindəmöhkəm əlaqələndiyi dəmir hidroksidiniştirakından asılıdır. Bu əlaqə o qədərmöhkəmdir ki, hətta qatın uzun müddət turş torpaq sularıilə yuyulması da onu dağıda bilmir.

Acariyanın qırmızı torpaqlarının profili aşağıdakıquruluşa malikdir:

A qatı – boz qəhvəyi rəngdə, köklər çoxdur,strukturu tonavaridir. Qalınlığı 15-20 sm-dir, səthində çox

Şəkil 19.2.

139

vaxt bir neçə santimetr qalınlığında meşə döşənəcəyiyerləşir.

B qatı – keçid illüvial qat, ilk süxurdan asılı olaraqqonur-qırmızı və ya sarı-qonur rəngdədir, bərkdir.Qalınlığı 50-60sm, qırmızı torpaqlarda bol dəmirli vəmanqanlı konkresiyalara rast gəlinir.

C qatı – müxtəlif rənglidir, çox vaxt zolaqlı ellüvialaşınma qabığından və onun qırmızı rəngli çöküntümateriallarından ibarətdir. Yuxarı hissəsində narındispersli mineralların pərdəsi və süzüntüsü nəzərəçarpır.

Genetik qatların kimyəvi tərkibinə görə, profilinyuxarı hissəsində silisium oksidinin yüksək miqdarıdiqqəti cəlb edir, onun miqdarı keçid – allüvial qatdaazalır.

Narındispersli hissəciklər B qatında zəiftoplanırlar. Mikroskop altındakı şilliflərdə su ilə gətirilmişgilli mineralların törəmələri yaxşı görünür. Bütün profilboyu torpağın reaksiyası turşdur. A qatında humusunmiqdarı xeyli yüksəkdir - 6-8%. Profil boyu aşağı getdikcəhumusun miqdarı kəskin azalır.

Humusun tərkibində huminlərə nisbətənfulvoturşular üstünlük təşkil edirlər. Həddindən artıqrütubətlənmə və yuyan su rejimi qırmızı torpaqların turştorpaq məhlulları ilə yuyulmasına səbəb olur.Nəticədə qırmızı torpaqlar podzol torpaqlarla bəzi ümumixüsusiyyətlər kəsb edir.

Topraq profilinin üst hissəsindən su iləaparılan kimyəvi elementlərin bir hissəsi parçalanmıştöküntülərdən daxil olan kül elementləri ilə kompensasiya

140

edilir. Torpaqəmələgətirən süxurların kalsiumlazənginliyi torpaqdan kimyəvi elementlərin yuyulmasınıçətinləşdirir. Buna görə əsas süxurların aşınmaməhsulları üzərindəki torpaqlar, turş süxurların aşınmaməhsulları üzərindəki süxurlara nisbətən daha azyuyulmuşlar.

Tərkibində alminium hidrooksidlərinin, əsasənhidrargillitlərin olması – Acarıstan qırmızı torpaqlarınınxüsusiyyətidir. Bu yerli süxurların (orta və qələvieffuzivlərin və onların torpaqlarının) aşınması iləəlaqədardır ki, bu halda landşaftın bütünkomponentlərinin səthi və sularının, bitkilərin vətorpaqların alüminiumla zənginləşməsi baş verir.Acarıstan torpaqları kaolinit qalınlığının aşınmamineralları ilə zəngindir, bunun nəticəsi olaraq onlar zəifudma tutumuna malikdirlər və tərkibindəki narındispersliminerallara görə keçmiş sovet məkanında yayılmış başqatorpaqlardan fərqlənirlər.

Sarı torpaqlar pis su keçirmə qabiliyyətinə malikolan gilli şistlər və gillər üzərində əmələ gəlir, nəticədəbu torpaqların profilinin yuxarı hissəsində çox vaxtqleyləşmə prosesləri inkişaf edir. Dəmir - üç oksidikonkresiyalarının əmələ gəlməsini (Romaşkeviç, 1975)bununla əlaqələndirirlər. Sarı torpaqların profilində çoxvaxt lessivaj prosesi nəzərə çarpır (şəkil 19.3).

141

Şəkil 19.3. Sarı torpaqların bəzi yarımtipləri

Zaqafqaziyanın rütubətli subtropik landşaftlarındaorijinal torpaqlara rast gəlirik, onların profilində dəmirliyenitörəmələrlə intensiv zənginləşmiş qat vardır. Bəzitorpaqşünaslar belə güman edirlər ki, bu torpaqlarınəmələ gəlməsi gilli hissəciklərin yüksək enerji iləyuyulması və su keçirən illüvial qatın əmələ gəlməsi iləəlaqədardır. Belə qatın meydana çıxması torpağınsəthdən mövsümü olaraq su ilə zənginləşməsinə,dəmirin mütəhərrik vəziyyətə keçməsinə və sonradançoxlu miqdarda dəmir - üç oksidin toplantılarını əmələgətirməklə onun yüksək enerji ilə miqrasiyasına səbəbolur. Çox güman ki, bu dəmirli yağıntılar qədimtörəmələrinqalıqlarıdır və müasir torpaqlara irsənkeçmişdir. Rütubətli subtropik meşələrin torpaqlarındaazotun, eləcə də bəzi kül elementlərinin miqdarı azdır.Onların münbitliyini artırmaq üçün üzvi və mineral

142

gübrələrin, birinci növbədə fosforun verilməsi vacibdir.Rütubətli subtropik torpaqların mənimsənilməsi,meşələrin ləğv edilməsindən sonra yüksək enerji iləinkişaf edən, güclü eroziya nəticəsində çətinləşir. Bunagörə bu torpaqların kənd təsərrüfatında istifadəsieroziyaya qarşı mübarizə tədbirləri tələb edir.

19.2. Quru subtropik meşələrin və kolluqların

qəhvəyi torpaqları

Quru meşələr ve kolluqlar altında əmələ gələntorpaqlar, Cənubi Avropada, Şimali Afrikada, YaxınŞərqdə, Mərkəzi Asiyanın bir sıra rayonlarında genişyayılmışdır. Şimali Amerikada bu torpaqlarMeksikada və ABŞ-ın cənub - şərqində vəAvstraliyanın evkalipt meşələri və kolluqları altındaməlumdur.

Keçmiş SSRİ - də belə torpaqlara Qafqazın istivə quru rayonlarında, Krımın cənub sahillərində, Tyan-Şan dağlarında rast gəlinir. Bu torpaqlar Aralıq dənizilandşaftları üçün xüsusi ilə səciyyəvidir (şəkil 19.4).

Bu landşaftların iqlimi müsbət orta illiktemperatur ilə səciyyələnir. İllik yağıntıların miqdarıkifayət qədər çoxdur, 600 – 700 mm-ə yaxın, lakin ilərzində onların paylanması olduqca qeyri-bərabərdir.Yağıntıların çox hissəsi noyabrdan marta qədər əmələgəlir, yayın isti aylarında yağışlar azdır. Nəticədətorpaqəmələgəlmə prosesi bir-birini əvəz edən iki dövrşəraitində gedir: rütubətli və mülayim-quru və isti.

143

Aralıq dənizi torpaqları, həmişəyaşıl palıd, dəfnə,dənizkənarı şam, ağacşəkilli ardıcdan ibarət qurumeşələr altında, eləcədə yemişandan, qaratikandan,tüklü palıddan və b. ibarətdir. Bu torpaqlar həm də şibləkvə makvis tipli kserometrik kollar altında əmələ gəlir.Quru meşələrin bitkilərində gül elementlerinin miqdarıyüksəkdir ki, gül elementləri sırasında kalsiumüstündür.

Aralıq dənizi ərazisi torpaqəmələgətirənsüxurların xüsusi xarakteri ilə fərqlənir. Burada nəboreal qurşaq üçün xas olan qalın buzlaq çöküntüləri vənə də subboreal qurşaq üçün səciyyəvi olan löslərvə lösşəkilli çöküntülər yoxdur. Torpaqəmələgətirənsüxurlar əsasən nazik qatlı pleystosen çöküntülərindən

Şəkil 19.4. Subtropik vilayətlərin qəhvəyi, qırmızı – qəhvəyi torpaqlarının coğrafi yayılma arealları

144

ibarətdir. Birincisi burada geniş yayılmış əhəngdaşı,ikincisi püskürmə və metamorfik süxurları qırmızırəngli aşınma qabığının su ilə yuyulması vəçökdürülməsi, üçüncüsü atmosferdən çökən tozlumaterialların daxil olması bu çöküntülərin əmələgəlməsinə mühüm təsir göstərmişdir.

Şəkil 19.5.

Əmələgəlmə prosesində pleystosen çöküntüləriəhəngdaşlarında parçalanması hesabına kobud qırıntılıkarbonat materialları zənginləşmişlər. Buna əsasən,eləcə də karbonatlı suların təsiri nəticəsində buçöküntülər kalsiumla zənginləşmişdir. Əhəngdaşları birqayda olaraq yüksək dərəcədə çatlı və

145

karstlaşmışdır. Bu da torpaqəmələgətirən süxurların vətorpağın yaxşı dərinləşməsinə səbəb olur və onlarınqurumasını gücləndirir.

Neogenin axırında - pleystosenin əvvəlindəcoğrafi şəraitlərin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq,qırmızı rəngli aşınma məhsulları yüksək enerji iləaşınmaya uğramışlar. Bu halda əhəngdaşları gillihissəciklərin, narın süzüntülərini çökdürən özünəməxsusgeokimyəvi ekran rolunu oynamışdır. Nəticədə karslaşmışəhəngdaşları üzərində çox vaxt əhəngdaşlarının kobudqırıntıları ilə zənginləşmiş qırmızı rəngli gillihissəciklərin narın süzülmüş yağıntıları əmələ gəlmişdir.Bu çöküntülər “terra rossa” (qırmızı torpaq) adınıalmışdır. Buna oxşar şəkildə əhəngdaşları üzərində“terra fusca” adlanan qonur gillərin daha sonrakıtoplantıları əmələ gəlmişdir. Aralıq dənizi vilayətlərində“terra rossa” geniş yayılmışdır və bəzi rayonlardaəsas torpaqəmələgətirən süxurlardır. Qırmızı rəngligillərin dəfələrlə yenidən çökmələri və onlarınneogendən sonra hipergenezin qonur rənglinarındispersli məhsulları ilə qarışması Aralıq dənizininbir çox rayonlarında torpaqəmələgətirən süxurların vətorpaqların qırmızımtıl rənginə səbəb olmuşlar.

Torpaqların morfologiyası aşağıdakı kimidir: humusqatı qəhvəyi və ya tünd qəhvəyi rəngə, topavaristruktura və 20 – 30 sm qalınlığa malikdir. Dərində çoxvaxt, karbonat yenitörəmələrinə malik bərkimiş qatyerləşir. Nisbətən rütubətli rayonlarda onlar 1–1,5mdərinlikdə yerləşirlər, arid rayonlarda karbonatlıpsevdomitsellər humus qatındadır. Bərkimiş qatın

146

rəngi kəskin qəhvəyidir, az miqdarda qırmızı rənglineogen aşınma qabığının narındispersli minerallarıqırmızımtıl rəngə çalır. Altda torpaqəmələgətirən və ya azqalın olan ana süxur qatına malik, döşəmə süxuru(əhəngdaşları, şistlər və s.) yerləşir.

Belə hallar, xüsusən Krımın cənub sahilləri üçünsəciyyəvidir, burada torpaqlar çox zaman 20 – 30 smqalınlığa malik olub və döşəmə süxuru – mezazoyşistlərinin – kobud qırıntılı materialları iləzənginləşmişdir. İki min ildən artıq aparılan plantaj9

9nəticəsində Krımın cənub sahil torpaqlarında şistqırıntılarının miqdarı xeyli çoxalmışdır. Buna görə dəKrımın cənub sahillərində yayılmış şist təbəqəsiqırıntıları ilə zənginləşmiş torpaqları əvvəllər şiferli (şistli)torpaqlar adlandırmışlar.

Analitik məlumatlar göstərir ki, torpaqlaraşağıdakı genetik xüsusiyətləri ilə səciyyələnir:

1. Torpaq profili boyu dərinlik üzrə humusunmiqdarının çox tədriclə azalması.

2. Yaxşı ifadə edilmiş karbonat toplantı qatı,humus qatının alt hissəsindən və karbonat qatınınyuxarı hissəsindən başlayaraq geniş intervaldanarındispers hissəciklərin toplanması. Torpaq profiliboyu narındispersli silikatlarin qeyri-bərabər paylanmasıgenetik qatların kimyəvi tərkiblərində özünü əksetdirir.

3. Profilin yuxarı hissəsində reaksiyanın neytralayaxın, aşağı hissəsində zəif qələvi olması.

9 Plantaj (plantage, frans) – üzüm və meyvə ağacları əkmək üçün torpağın dərin şumlanması

147

Qəhvəyi torpaqların əmələgəlmə prosesiniaşağıdakı kimi təsvir etmək olar. İlin rütubətli dövründə,bitki qalıqlarının əsaslı sürətdə parçalanması və torpağıkarbonat turşusu ilə zənginləşmiş su ilə islanması başverir. Bu halda suda asan həll olan duzlar profildənkənar edilir, profilin üst hissəsindən karbonatlaryuyulur və narındispersli hissəciklər hərəkətə gəlir. İlinisti quraqlıq vaxtında torpağın kapilyarları ilə yuxarıqalxan suların tərkibində olan karbonatlar çökür.Karbonat qatının yerləşdiyi dərinlik və narındisperslihissəciklərin paylanma intensivliyi konkret rayonunşəraitindən asılıdır.

Quru subtropiklərin torpaqlarını - kserosiallitliAralıq dənizi qonur torpaqları adlandırmışlar.Dünyanın Beynəlxalq xəritəsinin legendasında onlarkambisol qrupuna aid edilir.

Quru subtropik meşə və kolluq zonalarıtorpaqlarının orjinal növ müxtəlifliyindən biri də qırmızırəngli torpaqlardır. Onlar ya elüvial palogen -neogenaşınma qabığı üzərində və ya qədim aşınmaməhsullarının çöküntüləri üzərində əmələ gəlirlər. Butorpaqlar terra rossa tipli çöküntülər üzərində xüsusi iləçox yayılmışdır.

Aralıq dənizi ölkələrində geniş ovalıqlarda və yadağlararası çokəklərdə gillə zəngin torpaqlar yayılmışdır.Onlar, ətraf sahələrdən yuyulub gətirilmiş məhsullarınyumşaq törəmələri üzərində əmələ gəlmişdir. Bu torpaqlarxüsusi ilə Yuqoslaviyada geniş yayılmışdır ki, oradaonlar smonitsı, Bolqarıstanda isə smolnitsıadlandırırlar. Onlar, qalın humus qatına neytral və ya zəif

148

qələvi reaksiyaya və ağır qranulometrik tərkibəmalikdirlər. Yuqoslaviya smonitslərində 0,001mm-dənkiçik hissəciklərin miqdarı bəzən 50 %-dən yuxarıdır,buna görə bu torpaqların kimyəvi tərkibində SiO2-ninmiqdarı 45 – 55% , Al2O3-in miqdarı isə 25 – 85%-dir.Yuxarı qatda humusun miqdarının az olmasınabaxmayaraq rəngi qaradır. Aşağı doğru 1m və ya artıqdərinliyə qədər profil üzrə humusun miqdarı 1 – 2%olmaqla sabit qalır. Sonrakı proseslər nəticəsindəsmonitslər qleyləşmə, lessibaj və başqa proseslərəuğraya bilər. Smonitslər – Cənub-Şərqi Avropanın ənmünbit torpaqlarından biridir.

Quru subtropik meşələrin və kolluqların torpaqlarıyüksək münbit torpaqlardır və uzun zamandır ki,əkinçilikdə o cümlədən üzümçülükdə, zeytun və meyvəağaclarının yetişdirilməsində istifadə edilir. Dağlıq relyefiilə təmasda becərilən torpaq sahələrini genişləndirməkməqsədilə təbii bitki örtüyünün məhv edilməsitorpaqların şiddətli eroziyasına səbəb olmuşdur.Nəticədə Aralıq dənizinin bir çox ölkələrində torpaqörtüyü dağılmış və məhv edilmişdir. Bir vaxtlar Rimimperiyasının məskəni olmuş bir çox vilayətlər(Suriya, Əlcəzair və b.) indi səhra bozqırları iləörtülmüşdür.

19.3. Quru subtropiklərin boz torpaqları

Arid landşaftların subtropik qurşağında boztorpaqlar əmələ gəlir. Onlar, Orta Asiyanın dağ sahilləriətəklərində geniş yayılmışdır. Bu torpaqların müəyyən

149

edilməsində və onların mənşəyinin öyrənilməsində, OrtaAsiyada işləyən bir çox torpaqşünasların tədqiqtlarımüsbət rol oynamışdır. Boz torpaqların öyrənilməsindəA.N.Rozanovun (1951) rolu xususi ilə böyükdür.

Boz torpağın əmələ gəldiyi iqlim şəraiti Aralıqdənizinin quru subtropikləri ilə bəzi ümumi xüsusiyətlərəmalikdir. Yağıntıların əsas kütləsi qışda və yazda düşür.İsti yay dövrü ərzində yağışlar çox az yağır.Yağıntıların illik miqdarı alçaq dağ ətəklərində 300mm,dəniz səviyyəsindən 500m yüksəkdə yerləşən dağətəklərində isə 500-600mm-ə qədər dəyişilir.

Boz torpaqların bitki örtüyü subtropikbozqırların və yarımsavannaların alçaq boylu otbitkilərindən ibarətdir. Bu bitki örtüyü pliosen dövründəOrta və Mərkəzi Asiyanın dağlar sisteminin yüksəlməsi iləəlaqədar olaraq arid iqlim proseslərinin güclənməsinəticəsində əmələ gəlmişdir. Onun tərkibində taxıllarfəsiləsi üstünlük təşkil edir. Nəhəng çətirçiçəklilər olduqcasəciyyəvidir. Yaz rütubətlənməsi dövründə efemerlər vəefemeroidlər qırtıclar, dağ lalələri, xaş – xaş və. bsürətlə inkişaf edirlər . Rütubətli və qısamüddətli yazdövrünün quru və uzunmüddətli yayla əvəz edilməsibitki örtüyünü kəskin sürətdə dəyişdirir. Yazda parlaq vəsıx, lakin qısamüddətli efemerlər qrupu, yayda bütünisti dövr ərzində kserofitlər qrupu səciyyəvidir.

Torpaqəmələgətirən süxurlar, əsasən Orta Asiyasıra dağlarının ətəklərini qalın çexol kimi örtən löslərdənibarətdir. Orta Asiya lösləri bir qayda olaraq tərkibindəçoxlu miqdarda qırıntılı kvarslardan daha çox üstünlüktəşkil edən qırıntılı silikatların xeyli miqdarı ilə səciyələnir.

150

Dağətəyi löslərin əmələgəlməsində hissəciklərin küləklərvastəsilə çeşidlənməsi və onların atmosferlə bir yerdənbaşqa yerə aparılma prosesləri daha mühüm əhəmiyyətəmalik olmuşdur. Aparılan hissəciklər qismən sovurulanqum massivlərinin hesabına olur.

Tipik boz torpaqların profili aşağıdakı quruluşamalikdir:

A qatı açıq-boz rəngdədir, nəzərə çarpacaqdərəcədə çimlidir, strukturu aydın olmayan topavaridir,üstdə çox vaxt laylılıq nəzərə çarpır. Qalınlığı 15-20 sm-dir.

A/B keçid qatdır, humus qatına görə dahayumşaqdır, qalınlığı 10-15 sm-dir.

B qatı qəhvəyi-sarımtıl rəngdə, zəif bərkimiş,karbonatlı yeni törəmələrə malikdir. Çox tədriclətorpaqəmələgətirən süxura keçir, sərhəd çətin seçilir.Karbonat qatının qalınlığı (yeni törəmiş gipsin meydanaçıxmasına qədər) 60-90 sm-ə yaxındır.

Boz torpaqların bütün profili yereşənlərin,soxulcanların, həşaratların, kərtənkələlərin intensivfəaliyyətinin izlərinə malikdir.

Boz torpaqların genetik qatlarının kimyəvi analizigöstərir ki, B qatında silisium oksidinin zəif azalmasınınqeyd olunmasına baxmayaraq, bu torpaqların profili boyusilikat kütləsi zəif dəyişilir. Belə hal torpaq profilinin Bqatında bir qədər narındispersli hissəciklərin toplanmasıilə izah edilir.

A qatında humusun miqdarı adətən 1,5-3%-dir vəprofil boyu aşağı getdikcə çox tədriclə dəyişilir.Fulvoturşular və humin turşuları miqdarının bir-birinə

151

yaxınlığı boz torpaqların humusunun səciyyəvixüsusiyyətidir.

Boz torpaqlar üstdən karbonatlıdır, lakin profilinaşağı hissəsində karbonatların miqdarı daha çoxdur.Udulmuş kationlar arasında kalsiumun miqdarı xeyliyüksəkdir. Torpağın reaksiyası zəif qələvidir (7,5-8,5).

Nisbətən yaxşı rütubətlənən yüksək dağətəklərində tünd boz torpaqlar əmələ gəlir. Bu torpaqlarhumusun miqdarının yüksək (4%-ə qədər və daha çox) vəA qatında karbonatların olmaması ilə fərqlənir.

Boz torpaqların profili bir-birini əks istiqamətlərdə,qarşılıqlı surətdə əvəz edən kimyəvi birləşmələrin şaqulimiqrasiya proseslərinin birgə təsiri altında əmələ gəlir.Yazda suyun aşağı axını əmələ gəlir, karbonatlar yüksəkenerji ilə yuyulur və görünür, profilin yuxarı hissəsindənbir qədər narındispersli hissəciklər də həmçinin yuyulur.Quru, isti başlanması ilə torpaq məhlulu yuxarıya doğruhərəkət edir və karbonatlar profilin yuxarı qatlarınaaparılır. Karbonatların belə paylanma rejiminiA.N.Rozanov qayıdan-aşağı axın adlandırmışdır.

Boz torpaqlar səhra boz-qonur torpaqlar iləhəmsərhəddir və onlarla tədrici keçidlə əlaqədardır. Lakintipik boz torpaqlar boz-qonur torpaqlardan səthindəməsaməli qabığın olmaması, profilin yuxarı hissəsindəkarbonatların az miqdarı, humusun xeyli yüksək miqdarıvə gips yenitörəmələrinin daha alçaqda yeləşməsi iləfərqlənirlər. Suda həll olan duzlar da boz-qonur torpaqlaranisbətən, boz torpaqlarda daha dərin yuyulur.

Boz torpaqlarda, azotdan başqa, bitkilərin qidasıüçün lazım olan kifayət qədər kimyəvi elementlər vardır.

152

Onların kənd təsərrüfatında istifadəsində çətinlik suyunçatışmaması ilə əlaqədardır. Ona görə, bu torpaqlarınmənimsənilməsi üçün suvarmanın mühüm əhəmiyyətivardır. Orta Asiya respublikalarında və Zaqafqaziyadasuvarılan boz torpaqlarda çəltik və pambıq bitkiləri, dənlibitkilər, tərəvəz-bostan və s. becərilir. Dəmyə əkinçilikəsasən dağətəklərinin hündür sahələrində toplanmışdır.

19.4. Subtropik qurşağın torpaqlarının kəndtəsərrüfatında istifadəsi.

Rütubətli subtropik qurşağın təbii şəraitdəbir çox kənd təsərrüfat bitkilərinin becərilməsi üçün xeyliəlverişlidir. Qırmızı və sarı torpaqlarda çay kolları,sitrus və efiryağlı bitkilər, tütün və başqa kəndtəsərrüfat bitkiləri becərilir. Lakin bu torpaqlar bitkilərüçün az mənimsənilən qida ehtiyatına malikdir. Azotunmütəhərrik forması üst qatlardan asan yuyulur, lakinçoxlu miqdarda bir yarımoksidlər torpaqdakı fosfatlarıbitkilər üçün az mənimsənilən edir.

Mineral gübrələrdən ən effektlisi azot vəfosfordur. Kalsium gübrəsi də məhsuldarlığa müsbəttəsir göstərir. Məhsulda ən çox artım yüksək normagübrələr verildikdə alınır. Məsələn, sitrus bitkiləriplantasiyasına hər hektara 300-350 kq P20, 200-250kqK2O və 40 ton peyin verdikdə onlar daha çox nəticə verir.

Üzvi gübrələr (peyin, kopostlar, sideratlar) dəqırmızı və sarı torpaqlar üçün çox effektli olub, onlardabecərmə prosesini sürətləndirir.

153

Rütubətli subtropik zona çay bitkisi üçündaha əlverişlidir. Bu, orada əlverişli torpaq və hidrometrikşəraitin olması ilə izah edilir. Qırmızı və sarıtorpaqların turş reaksiyası və onların əsaslarla çoxdoymuş olması çay bitkisinin məhsuldarlığınamüsbət təsir göstərir. Çünki, çay kolları ancaq turştorpaqlarda normal inkişaf edir, qələvi torpaqlarda isəməhv olurlar.

Sitrus bitkiləri üçün torpaq məhlulunun neytral,yaxud, zəif reakisyası da optimaldır.

Rütubətli subtropik zonada ən zərərli hadisələrdənbiri orada güclü su eroziyasının baş verməsidir.Torpağa böyük zərər yetirən bu hadisə ilə mübarizəaparmaq üçün ən mühim tədbir, qırmızı və sarıtorpaqlarda yamacların terraslaşdırılması, çay bitkisininşpalerlə əkilməsi, çoxillik ot bitkilərindən bufferzolaqlar yartmaq, meşə zolaqları salmaq, həm də səthsuları axımını tənzim etmək üçün orada sadə qurğulardanistifadə etmək lazımdır.

XX FƏSİL TROPİK QURŞAĞIN TORPAQLARININ QISA İCMALI

154

Tropik torpaqlar dünyanın quru sahəsinin ¼-dənçoxunu əhatə edir. Torpaqəmələgəlmə şəraitləritropiklərdə və yüksək qurşaq ölkələrində kəskinfərqlənirlər. Tropik landşaftları təbiətinin bəzi fərqləndiricixüsusiyyətləri o qədər kəskin ifadə edilmişdir ki,tədqiqatçıların diqqətini dərhal özünə cəlb etmişdir. İqlim,bitki, heyvanat aləmi belələrindəndir. Lakin bu fərqlərbununla kifayətlənmir. Tropik ərazisinin böyük hissəsi(Cənubi Amerika, Afrika, Hindistan yarımadası, Avstraliya)aşağı paleozoydan, bəzi yerlərdə isə hətta dokembridənbaşlayaraq, aşınma prosesləri, olduqca uzun dövrmüddətində inkişaf etmiş, qədim qurunun qalıqlarındanibarətdir. Buna görə müasir tropik torpaqların bəzi mühümxassələri qədim aşınma məhsullarından irsən keçmişdir,müasir torpaqəmələgəlmənin ayrı-ayrı prosesləri isəqədim hipergenez proseslərinin mərhələləri ilə mürəkkəbəlaqəyə malikdir. Buna görə, tropik ölkələrin torpaqlarıöyrənilərkən, torpaq profilinin və hipergenez zonasınınbütünlükdə inkişaf tarixi məsələləri xüsusi əhəmiyyət kəsbedir.

20.1. Tropik ərazilərin qədim hipergen törəmələri

Aşınma proseslərinin inkişaf tarixinə göstəriləndiqqətsizlik tropik torpaqəmələgəlmənin qeyri-düzgünanlaşılmasına səbəb olmuşdur. Sıx tropik bitki örtüyü, bolatmosfer yağıntıları, il ərzində havanın yüksəktemperatura malik olması təəssüratı ilk tədqiqatçılarda,(avropalılarda, mülayim qurşağın sakinlərində) belə fikiryaratmamışdır ki, dəyişməz yerli kristal süxurlar üzərində

155

yerləşən bütün hipergen təbəqə müasirtorpaqəmələgəlmənin və aşınmanın nəticəsidir. Bu qatıtəşkil edən müxtəlif törəmələr vahid torpaq profilinin tərkibhissəsi kimi nəzərdən keçirilirdi.

Bu fikir, tropik torpaqların profilinin, tropik qurşağınzonal-coğrafi şəraitlərinin təsiri altında, silisium,alüminium və dəmir oksidləri kalloidlərinin təkamülünəticəsində əmələ gəldiyi haqqında anlayış sisteminiişləyib hazırlamış alman alimləri P.Fagelerin (1930) vəxüsusilə Q.Qarrasovitsin (1930) işlərində nəzəri surətdəəsaslandırılmışdır. Zol kolloidlərinin kaoqulyasiyasını vəsabitləşməsini Qarrasovits müasir biokimyəvi şəraitlərləəlaqələndirmiş və nəzəri olaraq profil qurmuşdur ki,burada hər bir təbii zonaya müəyyən torpaq tipi uyğungəlirdi. Məsələn, savanna zonasında torpağın profiliaşağıdakı quruluşa (yuxarıdan aşağıya doğru) malikdir:dəmirli bərk qabıq, dərinə getdikcə ilkin süxurlarınhesabına əmələ gəlmiş, qalın allit qatı ilə döşənmiş,tərkibində alüminium oksidi olan eyni bərk qabıqla əvəzolunur. Güman edilir ki, muson meşələri zonasında torpaqmütləq qırmızı gil qatı ilə başlanır, aşağıda pozulmuşsiallit qatına keçir. Kolloidal kimyanın müddəalarının zonaltorpaq-coğrafi şəraitlə əlaqələndirilməsi məntiqidir vəbuna görə də qeyd olunan fikirlər, geniş yayıla bilmişdir.

Lakin, sonrakı tədqiqatlar bu fikirlərin yalnışolduğunu göstərdi. Müəyyən edildi ki, Qarrosovitsin vəFagelerin vahid profil qatı kimi baxdıqları müxtəliftörəmələr, çox vaxt ayrı-ayrılıqda mövcuddurlar vəgörünür ki, eyni vaxtda əmələ gəlməmişlər. Avstraliyatorpaqşünasları (C.Preskott, S.Stifens və b.) müxtəlif

156

hipergen törəmələrin və müasir torpaqların eyni yaşdaolmadıqlarını inandırıcı surətdə göstərmişlər. SonradanAfrikanın aşınma məhsulları dəqiq öyrənildi və bumaterikdə bir neçə hipergenez mərhələsinin olduğu vəonlara uyğun, müasir torpaqların əmələ gəlmələrindənçox əvvəl formalaşmış qabıqlar müəyyən edilmişdir(V.V.Dobrovolskiy, 1971).

Törəmələri, qədim qurunun bir çox rayonlarındageniş yayılmış, daha qədim hipergenez mərhələsininizləri olduqca yaxşı saxlanılmışdır ki, onların ilk kristalsüxurları əsasən qneyslərdən, kristal şistlərdən,amfibolitlərdən təşkil olunduğu üçün, adətən kaolinit qatıilə qurtaran yaxşı differensasiya olunmuş profilə malik,qalın avtomorf aşınma qabığından ibarətdir. Bu aşınmaqabıqları əsasən üst yura dövründən başlayaraqpaleogenin axırınadək əmələ gəlmişlər. Ola bilsin ki,müxtəlif rayonlarda qədim avtomorf qabıqların yaşımüxtəlifdir. Lakin, onların hamısı, milyon illərləhesablanan, olduqca uzun dövr ərzində əmələ gəlmişlər.

Qranit və qneyslər üzərindəki qabıqların profiliaşağıdakı quruluşa malikdir. Altda, ilk kristal süxurlarındəyişilməsinin başlanğıc mərhələsi əks olunmuş qatyerləşir. Kütlənin yumşaq olmasına və asanlıqladağılmasına baxmayaraq süxurların strukturu saxlanılır.Mikroskop altında görünür ki, torpaqəmələgətirən süxurlarhipergen silikatlarla, yəni çöl şpatları ilə - nazikpulcuqluhidroslyudalarla, tünd rəngli minerallarla (biotit, amfibollar,piroksenlər) – hidroxloridlə, dəmir üç oksidlə əvəz edilir.Süxur müxtəlif rəngdədir, bəzi hallarda hipergenmineralların tərkibindən və miqdarından asılı olaraq, açıq

157

bənövşəyi, qırmızı, sarı rəngdə olur. Qatın qalınlığı çoxböyük (20-30 m-ə qədər) ola bilir.

Bu qat yuxarı istiqamətlərdə, onların tərkibindənyüksək mütəhərrik kimyəvi elementlər (natrium, kalium,kalsium), eləcə də dəmirin xeyli hissəsi kənar edildiyiüçün ağ rəngə keçir. Burada, bütün qata ağ rəng verənyenitörəmiş əsas mineral kaolinitdir. Süxurəmələgətirənilk süxurlardan yalnız kvars qalır. Əgər ilk süxuralüminium ilə zəngin olan minerallardan təşkiledilmişdirsə, onda alüminium hidroksidi qrupununmineralları əmələ gəlir. Bu yuxarı qat eroziyaya məruzqalmışdır. Bu səbəbdən onun qalınlığı əvvəlkinə nisbətənxeyli azalmışdı. Bəzən yaxşı saxlanılmış kaolinit qatınınqalınlığı xeyli yüksək olsa da, bu qatın qalınlığı bir neçəmetrlə ölçülür. Afrikanın qədim aşınma qabığının genetikqatlarının kimyəvi tərkiblərinin dəyişilməsinə dair beləməlumatlar vardır.

Qədim aşınma qabıqlarının tərkibi, quruluşu vəvəziyyətinin öyrənilməsinin nəticələri göstərir ki, onlarhəllolmuş aşınma məhsullarını çıxarıb gətirən yavaş-yavaş süzülən suların təsiri altında əmələ gəlirlər. Yuyanrütubət rejimini və məhsuldar bitki örtüyünü müəyyənedən yaxşı atmosfer rütubətlənməsi, çoxlu miqdarda asanhəll olan turş humus maddəsinin daxil olmasını təminedən və üst qatların yumşaq təbəqəsini eroziyadanqoruyub saxlayan, olduqca sabit meşə biosenozu, qədimaşınmanın mühüm amilləri olmuşlar. Lakin, bu prosesindavamiyyət müddəti – aşınma qabığının qalın avtomorftorpaqlarının əmələ gəlməsində mühüm şərtdir.

158

Tropik qurusunun hipergen törəmələriningenezisini düzgün dərk etməkdə geomorfologiyanınmühüm rolu olmuşdur. Keçən əsrin axırlarındantədqiqatçılar müəyyən aşınma məhsullarının nə zamansaolduqca geniş düzən səthlərə malik ərazilərin qalıqlarınauyğun olduqlarına diqqət yetirdilər. Bunu HindistandaP.Lek (1890), Qərbi Afrikada – A.Lyakrua (1913),Avstraliyada – E.Simpson (1912), İ.Valter (1915) və b.qeyd etmişlər. Aşınma qabığının aydın surətdə qədimrelyef qalıqlarına uyğun olmalarına baxmayaraq, alimləruzun zaman bu qalıqlara muasir törəmələr kimi baxmışlar.Müasir landşaft şəraiti və qədim relyef qalıqları üzərindəolan hipergen məhsullarının uyğunsuzluğu haqqındakıçoxlu faktlar, müxtəlif aşınma qabıqlarının eyni yaşdaolmadığını güman etməyə imkan verir.

Hazırda, geomorfoloqlar və geoloqlar belə hesabedirlər ki, Cənubi Amerika, Afrika, Hindistan və Avstraliyaərazilərinin eyni denudasiyalı səthlər sistemi sadə təsadüfdeyil, kontinental yer qabığının bu sahələrinin ümumitarixi inkişafıdır. Qədim kaolinli aşınma qabığının inkişafetdiyi səth, mezozoyun sonunda əmələ gəlmişdir. Müasiranlayışa görə (L.Kinq, 1967) bu denudasiya səthi vahidHondvan materikinin ayrı-ayrı bloklara ayrılmasındansonra əmələ gəlmişdir ki, onlar da geoloji tarixin gedişindəmüasir kontinentlərin formasını almışlar.

Görünür ki, paleogenin axırında qədim qabıqlarınəmələgəlmə və saxlanma prosesində kaolin qabığı güclüeroziyaya uğramışdır.

Tropik ərazinin qədim qabıqları bir qayda olaraqtorpaqəmələgətirən süxur deyildir. Yalnız Avstraliyanın

159

bəzi rayonlarında, qədim kaolinlər üzərində əmələ gəlmiştorpaqlar məlumdur. Adətən, onlar daha sonrakı törəmələraltında basdırılmışlar. Kaynozoy dövründə qədim qurusahələrini kəsib keçən və vulkan püskürmələri iləmüşaiyət olunan, əsaslı parçalanma vilayətlərindən, buqabıqlar tünd bazalt və qələvi lavaların qalın qatları iləörtülmüşlər. Lakin qədim qabıqların eroziyaya uğramışsəthi ölçüyə gəlməz dərəcədə böyük sahələrdə qırmızırəngli özünəməxsus çöküntü qabığı ilə örtülmüşdür.Qırmızı rəngli aşınma məhlullarının əmələ gəlməsineogenin əvvəllərindən başlamışdır. Nəticədə qırmızırəngli çöküntülər tropik qurusunun böyük sahəsinibürüncək kimi örtmüşdür.Qırmızı rəngli çöküntülər-qədimkaolinli aşınma qabığının üst hissəsi deyil, başqa şəraitdəvə daha sonrakı dövrdə meydana gəlmiş, tamamilə,xüsusi hipergen törəmələridir.

Qırmızı rəngli çöküntülər qumsal-gillicəli tərkibəmalikdirlər, onların qalınlığı bir neçə destimetrdən 10 m-əqədər və daha çox dəyişilir. Bu çöküntülərin xırda qırıntılıhissəcikləri arasında aşınmaya qarşı nisbətən davamsızolan təzə mineral hissələri vardır. Qırmızı rəngli gillicəqatında, çox vaxt kobud qırıntılı maddələrin layları olur.Bütün bunlar onu göstərir ki, qırmızı rəngli örtük çöküntümaterialları dəfələrlə yenidən çökdürülmüş, aşınmamışsüxurların qırıntıları hipergen materialları ilə qarışmışdır,həm qırmızı rəngli elüvilər, həm də yenidən çökdürülmüşaşınma məhsullarının gilli mineralları sırasında hidroslüdqrupunun qarışıq qatlı minerallarından ibarətmetaqalluazitlər üstünlük təşkil edirlər.

160

Qırmızı rəngli törəmələr kifayət qədər humidşəraitlərdə, dəmirin yüksək kimyəvi aktivliyinin əlverişlivəziyyətdə əmələ gəlmişdir. Bu çöküntülərin qırmızı rəngi,narındispersli hissəciklərin səthində möhkəm sorulandəmir-üç oksid tərəfindən müəyyən edilir. Dəmirinmütəhərrik formasının bir hissəsi, mövsumi bataqlıqlaşanovalıq düzənliklərin yastı sahələrinə gətirilən süxurların vəmineral qırıntıların sementləşdirən, dəmir-üç oksidinlayşəkilli yığıntılarının əmələ gəldiyi yerlərdə miqrasiyaetmişdir. Eroziya bazisi aşağı düşdükdə və hidromorftoplantılar üzə çıxdıqdan sonra, möhkəm laterit10 zirehəçevrilmişlər, onlarda denudasiyalı kaynazoy səthqalıqlarının yastı zirvələrini möhkəmlədərək, tropik ərazisiüçün xas olan relyef formasının əmələ gətirmişlər.

Zirehlərin tərkibində dəmir-üç oksidlə yanaşı çoxvaxt alüminium oksidi qrupu mineralları da olur. QərbiAfrika ölkələrində, Hindistanın və Avstraliyanın bəziyerlərində bu mineralların miqdarı o qədər çoxdur ki,laterit zirehlər boksidlər kimi istifadə edilir. Bəzi rayonlarda(məsələn, Cənubi Rodeziyada və Qanada) əsasənmanqan hidroksidlərindən ibarət olan zirehlər məlumdur.Ola bilsin ki, bu, aşınma prosesinə məruz qalmış ilk dağsüxurlarının tərkibi ilə əlaqədardır. Laterit zirehlərinyayılması müasir şəraitlə deyil, paleocoğafi şəraitləmüəyyən edilir. Zirehləri həm Cənubi Amerika və Afrikanınmüasir rütubətli tropik landşaftlarında, həm də Böyük

10 Later (lat.) – kərpic

161

Səhra və Mərkəzi Avstraliya səhralarında müşahidəetmək olar (Şəkil 20.1.).

Şəkil 20.1. Lateritlərin yayılması (C.Preskotta və P.Pendltonagörə, 1952)

Ola bilsin ki, bəzi subtropik torpaqların profilindəmövcud olan çoxlu miqdarda dəmir-üç oksid toplantılarımənşə etibarilə yaxındırlar. Müasir və neogen bioiqlimşəraitlərinin uyğunsuzluğu onunla əlaqədardır ki, neogendövrünün axırından başlamış eroziya prosesi tropikqurunun çox rayonlarını əhatə etmişdir. Avstraliya,Hindistan və Afrikanın səhra və quraq rayonları ərazisindəolan, yumşaq qırmızı çöküntülər və laterit zirehlər keçmiş,xeyli yüksək rütubətli landşaftların şahididir.

Arid tropik vilayətlərdə, mövsumi qrunt sularınınsəviyyəsi yaxın olan sahələrdə dəmir toplantılarınınəvəzində kalsium karbonat qatları əmələ gəlməyəbaşlamışdır. Yuxarıda yerləşən yumşaq torpaq kütləsi

162

yuyulduqdan sonra bu qatlar kip karbonatlı qabıqlarşəklində relyefin nisbətən cavan səviyyələrini əmələgətirirlər. Beləliklə, əgər laterit qabıqlar humidlandşaftların hidromorf törəmələrindən ibarətdirsə,karbonatlı qabıqlar bu törəmələrin arid variantlarıdır.Görünür, Afrikanın Kalaxari səhrasında və Avstraliyanınquraq rayonlarında rast olan silisumlu (opallı) qabıqlarbuna oxşar mənşəyə malikdirlər.

20.2. Tropik torpaqəmələgəlmənin ümumixüsusiyyətləri

Tropik torpaqəmələgəlmə şəraitləri bütünlükdə

olduqca özünəməxsusdur. Onlar, birincisi, tropikqurusunun çox hissəsində aşınma proseslərinin ümumiinkişaf xüsusiyyətlərinə və bundan asılı olaraq, eynitorpaqəmələgətirən süxurlara görə; ikincisi, müasir tropikqurşağının iqlim və bitki örtüyünün xarakterxüsusiyyətlərinə görə müəyyən edilir.

Qədim qurunun ərazisində qırmızı çöküntülər genişyayıldığı üçün onlar tropiklərin ən tipik torpaqəmələgətirənsüxurlarıdır. Laterit və karbonatlı aşınma qabıqlarıtorpaqəmələgəlmə və bitki həyatı üçün az əlverişlidir, onagörə də onların çıxıntıları üzərində adətən torpaq örtüyüyoxdur və məhsuldar deyildir. Qədim aşınma qabıqlarıdaha cavan törəmələr altında basdırılmışdır.Torpaqəmələgətirən süxurlar arasında qırmızı rənglisüxurlar üstün olduğu üçün tropik torpaqların çoxu qırmızıvə ya buna yaxın rəngə malikdirlər. Bu, onların adlarındaöz əksini tapmışdır, onlar qırmızı, narıncı, sarı torpaqlar

163

adlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu rəngləri, müxtəlifmüasir bioiqlim şəraitlərində əmələ gələn torpaqlar irsənqəbul edirlər. Qırmızı rəngli çöküntülərlə yanaşı, bozrəngə malik göl gillicələri, açıq sarı rəngli qumsal allüvialçöküntülər, qonur vulkanik aqlomeratlar və küllər və b.torpaqəmələgətirən süxur kimi qeyd edilə bilər. Qırmızırəngli törəmələr gilli tərkibdə ola bilmələrinə baxmayaraq,bu çöküntülərin onların üzərində inkişaf edən torpaqlarınudma qabilliyyətləri çox aşağıdır. Qırmızı rənglitörəmələrin əmələgəlmələri prosesində, gilli minerallarınsəthində üçvalentli dəmirin ionları möhkəmlənir. Bu,nəinki gilli hissəciklərin qırmızı rənginə səbəb olur, həmdə onların udma qabiliyyətini xeyli aşağı salır.

Havanın yüksək sabit tempuraturu-tropik qurşağınmühüm xüsusiyyətidir, buna görə atmosferinrütubətlənmə xarakteri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Tropiklərdə buxarlanmanın miqdarı yüksək olduğu üçün,yağıntıların illik miqdarı atmosferin rütubətlənməsihaqqında təsəvvür yaratmır. İl müddətində tropiktorpaqlarında atmosfer çöküntülərinin hətta xeyli yüksəkmiqdarı şəraitində yuyan su rejimi yumayan su rejimi iləəvəz edilə bilər. 60mm-dən aşağa atmosfer yağıntılarıolan ayları - quru, 100mm-dən çox olduqda isə rütubəlihesab etmək qəbul olunmuşdur. 60mm-dən aşağı aylıqatmosfer yağıntıları buxarlanmış səviyyəsinə çatmır,bütün su evatranspirasiyaya sərf edilir və bu ayda torpaqnəinki yuyulmur, həm də, bitkilər tərəfindən mənimsəniləbilən su ehtiyatlarını itirir və quruyur. Güclü səthi axın vəqrunt sularının səviyyəsinin yüksəlməsi nəticəsində relyefdepressiyaları və alçaq ovalıqları müəyyən vaxt ərzində

164

bataqlıqlaşmışlar. Buna görə tropiklərdə, sabit atmosferrütubətinə (avtomorf) və daimi qrunt rütubətinə(hidromorf) malik torpaqlardan başqa, mövsümihidromorfizm şəraitində inkişaf edən geniş torpaqlarqrupu mövcuddur.

Tropiklərin tempuratur şəraitləri il müddətindəbitkilərin vegetasiyasına imkan yaradır. Optimalrütubətlənmə şəraitində torpaq-bitki sistemində kimyəvielementlərin miqrasiyası, yüksək quraq landşaftlarınanisətən, tropik landşaftlarında daha intensiv gedir. Buhalda, kimyəvi elementlərin illik bioloji dövriyyə tutumu vəbitkilərin biokütləsinin miqdarı başqa şəraitlərə nisbətən,tropiklərdə xeyli böyükdür. Lakin, tropik qurusu daxilində -atmosfer yağıntılarının miqdarı evatranspirasiyanınölçüsündən yuxarı olan, yüksək rütubətli vilayətlərdən,yarımsəhra və səhralara qədər, müxtəlif dərəcədəatmosfer rütubəti olan ərazilər mövcuddur. Müxtəlifrütubətlənmə şəraitlərinə münasib olaraq tropik ölkələrininbitki tipləri də olduqca müxtəlifdir.

Yuxarıda qeyd olunanlardan göründüyü kimi, tropiktorpaqlarının öyrənilməsi olduqca mürəkkəb problemdir.Bu torpaqların genezisi, nomenklaturası və təsnifatməsələləri işlənib hazırlanma mərhələsindədir.

20.3. Yağışlı (daimi rütubətli) tropik meşəlandşaftlarının torpaqları

Bu torpaqlar, quru sahələrin daha məhsuldar bitkiqruplarının - daimi rütubətli tropik meşələrin örtüyü altındaəmələ gəlirlər. Onlar Cənubi Amerika, Afrika, Madaqaskar,

165

Cənub-Şərqi Asiya, İndoneziya, Filippin, Yeni Qvineya vəAvstraliya qitəsində geniş ərazilərdə yayılmışdır.

Onların əmələ gəldiyi iqlim şəraitləri bütün ilmüddətində yüksək atmosfer yağıntıları ilə səciyyələnir.Quru mövsüm adətən 1-2 aydan çox olmur. İllikyağıntıların miqdarı 1800-2000mm-dir, lakin bəzi yerlərdə5000-8000mm-ə qədər yüksəlir, başqa yerlərdə isə 1600-1700mm-ə qədər aşağı enir. Düşən rütubətin xeylimiqdarı bu landşaftların həddindən artıq rütubətlənməsinəsəbəb olmur. Ən yüksək dərəcədə rütubətlənən tropikmeşələrində belə, bataqlıqlaşma hadisələri yoxdur.

P.U.Riçardsın (1961) məlumatlarına görəBraziliyanın həmişəyaşıl meşələrində su balansıaşağıdakı sxemə malikdir (atmosfer yağıntılarının cəminəgörə, %-lə):

Ağacların çətirləri tərəfindən tutulan və buxarlanan..................20%Ağacların qabığı tərəfindən udulan...........................................10%Torpaq səthindən buxarlanan...................................................10%Desuksiya..................................................................................20%Səthi axım.................................................................................30%Qrunt sularına süzülən..............................................................10%

Cəmi: 100%

Tropik landşaftları çox istilik qəbul edir. Orta aylıqtempuraturu 20°C-dən yüksəkdir, bu miqdar il ərzində 3-5°C dəyişilir.

Bol istilik və rütubət dünya biosenozlarınınsırasında ən böyük biokütlənin – orta hesabla 5000 c/h,bəzən isə 17000 c/h-dan yüksək quru üzvi maddələrinəmələ gəlməsinə səbəb olur. İşıq enerjisindən maksimumdərəcədə istifadə etmək üçün 30-40m hündürlükdə olan

166

ağaclar örtüyü altında, seyrək işığa uyğunlaşmış, bir neçəyarusdan ibarət ağaclar da mövcuddur. Bu meşələr üçün,epifit bitkilərin yüksək miqdarı səciyyəvidir. Epifitlərkimyəvi elementləri torpaqdan yox, başqa bitkilərin,heyvanların və atmosfer suyunun hesabına toplayırlar,məhv olduqdan sonra torpağı bu elementlərləzənginləşdirirlər.

Afrikanın rütubətli meşələrində il müddətindətorpaq səthində 120-150 s/h-a qədər bitki qalıqları daxilolur. Töküntülərin ümumi miqdarı 250 s/h-dır. Töküntülərinbu qədər xeyli yüksək olmasına baxmayaraq torpaqheyvanlarının və mikroorqanizmlərinin intensiv fəalliyyətinəticəsində, onun böyük hissəsi il müddətində parçalanır.Bütöv döşənəcək yoxdur, cansız nazik yarpaqlar təbəqəsiçılpaqlaşmış torpaq sahələri ilə növbələşir. Töküntülərləbirlikdə hər il 1h torpağa 100kq-a yaxın kalsium, 40-50kqmaqnezium, 50-dən 100kq-a qədər kalium və başqaelementlər daxil olur. Lakin onların böyük hissəsiçoxyaruslu rütubətli meşənin mürəkkəb kök sistemitərəfindən mənimsənilir və yenidən bioloji dövrana cəlbedilir. Qida elementlərini töküntülərin məhsulundanmənimsənilməsinin vacibliyi ilə əlaqədar olaraq rütubətlitropik meşə ağaclarının kök kütləsi torpağın səthinə yaxınhissədə yerləşmişdir. Amazon meşələrində ağaclarınkökləri 10-20sm dərinlikdə yerləşirlər (Q.Valter, 1968).

Bu biosenozların geokimyəvi xüsusiyyətləri ondanibarətdir ki, bitkilərin qidalanması üçün lazım olan kimyəvielementlərin demək olar ki, bütün kütləsi bitkilərinözündədir və yalnız bu səbəbdən zəngin atmosferyağıntıları tərəfindən yuyulmurlar. Əgər rütubətli tropik

167

meşəsini qırsaq, onda ağacların məhv olması ilə bərabərmin illər müddətində yaradılmış təbii sistem pozulacaq vəməhv olmuş meşə altında münbit olmayan torpaqqalacaqdır.

Yağışlı meşənin torpaq profilinin yuxa (5-7sm)humuslu A qatı - boz rəngə malikdir ki, bu qat bütündərinliyi boyu humusdan məhrum olan A/B keçid qatı (10-20sm) ilə əvəz olunur. Üst hissənin strukturu çox zəifdir.Lessivaj prosesləri inkişaf etmiş, bu qrupun bəzitorpaqlarında, torpaqəmələgətirən süxurlardan zəifbərkiməsi ilə fərqlənən illüvial B qatı seçilir.

Bu torpaqların ən üst qatında, humusun ümumimiqdarı bir neçə faizdir. Humusun tərkibində nisbətənmütəhərrik qonur humin və fulvoturşular üstünlük təşkiledir. Bu birləşmələr (xüsusilə fulvoturşular) profilin bütündərinliyi boyu yuyulurlar. Torpağın bütün profili boyureaksiya turşdur, pH 5-5,5-dir. Bu torpaqların udmatutumu çox azdır, udulmuş kationların cəmi adətən 100qrtorpağa görə 2-3mq.ekv-dir.

Daim rütubətli tropik meşələrin torpaqları üçünmüxtəlif dövrlərdə müxtəlif adlar nəzərdə tutulmuşdur:lateritlər, qırmızı torpaqlar, qırmızı-lateritli, podzollaşmışlateritli, qırmızı-sarı lateritli, allitli, latosoli11, xromsoli12 vəs. Hazırda, fransız torpaqşünasları tərəfindən təklifedilmiş “ferralitli torpaqlar” termini xüsusilə geniş

11 Sol (frans.) - torpaqlar

12 Chrota (yun.) – rəng

168

yayılmışdır. Adlar, bu torpaqlardan olan sərbəst dəmir üçoksidlərinin və alüminiumun olması ilə əlaqədardır. Birçox tədqiqatçılar güman edirlər ki, bu, müasirtorpaqəmələgəlmə prosesinin nəticəsidir. Həqiqətdə isə,sərbəst dəmir və alüminium oksidlərinin olması, həm dəmüəyyən gilli mineralların iştirakı, müasir torpaqların, buoksidlərlə zənginləşmiş qədim aşınma məhsullarıüzərində inkişaf etməsindən irəli gəlir. Buna görə ferralitlitorpaq müəyyən yerlərdə, daim rütubətli tropik meşələrinsərhəddindən daha uzaqlarda yayılmışdır və nəinkimusson və seyrək meşə landşaftlarında, hətta nisbətənquru savannalar şəraitində də rast gəlir. Rütubətlimeşələrin torpaqları qədim aşınma məhsulları üzərindədeyil, cavan çöküntülər üzərində (məsələn, AfrikaRuvenzorlarının qumsal-gillicə buzlaq yığıntıları üzərində)inkişaf etdikdə onların tərkibində sərbəst dəmir vəalüminium oksidləri çox az olur.

20.4. Atmosferdən mövsümi rütubətlənən tropik landşaftların torpaqları

Tropik qurusu daxilində daha böyük ərazini daimrütubətli meşələr deyil, müxtəlif landşaftlar tutur ki, onlaratmosfer tərəfindən il müddətində qeyri-bərabərrütubətlənir. Yağışlı və quraqlıq mövsümlər ekvatormussonlarının təsiri altında növbələşirlər. Bu landşaftlarıntemperatur şəraitləri tropik zonaya uyğun gəlir, orta aylıqtemperatur 20°C-yə yaxındır və il müddətində çox azdəyişilir.

169

Belə şəraitlərdə əmələ gələn torpaqlarıtorpaqşünasların müxtəlif milli məktəbləri eyniadlandırmırlar. Məsələn, ingilis dilində danışan Afrika vəHindistan ölkələrində onları qırmızı torpaqlar,Avstraliyada və Yeni Zelandiyada – qırmızı yerləradlandırırlar. Bu adlarda, torpaqəmələgətirən süxurlardan– qırmızı rəngli qədim aşınma məhsullarından irsənkeçmiş torpağın qırmızı rənginə diqqəti cəlb edirlər.Fransız torpaqşünasları bu torpaqları dəmirləşmiş(ferritləşmiş) adlandırmaqla, güman edirlər ki, vaxtaşırırütubətlənən tropik iqlim şəraitlərində torpaqəmələgəlməzamanı alüminium deyil, yalnız dəmir-üç oksid ayrılır.Keçmiş Sovet İttifaqında dünyanın fiziki-coğrafi atlasındavə torpaq xəritələrində mövsümi rütubətlənən tropikmeşələrin və hündür otlu savannaların ferralitli torpaqlarıvə quru savannaların qırmızı qonur torpaqları ayrılır.

20.5. Subhumid tropik landşaftların torpaqları

Bu torpaqlar mövsümi leysan yağışlı və quraqlıqdövrlərin növbələşdiyi şəraitlərdə inkişaf edirlər. Qurumövsümün axırına yaxın torpaq quruyur və ot bitkilərisaralır, lakin sonrakı rütubətli mövsümdə yağışlar torpağınəinki yuyur və onun su ehtiyatını bərpa edir, həm dəmüəyyən topoqrafik şəraitlərdə mövsümi bataqlaşmayasəbəb olur.

170

Yüksək dərəcədə mövsümi rütubətlənməşəraitlərinə işıqlı tropik meşələrin və hündür otlusavannaların müxtəlif landşaftları uyğundur. Tropiklərinişıqlı meşələri ağacların sərbəst yerləşməsi, işığınçoxluğu və bunun nəticəsi olaraq, hündür boylu otların sıxörtüyü ilə səciyyələnirlər. Tropik meşələrin görkəmlitədqiqatçısı P.U.Riçardsın (1961) fikrinə görə yağışlıqaranlıq və işıqlı meşələrin arasında sərhəd, bilavasitətemperatur şəraitləri ilə yox, quru mövsümün mövcudolması ilə müəyyən edilir. Hündür otlu savannalarınbiosenozları ot bitkilərinin meşə ağacları ilə, ağaclarqrupu və ayrı-ayrı ağac nümunələri ilə müxtəlifuyğunlaşmaları seriyasından ibarətdir, bu da meşə-savanna, park savannası, savanna mozaikası və bu kimiadlarda öz əksini tapmışdır. Bir çox geobotaniklər belə birfikrə meyl edirlər ki, savannalar vaxtaşırı rütubətlənəntropiklərin ilk meşə bitkilərinə insanların çoxəsrlik təsirininnəticəsidir.

Hündürotlu savanna və işıqlı meşələr üçünatmosfer yağıntılarının 900-dən 1500mm-ə qədər miqdarısəciyyəvidir, lakin bu və ya başqa tərəfə meyl də göstəriləbilər. Quru dövrün ümumi uzunluğu (bir və ya ikimövsumdə) 3-dən 6-ya qədərdir.

Belə şəraitlərdə əmələ gələn torpaq profiliaşağıdakı quruluşa malikdir. Üstdə səthi az və ya çoxdərəcədə çimləşmiş (A1), 10-15sm qalınlığında, tünd bozrəngdə topavari strukturaya malik humus qatı yerləşir.Aşağıda B qatı gəlir ki, ondan dərinə getdikcə boz rəngtədricən azalır və yox olur, həm də torpaqəmələgətirənsüxurun qırmızı rəngi güclənir. Bu qatın qalınlığı 30-dan

171

50sm-ə qədərdir, strukturu iriqozvari-topavaridir. Afrikatorpaqlarında narındispersli hissəciklərin yayılmasıadətən nəzərə çarpmır, buna baxmayaraq bəzirayonlarda, eləcə də Avstraliya savannalarında bu hadisəqeydə alınmışdır. Ola bilsin ki, belə hadisələr qədim qalıqxarakterini daşıyır. Bütün profil boyu torpaqonurğasızlarının, xüsusilə termitlərin aktiv fəaliyyətininizləri nəzərə çarpır.

Torpaqəmələgətirən süxurlar, bir qayda olaraqneogen – aşağı pleystosen aşınmasının qırmızı rəngliçöküntülərinin məhsullarından ibarətdir.

İşıqlı tropik meşələrində və hündürotlusavannalarda hər il torpağa 70-dən 120s/h qədər bitkiqalıqları daxil olur (İ.A.Denisov, 1971). Otların güclüinkişafı sayəsində məhv olmuş üzvi maddələrin xeylihissəsi torpaqda qalır, bu da onların sürətlihumuslaşmasına səbəb olur. Torpaqda humusun ümumimiqdarı 1-4% və daha çoxdur. Torpaqda humin vəfulvoturşuların nisbəti konkret şəraitdən asılı olaraqdəyişilir, lakin hər yerdə profilin aşağı hissəsindəfulvoturşular üstünlük təşkil edir. Torpağın reaksiyası zəifturşdur, çox vaxt demək olar ki, neytraldır.

Çox zaman torpağın ağır mexaniki tərkibliolmasına baxmayaraq onların udma tutumu böyükdeyildir, 100q torpağa 10-dan 20mq/ekv qədərdir.Udulmuş kationların miqdarının cəmi 100q torpağa birneçə mq.ekv-dir. Qırmızı rəngli aşınma məhsullarıüzərində əmələ gəlmiş bütün torpaqlar üçün kiçik udmatutumunun səbəbi zəif sorbsiya qabiliyyətinə malik gillimineralların xeyli miqdarı və narındispersli hissəcikləri

172

üzərində dəmir-üç oksidin olmasıdır. Bəzi hallarda butorpaqlarda dəmir üç oksidin konkresiyalarının olduğuqeydə alınmışdır. Onlar qədim törəmələrin qalıqlarındanibarətdir və yaxud alçaq relyef elementlərində mövsümihidromorf şəraitdə əmələ gəlirlər.

Hündürotlu savannaların və işıqlı tropik meşələrinqırmızı torpaqları tropik əkinçilikdə geniş istifadə edilir.Becərmə zamanı asanlıqla eroziyaya uğraması böyükqorxu törədir.

20.6. Subarid tropik landşaftların torpaqları

Bu torpaqlar qısa müddətli mövsümi yağışların vəuzun müddətli quraq dövrlərin (ildə 7-10 ay)növbələşməsi şəraitində əmələ gəlirlər. Bu şərait üçünxas olan yağıntıların miqdarı ildə 400-600mm-əbərabərdir, lakin az da ola bilir. Atmosfer rütubətinin uzunzaman çatışmaması həm bitki örtüyündə, həm dətorpaqəmələgəlmə proseslərində kəskin surətdə əksolunur. 600-700mm illik atmosfer yağıntıları zamanı, qısarütubətli dövr müddətində vegetasiya edən quru-cəngəlliklər və alçaq boylu ot bitkilərinin uyğunqruplarından ibarət kserofit biosenozları mövcuddur. Ağacvə kol bitkiləri ilin çox hissəsində yarpaqsızdırlar. Qurumövsümlərdə ağac-kol cəngəllikləri altında nəinki ot, həttatökülən quru yarpaqlar da olmur, onları otyeyən vəhşiheyvanlar və ev heyvanları yeyirlər.

Torpaqəmələgətirən süxurlar adətən qırmızırəngli yenidən çökdürülmüş neogen aşınma məhsullarıdır,bu halda torpaqlar qırmızı və ya qırmızı-qonur rəngə

173

malikdirlər. Avstraliyada və Afrikada bu torpaqlar çox vaxtboz rəngli göl çöküntüləri üzərində inkişaf edirlər.

Profilin quruluşu aşağıdakı kimidir. Qalınlığı10sm-ə yaxın, zəif boz rəngə çalan və möhkəm olmayantopavari struktura malik A humus qatı altında, qalınlığı 25-35sm olan B keçid qatı yerləşir. Bu qatın aşağı hissəsindəbəzən xırda karbonat çöküntüləri müşahidə olunur. Sonra,C qatı – torpaqəmələgətirən qat gəlir. Çox vaxt onuntərkibində bu torpaqlara tamamilə uyğun gəlməyən vəqədim aşınma mərhələsinin izlərindən ibarətyenitörəmələr mövcuddur.

Bütöv ot örtüyünün olmaması eroziya proseslərinininkişafına səbəb olur ki, bunun nəticəsində torpaq, həmdə yumşaq torpaqəmələgətirən süxurlar yuyulur vəsovrulur. Subarid tropik landşaftlarında bitki örtüyününyerüstü hissələrinin töküntülərinin miqdarı quraqlıqdərəcəsindən asılı olaraq 10-dan 30s/h qədər dəyişilir(Valter, 1968). Təxminən bu qədər də kök kütləsininhesabına düşür. Bütün qalıqlar sürətlə parçalanır.Humusun miqdarı, xüsusilə yüngül mexaniki tərkibə maliktorpaqlarda çox azdır. Bu torpaqların reaksiyası zəifqələvidir (pH 7,0-7,5 arasındadır).

Nəzərdən keçirilmiş torpaqlar Avstraliyanın şimal-qərb və qismən şərq rayonlarında, tropik Afrikanın əksərrayonlarında və Cənubi Amerikanın şərq hissəsində genişyayılmışlar (19-cu şəkil). Əkinçilik üçün onlar yararlıdeyildir və əsasən otlaqlar kimi istifadə edilir.

174

Şəkil 20.2. Quru savannaların qırmızı və qırmızı-qonur ferralit, 2-quraq tropik meşələrin qırmızı-qəhvəyi torpaqlarının coğrafiyayılma arealları

300mm illik atmosfer yağıntıları şəraitində çoxhallarda boz-qonur və boz torpaqlarla ümumixüsusiyyətlərə malik olan arid tropik (yarımsəhra vəsəhra) landşaftlı torpaqlar əmələ gəlirlər. Onlar zəifdiffernsasiya olunmuş profilə malikdirlər, yuxa vəkarbonatlıdırlar. Tropik səhra torpaqlarının xüsusiyyətləriondan ibarətdir ki, bəzi rayonlarda torpaqəmələgətirənsüxurlar neogen aşınma məhsullarından ibarətdir. Bunagörə həmin torpaqlar qırmızımtıl rəngə malikdirlər (Sudan,Mərkəzi Afrika Respublikası, Mali, Mərkəzi və QərbiAvstraliyanın səhraları). Avstraliyada hətta onlar üçün xasolmayan, qədim aşınma məhsullarının səbəb olduğu turşreaksiyalı səhra torpaqları da aşkar edilmişdir.

175

20.7. Qruntdan mövsümi rütubətlənən tropiktorpaqları

İlin mövsümi quru dövrünün leysan yağışlarla əvəzedildiyi şəraitdə, qrunt sularının və ya səth sularınınvaxtaşırı yüksək səviyyə rejimi səciyyəvidir. Bu, nisbətənalçaq relyeflərdə özünü daha aydın göstərir. Bununlabərabər, ətraf ərazidən torpaqların səthi yuyulmaməhsulları toplanır. Nəticədə, bir qədər çaysubasarlarında torpaqəmələgəlmə şəraitini xatırladan,olduqca özünəməxsus şərait yaranır.

Suyun vaxtaşırı bollaşması, münbit lilin vəhəllolmuş qida maddələrinin daxil olması, qrunt sularınınyüksək səviyyəsi dövründə güclü vegetasiya edən vəyuxarı torpaq sularının olmadığı quruducu dövrlərdə taxılbitkilərinin inkişafına səbəb olur. Dövrü bataqlıqlaşmarejimi ağac bitkilərinin inkişafına mənfi təsir göstərir.Nəticədə, savannaların və işıqlı tropik meşələrinlandşaftları ilə sıx kompleks təşkil edən, özünəməxsus otbitkilərindən ibarət taxıllı – landşaftlar əmələ gəlir. Buşəraitdə qara tropik torpaqlar formalaşır.

Subarid ərazilərdə torpağın yuxarı qatlarının səthiyuyulması olduqca intensiv gedir. Yuyulmuş məhsullarınrəngi adətən qaradır, belə ki, humus qatının dahanarındispersli hissəcikləri birinci növbədə yuyulmayaməruz qalır. Yuyulmuş materiallar relyefin müxtəlifhissələrində - mikro və mezorelyeflərin depressiyalarında,az meyilli yamacların aşağı hissələrində və i.a. toplanır.Tədricən toplanan yuyulma məhsulları adətən gilli tərkibə

176

malikdirlər, lakin gilli kütləyə, leysan yağışları axını iləgətirilmiş kobud qırıntılar da daxil ola bilər.

Qara tropik torpaqların profilində qatlar aydınseçilmir. Yuxarıda, qalınlığı 5-15sm olan Aç çimli qatyerləşir. Taxıl otlarının köklərinin bir-birinə sıx bitişməsisayəsində torpaq kütləsi topavari – dənəvari strukturamalikdir. Aşağıda A1 humus qatı yerləşir ki, bunun qalınlığı15-dən 45sm-ə qədər tərəddüd edir. Sonra, bir neçəsantimetrdən bir neçə metrə qədər qalınlıqda boz və yatünd-boz gilli qatdan ibarət B qatı gəlir. Rütubətlivəziyyətdə torpaq kütləsi yapışqanlıdır, mütəhərrikdir,quruduqda daşa dönür, bəzi yerlərdə aydın olmayankəltənli struktur müşahidə edilir. “B” qatının yuxarıhissəsində karbonatların unluca səpgiləri, aşağıdamüxtəlif ölçüdə konkresiyalar, bəzi hallarda – kalsiumkarbonatın qalın layları (necə deyirlər kankar) meydanaçıxır.

Qara tropik torpaqların səciyyəvi əlaməti torpaqkütləsinin çox kip olmasıdır. Torpaq quruduqda həcmikiçilir və dərin çatlar sisteminə parçalanır. Yağışlarmövsümündə, su bütün yarıqları doldurduqda, torpaqkütləsi şişir. Bu vəziyyətdə ayrı-ayrı xırda qırıntılar özyerini dəyişir və sürüşmə səthi əmələ gəlir. Su ilə əlavətəmin edildiyinə görə (qrunt suları hesabına) ətraf subaridlandşaftların ot bitkilərinə nisbətən, taxıl otları sahələridaha məhsuldardır. Belə görünür ki, illik töküntülərinmiqdarı 40-50s/h yaxındır. Bu torpaqların qara rənginəbaxmayaraq, humusun miqdarı azdır, lakin ən üst qatda4%-dən çox da ola bilər. Profil boyu aşağı getdikcəhumusun miqdarı sürətlə, təxminən 1%-ə qədər azalır.

177

Humusun tərkibində həll olmayan humin birləşmələriolduqca üstündür, müxtəlif rayonlarda humin vəfulvoturşuların nisbəti dəyişilir.

Tərkibində çoxlu miqdarda gilli hissəciklərin olmasıüzündən qara torpaqlar, onları başqa tropik torpaqlardanfərqləndirən yüksək udma qabiliyyətinə malikdirlər (100qtorpaqda 40-70mq.ekv). Bu torpaqların müəyyənmineroloji tərkibləri də yüksək udma qabiliyyətinə səbəbolur. Bəzi tədqiqatçılar güman edirlər ki, qara tropiktorpaqlarının gilli mineralları mütləq montmorillonitdənibarətdir, çünki, bəzi hallarda bu torpaqlarda həminmineralların üstün olduğu müəyyən edilmişdir. Lakin ŞərqiAfrika qara torpaqlarında montmorillonitlə yanaşı, həminmiqdarda və ya daha çox qarışıq minerallar, hidroslyudlar,kaolinit aşkar edilmişdir. Udulmuş kationların tərkibindəkalsium və maqnezium üstünlük təşkil edir.

Subarid rayonların qara tropik torpaqları zəif qələvireaksiyaya malikdirlər (4-cü cədvəl). Subhumid tropikşəraitində, yağışlar mövsümü zamanı və münasib olaraqqruntun uzun zaman rütubətlənməsi mövsümündə qaratorpaqların profilinin aşağı hissəsində qley prosesi inkişafedir, yuxarı hissədə isə bitki qalıqlarının minerallaşmasıyubanır. Buna görə belə torpaqların profilinin aşağıhissəsi göyümtül-boz rəngə çalır, dəmir üç oksidinçəkintiləri meydana çıxır.Cədvəl 20.1.Qara tropik torpaqlarda narındispersli hissəciklərin,

humusun, pH-ın və udma tutumunun paylanmasıÖlkə və

nümunələrindərinliyi (sm-lə)

Miqdarı Suluçəkintinin

pH-ı

Udmatutumu(mq.ekv) 100q

0,001mm-dən kiçik

hissəciklər

humusun

178

1 2 3 4 5Avstraliya

(M.A.Qlazovskaya, 1952)

0-22 62,4 1,22 8,5 Təyinolunmay

ıb22-45 62,6 1,24 7,8 “---”45-67 39,6 - 8,8 “---”

Hindistan(S.V.Zonn, 1967)

3-16 50,6 1,68 9,4 52,1130-40 49,6 1,12 9,7 54,6765-75 Təyin

olunmayıb1,08 9,4 57,98

100-110 51,1 1,07 9,1 58,31160-170 55,6 1,33 8,3 62,49

Afrika, Keniya(V.V.Dobrovolski,

1972)0-16 18,2 4,64 6,8 41,7016-60 56,2 3,56 7,1 40,0060-95 56,4 2,13 7,9 37,00

Bütün tropik zonasında qara torpaqların tutduğusahə 235 mln.h-a yaxındır (Dyudal, 1964), yəni keçmişSSRİ-dəki bozqır zonasının əsl qara torpaqların tutduğusahədən böyükdür. Sxematik xəritədən göründüyükimi (Şəkil 20.3.), bu torpaqların xüsusilə xeyli sahəsi

179

Şəkil 20.3. Tropik və subtropiklərdə qara torpaqların yayılması(FAO-nun məlumatına görə)

Avstraliyada, Hindistanda və Afrikadadır. Dünyada onların40-dan çox adı məlumdur. Qara torpaqlara çox zamanqara gillər, marqalit torpaqlar, vertisollar deyilir.Hindistanda onları qara pambıq torpaqları, Avstraliyada– qara yerlər (torpaqlar), Cənubi Afrikada – blek turf,Sudanda – badob, Şimali Afrikada – tirs yaxud tuares,Cənubi Amerikada – terra neqra və i.a. adlandırırlar.

Qara torpaqların geniş yayılması, nisbətən yüksəkmünbitliyi, özünəməxsus görünüşü çoxdan bəri diqqəticəlb etmişdir. Bəzi tədqiqatçılar güman edir ki, butorpaqların xarakter xüsusiyyəti (yüksək dərəcədə gilliolması, su ilə doyduqda şişməsi, yüksək udma tutumu)onların mineral hissəsinin intensiv dəyişməsi ilə müəyyənedilir ki, bunun nəticəsində çoxlu miqdarda montmorillonitəmələ gəlir. Montmorillonitin sintezində maqneziumionlarının mühüm rolu güman edilir, belə ki, bu

180

torpaqlarda udulmuş kationlar sırasında onların miqdarıçoxdur. Bu fərziyyə qara tropik torpaqlarda tamamiləaşınmamış, çoxlu miqdarda təzə mineralların olması ilə,eləcə də gilli mineralların müxtəlif (mütləq deyildir ki,montmorillonit olsun) tərkibi ilə pis uzlaşdırılır. Butorpaqların öyrənilməsi davam edir.

Qara tropik torpaqlar əkinçilikdə istifadə edilir.Onlarda müxtəlif kənd təsərrüfat bitkiləri becərirlər(məsələn, pambıq, buğda), lakin bu torpaqlarda çəltik vəşəkər qamışı istehsalı daha səmərəlidir. İstifadəyəverilməmiş qara torpaq massivləri tropiklərin birincinövbəli torpaq ehtiyatı kimi nəzərdə tutulur. Onlarınmənimsənilməsi üçün gübrələrin (azotlu və fosforlu)verilməsi, mükəmməl mexaniki becərmə, suvarmavacibdir.

20.8. Hidromorf tropik torpaqlar

Daima qruntdan rütubətlənən torpaqlar, əsasənçay subasarlarında, alçaq göl sahillərində, pis drenajolunan çaylararası daimi bataqlıqlarda yayılmışdır.Afrikanın humid rayonlarında qamış və papiruscəngəllikləri altında əmələ gələn, qalın torflu torpaqlarbuna səciyyəvi misaldır. Bu torpaqların üst qatları,köklərin sıx şəbəkəsi ilə hörülmüş, zəif dəyişilmiş bitkiqalıqlarından ibarətdir. Altda müxtəlif çürüməmərhələsində olan torflu qat yerləşir. Bu qatın qalınlığı birneçə metrə çatır. İri çayların (məsələn, Nil)subasarlarında əmələ gələn torpaqlarda, müxtəlifmiqdarda gilli mineralların hissəcikləri vardır. Torflu

181

torpaqlar əsasən su altında qalan subasarlardayayılmışdır. Sahil bəndləri üzərində qalareya tipli meşələraltında yuyulmuş turş torpaqlar əmələ gəlir. Torflu tropiktorpaqlar Cənubi Amerikada geniş inkişaf etmişdir(Venesuelada, Qayanada və b), humid vilayətlərinbataqlıq və xırda göllər şəraitində dəmir oksidintoplanması baş verir. Pis öyrənilmiş qleyli tropik torpaqlar,əvvəlki fəsildə nəzərdən keçirilmiş, qleyləşmiş qaratorpaqlarla keçid vasitəsilə əlaqələnir.

Arid şəraitdə iri çayların subasar torpaqlarındagüclü buxarlanma sayəsində kalsium karbonatınçöküntüləri əmələ gəlir. Müxtəlif şoranların – xloridlərin,sulfatların, sodanın törəmələri çox yayılmışdır. AxırıncılarTropik Afrikanın kaynozoy dövrünün vulkanizm proseslərigedən (Qreqori rifti zonası) arid rayonları üçün xüsusiləsəciyyəvidir. Ekstra arid şəraitləri üçün səciyyəvi olannitrat və borlu şoranlara az rast gəlinir.

20.9. Okean adaları və sahillərin torpaqları

Belə torpaqlar çayların deltasında və okeansahillərində qabarma və çəkilmə zolaqlarında əmələ gəlir.Bəzi yerlərdə, dəmir birləşmələri ilə zəngin lilli çöküntülərqatında sulfidlər (hidrotroilit) əmələ gəlir. Sonrakıoksidləşmə sulfat turşusunun, daha sonra isə kvarsınəmələ gəlməsinə səbəb olur. Nəticədə pH-ın miqdarı 2-3-ə qədər olan ultraturş torpaqlar meydana çıxır.

Dünya okeanının tropik qurşağındakı okeanadalarında xüsusi torpaq qrupları əmələ gəlir. Bunların

182

arasında xeyli özünəməxsus olan koral adalarının –atolların torpaqları yayılmışdır.

Torpaqəmələgətirən süxurları qar kimi ağ rəngdəkoral qumları və rif əhəngdaşlarından ibarətdir. Bitkiörtüyü kolluqların cəngəllikləri, ara sıra alçaq taxıl örtüklütəkrar kokos palması meşəliyindən ibarətdir. Bitkilərinqidasını təşkil edən mineral qida elementləri torpağaatmosfer yağıntıları ilə daxil olur. Ən geniş yayılanhumuslu-karbonatlı qumsal atollu torpaqlardır ki, yuxa (5-10sm) humus qatı (A1) ilə fərqlənir. Burada humusunmiqdarı 1-2% və pH isə 7,5-ə yaxındır.

Adalarda ən mühüm torpaqəmələgətirən amilornitofaunadır. Quş koloniyaları burada külli miqdardapeyin buraxırlar. Torpaq üzvi maddələrlə zənginləşir,xüsusi ağac bitkiləri, yüksək ot cəngəllikləri və ayıdöşəyimeydana gəlir. Torpağın profilində turş reaksiyalı qalıntorflu-humus qatı əmələ gəlir. Belə torpaqlar karbonatlı-melano-humuslu atollu torpaqlar adlanır.

Yağıntıların nisbətən az miqdarda olması və fəalkarstlaşma atollarda arid şərait yaradır, bu da quşlarınpeyininin yumşaq tozvari atol fosfatına çevrilməsinəgətirib çıxarır. Onun üzərində olan kserofit kolluqlaraltında karbonatlı-fosfatlı qonur torpaqlar əmələ gəlir.

Karbonatlı – humus torpaqları Sakit və Hindokeanlarının ada dövlətləri üçün mühüm təbii sərvət, həmdə kokos palma plantasiyaları üçün əsas baza hesabolunur.

Sahil zolaqlarında qabarmaların təsiri olansahələrdə manqr bitkiləri altında daha orijinal torpaqlarəmələ gəlir. Kiçik laqunlarda əmələ gələn manqr

183

torpaqlarının profilində ancaq pis ifadə olunan humus qatıayrılır. Qabarmalar zamanı su altında qalan basdırılantorpaqlarda çox vaxt torflu qat əmələ gəlir. Manqrtorpaqlar təkcə adalar üçün deyil, həm də tropik qurşağınmaterik sahilləri üçün xarakterikdir. Manqr bitkiləri çoxzaman yaxşı yuyulan sədlərdə və riflərin haşiyələrindəməskən salır. Belə halda bitkilər qida elementlərinibilavasitə dəniz sularından alırlar. Belə təbii hidroponikaşəraiti Afrika, Mərkəzi Amerika, Karib dənizi adaları sahilriflərinin manqrları üçün səciyyəvidir.

184

XXI FƏSİL DAĞLIQ VİLAYƏTLƏRİ TORPAQLARININ

SƏCİYYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Yer kürəsində dağ torpaqları xeyli genişyayılmışdır. Bütün quru sahəsinin 1/5-i, yəni 20%-dənçoxu, keçmiş SSRİ ərazisinin 1/3–i (29,3%-i) dağlıqvilayət torpaqlarının payına düşür (Şəkil 21.1.).

Ayrı-ayrı kontinentlərdə dağlıq ərazinin tutduğusahə eyni deyildir. Dağlıq landşaft ən geniş miqyasdaAsiya materikində yayılmaqla onun ərazisinin 47%təşkil edir. Şimali Amerika materikində dağlıq ərazi45%, Afrika materikində 24%, Cənubi Amerikada 23%,Avropada isə 20% təşkil edir. Dağlıq landşaft ən azsahədə Avstraliya və Okeaniya adalarındadır ki, onlarınsahəsi Yer kürəsi qurusunun 9%-ni təşkil edir.Düzənliklərdə olduğu kimi Dağlıq ölkələrdə dətorpaqəmələgəlmə amillərin eyni kombinasiyalarıxüsusi şəkildə təkrar olunur. Ona görə dağlarda düzənərazilərin avtomorf torpaq tipləri ; podzol, qara, şabalıdıvə b. torpaqlar yayılmışdır. Bununla belə dağlıq və düzənşəraitlərində əmələ gələn torpaqlar müəyyən fərqəmalikdirlər. Nəticədə düzən və dağ vilayətlərişəraitlərində əmələ gələn birtipli torpaqlar, aydınşəraitdə fərqlənirlər. Buna görə də onlara “dağ “ sözüəlavə edilərək dağ podzol, dağ boz-meşə dağ qaratorpaqları və s. deyə ayırırlar.

Bundan əlavə, dağlıq vilayətlərdə elə şəraityaranır ki, orada düzənliklərdə rast gəlmədiyimiz

185

(məsələn, dağ-çəmən) xüsusi spesifik dağ torpaqlarıəmələ gəlir.

Şəkil 21.1. Dağ torpaqlarının keçmiş SSRİ ərazisində yayılması

21.1. Dağlıq ölkələrin torpaq örtüyünün şaqulizonallıq (qurşaqlıq) strukturu haqqında anlayış

Dağlıq ölkələrin torpaq örtüyü üçün şaqulizonallıq (qurşaqlıq), yüksəkliyin dəyişməsi ilə torpaqlarınqanunauyğun dəyişməsi – səciyyəvidir. Şaquli zonallıqdedikdə uca dağların ətəyindən zirvəsinə, yənitəpəsinə qalxdıqca bir torpağın başqası ilə az və ya çoxqanunauyğun dəyişməsi anlaşılır. Şaquli torpaqzonallığı qanunu ilk dəfə V.V.Dokuçayev, Qafaqazıntorpaq örtüyünü öyrənən zaman kəşf etmişdir. Bu hadisəhidrometrik şəraitlərin və bitki örtüyü tərkibinindəyişməsindən irəli gəlir.

186

Bu torpaqların aşağı qurşağı, dağların olduğuzona sahəsinin təbii şəraiti ilə müəyyən edilir. Məsələn,əgər buzlaq örtüyü olan dağ sistemi səhra zonasındayerləşmişsə, bu halda onun yamaclarında ətəkdənbaşlayaraq zirvəsinə doğru dağ-şabalıdı, dağ-qaratorpaqları, dağ - meşə və dağ – çəmən torpaqlarıəmələ gələ bilir.

Çox haqlı olaraq V. M. Fridland göstərmişdir ki,şaquli qurşaqlığın xarakteri dağlıq ölkənin yerləşməvəziyyəti ilə təyin edilir, yəni onun hansı bioiqlim qurşaqdayerləşməsi ilə müəyyən olunur. V.M.Fridland zonallıqqurşağını aşağıdakı siniflərə bölmüşdür : qütb sinifi,boreal sinifi, subboreal sinifi və subtropik sinif.

Dağlıq ölkənin torpaq örtüyünün strukturxüsusiyyətləri nəinki yalnız dağlıq ölkənin yerləşdiyisahələrin düzən torpaqlarının tipindən həm də yerliəyalət, bioiqlim xüsusiyyətlərindən asılıdır. Məsələn,Mərkəzi və qismən Orta Asiyada, dağ - çəmən zonasınakeçən, dağ – bozqır zonası inkişaf etmişdir, dağ - meşəzonası torpaqları isə zonaların düşmə hadisəsinə görəyoxdur. Bu Asiya iqliminin kəskin quraqlılığından irəligəlir. Yerli şəraitdən asılı olaraq dağ – torpaqzonalarının sərhəddi dəniz səviyyəsinə görə yüksələ vəalçala bilər.

Bəzi hallarda zonaların dəyişmə qaydasıpozulur, torpaq zonalarının inversiyası baş verir, yəni birzona üfüqi zonallıqdakı anologiyadan çıxaraq yüksəkdəolur. Məsələn, Zaqafqaziyada Lori bozqırında qaratorpaqlar meşə zonasından üstdə yerləşməsi, yaxudLənkəran torpaq vilayətində şabalıdı torpaq zonasının

187

qonur və qəhvəyi dağ – meşə torpaqlarından yuxarıda(yüksəkdə) yayılması və bir zonanın başqa zonayakeçməsi dağ dərələri və təngilərdə daha geniş nəzərəçarpır. Dünyanın dağ sistemlərində şaquli zonallıqstrukturu xeyli müxtəlifdir. M.A.Qlazovskaya bunlarınəzərə alaraq həmin torpaqları 14 tipdə birləşdirmişdir.

Böyük Qafqaz sıra dağları regionu torpaqlarınınşaquli zonallığı daha yaxşı öyrənilmişdir. Bu barədəQafqaz torpaqlarının məşhur tədqiqatçısı S.A.Zaxarovunişlərini daha yüksək qiymətləndirmək olar. O, 1934 – cüildə Qafqazda torpaqların şaquli zonallığı haqqındaəsər çap etdirərək, burada torpaqların “ ideal” şaqulizonallıq sxemindən tərəddüd edən “Torpaq zonalarınıninversiyası”, “zonaların interferensiyası yaxuddəyişməsi” və “torpaq zonalarının miqrasiyası” kimihadisələrin geniş anlayışlarını vermişdir. Sıra dağlarınşərq yamaclarının əsası (ətəyi) Kür - Araz ovalığınınquru iqlim şəraitində yerləşir. Buna görə də buradatorpaq zonalarının dəyişilməsi aşağıdakı kimi nəzərdənkeçirilir:

1) 400m yüksəkliyə qədər qonur və şabalıdıtorpaqlı quru bozqırlar zonası (qurşağı) yerləşir.

2) 400m–dən 900m-ə qədər yüksəklikdə dağ–qara torpaqlar zonası yerləşir: təxminən mütləqyüksəkliyin bu qədər məsafəsində qonur meşətorpaqları üzərində qarışıq meşələrin (aşağıda palıd,yuxarıda fıstıq üstünlük təşkil edir) sahələri yerləşir.

3) 900–2700m–də subalp və alp çəmənləri altındadağ–çəmən torpaqları yerləşir.

188

4) Yuxarıda, seyrək mamır–kol bitkiləri altında(3200 m-ə qədər) ibtidai torpaqlar zonası ayrılır.

5) Daha yuxarıda – daimi qarlar və buzalaqlarlaörtülü sahələr yerləşir.

Dənizdən Qafqaza daxil olan rütubətli havakütləsinin xeyli hissəsi Qafqaz dağlarının qərb yamaclarıtərəfindən tutulub saxlanılır. Buna görə də qərbyamacların torpaqları şərq yamaclarına görə yüksəkrütubət və bitki örtüyünün başqa xarakteri ilə fərqlənilir.Cənub yamac üçün torpaq zonalarının dəyişilməsindəaşağıdakı ardıcıllıq səciyyəvidir:

1) 500m-ə qədər dağətəyi–subtropik qırmızıtorpaqların üzərini palıd və şabalıd meşələri örtmüşdür;

2) 1200m yüksəkliyə qədər dağ – meşə qonurtorpaqları üzərində fıstıq meşələr qurşağı yerləşmişdir ;

3) 1600m yüksəkliyə qədər dağ – podzol torpaqlarüzərində ağ şam meşələri qurşağı yerləşmişdir ;

4) 1700m yüksəkliyə qədər dağ – çəməntorpaqları üzərində park şəkilli meşələr qurşağıyerləşmişdir ;

5) 2000m-ə qədər dağ – çəmən torpaqlarıüzərində alp və subalp çəmənləri yerləşir ;

6) 2800m-ə qədər çılpaq qayalar, ayrı – ayrıadacıqlar şəklində fraqmentar torpaqlarla örtülü sahələrdir;

189

7) 2800m–dən yüksəklikdə daimi qar vəbuzlaqlar yerləşir.

21.2. Dağlıq ərazi torpaqlarının morfolojixüsusiyyətləri

Dağ torpaqları üçün skeletlilik – kobud qırıntılımateriallarla zənginlik səciyyəvidir. Əgər torpağın genetikqatında 1mm–dən iri qırıntılar 40%-dən çoxdursa, buhalda belə qatların adına “fraqmentar” təyini əlavə edilir.

Kobud qırıntılı kütlə üzərində genetik qatlarınəmələ gəlməsi (torflu və qisməndə çimli qatlaradanbaşqa) çətinləşir. Buna görə kobud qırıntılar üzərindətorpaq profili pis inkişaf etmişdir. Belə torpaqlarıfraqmentar (kobud skeletli) adlandırırlar.

Fraqmentar torpaqlar profilinin genetikqatlarının əmələ gəlməsi yüksək enerji ilə əksisitqamətlərdə cərəyan edən narın torpaq materiallarınınyuyulma və toplanma prosesləri şəraitində gedir.Buna görə torpaqların fraqmentarlıq dərəcəsi xeylidərəcədə yamacın mailiyindən asılıdır. Xırdahissəciklərin paylanmasında, yayla şəkilli səthlər üçünxüsusilə səciyyəvi olan, külək sovrulması müəyyənəhəmiyyətə malikdir.

Fraqmentar dağ torpaqlarının profili adətənxırda torpaq hissəciklərinin toplanması ilə eyni zamandaəmələ gəlir. Narın torpaqlar əsasən delüvial – prolüvialmaterialların və atmosferdən düşən hissəciklərinhesabına əmələ gəlir. Axırıncı mənbənin əhəmiyyətini

190

qiymətləndirməmək olmaz. Məsələn, məlumdur ki,Tyan–Şanın nival zonasında atmosferdən bir hektarsahəyə onlarla sentner toz daxil olur (P.N. Stepanov,1960). Yerində gedən aşınma prosesləri də müəyyənəhəmiyyətə malikdir.

K.P.Boqatırevin (1959) məlumatlarına əsasən,inkişaf dərəcəsinə görə tam inkişaf etməmişformalaşmamış fraqmentar torpaqlar ayrılır. İnkişafetməmiş torpaqlar sıx dezintiqrasiya olunmuş dağ –süxurları üzərində narın torpaq hissəciklərinin dağınıqyuvaları şəklində səciyyələnirlər. Əlverişli şərait olduqdanarın torpaq hissəciklərinin birləşməsi və fraqmentargenetik qatların ayrılması baş verir. Narın torpaqhissəciklərinin toplanması onların yuyulmasına görə birqədər üstünlük təşkil etdiyi şəraitdə profilin yuxarıhissəsi kobud qırıntılardan məhrum ola bilər, yalnızprofilin aşağı hissəsi fraqmentar olacaqdır (Şəkil 21.2.).

Narın torpaq materiallarının akkumulyasiyasıvə yuyulma proseslərinin nisbəti, dağ torpaqlarınınikinci morfoloji xüsusiyyətinə - genetik qatların və torpaqprofilinin yuxalaşmasına (profilin yastılaşmasına) səbəbolur.

Misal olaraq, Uralın fraqmentar dağ – podzoltorpağını (500m-ə yaxın hündürlükdə küknar meşəsialtında) göstərmək olar.

191

Şəkil 21.2. Fraqmentar torpaqların quruluşu.I- inkişaf etməmiş fraqmentar torpaq; II- profili zəifdifferensasiya olunan fraqmentar torpaq; III- tam formalaşmışfraqmentar torpaq

21.3. Dağlıq ölkələrin spesifik torpaqları

Spesifik dağ torpaqları arasında birinci növbədədağ – çəmən torpaqlarını qeyd etmək vacibdir. Onlar,yüksək dağların soyuq iqlimi və güclü günəş radiasiyasışəraitlərində əmələ gəlir. Alp və subalpların sıx bitkiörtüyü xeyli miqdarda, həm yerüstü, həm də köklərdənibarət bitki qalıqlarının əmələ gəlməsinə səbəb olur.Vegetasiya dövrü qısadır (2 – 3 ay), yağıntılarınmiqdarı çoxdur (800–dən 1200–1500mm-ə qədər). Qısamövsüm torpaqda rütubət nəticəsində mikrobioljiprosesləri zəiflədir, üzvi qalıqlar tam parçalanmır.Nəticədə, dağ-çəmən torpaqları profilinin yuxarıhissəsində kobud humusla zəngin, çimli humusqatı əmələ gəlir. Alp çəmənliklərinin torpaqları çox vaxtnazik torflu qata malikdirlər. Buna misal olaraq, Elbrusdaolan dağ – çəmən torpaqlarını göstərmək olar .

192

Dağ–çəmən torpaqları humusunun fraksiontərkibində, çox vaxt humin turşuları miqdarından üstünolan, çoxlu fulvoturşular vardır. Sulu çəkintilərininreaksiyası turşdur, profilin aşağı hissəsində turşuluq dahada artır.

Yüksək dərəcədə quru iqlim şəraitində dağ –çəmən torpaqları əvəzində dağ–çəmən bozqırtorpaqları əmələ gəlir. Bu torpaqlar, dağ–çəməntorpaqlarından fərqli olaraq, yaxşı ifadə edilmiş qonur –qəhvəyi humus qatına malik olmaqla zəif yuyulmuşlar,neytral və ya zəif qələvi reaksiyaya malikdirlər və aşağıhissədə adətən karbonatlı qat vardır.

Pamirin şərq yarısında və Tyan - Şanın daxilihissələrində arid iqlimdə özünəməxsus yüksək dağsəhra torpaqları inkişaf etmişdir. Onlar az humuslu,karbonatlıdır və çox halda şorlaşmışlar.

Dağ torpaqlarının xarakterinə dağ süxurlarınınkimyəvi tərkibi böyük təsir göstərir. Mərkəzi və ŞərqiSibirin dağ tayqa torpaqlarında dağ süxurlarının təsirialtında kalsiumla zəngin olan karbonatlı dağ tayqatorpaqları, əsasən kvarsdan və çöl şpatlarından təşkilolunmuş süxurlar üzərində isə donuşlu dağ tayqatorpaqları inkişaf tapmışdır.

Şaquli zonallığın müxtəlif strukturalarında, relyefinvə geoloji quruluşun güclü təsiri, torpağın spesifikxüsusiyyətləri – bütün bunlar torpaq örtüyününquruluşunda böyük mürəkkəbliyə səbəb olmuşdur.21.4. Dağlıq ərazi torpaqlarının kənd təsərrüfatında

istifadəsi

193

Dağlıq ölkə torpaqlarının kənd təsərrüfatındaistifadəsi özünün bir sıra spesifik xüsusiyyətləri iləfərqlənir. Əksər dağ torpaqları yüksək məhsuldarlığamalik otlaqlar (yaylaqlar) altında istifadə edilir. Bəzidağlıq ərazi torpaqları coğrafi qurşaqlardan asılı olaraqüzüm, sitrus, çay, meyvə və texniki bitkilər (pambıq,tütün, dərman xaşxaşı və s) altında istifadə olunur. Lakinmürəkkəb relyefi, humus qatı qalınlığının azlığı, əksərhallarda şiddətli daşlı – çınqıllı olması, mexanizasiyaişlərini çətinləşdirən dağ süxur töküntüləri və salsüxurların səthə çıxması və s. səbəblər üzündən dağtorpaqları əkinçilikdə çox zəif istifadə olunur.

Torpaq sahələrinin strukturasına uyğun gəldikdəburada otlaq sahələrinin ən çox dağ–tundra, dağ–çəmənvə dağ zonalarında yayıldığını görürük. Alp çəmənlikləriçox əlverişli yay otlağı olması ilə nəzəri cəlb edir.Qalan sahələr meşə ilə örtülüdür.

Kənd təsrrüfatında ən intensiv istifadə olunantorpaqlara misal olaraq qonur dağ – meşə, dağ – qəhvəyi,dağ qara və dağ şabalıdı torpaqları misal göstərməkolar. Dağ bozqır zonasının 10–12%-i əkinçilikdə istifadəedilir. Dağ yarımsəhra və dağ səhra torpaqlarında dəmyəəkinçiliklə birlikdə suvarılan əkinçilik də xeyli inkişaftapmışdır. Suvarma tətbiq etməklə burada dənli bitkilər,tərəvəz, efir yağlı bitkilər, pambıq və texniki bitkilərbecərilir.

Dağlıq ərazilərdə, bəzi sahələrdə şiddətlieroziyanın inkişafı ilə əlaqədar əkinçilik məhdud inkişaftapmışdır. Burada təsərrüfatlara sel hadisələri xeyli zərəryetirir. Buna görə də dağ torpaqlarını əkinçilikdə

194

mənimsəyən zaman torpağın qorunması tədbirlərinə :meşələrin mühafizəsinə, axımın tənzim edilməsiməqsədilə sel əleyhinə qurğuların tikilməsi, otlaqsahələrindən səmərəli istifadə etmək, xüsusi becərmətətbiqi, terraslaşdırma və yamaclarda meşəsalmaya ciddidiqqət yetirilməlidir.

Dağlıq ölkələrdə dik yamacların terraslaşdırılmasıçox baha başa gələn tədbirdir. Bunun tətbiqi iqtisadicəhətdən rentabelli bitkilər (sitrus, çay, üzüm və s) üçünhazırlanmalıdır. Asiya və Cənubi Amerikanın bir sıraaztorpaqlı ölkələrində terraslaşdırma tədbiri çoxdanaparılır. Məsələn, Cənubi Çində, Birmada, Hindistanda,və b. Cənub – Şərqi Asiya ölkələrində yamaclarınçəltik tarlaları altında istifadəsi min illər ərzindəyaradılmışdır. Yamacların terraslaşdırılması Yaponiyanın,İndoneziyanın və Fillippinin dağ yamacları üçün dəsəciyyəvidir.

Dağlıq ölkələrdə torpaq münbitliyini yüksəltməktədbirlərinə bir də üzvi və mineral gübrələrin tətbiqedilməsi və turş torpaqların əhənglənməsidir.

Dağ əkinçiliyi üçün çətinlik törədən məsələlərdənbiri də orada mexanizasiya işlərinin mürəkkəbliyi, xüsusidağ traktorlarının, kombaynlarının tətbiqinin çətinliyidir.Ən nəhayət otlaqların (yaylaqların) səmərəli istifadəsiüçün orada otarılmanın normaya uyğun aparılması çoxzəruridir.

195

XXII FƏSİLDÜNYANIN ƏSAS TORPAQ QRUPLARI VƏ

ONLARIN COĞRAFİ YAYILMASI

22.1. Əsas torpaq qruplarının yayılması

Torpaq coğrafiyasının mürəkkəb məsələləri təkcənəzəri maraq kəsb etmir. Müxtəlif torpaq tiplərinin vəonların qruplarının yayılma qanunauyğunluqlarının dərkedilməsi torpaq sərvətlərini obyektiv qiymətləndirmək,torpaqlardan səmərəli istifadənin düzgün strategiyasınıhazırlamaq, torpağın mühafizəsi üzrə tədbirlərin təşkiliüçün çox zəruridir. Göstərilən qiymətləndirmə üçün torpaqxəritələri mühüm rol oynayır. Torpaq xəritəsi coğrafiyaqanunlarını nə qədər tam əks etdirirsə, aparılanhesabatlar bir o qədər dəqiq, nəticələr xeyliəsaslandırılmış olur.

Torpaqların yayılma qanunauyğunluqlarınınmüəyyən edilməsi üzrə işlər XIX əsrin axırlarındanaparılır. V.V.Dokuçayev (1989) ilk təcrübəsindənbaşlayaraq dünyanın torpaq xəritələrinin tərtibinə qədərçoxlu cəhdlər edilmişdir. Dünya torpaq xəritəsinin hər birimüəyyən dövrə uyğun olub Yer kürəsinin torpaq örtüyünüdərk etməyə imkan verir. Müasir torpaq xəritələri təkcətorpağın üfüqi və şaquli zonallıq hadisələrini deyil, eynizamanda başqa qanunauyğunluqları: torpaq-iqlimfatsiyaları və əyalətlərini (provinsiyalarını), torpaq-geokimyəvi formasiya və tarlalarını (polyalar) da əksetdirir (Şəkil 22.1, 22.2).

196

Şəkil 22.1. Dünyanın torpaq xəritəsi.

197

Şəkil 22.2. Dünyanın torpaq xəritəsinin legendası.

Məlum məlumatlara görə Yer səthinin sahəsi 510mln.km2, dünya qurusu 149 mln.km2-ə bərabərdir. Materikbuzları və daxili kontinental sularla örtülü vilayətlərsizquru sahəsi, müxtəlif müəlliflərin hesablamarına görə133-135milyon km2-ə yaxındır. Bu sahəni dünyanın torpaqörtüyünün cəmi sahəsi kimi qəbul edirlər. Torpaq

198

örtüyünün 1/4 hissəsinə yaxını dağ yamaclarının, 3/4hissəsi isə düzənlik torpaqlarının payına düşür (Şəkil22.3).

Şəkil 22.3. Yer kürəsinin quru səthində əsas torpaq tiplərininpaylanması.

Qurunun paylanması torpaq örtüyünə uyğun olaraqYer səthində qeyri-bərabərdir. 5–ci cədvəldən göründüyükimi torpaqların ən böyük sahəsi tropik qurşaqda (42%)cəmləşmişdir, ən az isə qütb qurşağında (4%) yerləşir.

199

Torpaq örtüyünün sahəsi subtropik, subboreal və borealqurşaqlarda demək olar ki, bir-birinə çox yaxındır.

Atmosferin rütubətlənmə dərəcələrinə görəfərqlənən torpaq kateqoriyaları arasında ən çox yayılanıhumid ərazilərin torpaqlarıdır. Misal üçün, daimi rütubətlitropik landşaftlarının qırmızı və sarı torpaqları bütündünya torpaq örtüyünün 25,9 mln km2, yaxud 19,4%-ni,boreal qurşağın humid torpaqları 23,7 mln km2 (18,0%)təşkil edir. Mövsümi rütubətlənən tropik torpaqlar böyükərazidə 17,4 mln km2 (13,0%) sahədə yayılıbdır. Xeyliərazidə subboreal qurşağın subarid torpaq vilayəttorpaqları (qara və şabalıdı) və subtropik qurşağınmövsümi rütubətlənən vilayətlərinin torpaqları (qəhvəyi vəboz-qəhvəyi) ilə örtülmüşdür.

Çox nəhəng sahəni səhra və yarımsəhra əraziləritutur.Tropik qurşaqda arid vilayətlər 13,0 mln km2,subtropikdə 10,6 və subborealda isə 7,9 mln km2 təşkiledir (Cədvəl 22.2.).

Yarımsəhra və səhra torpaqlarının ümumi sahəsidemək olar ki, dünya torpaq örtüyünün 1/4 hissəsinəbərabərdir.

Keçmiş SSRİ-nin torpaq örtüyü də xeyli müxtəlifdir:o, özünə 100-ə qədər torpaq tipini daxil edir. Ən böyüksahəni boreal-meşə landşaftı torpaqları (qleyli-podzollu,podzollu, çimli-podzollu, donuşlu tayqa) tutur ki, bu bütünMDB ərazisinin 33%-ni təşkil edir. Tundra və arktikatorpaqları 8,9%, boz-meşə torpaqları 3,2%, qara torpaqlar(dağ da daxil olmaqla) 8,2%, şabalıdı torpaqlar -3,9%sahə tuturlar. Dağlıq vilayət trpaqları MDB ərazisinin

200

28,9%-ni təşkil etməklə, ən çox dağ-meşə (dağ-podzol,donuşlu-tayqa) torpaqlarından ibarətdir.

Cədvəl 22.1. Dünya qurusunda torpaq-iqlim qurşaqları və

vilayətləri üzrə torpaq örtüyünün paylanması* (N.N.Rozovvə M.N.Stroqanova görə, 1979)13

Qurşaqlar Vilayətlər

Rütubətli(humid) Keçid Quruarid

Cəmi

Tropik 19,425,9

13,017,4

9,7513,0

4,256,3

Subtropik 5,06,6

6,48,6

8,010,6

19,425,8

Subboreal 4,56,0

5,97,9

5,97,9

16, 321,9

Boreal 17,923,7

- - 17,923,7

Qütb 4,25,7

- - 4,25,7

22.2. Dünyanın torpaq sərvətləri

Torpaq örtüyü sənayenin müxtəlif sahələri sənaye,nəqliyyat, şəhər və kənd tikinti işləri üçün xammalmənbəyi təşkil edir. Son zamanlarda torpaqların xeylisahəsi rekreasiya məqsədləri-qoruqlar və qoruq əraziləriyaradılması üçün istifadə edilir. Lakin torpaq örtüyünün

13 *surət ümumi sahədən %-i, məxrəc isə mln km2 sahənigöstərir.

201

əvəzedilməz sərvət kimi ən ümdə qiyməti insancəmiyyətini qida məhsulları ilə təmin etməkdən ibarətdir.

Bu axırıncı ən əvvəl kənd təsərrüfat istehsalıtexnologiyasını müasirləşdirmək, torpağın münbitliyiniyüksəltmək, bitkilərin məhsuldarlığını artırmaq və ikincisi,əkin sahələrini genişləndirməkdən ibarətdir. Hal-hazırdaadambaşına düşən qida məhsulları ilə tam təmin olunmaqüçün hər adama 0,3-0,5 hektar əkin sahəsi tələb olunur.Yer kürəsinin müasir əhali sayı 6 milyard və bir qədərartıq təşkil edir ki, indiki torpaq sahəsi bu təlabatı deməkolar ki, ödəyir. Lakin XXI əsrin başlanğıcında planetimizinəhalisi 6,5-7 milyarda çatacaqdır ki, bu zaman adambaşına düşən əkin sahəsi 0,2-0,3ha qədər azalacaqdır.

Uzun müddət kənd təsərrüfat məhsullarının artımıəkin sahələrini artırmaq hesabına ödənilmişdir. Belə halmüharibədən sonrakı onilliklərdə (1940-dən 1975-i iləkimi), yəni 35 il ərzində əkinçilik sahələrinin 2dəfə artmasıilə izah oluna bilər.

M.V.Andrişinin və P.F.Loykonun (1980)hesablamalarına görə becərilən sahələr (əkin,bağlar vəs.) 15,7 milyon km2 təşkil edir. Bu, dünyanın torpaq örtüyüsahəsinin cəmi 11%-ni və Planetimizin səthinin 3%-nitəşkil edir. İlk baxışda belə görünür ki, planetdə əkinçiliksahələri ehtiyatı xeyli böyükdür. Həqiqətdə isə heç dəbelə deyildir. FAO-nun məlumatına görə dünya qurususəthinin 70%-ə yaxını əkinçilik üçün yararlı deyil, ən yaxşıtorpaqlar artıq kənd təsərrüfat istehsalı dövriyyəsinə cəlbedilmişdir. Sual olunur: torpaq sahələri necə istifadəedilir , hansı torpaq qruplarında hələ istifadə üçünehtiyat mənbələri vardır?

202

N.N.Rozov və M.N.Stroqanovanın məlumatlarınaəsasən (5-ci cədvəl) becərilən torpaqların ən böyükmassivləri subboreal qurşağın torpaqlarındadır. Başqabioiqlim quşaqları arasında ən çox mənimsənilənsubboreal qurşağın torpaqlarıdır. Enliyarpaqlı meşələrinvə prerilərin torpaqları (qonur meşə, tünd preri torpaqları)33%, bozqır torpaqları 31% və hətta subboreal səhra vəyarımsəhra torpaqlarının 2%-i şumlanmaya məruzqalmışdır. Ümumilikdə subboreal qurşağın şumlanantorpaqları dünya torpaq örtüyündən cəmi 3,4% təşkil edir.Subtropik qurşaq torpaqları da xeyli mənimsənilmişdir.Mövsümi rütubətlənən landşaftların torpaqları (qəhvəyi,boz-qəhvəyi) ümumi ərazinin 25%-ni, rütubətli subtropikmeşələrin torpaqlarının (qırmızı və sarı) 20%-ə qədərişumlanmaya məruz qalmışdır. Bütün şumlanan ərazilərbu qurşaqda dünya torpaq örtüyünün 3,1%-ni təşkil edir.Lakin bu qurşağın ərazisi 4 dəfə subtropik qurşaqdançoxdur, buna görə də tropik torpaqların mənimsənilmədərəcəsi böyük deyil. Qırmızı və sarı ferralit torpaqları butorpaqların tutduğu ərazidən cəmi 7 %, mövsümirütubətlənən landşaftların torpaqlarının (qırmızısavanna,bərkimiş qara) isə 12%-i şumlanır.

Boreal qurşağın əkinçilikdə mənimsənilməsi çoxböyük deyildir. Burada çimli-podzol və qismən podzoltorpaqlar (cəmi bu torpaqların 8%-i) istifadə edilir. Borealqurşağın şumlanan torpaqları dünya torpaq örtüyününcəmi 1%-i qədərdir. Qütb qurşağının torpaqları isəəkinçilikdə istifadə edilmir.

Hərgah materiklərin torpaq örtüyünün əkinçilikdəqiymətləndirilməsinə gəldikdə, aşağıdakı vəziyyət nəzərə

203

çarpır (cədvəl 22.2). 1981-ci il vəziyyətinə görə Avropanın(keçmiş SSRİ-siz) torpaq örtüyünün 30,8%-i, Asiyanın(SSRİ-siz) 20,2%-i şumlandığı halda Afrikanın cəmi14,4%-i şumlanır. Şimali və Cənubi Amerikanın çox böyüksahəsində əkin sahələri cəmi 3,5% təşkil edir. Bunabənzər hal Avstraliya və Okeaniyadır.

Cədvəl 22.2. Kontinentlər üzrə torpaq örtüyünün əkinçilikdə

istifadəsi (M.A.Qlazovskayaya görə, 1981)Kontinentlər Ümumi sahə

milyon kmBecərilən sahələr

Milyon,km Kontinentinsahəsindən,%-lə

Avropa (SSRİ-siz)

4,93 1,52 30,8

Asiya (SSRİ-siz)

27,58 5,57 20,2

Şimali vəCənubi Amerika

17,79 0,62 3,5

Afrika 30,21 2,60 14,4Avstraliya və

Okeaniya8,53 0,35 4,1

Ümumi sahə(SSRİ-siz)

113,30 13,27 11,7

Müxtəlif torpaqların əkinçilik üçün qeyri-bərabərəhatə edilməsi, bu torpaqların hansının becərməyə dahafaydalı və daha rahat olması ilə əlaqədar olmuşdur. Belətorpaqlara qara torpaqları, tünd preri torpaqlarını, boz vəqonur meşə torpaqlarını misal göstərmək olar. Heç dətəsadüfi deyil ki, XX əsrin birinci yarısında bütün əkinsahələrinin yarısı bu torpaqlarda cəm edilmışdir. Qeydedək ki, göstərilən torpaqların tutduğu ərazinin yarıdanazı şumlanır. Bununla belə gələcəkdə bu torpaqlarda əkin

204

sahələrini artırmaq bir sıra səbəblərdən çətinlik törədir.Birincisi, göstərilən torpaqların arealları çox güclü şəkildəməskunlaşmaya məruz qalıb, burada müxtəlif sənayeobyektləri vardır, ərazi sıx nəqliyyat magistri şəbəkəsi iləparçalanmışdır. İkincisi, gələcəkdə çəmənliklərin, nadirtəbii meşə massivlərinin və süni meşə ağaclarının,parkların və başqa rekreasiya obyektlərinin şumlanmasıekoloji cəhətdən qorxuludur. Deməli, ehtiyat torpaqsahələrini başqa torpaq qruplarının yayıldığı ərazilərdəaxtarmaq lazım gəlir. Dünya miqyasında əkin sahələrinigenişləndirməyin perspektiv imkanları ilk dəfəL.N.Prasolov və N.N.Rozov tərəfindən təhlil edilmişdir.Sonralar belə hesablamalar dəfələrlə xarici və MDB ölkətorpaqşünasları tərəfindən aparılmışdır. Xüsusilə bucəhətdən B.Q.Rozanov (1977), N.N.Rozov vəM.N.Stroqanovanın (1979) ekoloji şərait nəzərəalınmaqla apardıqları hesablamalar maraqlıdır (cədvəl22.3). Onların məlumatına görə əkinçiliyi ekolojicəhətdən artırmaq 8,6 milyon km² otlaqların və 3,6milyon km² meşələrin hesabına ola bilər. Bunun üçünəkin işi əsasən rütubətli tropik və qismən tayqameşələrində, otlaq sahələrində isə mövsümi rütubətlitropiklərdə və subtropiklərdə, həm də az şəkildə rütubətlitropiklərdə, yarımsəhra və səhralarda aparılması nəzərdətutulur.

Yuxarıda göstərilən tətqiqatçıların proqnozunagörə ən çox miqdarda əkin torpaqları gələcəkdə tropikqurşaqda cəm edilməlidir, ikinci yerdə subtropik qurşaqtorpaqları, üçüncu yerdə əkinçiliyin əsas ənənəvibazası olan subboreal qurşaq torpaqlarında (qara,

205

şabalıdı, boz və qonur meşə, tünd preri torpaqları)aparılmalıdır.

Keçmiş SSRİ üçün də torpaqların istifadəsindəqeyri-bərabərlik səciyyəvi haldır (şəkil 22.3). Bu onunlaəlaqədardır ki, SSRİ ərazisinin xeyli hissəsi kəndtəsərrüfatı üçün az yararlı, əlverişli olmayan coğrafişəraitdə yerləşmişdi. Burada əkinçilik əsasən meşə-bozqır və bozqır landşaftlarında, qismən isə cənubvilayətlərinin meşə və meşə-bozqır zonalarında cəmedilmişdir. Statistik məlumatlara görə SSRİ ərazisinincəmi 16%-ni tutan meşə-bozqır, bozqır, quru–bozqırzonalarında əkin sahələlərinin 75,2%-i, cənub tayqazonasında isə 17%-i yerləşir. Bu cəhətdən SSRİ ərazisitorpaq fondunun 8%-ni təşkil edən qara torpaqlarınəhəmiyyəti xüsusilə böyükdür. Lakin belə az olmasınabaxmayaraq, SSRİ əkin sahələrinin 50%-dən çoxunu,satılıq taxıl məhsulunun 80%-ni qara torpaqlar təminedir.

Dünya miqyasında aparılan tədqiqatlarla vətəcrübələrlə müəyyən edilmişdir ki, müasir dövrdəəkinçilik təsərrüfatına yararlı olan əlverişli torpaqsahələri demək olar ki, mənimsənilmişdir, əlavə sahələriəkin dövriyyəsinə cəlb etmək üçün aqromeliorativtədbirlər, rekultivasiya işləri, qurutma və suvarmatədbirləri həyata keçirilməlidir.

206

Cədvəl 22.3. Dünya torpaqlarının əkinçilikdə müasir istifadəsi vəinkişaf proqnozları (N.N.Rozov və M.N.Stroqanovaya görə, 1979)

Coğrafi qurşaqlarvə torpaq qrupları

Müasir becərilənsahələr

Səmərəli istifadəolunan sahələr

Milyon

km2

Torpaq

qrupu

sahəsindən,%-

lə

Dünyanıntorpa

qörtüyündə

n,%-lə

Milyon

km2,

Torpaq

qrupu

sahəsindən,%-

lə

Dünyanıntorpa

qörtüy

üsahəsindən, %-

lə1 2 3 4 5 6 7

TROPİKDaima rütubətli

meşələrintorpaqları (qırmızı

və sarı ferralit) 1,9 7,4 1,4 6,1 23,6 4,5

Mövsümi rütubətlilandşaftların

torpaqları (qırmızısavanna,bərkimiş

qara)2,2 12,6 1,7 5,9 33,9 4,3

Yarmsəhra vəsəhra torpaqları

0,1 0,8 0,1 0,1 7,7 0,7

SubtropikQurşaq üzrə cəmi 4,2 7,2 3,1 3,0 23,0 9,5

Daima rütubətlimeşələrintorpaqları

(qırmızı,sarıtorpaqlar)

1,3 19,7 1,0 1,7 25,8 1,7

Mövsümi rütubətlilandşaftların

2,2 25,6 1,6 3,2 37,2 2,4

207

torpaqları(qəhvəyi və b.

Torpaqlar)Yarımsəhra və

səhra landşaftınıntorpaqları

0,8 7,6 0,5 1,1 10,4 0,8

Quşaq üzrə cəmi 4,3 16,8 3,1 6,0 42,8 4,9Subboreal

Enliyarpaqlımeşələrin və

prerilərintorpaqları (qonur

meşə və b)

2,0 33,4 1,5 2,2 36,7 1,7

Bozqırlandşaftların

torpaqları(qara,şabalıdı

torpaqlar)

2,5 31,6 1,9 3,0 3,8 2,2

Yarımsəhra vəsəhra

landşaftlarıntorpaqları

0,1 1,3 0,1 0,3 3,8 0,2

Qurşaq üzrə cəmi 4,6 21,0 3,4 5,5 15,0 4,1

Boreal

İynəyarpaqlı vəqarışıq meşələrin

torpaqları(podzol,çimli-

podzol torpaqlar)

1,3 8,4 1,0 2,0 13,0 1,5

Donuşlu tayqalandşaftınıntorpaqları

- - - 0,1 1,2 0,1

Qurşaq üzrə cəmi 1,3 5,4 1,0 2,1 8,8 1,5

QütbArktika və tundra

landşaftınıntorpaqları

- - - - - -

208

Dünya qurusuüzrə (buzlaqlarsız

və sularsız)14,4 - 10,8 26,6 - 19,9

209

Şəkil 22.3. Şərqi Avropa düzənliyində fiziki-coğrafi şəraitinşimaldan cənuba doğru dəyişməsi: 1) temperatur; 2) rütubətəmsalı; 3) çürüntü qatının qalınlığı; 4) torpaq qatının qalınlığı

210

Ümumiyyətlə kənd təsərrüfat məhsullarınınartırılması ekstensiv yolla, əkinəyararlı sahələri artırmaqhesabına deyil, istifadə edilən mövcud torpaqfondundan daha səmərəli və intensiv istifadə etmək,torpağın münbitliyini artırmaq üçün kompleks tədbirlərhəyata keçirmək istiqamətində aparılmalıdır.

Konkret torpaq-coğrafi şəraiti nəzərə almaqla əkinsahələrinin səmərəli istifadə edilməsi müasir dovrün ənmühüm problemlərindən biridir.

211

XXIII FƏSİLAZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TORPAQ

ZONALARI VƏ ONLARIN MÜXTƏSƏRSƏCİYYƏSİ

Azərbaycan respublikasının ərazisi təbii – coğrafixüsusiyyətlərinə görə çox müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Buradayer kürəsinə xas olan bütün landşaft və iqlim tiplərinin(tropik meşə və qismən savanna – landşaftlarındanbaşqa) hamısına rast gəlinir. Keçmiş SSRİ məkanının heçbir yerində Azərbaycan ərazisində olduğu kimi torpaqmüxtəlifliyi nəzərə çarpmır. Belə heyratamiz müxtəlifliyinsəbəbi torpaqəmələgətirən amillərin – relyef, iqlim şəraiti,torpaqəmələgətirən süxurlar, bioloji amillər, torpağın yaşıvə antropogen amillərin birgə təsirinin nəticəsidir. Buradarelyefin kəskin dəyişməsinə, biocoğrafi xüsusiyyətlərin,hidrotermik rejimin və başqa amillərin də kəskindəyişməsinə, torpağın şaquli zonallıq qanunununyaranmasına, bir–birini əvəz edən ayrı–ayrı torpaqtiplərinin, yarımtiplərinin morfoloji, kimyəvi, fiziki – kimyəvivə elecədə mineroloji xassələrinin müxtəlifliyinə səbəbolmuşdur. Bunu Gamış dağdan Axvay dağınınzirvəsinədək tərtib olunmuş köndələn torpaq profilindəndə aydın görmək olar (Şəkil 23.1.).

Coğrafi vəziyyəti və orogeomorfolojixüsusiyyətlərindən asılı olaraq Azərbaycan ərazisindəyayılmış torpaqları iki böyük qrupa – dağlıq və düzənliktorpaqlarına bölmək olar.

Torpaqəmələgəlmə xüsusiyyətlərindən asılı olaraqdağlıq ərazi torpaqları morfoloji cəhətdən profilininnisbətən qısalığı, əksərən yuxalığı, skeletli və daşlı

212

Şəkil 23.1. Böyük və Kiçik Qafqaz dağ sistemlərində torpaqlarınşaquli zonallıq üzrə paylanması (profili Ş.G.Həsənov tərtibetmişdir)

213

çınqıllı olması ilə fərqlənir, çox zaman bunların tərkibindəmüxtəlif süxur qırıntıları və zəif aşınma ilkin minerallarolur. Bura üçün eroziya və denudasiya prosesləri və həmdə ibtidai torpaqəmələgəlmə prosesi xarakterikdir.

Düzənlik ərazi torpaqları aşınma mineralları vəçökmə süxurlar üzərində əmələ gələrək özünün qalınlığı,müxtəlif dərəcədə şorlaşması, şorakətləşməsi vəbataqlaşması ilə nəzəri cəlb edir. Burada torpağasuvarma rejiminin də təsiri böyükdür. Torpaqların şaqulizonallıq qanununu əsas götürərək AzərbaycanRespublikası ərazisində yayılmış torpaq tiplərininmüxtəsər səciyyəsini, bu torpaqların coğrafi yayılmaareallarını Azərbaycanın torpaq xəritəsindən də görməkolar (Şəkil 23.2.).

1. Dağ tundra torpaqları zonası

Dağ – tundra torpaqları Azərbaycanərazisində Böyük Qafqaz dağlıq vilayətində vəqismən də Kiçik Qafqaz dağlarında 3000 metrdənyüksəkdə yerləşən sahələri tutur. Burada sıldırımuçurumlu çılpaq yamaclar, yalları ara bir qar ləkələri iləörtülmüş qayalıqlar geniş sahə tutur. Sıldırım dağlarınətəkləri süxur uçqunları və daşlı səpəlintilərləörtülmüşdür. Bu zona keçmişdə buzlaqların təsirinəməruz qalmışdır ki, bunu karların, morenlərin izləri və salsüxurların cilalanmış səthi ilə müəyyən etmək olur.

Qar uçqunları və buzlaqların hərəkətinəticəsində buzlaq eroziyası baş verir ki, bu da öznövbəsində ya moren yığınları əmələ gətirir, ya daağırlıq qüvvəsinin təsiri altında “quru” selini (süxurşəlaləsini) yaradaraq yamac-aşağı hərəkət edir.

214

215

Bitki örtüyü demək olar ki, yoxdur, yalnızqayalıqlar, aşınmış daş parçaları üzərində rast gələnşibyəvə yosunlardan ibarətdir.

Burada torpaqəmələgəlmə prosesi başlıcastadiyadadır. Relyefin nisbətən batıq və hamar səthəmalik elementlərində ovxaq aşınma materiallarıtoplanaraq torpağın narın hissəsini törədir. Xüsusiləfiziki aşınmanın təsirindən yaranmış bu materiallargetdikcə bioloji təsirə məruz qalır. Məhz bunun nəticəsidirki, belə hamar sahələrdə ya tam inkişaf etməmiş, ya daibtidai profilə malik torpaqlara rast gəlinir. Belətorpaqlar sal süxurlar, yaxud moren çöküntüləriüzərində inkişaf edərək ilk əvvəl yalnız “ humus ” qatınamalik olur.

Dağ tundra torpaqları ilk dəfə 1925–1927–ciillərdə Azərbaycan torpaqlarını öyrənən zamanS.A.Zaxarov tərəfindən müəyyən edilmişdir.

Yüksək dağlıq zonada kəskin parçalanmış relyefşəraitində xırda ləkələr halında tala – tala sahə tutan butorpaqlar zəif inkişaf etməklə hələlik fraqmentlərşəklindədir. Məhz buna görə də həmin torpaqlarınyayıldığı dağ–tundra zonasını bəzi mütəxəsislər inkaredirlər.

Bununla belə dağ tundra torpaqlarının genetikxüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, qar və buzlaqların butorpaqların əmələ gəlmə prosesinə təsiri lazımınca tədqiqedilməmişdir.

2. Dağ-çəmən torpaqları zonası

Dağ çəmən torpaqları alp və subalp zonasındayayılmaqla Azərbaycan ərazisinin 8,5%-ni təşkil edir.Ərazicə ən çox Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarında, Talış

216

regionunda və Naxçıvan MR – də xəritələşdirlimişdir(Şəkil 23.3.).

Dağ çəmən torpaqları dəniz səviyyəsindən1600-dən 3000m–dək yüksəklikdə olan sahələri tutur.Lakin yuxarıda göstərilən regionlarda dağ-çəməntorpaqları heç də eyni yüksəkliyə malik sahələri tutmur.

Şəkil 23.3. Dağ-çəmən torpaqlarının analiz göstəriciləri.

Geniş sahəvi örtük təşkil etməyən bu torpaqlarqədim buzlaq çöküntüləri rayonunda yüksək dağlıqzonada yayılmışdır. Ala-tala sahəvi örtük təşkil edənmassivlər, bəzən üzə çıxmış dağ süxurları və sərtqayalıqlarla əvəz olunur. Məhz buna görə də buzonada aşınmaya məruz qalmış çılpaq qayalıqlar, süxur

217

çöküntüləri, müxtəlif relyef formaları üstünlük təşkiledir. Bunula bərabər dairəvi, yəhər formalı, hamarlanmışyüksəkliklər, morenlər və bunların aralarında təknəvariçökəkliklər nəzərə çarpır. Bu zonada denudasiya prosesiyalnız dağ çəmənliklərindən ibarət olan ot örtüyü iləqorunub saxlanılır. Adətən belə alp çəmənliyi altındatorflu dağ – çəmən torpaqlar əmələ gəlir. Relyefinnisbətən alçaq, az meyilli və yaylavari elementlərində otörtüyü nisbətən hündürləşməklə torflu dağ – çəməntorpaqları öz yerini torflu dağ – çəmən torpaqlarına verir.

Torpaqəmələgətirən süxurları bərk püskürməsüxurları (qranitlər, qranodioritlər, bazaltlar, andezitlərvə s) əhəngdaşı, mergel kimi çökmə süxurlar vəonların aşınma materiallarından ibarətdir.Torpaqəmələgəlmə prosesi bu zonada yuyulma rejimişəraitində və qısa vegatasiya dövründə gedir.

Dağ–çəmən torpaqlarının morfoloji xüsusiyyətlərionların torpaqəmələgəlmə şəraitinə uyğun olaraq ifadəedilmişdir. Bu torpaqların morfoloji quruluşu üçün xas olanəlamət onların ibtidai quruluşlu yuxa profilə malikolması, səthi yuyulmaya məruz qalması və skeletliyidir.Əksər halda narın torpaq qatının ümumi qalınlığı15sm–dən 85sm-ə kimi dəyişir. Bu torpaqlarda genetikqatlar normal ifadə edilməmişdir. Bəzi hallarda “A” qatıbirdən-birə “C” qatına keçmiş olur.

Ümumi halda çürüntülü – akkumulyativ A qatıtorflaşmış və çimlənmiş halda olur. Temperaturun yüksəkolması üzündən burada bitki qalıqları çox vaxtyarımçürümüş şəkildə toplanır və torflu qatı əmələ gətirir.Torflu qatın qalınlığı bəzən 3-6sm-ə çatır. Vaxtı iləS.A.Zaxarov həmin torpaqları “incə” torflu torpaqlaradlandırmışdı. Yamacların baxarlılığı və meyillikdərəcəsindən asılı olaraq istər torflu qat, istərsə dənarın torpaq qatının qalınlığı ya artır, ya da azalır. Bu

218

qatın rəngi qaramtıl və qəhvəyi qonuru rəngdə olmaqla,qalınlığı 6 – 8 və bəzən 12 sm-ə çatır. “B” qatı ifadəedilmiş torpaq profilləri qonura çalan qara və qəhvəyirəngi, dənəvari strukturaya, aşınmış süxur qatlarına malikskeletə malik olur. “C” qatı elüvi aşınma materiallarındanibarət olan skeletli süxurlardan ibarətdir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, çimli dağ – çəmən vəhəm də qaramtul dağ – çəmən torpaqları torflu dağ –çəmən torpaqlara nisbətən xeyli yetkin profilə malikdir.Burada genetik qatların differensiallığı və narın torpaqqatının qalınlığı xeyli artır. Normal halda A+B qatınınqalınlığı 60-90 sm - ə çata bilir. Torpağın üst qatı sıx çimörtüyü ilə örtülmüşdür. Torflu dağ – çəmən torpaqlarındaolduğu kimi bu torpaqların profili də xeyli skeletlidir.Torpaqda skeletliliyin yaranmasını burada fizikiaşınmanın aktivliyi və denudasiya prosesinin qüvvətligetməsilə əlaqələndirmək olar.

Dağ - çəmən torpaqları üzvi maddələrdən çoxzəngin olur. Xüsusilə bu cəhətdən torflu dağ – çəməntorpaqları daha xarakterikdir. Analizlər göstərir ki, üstqatda humusun miqdarı 10%-dən 25%-ə kimi dəyişir.Həm də humusun profil boyu düşməsi çox kəskinxarakter daşıyır. Ümumi azotun miqdarı 0,50-0,85%, həttatorflu qatda bir qədər də artıq (1,20%) olur. P2O5-inmiqdarı üst qatda hər kiloqram torpaq üçün 60-80mqarasında dəyişir. Bu torpaqlar əsaslardan doymamıştorpaqlarıdır. Belə ki, udulumuş əsasların cəmindənudulmuş hidrogen 13-15% təşkil edir. pH – ın böyüklüyübu torpaqlarda 5,2 – 5,6 arasında dəyişib həmin torpaqməhlulunun turş, yaxud zəif turş mühitə malik olduğunugöstərir.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanın dağ-çəmən torpaqlarızonasında tədqiqat aparan bir sıra mütəxəssislər(C.A.Zaxarov, V.V.Akimtsev, H.Ə.Əliyev, M.E.Salayev,

219

Ə.Q.Zeynalov və başqaları) həmin zonanın spesifikxüsusiyyətlərini, xüsusilə torpaqəmələgətirən amillərintəsirini, onların morfoloji və genetik əlamətlərini əsastutaraq torflu dağ -çəmən və qaramtul dağ-çəməntorpaqları fərqləndirmişlər.

Torflu dağ – çəmən. Torflu dağ – çəməntorpaqları alp çəmənliklərinin tipik torpaqlarından olsada respublikamızın yüksək dağlıq zonasında nisbətənkiçik sahələrdə yayılmışdır. Dağ – çəmən torpaqlarınınbu yarımtipinə əsasən səthdən mövsümi rütubətlənənçökəkliklərin, karların, təknəvari dərələrin, sirklərindibində rast gəlinir.

Analiz göstərir ki, bu torpaqların udma tutumu 100q torpaqda 55,7 mq.ekv – dən 91,0 mq.ekv - ə kimidəyişir. Udulmuş kalsium 36-77 mq.ekv təşkil edərəkdərinlik üzrə azalır. Udulmuş Mg–un 7,8 – 9,1 mq.ekv –dən artmır.

Torflu dağ-çəmən torpaqları coğrafi cəhətdənbütöv zona əmələ gətirmir, çox vaxt adacıqlar şəklindəyayılmışdır. Bu torpaqlar Baş silsilədə, Bazardüzü,Tufandağ və Babadağın şimal yamaclarında, Şahnabaddüzündə, Baş silsilənin şimal – şərq tərəfə ayrılanqollarının suayrıcı düzənliklərində və Şahdağın mailiyamaclarında, Kiçik Qafqazda Murovdağın şimal-qərbyamaclarında, dəniz səviyyəsindən 2500 - 3000myüksəklikdə yayılmışdır. Bəzən torpaqların alt sərhəddi1900-2000m yüksəkliyə qədər enir.

Torflu dağ – çəmən torpaqlarının udma tutumu dayüksəkdir. Mexaniki tərkibinə görə torflu dağ – çəməntorpaqlarını yüksək skeletliyə malik orta və yüngül gillicəlitorpaqlara aid etmək olar.

Çimli dağ – çəmən torpaqların mexaniki tərkibiyüngül və orta gillicəlidir. Burada lil hissəciklərinin cəmiüst qatlarda 10-25%, fiziki gilin miqdarı orta hesabla 40-

220

80% arasında dəyişir. Bu torpaqlar üçün skeletlik dəxarakter əlamət olub, torpağın profilində 26,2-53,0%arasında tərəddüd edir.

Torpağın ümumi analizindən məlum olur ki, SiO2–nin miqdarı 47-64%, Al2O3 isə 19-26% -dir. Nisbət 4,7-5,0 arasında dəyişərək bütün profil boyu eyni qalır .

Qaramtul dağ – çəmən torpaqlarda humusluqatın qalılığı daha artıq olur. Bəzən bu qalınlıq A+Bqatlarını əhatə edərək 60-70 sm-ə belə çatır. Humusunhəmin torpaqlarda belə yüksək olmasını hündürlüyü 20 -30 sm-ə çatan sıx ot örtüyünün olamsı ilə izah etməkolar. Bəzən səthi yuyulma təsirin nəticəsində humusunmiqdarı xeyli azalır . Ümumi azot burada da yüksəkdir –0,4-0,6%; P2O5 torpağın hər kiloqramında 25 - 72 mqtəşkil edir . Bu torpaqlar torflu və çimli dağ – çəməntorpaqlarından fərqli olaraq əsaslarla doymuşdur. Udmatutumu xeyli yüksəkdir ( 57-77 mq – ekv ). pH – ın suməhlulunda təhlili həmin torpaqların zəif turş və neytral(pH-0,6-7,1) reaksiyaya malik olduğunu göstərir.

Qaramtul dağ - çəmən torpaqlarında lilfraksiyasının miqdarı üst qatda çox yüksək olmayıb2,8 – 11,2% -dən artmır. Lakin bir qədər artım “ B “qatında nəzərə çarpır. Bu torpaqlar karbonatlıolmaları ilə də əvəlki dağ-çəmən torpaqlarındanfərqlənir.

Dağ - çəmən torpaqlarından kənd təsərrüfatıbitkiləri əkinində o qədər də geniş istifadə edilmir. Çünki,ərazinin dəniz səviyyəsindən yüksəkdə yerləşməsi, alçaqtemperaturun olması, aktiv temperaturun çatışmamazlığıvə bir də torpaq profilinin xeyli yuxa olması bu zonadamədəni bitkilərin inkişafına o qədər də imkan vermir.Yalnız bəzən əlverişli sahələrdə yazlıq buğda, kartofəkini altında becərilir .

221

Dağ-çəmən torpaqlarından ən çox yay otlaqlarıkimi istifadə edilir. Lakin istər otlaq, istərsə də əkinçiliküçün istifadə edildikdə bu torpaqlarda eroziyaya qarşımübarizə tədbirləri, xüsusilə qoyun sürülərinin, mal –qaranın nizamlı qaydada otarılması məsələsi nəzərdənqaçırılmamalıdır.

3. Dağ - meşə torpaqları zonası

Dağ - meşə torpaqları Azərbaycanın ərazisininxeyli hissəsini tutur. Əsas etibarı ilə dağlıq sahələrdəyayılmış bu torpaqlar respublika ərazisinin 20,1%-nitəşkil edir. Dəniz səviyyəsindən 600 – 1800m və bəzihallarda hətta 2200 -2400m yüksəklikləri əhatə etməkləən çox Böyük və Kiçik Qafqaz və Lənkəran vilayətlərindəmüəyyən edilmişdir.

Dağ - meşə zonası torpaqlarının əmələgəlməprosesi onların yayıldığı relyef şəraiti, meşə ağaclarınıntipi, ana süxurların xarakteri və bir sıra fiziki – kimyəvixassələri ilə əlaqədardır. Bu torpaqların əmələ gəlməsiyüksək rütubətlənmə şəraitində gedir. Torpaqörtüyünün inkişafında yamacların meyilliyi vəbaxarlıqları böyük rol oynayır. Ümumi birqanunauyğunluq kimi, çox vaxt meşə zonasının orta vəaşağı hissələrində şimal və qərb yamaclar meşə ilə örtülüolduğu halda, cənub və şərq yamacları bu bitkilərdənməhrum olur. Bunun nəticəsidir ki, meşə örtüyü sıxvə qüvvətli inkişaf etmiş sahələrdə torpaqlar qalınprofilə malik olub, eroziya prosesinə məruz qalmamışdır.Əksinə cənub yamaclarda bunun əksi müşahidəedilir. Cənub yamaclarda əksərən quraqlığa davamlıkserofit meşələr yayılmışdır ki, bunlar şimal yamacmeşələrinə görə seyrək olduğuna görə torpağınsəthində qalın xəzəl örtüyü yaratmır. Burada tökülən

222

xəzəl günəş şüasının yaxşı düşməsi və havalanmatəsirindən asılı olaraq tez minerallaşıb torpağaqarışa bilir. Digər xarakter xüsusiyyət bundan ibarətdirki, meşə örtüyü altında yayılmış torpaqlarınrütubətlənmə şəraiti yüksək olduğundan, torpaqprofilində təsadüf edən asan həll ola bilən maddələr vəlil hissəcikləri dərin qatlara yuyula bilir və bu da torpaqprofilinin yüksək gilləşməsinə səbəb olur.

Meşə zonasında üstünlük təşkil edən ağacbitkilərinin özündə də müəyyən zonallıq nəzərə çarpır.Belə ki, qəhvəyi torpaqlar zonasında kserofit meşəbitkiləri (palıd, vələs ağacları) üstünlük təşkil edirsə, qonurmeşə torpaqları mezofil meşə örütyü (vələs, fıstıq,ağcaqayın və s) altında inkişaf etmişdir. Meşə zonasınınistər yuxarı və istərsə də alt sərhəddində ancaq kolbitkiləri (qarağac, alça, yemişan, itburnu, ardıc, qaratikanvə s) və sıx ot bitkiləri üstünlük təşkil edir. Qeyd etməklazımdır ki, Lənkəran torpaq vilayətinin bitki örtüyü başqavilayətlərdən bir qədər fərqlənir. Burada meşə bitki örtüyüəsasən rütubətli subtropik bitkilər olub endemik xarakterdaşıyır. Talış meşələrində ən çox yayılan bitki örtüyüdəmirağacı, şabalıd yarpaqlı palıd, nil akasiyası, şümşadağacları və s-dən ibarətdir.

Ərazinin dəniz səviyyəsindən hündürlüyü, xüsusilərelyef və meşə bitki örtüyünün xarakterindən asılı olaraqdağ – meşə zonasında əsasən aşağıdakı torpaqlarfərqləndirilmişdir: qonur dağ-meşə torpaqları, qəhvəyidağ-meşə torpaqları, çürüntülü – karbonatlı dağ-meşətorpaqları, sarı dağ-meşə torpaqlar.

Bəzən insanların təsərrüfat fəaliyyətləri vəhidrotermik rejimin dəyişməsilə əlaqədar olaraq meşəörtüyü çəkilir ki, belə sahələrdə torpaqəmələgəlməprosesi meşə şəraitindən bozqır şəraitinə keçir.

223

İstər Böyük Qafqaz, istərsə də Kiçik Qafqaz vəLənkəran vilayətlərinin meşə torpaqları zonasında qonurdağ – meşə və sarı torpaqların aşağıdakı yarım tiplərimüəyyən edilmişdir: tipik qonur dağ-meşə torpaqlar,podzollu qonur dağ-meşə torpaqlar, qalıq karbonatlı dağ– meşə torpaqlar. Bütün bunlardan başqa, bu torpaqlarıntünd qonur və açıq qonur növləri də fərqləndirilir.

4. Qonur dağ-meşə torpaqları

Bu topaqların yayılması bioiqlim vətorpaqəmələgətirən amillərin təsiri ilə sıx əlaqədardır.Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda yayılmış qonur dağ- meşə torpaqları bir sıra tədqiqatçılar – S.A.Zaxarov,O.N.Mixailovskaya, H.Ə.Əliyev, M.E.Salayev,P.V.Kovalyev, M.N.Sabaşvili, S.V.Zonn, V.M.Fridland,B.İ.Həsənov, X.N.Həsənov və başqaları tərəfindənöyrənilmişdir.

M.E.Salayev Kiçik Qafqazda yayılmış qonurdağ - meşə torpaqlarını xarakterizə edərkən onlarınaşağıdakı xüsusiyyətlərini müəyyən etmişdir: a)ilkinalümosilikatların qüvvətli aşınması nəticəsində profilingilləşməsi; b)nisbətən böyük udma tutumuna malikolması; q)üzvi qalıqların çürüməsi nəticəsində kobudhumus maddələrinin toplanması, udulmuş alüminiumolması və s. (Şəkil 23.4.).

Morfoloji nişanələrinə görə qonur dağ-meşətorpaqları qəhvəyi dağ-meşə torpaqlarından xeylifərqlənir. Bu torpaqların üst qatını (A0) 2-3 sm qalınlıqdaxəzəl təbəqəsi örtür. “A1” qatı qonur, qaramtul-qonurrəngi, topavari-qozvari strukturası və köklərin rizləri iləhopan humus axınlarına təsadüf edilir.

“B” qatı yüksək dərəcədə gilləşməsi ilə nəzəri cəlbedir. Adi bir hal olaraq karbonatlar torpaq profilindən

224

yuyulmuşdur. Lakin bəzən ana süxurun (“C” yaxud “D”qatının) karbonatlı olması üzündən bu torpaqlar HCltəsirindən qaynayırlar.

Qonur dağ-meşə torpaqlarının bozqırlaşmışyarım tipləri qırılmış meşələrin yerində, yaxşırütubətlənmə şəraiti olmayan sahələrdə rast gəlir. Butorpaqlarda bitki örtüyünün və bununla əlaqədar olaraqhidrometrik rejimin dəyişməsi nəticəsində torpağınsəthində çim qatı yaranır, yaxşı dənəvari struktura əmələgəlir, hətta humus qatının qalınlığı artmaqla, bəzənkarbonat yenitörəmələri nəzərə çarpır.

Çürüntülü-karbonatlı dağ - meşə torpaqlarıkarbonatlı süxurlar üzərində əmələ gəlir. Burada profilboyu karbonatlar nöqtə və damarlar şəklində 30-40 smdərinlikdən və bəzən daha dayazdan görünməyə başlayır.

Tam inkişaf etməmiş qonur dağ-meşə torpaqlarısıldırım yamaclarda inkişaf etdiyindən onlar morfolojicəhətdən çox gödək profilə malikdirlər. Bu torpaqlardanarın torpaq qatının qalınlığı 40-60 sm–dən artıq deyildir.Bəzən karbonatlı olmaqla eroziya prosesinə məruzqalmışıdır. Bu torpaqlar üçün yüksək skeletlik xarakterəlamətdir.

Qonur dağ-meşə torpaqları mexaniki tərkiblərinəgörə gilli, ağır və orta gillicəlidir. Bəzi hallarda 0,05mm-dən böyük olan hissəciklər üstünlük təşkil edir və lilhissəciklərin aşağı qatlara yuyulması zəif olur.

Qonur dağ-meşə torpaqlarında humusun miqdarıxeyli yüksək olub, üst qatlarda 5,0–10,0%, hətta 13%-əbelə çatır. Çürüntülü–karbonatlı yarım tiplərində humus16-17%-ə kimi qalxır. Ümumi azot da humusla yaxşıkorelyasiya olunaraq üst qatda 0,36 – 0,63% arasındadəyişir. Bu torpaqların yarım tiplərindən asılı olaraqhumusun profil boyu paylanma vəziyyəti dəyişir.

225

Karbonun azota nisbəti xeyli genişdir (8,1– 12,7) və bunisbət aşağı qatlara getdikcə daralır.

Şəkil 23.4. Qonur dağ-meşə torpaqlarının analiz göstəriciləri

226

Qonur dağ - meşə torpaqları əsaslarla doymuşdur.Udulmuş kalsiumun miqdarı xeyli yüksək olub, udulmuşəsasların cəmindən 75,0-90%-ə çatır. Udulmuş hidrogenbəzən olmayır, ya da əhəmiyyətsiz dərəcədə olur. Lakinbu torpaqların podzollaşmış yarımtipində udulmuşhidrogen 3,6 – 6,0% müəyyən edilmişdir. Qonur dağ -meşə torpaqlarının reaksiyası turş (4,8 - 5,4), zəif turş(6,5) mühitə malikdir. Təkcə onun bozqırlaşmış vəçürüntülü - karbonatlı yarım tipi neytral (7,1) və qələvi(8,2) (alt qatda) reaksiyalıdır.

Qonur dağ-meşə torpaqlar orta dağlıq zonadayayılmaqla mürəkkəb relyef formasına malikdir . Həmintorpaqların meşə örtüyü altında olması və bumürəkkəb relyef şəraiti onların kənd təsərrüfatı bitkiləriüçün istifadəsinə imkan vermir. Lakin bozqırlaşmaprosesinə məruz qalan adda-budda sahələr kartof vədənli bitkilər əkini üçün mənimsənilmişdir.

Unutmaq lazım deyil ki, qonur meşə torpaqları sıxmeşə örtüyü altında yayılmışdır. Meşə örtüyü buzonada iqlim yaratmaq, su saxlamq və torpağıeroziyadan qorumaq kimi rol oynayan mühüm amildir.Məhz buna görə də burada əsas meşə meliorasiyatədbirləri, meşə ağaclarının qorunub saxlanmasına,onların yeni sahədə salınmasına və bərpasına doğruyönəldilməlidir.

5. Qəhvəyi dağ - meşə torpaqları

Qəhvəyi dağ meşə torpaqları ilk dəfə 1904–cüildə S.A.Zaxarov tərəfindən Şərqi Gürcüstandamüəyyən edilmişdir. S.A.Zaxarovun göstərdiyi kimi,qəhvəyi dağ - torpaqları zonası Aralıq dənizi iqlim tipinəkeçid təşkil edən isti yayı, uzun müddət davam edən

227

payızı və mülayim qışı ilə fərqlənir. Belə sahələrdəyağıntıların orta illik miqdarı 600-800mm, yay aylarınınorta temperaturası 20-210C, qış aylarında -40C yaxınolur. Həmin torpaqlar yüksək kiplik və gilləşmə nişanələri,dənəvari – torpaqvari və torpaqvari – qozvari strukturasıvə ağır mexaniki tərkibi ilə fərqlənir.

Sonralar həmin torpaqlar genetik tip kimi bir sıratorpaqşünaslar (V.V.Akimtsev, İ.P.Gerasimov, S.V.Zonn,İ.N.Antipov–Karataev, M.N.Sabaşvili, H.Ə.Əliyev,M.E.Salayev, A.N.İzyumov, Ş.G.Həsənov, H.K.Babayevvə başqaları) tərəfindən təsvir edilmişdir.

Qəhvəyi dağ - meşə torpaqları təkcəAzərbaycanda deyil, eyni zamanda Qafqazda, Çində,Bolqarıstanda və b. dağlıq ərazilərdə müəyyən edilmiş,onun morfogenetik xüsusiyyətləri haqqında qiymətlitədqiqat işləri yazılmışdır.

Qəhvəyi dağ-meşə torpaqları Azərbaycanda ortavə alçaq dağlıq zonada 600-1400m yüksəkliyi olansahələrdə yayılmışdır.

Qəhvəyi dağ-meşə torpaqlarının yayıldığı relyefşəraiti kəskin parçalanmış xarakterdədir. Bunun nəticəsiolaraq meşədən azad olmuş, yaxud çox seyrək örtüktəşkil edən sahələrdə eroziya və denudasiya proseslərigeniş tərzdə inkişaf etmişdir.

Torpaqəmələgətirən süxurları karbonatlıgillicələr, əhəngdaşı süxurları, onların aşınma materialları,həmçinin intruziv süxurlardan ibarətdir.

Bitki örtüyü arid iqlim şəraitində yetişən meşəbitkilərindən ibarətdir. Xüsusilə bu bitkilər arasında əsasyeri şərq palıdı, vələs ağacları və bunlarla qarışıq olanyemişan, qarağac, ardıc , itburnu və s. bu kimi alçaqboylu seyrək kol bitkiləri tutur. Bu meşələrdə ağaclarxeyli seyrək olduğundan onların örtükləri altında sıx otbitkiləri də inkişaf etmiş olur. Burada arid iqlim şəraitinin

228

olması və yağıntıların nisbətən azlığı üzündəntorpağın səthinə tökülən xəzəl qalıqları mezofilmeşələrdəki kimi örtük təşkil etməyib nisbətən tezminerallaşmaya məruz qalır.

Bəzən insanların təsərrüfat fəaliyyətinin vəhidrotermik rejiminin quraqlaşma istiqamətindədəyişməsi ilə əlaqədar olaraq meşə örtüyü çəkilir,meşələr arasında ala-tala bozqırlaşmış sahələr meydanaçıxır. Belə sahələrdə bitki örtüyü tək-tək meşə ağacları vəkolluqlardan ibarətdirsə, sonrakı dövrlərdə burada sıx otörtüyü inkişaf etməyə başlayır.

Qəhvəyi dağ - meşə torpaqlarının yayılma şəraitivə torpaqəmələgəlmə prosesinin xarakterindən asılıolaraq onların aşağıdakı yarımtiplərini fərqləndirmək olar:

a) yuyulmuş qəhvəyi dağ - meşə torpaqları, b)tipik qəhvəyi dağ - meşə torpaqları, c) karbonatlıqəhvəyi dağ - meşə torpaqları, d) bozqırlaşmış dağ-qəhvəyi torpaqları, e) dağ boz–qəhvəyi torpaqlar.

Bütün bunlarla yanaşı, həmin torpaqları, mexanikitərkibi, narın torpaq qatının qalınlığı, yuyulma dərəcəsivə becərilməsindən asılı olaraq bir neçə növmüxtəlifliklərinə də ayırmaq olar.

Qəhvəyi dağ - meşə torpaqları üçün morfolojicəhətdən xarakter əlamət onların üst qatlarının qəhvəyi,bəzən tünd qəhvəyi rəngi, yaxşı ifadə olunmuşdənəvari – qozvari və qozvari strukturası, torpaqprofilinin orta hissəsinin yüksək gilliləşməsi, karbonatlıyarımtiplərinin səthdən qaynamasıdır. Genetik qatlarınyaxşı differensiasiyası nəticəsində qatlar arasındakıkeçid aydın xarakter daşıyır. Bəzən bərk süxurlarınaşınması nəticəsində torpaq profilində süxur qırıqlarına(skeletliyə) da rast gəlmək olur.

Qəhvəyi dağ - meşə torpaqlarının mexniki analiznəticələri göstərir ki, bu torpaqlar gilli və ağır gillicəli

229

tərkibə malikdir. Bu torpaqlarda fiziki gilin miqdarı 48,8-84,4% arasında dəyişir. Həm də bu miqdarın 20-30%,bəzən 45%-i lil fraksiyasının hesabına düşür. Fiziki gildəolduğu kimi lil fraksiyasının da maksimum miqdarı profilinorta hissəsində (“B” qatında) toplanmış və gilliləşmişilliviual qat əmələ gətirmişdir. Əsas tərkib hissələri analiziiçərisində mühüm göstəricisi olan humus qəhvəyi dağ-meşə torpaqlarında xeyli yüksəkdir. Bu torpaqların üstqatında humus 6,06%-dən 8,12% - dək, bəzən hətta15,24%-ə kimi dəyişir. Lakin humusun belə yüksəkolması burada çürüntü maddəsinin deyil, yarım çürümüşbitki qalıqlarının hesabınadır. Qəhvəyi dağ-meşətorpaqlarında humusun profil boyu yayılması qonurdağ - meşə torpaqlarına nisbətən tədricidir. Ümumiazotun miqdarı bu torpaqların üst qatında orta hesabla0,22 – 0,45% təşkil edir. Eroziya prosesinə məruz qalmışyuxa növ müxtəlifliklərində hətta onun miqdarı 0,07-0,18%-ə düşür. S:N – in nisbəti bu torpaqların üstqatında xeyli geniş olub, 8,48-12,32 arasında dəyişir. Butopraqların karbonatlı yarımtipi müstəsna deyilsə, tipikyarım tipləri ana süxurla əlaqədar olduğundan aşağıqatlarda karbonatlar xeyli yüksələrək, bəzən hətta 8,00-40,0% -ə çatır.

Udulmuş əsaslar analizi göstərir ki, qəhvəyi dağ-meşə torpaqları əsaslarla doymuş torpaqlardır. Əksərhallarda udulmuş əsasların cəmi üst qatlarda aşağıqatlara nisbətən yüksəkdir ki, (30,69 mq - ekv. kimi) bunuüzvi kolloidlərin üst qatlarda bioloji akumlyasiyası iləəlaqələndirmək olar. Qəhvəyi dağ-meşə torpaqlarınınmühiti neytral reaksiyadan (tipik yarım tipdə) qələvireaksiyaya (karbonatlı yarım tipdə) kimi dəyişir.

Bozqırlaşmış meşə sahələri müstəsna deyilsə,qəhvəyi dağ-meşə torpaqları respublikamızın əkinçiliktəsərrüfatında bilavasitə istifadə edilmir. Lakin burada

230

yayılmış meşə örtüyü həmin ərazidəki torpaqların səthiyuyulması qarşısını almaqda və rütubət ehtiyatınısaxlamaq işində çox böyük rol oynayır. Məhz busəbəbdən də V.V.Dokuçayev meşənin təsirindən bəhsedərkən onu “rütubət mağazalarına” bənzətmişdir.Deməli, burada yayılmış meşə ağaclarını qayğılı sürətdəqoruyub saxlamaq, onların yeni sahədə təbii inkişafınaşərait yaratmaq və qırılması lazım gələn yerlərdə isəmüəyyən edilmiş qanuna ciddi riayət etmək diqqətmərkəzində olmalıdır.

6. Bozqırlaşmış dağ qəhvəyi torpaqlar

Dağlıq hissədə yayılmış torpaqlar içərisindəbozqırlaşmış dağ qəhvəyi torpaqlar da xeyli sahə tutur.Bu torpaqlar əsas etibarı ilə meşə zonasının aşağısərhəddində müəyyən edilmişdir. Vaxtı ilə meşə örtüyüaltında olan bu torpaqları insanlar əkinçilikdə istifadəetmək məqsədi ilə meşədən azad etmiş və bu şəkləsalmışlar. Bunun nəticəsi olaraq həmin torpaqlardatorpaqəmələgəlmə prosesinin istiqaməti meşə tipindənbozqır torpaqəmələgəlmə şəraitinə keçmişdir. Qeydetmək lazımdır ki, meşə örtüyünün çəkilməsi ilə əlaqədarolaraq belə sahələrdə sıx ot bitkiləri məskən salır və çoxvaxtı çim qatı əmələ gətirməsi ilə əlaqədar nəzəri cəlbedir.

Digər tərəfdən bozqırlaşmış dağ qəhvəyi torpaqlarüçün xarakterik cəhət ondan ibarətdir ki, buradatorpaqəmələgəlmənin getməsi rütubətli şəraitdən xeyliquraq şəraitə keçir. Bununla əlaqədar olaraq asan həllolunan qida maddələrinin yuyulması prosesi yavaşıyır,nəticədə həmin torpaqların təbii münbitliyinin əhəmiyyətlidərəcədə artmasına və bozqır tipinə keçməsinə şəraityaradır.

231

Dağ bozqırlaşmış qəhvəyi torpaqlar dənəvari -topavari, bəzən qozvari strukturalı olmaqla ağır gillicəli vəgilli mexaniki tərkibi ilə səciyyələnir. Bu torpaqlarınprofillərinin çox vaxt skeletli olduğunu görürük. Təsviretdiyimiz bu torpaqlarda humus qatının qalınlığı 40-50 smvə hətta bəzən 60sm-ə çatır. Ümumi humusun miqdarıəkin qatında 4,6% bəzən 7% təşkil edir. Ümumi humusehtiyatı bir metrlik qatda hər hektara orta hesabla 332ton, yarım metrlik qatda isə 211 ton təşkil edir. Həmintorpaqlar azot ehtiyatından da xeyli zəngindir. Azotehtiyatı yarım metrlik qatda hər hektara orta hesabla 12-15 ton arasında tərəddüd edir. Bu torpaqların profilisəthdən karbonatlıdır.

Bu torpaqlar əsaslarla doymuşlar. Udulmuşəsaslar içərisində kalsium kationu üstünlük təşkil edir.Dağ bozqırlaşmış qəhvəyi torpaqlar üst qatlarda neytral,aşağı qatlarda isə zəif qələvi və qələvi reaksiya ilə əvəzolunur.

Dağ bozqırlaşmış qəhvəyi torpaqlar meşətorpaqlarına nisbətən xeyli perspektiv əhəmiyyətəmalikdir, xüsusilə bu torpaqlarda meyillik dərəcələriimkan verən, iri massivlər şəklində sahələr dəmyəəkinçiliyi üçün (üzümçülük və bağçılıq), altında istifadəedilə bilər. Bu torpaqlar yayılmış dik yamaclarda təbiibitki zolaqları saxlamaq şərti ilə terraslar düzəltməkməqsədəuyğundur. Həm də burada eroziya prosesinəqarşı mübarizə tədbirləri nəzərdən qaçırılmamalıdır.

7 . Dağ boz - qəhvəyi torpaqlar

Dağ boz - qəhvəyi torpaqlar AzərbaycanRespublikasında kolluqlar altında olan bütün dağətəyi sahələri tutur və meşə zonasının aşağı sərhədləriniəhatə edir. Boz - qəhvəyi torpaqlar əsas etibarı ilə, çimli

232

– çəmən bitkiləri altında inkişaf edir. Digər tərəfdən, bitkiörtüyü arasında bu torpaqlar üçün xarakterik olanqaratikan, böyürtkən, yemişan və s. kol bitkiləri də rastgəlir. Bu torpaqlar qozvari-dənəvari strukturaya malikolmaqla profillərində çox vaxt müxtəlif böyüklükdə süxurqırıntılarına rast gəlmək olur ki, bunlar yamacların ətəkhissələrində daha çox artır. Bundan əlavə təpəli,dalğavari relyef formalarında torpağın səthi zəif və ortadərəcədə çınqıllı daşlarla ortülmüşdür.

Dağ boz-qəhvəyi torpaqlar istər narın torpaq qatıvə istərsə də humus qatının qalınlığına görə xeyliəlverişlidir. Burada narın torpaq qatının qalınlığı 100–150sm və daha çoxdur. Humus qatının qalınlığı isə 35-40sm, bəzən 60sm-ə çatır. Relyef şəraiti və meyillikdərəcələrindən asılı olaraq orta və az qalınlıqlı növləri dənəzəri çarpır. Bu torpaqlar humus maddələrdən xeylizəngindir. Humusun miqdarı üst qatlarda 5-6 %, tək-təkhallarda 7%- ə çatır. Dağ-meşə qəhvəyi torpaqlardanfərqli olaraq bu topraqların profili boyu humus tədriciazalır ki, bu da həmin torpaqların aqroistehsalatyararlılığını xeyli artırır. Əlverişli bioiqlim və relyefşəraitindən asılı olaraq dənəvari struktura 40-50 sm-əkimi aydın formasını saxlayır.

Boz - qəhvəyi torpaqlarda ümumi humus ehtiyatıhəmin torpaqların 100 sm-lik qatında hər hektara ortahesabla 200-350 ton , 50 sm-lik qatında isə 150-200 tonarasında dəyişir. Bu torpaqların münbitlik elementləriiçərisində azot da xeyli yüksək (0,18-0,37%), aşağıqatlarda isə 0,06-0,07% arasında dəyişir. Boz-qəhvəyitorpaqlar öz mexaniki tərkibinə görə ağır gillicəli vəgillicəlidirlər. Bəzən relyef şəraitindən asılı olaraq orta vəyüngül gillicəli növlərinə də rast gəlinir. Bu torpaqlarınprofilində çox vaxt gilləşmə əlaməti olması nəzərə çarpırki, bu da boz-qəhvəyi torpaqların meşə altında çıxdığını

233

bir daha sübut edir. Bu torpaqlar karbonatlı olmaqlaHCl təsirindən bütün profil boyu qaynayır. Karbonatlarınmiqdarı aşağı qatlara getdikcə 20–30 % kimi artır, aşağıqatlarda karbonatlar kif və damarlar şəklində yayılmışdır.

Boz-qəhvəyi torpaqlar udulmuş əsaslardandoymuşlar. Udulmuş əsaslar içərisində Ca və Mgkationları üstünlük təşkil edir. Bu torpaqlar zəif qələvi vəqismən qələvi reaksiyaya malikdir. Bəzi hallardamüstəsna deyilsə boz-qəhvəyi torpaqlarda şorlaşmaəlamətləri müəyyən edilməmişdir.

Aparılan laboratoriya tədqiqatları göstərmişdir ki,bu torpaqların 1 kq–da mütəhərrik kalium 20 - 50 mq – açatır. Ümumi kalium isə torpaq profili boyu 1,5-2,7%arasında dəyişir. Mənimsənilə bilən fosfor ehtiyatınagəldikdə isə, onun miqdarı hər kq torpaqda 10-25 mq,bəzən 50 mq təşkil edir. Beləliklə, deyilənlərdən belənəticə çıxır ki, boz - qəhvəyi torpaqların yuxarıda qeydetdiyimiz xassələri (qida ehtiyatı, şorlaşmamsı, karbonatlıolması, skeletliliyi və s) mühüm əhəmiyyətə malikolmaqla, üzümçülüyün inkişaf etdirilməsi üçün şəraityaradır. Hələ Azərbaycanın ilk tədqiqatçıları olanS.A.Zaxarov və V.V.Akimtsev də keyfiyyətcə ən yaxşıağ və qırmızı süfrə çaxırı verən üzümlüklərin butorpaqlarda yetişdiyini qeyd etmişdir.

Məlumdur ki, Gəncə və Şəmkir rayonlarınındağətəyi hissəsində boz-qəhvəyi torpaqlarda üzümlükləraz suvarılır, hətta Bayan kəndində və başqa sahələrdəsuvarılma tamamilə tədqiq edilmir. Həmçinin 550-1000m arası yüksəkliklərdə yerləşən Şamaxı, Mərəzə,Ağsu üzümlükləri haqında da bunu demək olar. Bununlabelə həmin rayonların torpaq-iqlim şəraitində lazımıncakeyfiyyətli üzüm məhsulu aldığını inkar etmək olmaz.

234

8. Dağ qara torpaqları

Qara torpaqlar Azərbaycanın dağətəyi, alçaq vəorta dağlıq zonalarında ayrı-ayrı massivlər şəklindəyayılmışdır. Onlar başqa torpaqlar kimi geniş qurşaq təşkiletmir. Ərazi cəhətincə ən çox Böyük və Kiçik Qafqaztorpaq vilayətlərinin bozqır və meşə-bozqır zonalarındayayılmışdır. Əksərən dəniz səviyyəsindən 550 – 800m və1200-1500m yüksəkliyə kimi olan sahələri tutur. Meşəzonasında relyefin yastı elemtlərinin yayılması qaratorpaqların meşə mənşəli olmasına əsas verir.

Qara torpaqların yayıldığı zonada iqlim mülayimisti və az rütubətlidir. Burada bəzən buxarlanma düşənyağıntıların miqdarından 1,5-2,0 dəfə artıq olur.

Bitki örtüyü bozqır ot bitkilərindən ibarətdir. Bubitkilər torpağın üst qatında zəif də olsa çim qatı əmələgətirməklə yüksək humuslaşma prosesinə və dənəvərstruktura yaranmasına səbəb olmuşdur.

Qara torpaqların ana süxurları, lösəbənzər vəkarbonatlı gillicələr, gillər, mergelli əhəng daşları vəonların aşınma materiallarından ibarətdir.Torpaqəmələgətirən süxurların litoloji tərkibi əksərhallarda özünü onların karbonatlı olması və mexanikitərkibində biruzə verir. Relyef şəraitindən, xüsusilə onunmeyillik dərəcəsindən asılı olaraq qara torpaqların yuxavə skeletli növlərinə təsadüf olunur.

Respublikamızda yayılmış qara torpaqlar S.A.Zaxarov, V.V. Akimtsev, İ.Z.İmşenetski, B.A. Klopotovski,H.Ə. Əliyev, V.R.Volobuyev, M.E.Salayev, K.A.Ələkbərovvə başqaları tərəfindən öyrənilmişdir.

Son vaxtlarda Azərbaycanda qara torpaqlarıncoğrafi yayılması, onların bəzi morfogenetik xüsusiyyətlərivə fiziki-kimyəvi xassələri G.A.Salamov tərəfindən ətraflıöyrənilmişdir.

235

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Azərbaycanda qaratorpaqların mənşəyi haqqında vahid bir fikir olmamışdır.Bəzi mütəxəssislər qara torpaqların ilkin bozqırlarüzərində əmələ gəldiyini, bəziləri isə onların meşəmənşəli olduğunu söyləmişlər.

Torpaqəmələgəlmə şəraitindən asılı olaraqAzərbaycanda yayılmış qara torpaqların aşağıdakı yarımtipləri müəyyən edilmişdir:

a) yuyulmuş dağ–qara torpaqlar, b) bərkimiş dağ–qara torpaqlar, c) karbonatlı dağ – qara torpaqlar, d) adidağ–qara torpaqlar.

Yuyulmuş dağ – qara torpaqlar humus qatınınxeyli qalınlığı, karbonatların dərinə yuyulması və yaxşıstrukturalılığı (dənəvari, torpaqvari – tozvari) ilə nəzəricəlb edir. Çürüntü qatı qara rəngə malikdir, illiviual qatyaxşı ifadə edilmişdir. Bəzən aşağı qatlarda (80-90 sm-dən aşağı) ləkələr və damarcıqlar şəklində karbonatlarrast gəlinir. Humus qatının qalınlığı relyef şəraitindən ,yəni meyillik dərəcələrindən asılı olaraq dəyişir. Əksərhallarda bu qalınlılıq “A” qatını əhatə edərək, 45 – 70sm və daha çox (90sm-dək) olur (Şəkil, 23.5.a).

Yuyulmuş dağ –qara torpaqlar gilli – mexanikitərkibə malikdirlər. Fiziki gilin miqdarı 70 – 80% arasındadəyişir. Humusun miqdarına gəldikdə bu üst qatda 4 –4,5% , ümumi azot, 0,30 - 0,36% təşkil edir. CaCO3 –yalnız C qatında rast gəlinməklə 23 – 27 %-ə çatır.Torpağın reaksiyası zəif qələvi və qələvidir. Udmakompleksi kalsium və maqnezium ilə doymuş olub,natrium (1,5mq-ekv) tabeli vəziyyət təşkil edir.

Bu torpaqların bəzi sahələrdə yuxa növləri dəvardır. Əsas etibarı ilə dənli və texniki bitkilər altındaistifadə olunur. Xüsusilə bu zonada dəmyə şəraitdəqarğıdalı bitkisi yaxşı məhsul verir.

236

Karbonatlı dağ – qara torpaqlar. Yuyulmuş dağqara torpaqlardan fərqli olaraq, karbonatlı aşınmasüxurları (əhəngdaşları, porfiritlər,) üzərində inkişafetdiyindən onlar səthdən karbonatlıdırlar. Karbonatbirləşmələri (iri ağgözcüklər şəklində) maksimum şəkildə60 – 80 sm dərinlikdə rast gəlir. Bu torpaqların üst qatıqonura çalan qara rəngi, dənəvari strukturası ilə fərqlənir.Yamacların vəziyyətindən asılı olaraq yuxa torpaqlar danəzərə çarpır.

G.A.Salamova görə bu torpaqların üst qatındahumusun miqdarı 4,5%, ümumi azot 0,26% təşkil edir. Birmetrlik qatda humusun ehtiyatı 260t/h, azot isə 18t/hmüəyyən edilmişdir. CaCO3-ün miqdarı 15%-dən 30%-dək dəyişir. Ağır gillicəli və gilli mexaniki tərkibə malikdir.Fiziki gilin miqdarı 70-73%, lil fraksiyası isə 27-30% təşkiledir (Şəkil, 23.5.b).

Bu torpaqlar qida maddələri ilə orta dərəcədətəmin edilmişdir. Hal–hazırda ən çox dənli bitkiləraltında istifadə edilir. Dik yamaclarda səthi yuyulmuşsahələr otlaq və biçənək kimi əhəmiyətə malikdir.

Bərkimiş dağ – qara torpaqlar. Azərbaycanda ənçox İsmayıllı rayonunda müəyyən edilmişdir. Butorpaqlar meşə altından çıxmış (bozqırlaşmış) sahələrdəyayılmışdır.

Bu torpaqlar üçün xarakter əlamət onların üstqatlarının dənəvari – topavari, əkinaltı qatın isə kəltənlistrukturası, qəhvəyi çalan qara rəngi (lak kimi parıldayır),ağır gilli mexaniki tərkibi, bərk kipliyi, karbonatların dərinəyuyulması və onların konkresiyalar şəklində ifadəolunması və humus ləkələrinin olmasıdır. Mexaniki tərkibiağır gilidir, fiziki – gilli miqdarı 80-81% təşkil edir. Gil və lilhissələrinin yuyulması gilləşmə prosesinə səbəbolmuşdur ki, bu da əvvəllər həmin sahələrin meşə altındayüksək rütubətlənməsi şəraiti ilə əlaqələndirilir.

237

Şəki 23.5.a. Dağ qaratorpaqlarının analiz göstəriciləri: a)yuyulmuş qaratorpaq, b) karbonatlı qaratorpaq, c) bərkimişqaratorpaq, d) adi qaratorpaq.

Bərkimiş qara torpaqların üst qatında humusunmiqdarı 5,0-5,5%, ümumi azot isə 0,35-0,40% təşkil edir.

238

CaCO3-ün miqdarı profil boyu 15-26% arasında dəyişir.Mühiti neytral reaksiyaya (pH – 6,5-7,0) malikdir. Udulmuşəsaslar kompleksi kalsiumla (35-40 mq-ekv) doymuşdur,maqnezium 3,5-7,0 mq-ekv., udma tutumu isə 45-47 mq-ekv. təşkil edir (Şəkil, 23.5.c).

Adi dağ – qara torpaqlar. Bunlar məhdud sahətəşkil etməklə, qonura çalan qara rəngi, dənəvaristukturası və zəif şorakətliyi ilə nəzəri cəlb edir.

Bu torpaqlarda humusun miqdarı üst qatda 4,0 –4,5% (0-100 sm-də 317 T/h), ümumi azot 0,25-0,28 %(100 sm-də 28 T/h), fosfor 0,12-0,15% təşkil edir vədərinlik üzrə tədrici azalırlar. Gilli mexaniki tərkibəmalikdir. Fiziki gilin miqdarı çox yüksəkdir. Udulmuşəsaslar içərisində əsas yeri kalsium (37 mq/ekv) təşkiledir. Udulmuş maqnezium və natrium kationlarının anasüxur üzərində nisbətən artdığı nəzərə çarpır (Şəkil,23.5.d).

Dağ–qara torpaqları aqronomik nöqteyi-nəzərdənxeyli əhəmiyyətlidir. Relyef şəraitindən asılı olaraq əksərsahələr dəmyə əkinçiliyində istifadə olunur. Lakin bəzisahələrdə uzun müddət sürülmə nəticəsində eroziyaprosesinə məruz qalma halları nəzərə çarpır ki, bunaqarşı mübarizə tədbirləri diqqət mərkəzində olmalıdır.

Ümumiyyətlə, dağ–qara torpaqları əlverişlisahələrdə üzümçülüyü inkişaf etdirmək, dənli bitkilər əkinisahəsini artırmaq, maldarlıq üçün yem bitkiləri (xüsusiləqarğıdalı), kartof və başqa kənd təsərrüfat bitkiləriəkinində də istifadə oluna bilər

.

9. Sarı torpaqlar zonası

239

Azərbaycan Respublikası ərazisində sarı torpaqlarancaq Lənkəran torpaq vilayətində yayılmışdır. İlk dəfəV.V.Akimtsev bu torpaqları müəyyən edərək onları laterittorpaqəmələgəlmə tipinə mənsub etmişdir.V.V.Akimtsevdən sonra həmin torpaqlar B.A.Klopotovski,M.N.Sabaşvili, A.A.Zavalişin, R.V.Kovalyov, B.I. Həsənovvə başqa mütəxəssislər tərəfindən tədqiq edilmişdir.

Əksər müəlliflər bu torpaqların yayıldığı təbii-coğrafi şəraiti, torpaqəmələgətirən amillərin xarakterini vəfiziki-kimyəvi analiz nəticələrini əsas tutaraq onları sarıtorpaqlara aid etmişlər. Bu torpaqların əmələ gəlməsi əntipik şəkildə alçaqdan dağ yamacları və dağətəyiqurşaqda nəzərə çarpır. Dağətəyi düzənlikdə sarıtorpaqların əmələ gəlməsi zəifləyir və bupodzoləmələgəlmə prosesi ilə müşayət olunur. Məhzbuna görə də burada podzollu sarı torpaqlar əmələgəlir. Dənizkənarı ovalıq sahədə sarı torpaqlarıninkişafına qleyləşmə prosesi də təsir edir. Qleyləşməprosesi izafi qrunt suyunun təsiri altında buradapodzoləmələgəlmə prosesilə, uzlaşaraq yeni torpaqyarımtipinin - qleyli-podzollu sarı torpaqların əmələgəlməsinə şərait yaratmışdır.

Bütün göstərilənləri nəzərə alaraq sarıtorpaqların aşağıdakı yarımtipləri müəyyən edilmişdir:

a)Sarı dağ-meşə torpaqlar; b)podzollu sarıtorpaqlar; c)qleyli-podzollu sarı torpaqlar.

Sarı torpaqlar ərazi cəhətincə 60m-dən 600m-əkimi yüksəklikdə rütubətli subtropik iqlim şəraitindəsarımtıl aşınma qabığına malik əsas süxurlar və bəzənhəmin süxurların aşınma materiallarından ibarət olan

240

delüvial çöküntülər üzərində inkişaf etmişdir. Bitki örtüyühirkan tipli enliyarpaqlı meşə bitkilərindən ibarətdir.

Bu torpaqlar morfoloji cəhətdən humus qatının azqalınlığı (10-20 sm), üst qatların bozumtul-küləşi, altqatların isə küləşi-sarımtıl rəngi ilə fərqlənir. Lakin relyefinçökək elementlərində narın torpaq qatının qalınlığı artır,profil boyu yaxşı differensiallıq yaranır. Dik yamaclardarast gələn torpaqlar səthi yuyulmaya məruz qalmaqla,xeyli skeletlidir.

Sarı dağ-meşə torpaqların profili gilləşməprosesinin olması ilə nəzəri cəlb edir. Normal profilə maliktorpaqlarda fiziki gilin miqdarı 74-77% arasında dəyişir ki,bunun da 20-50% lil fraksiyasının hesabınadır. Humusunmiqdarı üst qatlarda 3-8% , ümumi azot isə 0,2-0,3%arasında dəyişir. C:N-in nisbəti üst qatlarda 10-14, aşağıqatlarda isə 5-ə kimi dəyişir. Torpaq yüksək udmatutumuna (25-47 mg-ekv) malikdir. Udulmuş əsaslariçərisində Ca (20-30 mg-ekv.) və Mg (7-12 mg-ekv.)üstünlük təşkil edir. Al (1,0 mg-ekv.-dən az) və H (0,3-6,0mg-ekv) kationları tabeli vəziyyət daşıyır, həm də axırıncıprofilin orta hissəsində artır.

Çox təsadüfi hallar müstəsna deyilsə karbonatlaryoxdur. Torpaq mühiti turş reaksiyaya (pH su məhlulunda4,3-6,0 duz məhlulunda isə 1,5-2,0 vahid az) malikdir.Sarı dağ-meşə torpaqlarının profili dəmir biryarımoksidləri (7-12%) və alüminium (20-26%) ilə zəngindir.Profilin üst hissəsində silisiumun miqdarı orta və aşağıqatlara nisbətən yüksəkdir. SiO2-nin Al2O3-ə olan nisbətiüst qatlarda 4,0, aşağı qatlarda isə 2,5-3,5 təşkil edir ki,bu da podzoləmələgəlmə prosesi ilə əlaqədar olaraq

241

biryarım oksidlərin profil boyu dərin qatlara zəif hərəkətinəticəsidir.

Bu torpaqların yayıldığı ərazi əsas etibarilə meşəörtüyü altındadır. Meşədən azad edilmiş maili yamaclarçay bitkisi və dənli bitkilər altında istifadə edilir.

Podzollu sarı torpaqlar. Dağətəyi düzənlikdədelüvial-prolüvial çöküntülər üzərində rütubətli subtropikiqlim şəraitində inkişaf edir. Əvvəllər bu torpaqlar hirkantipli düzən meşələri altında olmuşdur. Hazırda bu meşələrdemək olar ki, hər yerdə qırılmışdır.

Torpağın təşkili prosesində dövrü üst qat sularıfəal iştirak edir ki, bu da səthdə qleyləşmə vəpodzoləmələgəlmə prosesi üçün şərait yaradır.Podzollaşma dərəcəsinə görə zəif, orta, şiddətlipodzollaşmış torpaqlar fərqləndirilir.

Bu torpaqların mexaniki tərkibi gillidir, üst qatnisbətən yüngüldür. Fiziki gilin miqdarı 65-80%, lilhissəcikləri isə 45-55% təşkil edir. Üst qatlarda humusunmiqdarı 2-3%, ümumi azotun miqdarı isə 0,15-0,30%arasında dəyişir və aşağı qatlara kəskin düşür. C:N-innisbəti üst qatda 8-11-dir. Podzollu sarı torpaqların üstqatında udma tutumu bir qədər aşağı (12-20mq-ekv.),illüvial qatda isə yüksəkdir (20-37 mq-ekv.). Belə bir halıprofil boyu lil hissəciklərinin paylanma vəziyyəti iləəlaqələndirmək olar. Bu torpaqların mühiti zəif turş vəturşdur. Lakin bəzən 120-150sm dərinlikdə konkresiyalarşəklində kalsium karbonat birləşmələrinə rast gəlmək olur.

Podzoləmələgəlmə prosesinin ifadəlilik dərəcəsinəgörə akkumulyativ-elüvial qatdan profil boyu biryarımoksidlərin illüvial qata toplanması nəticəsində torpaqda

242

silisium birləşmələrinin miqdarı artmışdır. Belə bir faktıSiO2-nin Al2O3-ə olan nisbəti də təsdiq edir. Belə ki, həminnisbət profil boyu üst qatda 6,0, illüvial qatda 4,0rəqəmləri ilə ifadə olunur.

Yüksək gilləşmə, yüksək udma tutumu, udulmuşəsasların çox doymuş olması və buna uyğun olaraq azdəyişən turşululuq və podzollaşmanın zəif ifadə edilməsitəsvir etdiyimiz bu torpaqları şimal podzol torpaqlarındankəskin dərəcədə, Qərbi Gürcüstanın subtropik(podzollaşmış) torpaqlarından isə bir qədər fərqləndirir.

Bu torpaqların ərazicə aşağı hissələri çay bitkisi,üst sərhəddi isə dənli bitkilər əkini altinda istifadə edilir.

Qleyli-podzollu sarı torpaqlar. Rütubətli subtropikiqlim şəraitində dəniz sahili ovalıqda qrunt və dövri səthsularının təsiri ilə aşınmış sarımtıl aşınma qabığınınüzərində inkişaf etmişdir.

Bu torpaqların xarakter xüsusiyyəti onlarınnisbətən inkişaf etməsi və genetik qatların profil boyu zəifdiferensiallığıdır ki, bu da dənizsahili ovalığın geolojiyaşca cavan olmasının nəticəsidir. Humus qatı (40-60sm)bozumtul-küləşi, qalan qatlar isə göyümtül çalarlığı olansarımtıl-qonur rənglə fərqlənir. Podzollaşma zəif ifadəedilmişdir. Strukturası yaxşıdır. Relyefin nisbətən yüksəkelementlərində bu torpaqlar normal inkişaf etmişdir.Başqa sözlə, torpaq profilində qleyləşmə zəif ifadəolunmuş qatların differensiallığı nisbətən aydındır.

Bu torpaqların mexaniki tərkibi üst qatlarda yüngülvə ağır gilicəli, aşağı qatlarda gillicəli-qumsaldır. İzafirütubətlənmə şəraiti burada qleyləşmə prosesini ifadəetməklə yüksək rütubət sevən bitkilərin inkişafına və

243

onunla əlaqədar olaraq xeyli humuslaşmaya səbəbolmuşdur. Üst qatlarda humusun miqdarı 3-4%, ümumiazot isə 0,2-0,3% təşkil edir və profil boyu tədrici düşür.C:N-in nisbəti 6-8 arasında dəyişir.

Bu torpaqların profilində zəif podzollaşma əlamətinəzərə çarpır. Udulmuş əsaslar içərisində Ca (12-27 mq-ekv.) və Mg (3-8 mq-ekv.) kationları üstünlük təşkil edir vəonların əsaslarla doymuş olduğunu göstərir. Bütün profilboyu torpağın mühiti zəif turşudur. Bəzən aşağı qatlardaneytral və zəif qələvilik də nəzərə çarpır.

Qleyli-podzollu sarı torpaqlar əsas etibarilə çaybitkisi, tərəvəz və qismən subtropik meyvə bağları altındaistifadə edilir.

10. Şabalıdı torpaqlar zonası

Şabalıdı torpaqlar enli qurşaq halında Böyük vəKiçik Qafqaz torpaq vilayətlərinin dağətəyi hissələrində,Gəncə-Qazax massivində, Bozqır yaylasında,Qobustanda, Naxçıvan MR-nin dağətəyi və alçaq dağlıqhissələrində yayılmışdır. Şabalıdı torpaqların yayıldığıquru bozqır zonasının ümumi sahəsi respublika ərazisinin24,2%-ni tutur.

Quru bozqır zonasında yayılmış bu torpaqlar birsıra fatsial xüsusiyyətlər ilə fərqlənməklə yovşanlı-şoranlıbitkilər altında, atmosfer rütubətlənməsi kifayət qədərolmayan şəraitdə inkişaf tapmışdır. İqlimin xeyli quraq,torpaqlarda şorakətləşmə əlamətlərinin inkişafına daşərait yaratmışdır.

244

Şabalıdı torpaqları əmələ gətirən ana süxurlarıntərkibi karbonatlı, lösəbənzər və gipsli gillicələrdən ibarətolan müxtəlif mənşəli delüvial çöküntülərdən təşkilolunmuşdur. Bəzən Gəncə-Qazax massivinin dağətəyihissələrində, Arazboyu rayonları ərazisində və NaxçıvanRespublikasında şabalıdı torpaqların gəcli vəlösəbənzər gillicələr üzərində əmələ gəlməsi müəyyənedilmişdir. Bu torpaqların üst sərhəddi (600m-ə kimi)dağ boz-qəhvəyi, alt sərhəddini isə (200m yüksəklikdə)boz və boz-qonur torpaqlar təşkil edir. Naxçıvanrespublikasında isə bu torpaqların üst sərhəddi 1000m vədaha çox yüksəyə qalxır. Torpaqəmələgəlmə prosesiəsasən arid şəraitdə gedir. Buna görə də bu torpaqlarınərazisində şorlaşma, şorakətləşmə, hətta solodlaşmahadisələri baş verir.

Ekoloji-morfoloji, fiziki-kimyəvi və minerolojixüsusiyyətləri və relyef şəraiti Azərbaycanda yayılmışşabalıdı torpaqları üç yarımtipə - tünd şabalıdı, şabalıdıvə açıq şabalıdı yarımtiplərə ayırmağa imkan vermişdir.Şabalıdı torpaqların əmələ gəlməsində antropogenamillərin, xüsusilə qədimdən suvarma işləri aparmağınböyük təsiri olmuşdur.

Şabalıdı torpaqların profili genetik cəhətdən üstçürüntülü-akkumulyativ “A” qatına, illüvial karbonatlı“B”qatına və gipsli, karbonatlı ana süxura “C” qatına aydınayrılması nəzərə çarpır. Bu torpaqların tərkibindəyarımtiplərindən asılı olaraq humusun miqdarı 1,5-4,5%arasında dəyişir. Ümumi azot humusa uyğun olaraq 0,15-0,38% təşkil edir. Humusun qrup tərkibində əsasən huminturşuları üstünlük təşkil edir.

245

Şabalıdı torpaqlar mexaniki tərkibinə görə gilli vəağır-gillicəlidir. Bu torpaqların qədimdən suvarılan vəkipləşmiş növləri daha çox gilləşmə ilə fərqlənir.

Şabalıdı torpaqlar əsaslardan tam doymuşdur.Udma tutumu üst qatda hər 100qr torpaqda 20,1-42,0mq-ekv.arasında dəyişir. Torpaq məhlulunun reaksiyasızəif qələvi və qələvidir (pH-7,2-85 ). Azərbaycanınşabalıdı torpaqları zonasında kipləşmiş (lil fraksiyası 40-50%), qalıq şorlaşmış və gəcli torpaq növləri də rast gəlir.Azərbaycanda gəcli torpaqların əmələ gəlməsi əsasənvulkanik süxurlarla əlaqədardır. Ümumi kimyəvi anazilinnəticələri şabalıdı torpaqların profilində mineralbirləşmələrin az-çox dərəcədə bərabər paylanmasınıgöstərir .

Azərbaycan ərazisində yayılmış şabalıdı torpaqlarkənd təsərrüfatında çox yüksək mənimsənilmişdir. Butorpaqlar hal-hazırda meyvə bitkiləri, pambıq, dənli bitkilərxeyli geniş sahədə üzümçülük və narçılıqda istifadə edilir.Həmin bitkilər suvarma şəraitində daha yüksək məhsulverir.Azərbaycanın şabalıdı torpaqlar zonasında genetikcəhətdən tabeli xarakter daşıyan çəmən-şabalıdıtorpaqlar da yayılmışdır. Ərazi cəhətdən bu torpaqlarqrunt və səth sularından yüksək rütubətlənən çökək relyefsahələrində yayılmış və özünün poluhidromorftorpaqəmələgəlmə şəraitilə səciyələnir. Səthirütubətlənmə ilə yanaşı bu torpaqların əmələ gəlməsindəkənd təsərrüfat bitkilərinin (pambıq, qarğıdalı, üzüm və b.)suvarılmasına tətbiq edilən sularda iştirak etmişdir.

Çəmən-şabalıdı torpaqlar ağır mexaniki tərkibi,xüsusilə gilli olması ilə fərqlənir. Bu torpaqların profilində

246

fiziki gilin miqdarı, xüsusilə qədimdən suvarılannövlərində 60,88-78,52% arasında tərəddüd edir. Kür,Araz çayları suvarma kanallarından aparılanuzunmüddətli suvarma işləri bu torpaqlarda humusunmiqdarının xeyli artmasına (3,96%-ə kimi) səbəbolmuşdur. Həmdə bu torpaqlarda humusun paylanmasıtədrici xarakter daşıyır.

Çəmən-şabalıdı torpaqlar əsaslardan doymuştorpaqlardır. Udulmuş əsaslar içərisində kalsium kationuüstünlük təşkil edir. Bəzən onun miqdarı udulmuş əsaslarcəmindən 85-90%-ə çatır. Lakin tək-tək hallarda zəifşorakətləşmə əlamətlərinə də təsadüf olunur. Şorlaşmaəlamətləri isə müəyyən edilməmişdir, yaxud ana süxurayaxın hissələrdə sulfat duzlarından ibarətdir. Bu torpaqlarkənd təsərrüfatında istifadə nöqtəyi-nəzərdən xeyliəlverişli imkanlara malikdir.

11. Boz torpaqlar zonası

Boz torpaqlar ərazicə 150-200m-dək yüksəkliyiolan sahələrdə yayılmışdır. Əsas etibarı ilə Naxçıvan MR-sı, Kür-Araz ovalığı ərazilərində (Mil, Cənub-ŞərqiŞirvanın dağətəyi hissələri) və Xəzər sahili ovalıqdaBoğaz adlanan düzənlikdə yayılmışdır. Bu torpaqlaryovşanlı-efemerli və şoran bitkili yarımsəhra zonasında,səth suları ilə yuyulmayan rejim şəraitində əmələ gəlir.

Azərbaycanın boz torpaqları nisbətən cavantörəmə olub, genetik qatların zəif ifadə edilməsiləsəciyyələnir. Bir qədər özünün spesifik morfoloji əlamətləri

247

ilə qədimdən suvarılan növləri fərqlənir ki, torpaqprofilində onlar irriqasiya çöküntülərinin aydıntəbəqələşməsi və əkin qatının nisbətən tünd rəngli olmasıilə seçilir. Torpaqəmələgətirən süxurları müasirdördüncü dövr və Xəzər dənizi altından çıxmışçöküntülərdən ibarətdir. Bu zonanın iqlimi quraq olmasıvə yağıntılarının az düşməsi (250-300mm) ilə fərqlənir.Torpaqəmələgətirən süxurların xarakterindən, humusqatının qalınlığından, mexaniki tərkibindən, şorlaşma,şorakətləşmə, hidrotermik rejim və başqa təbii amillərdənasılı olaraq bu torpaqlar bir neçə yarımtip və növlərəbölünür: tündboz, adi boz, qədimdən suvarılan boz,şoranlı boz, şorakətli boz, ibtidai boz, takırabənzər boz vəb. Rütubətlənmə rejimindən və humusun miqdarındanasılı olaraq boz torpaq zonasında çəmən-boz, boz-çəmənvə çəmən torpaq yarımtipləri fərqləndirilir.

Morfoloji cəhətdən boz torpaqlar qonurumtul-küləşi, boz rəngi, üst qatın zəif (tozvari) strukturası,illuvial ”B”qatından bir qədər bərkimiş olması və buqatdan altda ağgözcüklərlə zəngin olan karbonat qatınınmövcud olmasıdır. Boz torpaqlarda humus qatı və genetikqatlar zəif ifadə olunmuşdur. Humusun miqdarı üst qatda1-2% arasında dəyişir. Humus qatından altda bəzənşorakətvari və bərkimiş karbonatlı qat nəzərə çarpır.Tərkibində profil üzrə asan həll olan duzlar və gipsyoxdur. Duzlar və gips kristalları ən çox 1,5-1,8mdərinliklər arasında yerləşir. Bu torpaqlar səthdənkarbonatlıdır. Mühiti qələvi reaksiyaya malikdir. Dərinqatlara doğru duzların miqdarı artaraq 2-3% və daha çoxolur. Mexaniki tərkibi ana süxur və gətirilmə

248

çöküntülərindən asılı olaraq müxtəlifdir. Bunların arasındagilli və gillicəli növləri üstünlük təşkil edir.

Boz torpaqlar zonasında geniş sahə tutan çəmən-boz və boz-çəmən torpaqlar azonal xarakter daşıyaraqözünün relyef şəraiti və hidrotermik rejimi ilə başqatorpaqlardan fərqlənir. Humusun miqdarı nisbətənyüksəkdir. Rütubətlənmə rejimindən asılı olaraq bəziqatlarda alabəzək xarakter daşıyan qleyləşmə əlamətlərivardır.

Boz torpaqlar aqroistehsalat nöqteyi-nəzərindənyüksək mənimsənilmişdir. Suvarma şəraitində pambıq,dənli bitkilər, bostan-tərəvəz, şəkər çuğunduru, həm dəüzüm bitkiləri əkilir. Boz torpaqlar zonası həm dərespublikanın əsas yem bazasıdır, geniş sahədəqoyunçuluq üçün qış otlağı kimi istifadə edilir. Zonanınəksər torpaq sahələri yüksək şorlaşmaya məruzqaldığından və şoranlardan ibarət olduğundan onlarınmeliorativ tədbirlərə böyük ehtiyacı vardır. Belə torpaqlarxüsusilə Şirvan, Salyan və Mil düzünün şərq hissələrindəgeniş yayılmışdır.

12. Çəmən və çəmən – çala torpaqlar

Çəmən və çəmən-çala torpaqlar ən çox Kür-Arazovalığının depressiya şəklində olan yüksək rütubətlənmişçökəkliklərində inkişaf tapmışdır. Ərazi cəhətcə Xaçmaz,Dəvəçi, Xudat rayonlarında, qismən Araz çayı boyuncauzanan çökək sahələrdə rast gəlinir. Çəmən torpaqlarınıninkişafında qrunt suları ilə bərabər səth sularının da roluböyükdür.

249

Ana süxurların yaşı və xarakterindən, həm də səthvə yeraltı sularının rütubətləndirmə dərəcəsindən asılıolaraq çəmən torpaqları morfoloji xüsusiyyətlərinə, asanhəllolan duzların və karbonatların miqdarına görə xeylifərqlənir.

Çəmən və çəmən-çala torpaqlarında qrunt sularısəthə xeyli yaxın olur və bəzən həmin sular kapillyarlarlasəthə çıxır. Bunun nəticəsi olaraq karbonatlı birləşmələrvə asan həllolunan duzların üst qatlarda toplanmasınəzərə çarpır. Digər tərəfdən, yüksək rütubətlənməşəraiti ilə əlaqədar olaraq çəmən formasiyası bitkiləriinkişaf edir, nəticədə sıx çim qatı yaranır ki, bu datorpağın üst qatında çoxlu humus toplanmasına səbəbolur. Həmin torpaqlarda rütubətlənmə şəraiti yüksəkolduğundan toplanan bitki qalıqları anaerob şəraitindəparçalanır və humuslaşma prosesinə məruz qalanmaddələrin hamısı son məhsullara qədər parçalanmayıbmul şəklində torpaqda toplanır. Yüksək rütubətlənənqatlarda dəmir birləşmələrinin təsirindən paslı vəgöyümtül ləkələr yaranmışdır.

Çəmən və çəmən-çala torpaqlar üçün digərxarakter əlamət humus qatının qalınlığı, qaramtul və tündboz rəngin olması, dənavari, topavari-dənəvaristrukturalılıqdır. Torpaqəmələgəlmə şəraiti və humusluluqdərəcəsindən asılı olaraq Azərbaycan ərazisində yayılmışçəmən torpaqlarını tünd çəmən, adi çəmən və açıqçəmən torpaq yarımtiplərinə ayırırlar.

Tünd çəmən torpaqlar çəmən torpaqlarının başqayarımtiplərindən yüksək humusluluğu, üst qatın tündrəngli olması ilə fərqlənir. Tünd rəng torpağın bərk

250

quruması nəticəsində boz-göyümtül kül rəngə keçir.Burada karbonat ağgözcüklərinə də rast gəlinir. Mexanikitərkibləri gillicədən ağır gilə kimi dəyişir. Çala sahələrdəstruktura topavari-kəltənli, bəzən kəltənli olur. Humusqatının qalınlığı çox olduğu kimi (75 sm), miqdarı da üstqatda xeyli yüksəkdir (3,0-5,0% kimi). Humusun profilboyu düşməsi tədrici daşıyır, hətta 60-70 sm dərinlikdəmiqdarı 1,0% təşkil edir.

Adi çəmən torpaqlar tünd çəmən torpaqlaranisbətən relyef şəraitinə görə yüksəkdir. Buna görəburada qrunt suyu da xeyli dərində olur. Humus qatı azqalınlığa (30-40sm) malikdir. Strukturası zəif ifadəedilmişdir. Mexaniki təkibi xeyli yüngüldür.

Açıq çəmən torpaqlar, yaxud az humuslu çəməntorpaqları əksər hallarda cavan allüvi yığınları üzərindərast gəlir. Burada torpaqəmələgəlmə prosesi demək olarki, ilk mərhələdədir. Relyef şəraiti çay terrasları, təpəciklərvə qismən çalalardan ibarətdir. Humus qatının qalınlığı10-20 sm ancaq təşkil edir. Strukturası zəif ifadəedilməklə, karbonat qatı məlum deyildir. Bu torpaqlarınmexaniki tərkibi çayın canlı yatağından uzaqlaşdıqcaağırlaşır.

Çəmən torpaqları respublika ərazisində tutduqlarıcoğrafi mövqelərinə görə də bir-birlərindən fərqlənirlər.Misal üçün Qarabağ düzünün çəmən torpaqlarıAzərbaycanın başqa çəmən torpaqlarından dərin qatlarınyüksək humusluluğu və yüksək karbonatlılığı ilə fərqlənir.

Şirvan düzündə yayılmış çəmən torpaqları şimalyamacdan axan çayların gətirmə konuslarında allüvialyığımlar üzərində əmələ gəlmişdir. Bu torpaqlar üçün

251

xarakter əlamət onların çox bərk kipliyə malik olması,suvarmadan və güclü yağışdan sonra səthində möhkəmqaysaq əmələ gəlməsidir. Bəzən uzun müddət çəltikəkilmiş sahələrdə şumaltı qatın bərkiməsi müşahidə edilirki, belə torpaqları “qoruq” torpaqlar kimi adlandırırlar.Şirvanda yayılmış çəmən torpaqları içərisində onlarınşorlaşmış növləri də vardır. Ümumiyyətlə, burada çəməntorpaqların kanalyanı sahələrdə yüksək humuslu qoruq,bərkimiş açıq-çəmən, qleyləşmiş tünd-çəmən və bataqlı-çəmən torpaqları növü müəyyən edilmişdir.

Çəmən torpaqları ehtiyat qida maddələrindənzəngin torpaqlarıdır. Burada müasir aqrotexniki üsullarıntətbiq edilməsi ilə pambıq, taxıl, qarğıdalı və başqa kəndtəsərrüfat bitkilərindən daha da yüksək məhsul alına bilər.

13. Bataqlı torpaqlar

Bataqlı torpaqlar depressiya formalı çökək relyefelementlərində yayılmışdır. Lakin bununla belə bataqlıtorpaqlara insanların təsərrüfat fəaliyyətlərinin nəticəsiolaraq təkcə çökək sahələrdə deyil, düzən sahələrdə dələkələr şəklində rast gəlmək olur. Bataqlı torpaqlarınəmələ gəlməsi əsas etibarilə qrunt sularının səviyyəsininqalxması, səth və irriqasiya sularının qaydayasalınmaması, həmçinin çəltik ləklərinin suya basdırılmasınəticəsində baş verir. Qrunt sularının səviyyəsininqalxması, ilin fəsillərindən də çox aslıdır. Bataqlı torpaqlarAzərbaycanda çox da böyük olmayan ləkələr şəklindəLənkəran ovalığında dənizkənarı sahədə, Kür və Araz

252

çaylarının alçaq terraslarında yayılmışdır. Bitki örtüyürütubət sevən, bataqlıq bitkilərindən ibarətdir.

Azərbaycanda bataqlı torpaqların çürüntülü-bataqlıvə lilli-bataqlı yarımtipləri müəyyən edilmişdir.

Çürüntülü-bataqlı torpaqlar morfololi cəhətdənüst qatda yarımçürümüş bitki qalıqlarının olması iləxarakterizə olunur. Lilli-bataqlı torpaqlarda üzvi qalıqlarınparçalanması daha yüksək dərəcədə gedir. Bataqlıtorpaqların hər iki yarımtipində qleyləşmə əlamətlərinəzərə çarpır ki, bu da ən çox mexaniki tərkibdən,qruntdan və səthdən rütubətlənmə dərəcəsindən asılıdır.Adətən bataqlı torpaqların çürüntü qatı göyümtül yaxudmavi-yaşıl rəngli qleyli qata keçir ki, bu da allüvial gillicəli-qumsal ana suxuruna malikdir. Bataqlı torpaqlar yaşına,mexaniki tərkibinə, kimyəvi və fiziki-kimyəvi xassələrinəgörə çox müxtəlif olur. Bu torpaqların profilində çox vaxtyaxşı çürüməmiş üzvü qalıqlarla zəngin basdırılmışqatlara təsadüf edilir, Lənkəran zonasında bataqlıtorpaqların səthi əksər hallarda lillənmiş olur.

Bataqlı torpaqların tam inkişaf etmiş növlərindəmexaniki tərkib nisbətən ağır olur. Bəzən burada fizikigilin miqdarı 50%-dən artıq olur ki, bunun da 25%-i lilinhesabınadır. Humus qatının qalınlığı bu torpaqlarda 30-50sm olub, ümumi miqdarı üst qatda 3-5%, hətta çürüntülü-bataqlı yarımtiplərində 10-12%-ə çatır. Ümumi azotagəldikdə isə bu üst qatda 0,2-0,3 % və daha artıq olur.Əksər hallarda bataqlı torpaqlar karbonatlardan yuyulmuşolur. Lakin bunların karbonatlı növləri də rast gəlir.Karbonatlar ən çox dərin qatlarda yayılmaqla torpaq profili

253

boyu 0,2 %-dən 22%-ə kimi dəyişir. Xüsusilə butorpaqların lilli-bataqlı yarımtipləri yüksək karbonatlıdır.

Bataqlı torpaqlar yüksək udma tutumuna (hər 100qr, torpaqda 28-30 mq-ekv.) malikdir. Uducu kompleksdəkalsium (20-25 mq-ekv.) və maqnezium (4-5 mq-ekv.)kationları üstünlük təşkil edir. Bəzən natrium kationununda (1,0-1,5 mq-ekv.) olması müşahidə edilmişdir.

Bataqlı torpaqlar şorlaşmamışdır. Bütün profil boyuquru qalığın miqdarı 0,05-0,1% arasında dəyişir. Lakinrelyef şəraiti və qrunt sularının minerallaşmadərəcəsindən asılı olaraq şorlaşmış bataqlı torpaqlar darast gəlinir.

Bataqlı torpaqlar yüksək münbitliyə malik olmaqlakənd təsərrüfat bitkilərinin istifadəsi üçün xeyli perspektivəhəmiyyət kəsb edir. Əsas etibarilə çəltik altında istifadəolunur. Qurudulma işi aparıldıqdan sonra buğda, arpa,tütün və tərəvəz-bostan bitkiləri əkilə bilər. Lakin butorpaqların xeyli hissəsi bataqlaşma ilə əlaqədar olaraqyalnız örüş və biçənək kimi istifadə edilir.

Tuqay meşə torpaqları. Bu torpaqlar ən çox Kürçayının axını boyu, onun subasar terraslarında, BöyükQafqazın şimal-şərq düzən hissəsində (Xudatdüzənliyində), Alazan və İori çaylarının vadisi boyuncayayılmışdır. Tuqay torpaqları adətən tuqay meşələrialtında subasar rejim və qrunt suyunun təsiri altındainkişaf edir. Ərazinin rütubətlənməsində düzənlikdən axıbgələn layarası sular, xüsusilə suvarma sularının qarasularşəklində üzə çıxması böyük rol oynayır. Burada meşəağacları əsas etibarilə rütubət sevən ağac bitkiləri (qovaq,söyüd, yulğun və s.) və cəngəlliklərdən ibarətdir. Burada

254

tuqay meşə bitkilərindən başqa seyrək meşə ağacları vəala-tala açıq sahələrdə sıx çim qatı əmələ gətirən otbitkilərinə də rast gəlinir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki,hal-hazırda tuqay meşələri əksər sahələrdə qırıldığındanburada torpağın profilində hidrotermik rejimindəyişməsinə səbəb olmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd edəkki, burada tuqay meşələrinin insanlar tərəfindən qırılmasıilə yanaşı, təbii halda quruması da müşahidə olunur. Buonunla izah edilir ki, çayların eroziya bazisi aşağıdüşdükcə, həm çayın özünün, həm də qrunt sularınınsəviyyəsi aşağı düşür, bayaqdan rütubətlənmə şəraitiyüksək olan sahələr daha tuqay meşə ağaclarını təminedə biləcək izafi nəmliyə malik olmur. Məhz buna görə dəmeşə bitkilərinin yerində bozqır və yarımsəhra bozqırbitkiləri inkişaf edir.

Tuqay torpaqları morfoloji cəhətdən bir sıraxüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Bu xüsusiyyətlər həmintorpaqların topavari, qozvari ot örtüyü olan sahələrdə isədənəvari strukturaya malik olmasıdır. Bu torpaqların üstqatlarının rəngi (20-25 sm-ə kimi) boz, mexaniki tərkibiyüngül gillicəli, kipliyi isə bərkdir.

Tuqay torpaqlarında humusun miqdarı nisbətənyüksək olur. Üst qatlarda onun miqdarı 4,5-10,0%arasında dəyişir və profil boyu tədrici düşür. Bəzən hətta100-120 sm-də humusun miqdarı 1,0-1,2 % təşkil edir.Ümumi azotun miqdarı 0,35-0,50% arasında dəyişir.Tuqay torpaqları çox vaxt səthdən karbonatlıdırlar.Karbonatlar üst qatda 0,8-2,5% təşkil edirsə, aşağıqatlarda miqdarı xeyli artıq 10-15%-ə çatır.

255

Tuqay-meşə torpaqlarının mexaniki tərkibi çoxmüxtəlifdir. Qumsaldan tutmuş gilə kimi dəyişir. Butorpaqlar udulmuş əsaslardan yüksək doymuştorpaqlardır. Uducu kompleksdə əsas etibarilə udulmuşkalsium kationu üstünlük təşkil edir. Ən dərin qatlarnəzərə alınmazsa, bu torpaqlarda şorlaşma müşahidəedilməmişdir, burada quru qalığın miqdarı profil boyu 0,1-0,3%-dən artmır. Torpaq mühiti şiddətli qələvidir.

Həmin torpaqlar əsas etibarilə meşə örtüyüaltındadır. Lakin bozqırlaşma getmiş çay terraslarıbostan-tərəvəz bitkiləri, pambıq və çəkilliklər altındaistifadə edilir.

14. Şoran torpaqlar

Azərbaycanda şoran torpaqlar çox geniş sahədəyayılmışdır. Ərazicə ən çox isti və quru iqlim şəraiti olanKür-Araz ovalığında-boz torpaqlar zonasında rast gəlinir.Sahəsi 2,2 milyon hektar olan Kür-Araz ovalığıtorpaqlarının təxminən 60%-i orta və şiddətli dərəcədəşorlaşmış torpaqlardan ibarətdir. Ümumiyyətlə,respublikamızın ərazisində orta və şiddətli dərəcədəşorlaşmış torpaqların ümumi sahəsi 1,3 milyon hektardançoxdur. Ərazi cəhətcə bu torpaqlar relyefin nisbətən alçaqaxımsız elementlərində - dənizsahili qurşaqda, Mildüzündə (Şorgöldə), Muğan düzündə (Hacı Elçi yeri),Qarabağ düzündə, Cənubi-Şərqi Şirvanda, Azərbaycanınşimal-şərq hissəsində, Abşeron yarımadasında, Naxçıvanrespublikasının düzənlik hissəsində (xüsusiləBöyükdüzdə) və qismən Gəncə-Qazax massivində

256

müəyyən edilmişdir. Bir qanunauyğunluq kimi butorpaqların yayıldığı sahələrdə buxarlanmanın miqdarıdüşən yağıntılardan xeyli üstün olur. Burada qruntsuyunun səviyyəsi yüksək olmaqla (1,5-2,0m) yüksəkminerallaşmışdır.

Şoran torpaqlar əksər hallarda qədim Xəzərinşorlaşmış gilli çöküntüləri, yaxud palçıq vulkanımaterialları üzərində əmələ gəlmişdir. Şoran torpaqlardaasan həllolan duzların miqdarı 3%-dən artıq olur. Onagörə də belə sahələrdə yalnız şoran bitkiləri inkişaf edəbilir.

Morfoloji cəhətdən bu torpaqların üç növü: (çəmənşoran, yumşaq şoran və qaysaqlı şoran) fərqləndirilir.Cənub-Şərqi Şirvanda əsas etibarilə təpəcikli şoranlarkompleksi yayılmışdır. Təpəcikli şoranların özünün dəsopkalı, delüvial və dəniz sahilində yayılmış tiplərimüəyyən edilmişdir.

Çəmən-şoran torpaqları Şirvan düzü ərazisindəqrunt suları yerin səthinə yaxın olan, çayların gətirməkonuslarının orta hissəsində və düzənlik daxilində Kürçayı sahilləri yaxınlığında yayılmışdır. Çəmən-şorantorpaqlar yayılmış ərazilərdə ayrı-ayrı kiçik ləkələrşəklində rast gəlir.

Çəmən-şoran torpaqlarında humusun yüksəkmiqdarda (2,0-3,5%) olması bu torpaqlar üçün səciyyəviəlamətdir. Humuslu qatın ümumi qalınlığı isə 80sm-əçatır. Bu deyilənlərə əsasən qeyd etmək olar ki, çəmən-şoran torpaqları keçmiş çəmən-boz torpaqlarınşorlaşmasından əmələ gəlmişdir. Bunu bir sıra

257

tədqiqatçılar da (V.R. Volobuyev, M.R. Abduyev) təsdiqedirlər.

Yumşaq şoranlar üçün xarakter morfoloji əlamətonların üst 3-10sm-lik qatının yumşaq halda olmasıdır. Buqatın strukturası toza bənzəyir və aşağı qatda isə “yalançıdənəvari”dir. Belə vəziyyət həmin qatda duzların çoxtoplanması ilə xarakterizə olunur. Bu torpaqların üzəriləgəzərkən orada ləpir yaxşı qalır və torpaq qatı asantozlanır. Yumşaq şoran torpaqların rəngi üst qatlardaduzların miqdarından asılıdır. Adətən rəngi boz yaxudağımsov olur. Suda asan həllolunan duzlar içərisindənatrium-sulfat duzu üstünlük təşkil edir. Torpağınhissəsinin yumşaq olmasına səbəb bu duzların çoxolmasıdır. Tədqiqatçılar göstərmişdir ki, yumşaq şorantorpaqlarda, xüsusilə Şirvan düzündə, duzların miqdarı2,5-3,5%-ə çatır.

Qaysaqlı şoran torpaqlar ən çox Şirvanzonasında (Göyçay, Ucar, Ağsu, Kürdəmir, Zərdab və s.)yayılmaqla ayrı-ayrı ləkələr şəklində rast gəlir. Butorpaqların səthində müxtəlif həndəsi formalarda qaysaqyaranır ki, bunun qalınlığı 3-5sm və daha çox olur.Qaysaqlı şoran torpaqların mexaniki tərkibi yüngül və ağırgillicəli, hətta gillidir. Həm də mexaniki tərkib ağır olduqcaqaysaq qalın və çox möhkəm olur. Belə torpaqlardaqaysağın əmələ gəlməsi leysan yağışları ilə müşaiyətolunur. Qaysaqlı şoran torpaqlarda quru qalığın miqdarı1,0-2,5% və daha çox olur. Suda asan həllolunan duzlararasında sulfat (1,6%-ə qədər) və natrium (0,4%-i) duzlarıüstünlük təşkil edir.

258

Ümumiyyətlə, şoran torpaqlar Kür-Araz ovalığınınşərq hissəsində və Qarabağ düzündə üstünlük təşkil edir.Qarabağ düzündə yayılmış şoran torpaqlar bəzən sodalıxarakter daşıyır və başqa şoranlara nisbətən humusdanzəngindir. Bu torpaqlarda humus üst qatda 1,5-4,5%arasında dəyişir. Humusun belə yüksək olması Qarabağşoranlarının çəmən mənşəli olmasını sübut edənamillərdən biridir.

Şoran torpaqların yuxarıda göstərdiyimiznövlərindən başqa, ala-tala sahələrdə şoran-şorakət,şorakətləşmiş növləri də müəyyən edilmişdir.Azərbaycanda yayılmış şoran torpaqları qabarıq vətakırabənzər, təpəcikli və sopkalı şoran torpaqlar deyə birneçə növə bölürlər.

Şoran torpaqlardan bilavasitə kənd təsərrüfatbitkiləri əkinində istifadə edilmir. Lakin burada zərərliduzları meliorasiya yolu ilə torpaqdan yuyubtəmizlədikdən sonra onlardan əkinçilik təsərrüfatındaistifadə etmək mümkündür.

Şorakət torpaqlar. Torpağın uducu kompleksindəçoxlu miqdarda (15-20%-dən çox) udulmuş Na kationu(bəzən illüvial qatda Mg) olan torpaqlara şorakət torpaqlardeyilir. Azərbaycan Respublikası ərazisində şorakətvaritorpaqlar avtomorf (quru bozqır) poluhidromorf (çəmən-bozqır, yarımsəhra) və qismən hidromorf (çəmən vəçəmən-bataqlı) rejim şəraitində inkişaf edir. Belə torpaqlarcoğrafi cəhətdən Kür-Araz ovalığında, Mil-Muğan,Qarabağ və qismən Şirvan düzlərində və Siyəzən-Sumqayıt massivlərində yayılmışdır. Şorakət torpaqlarıntipik nümunələrinə həm də Naxçıvan Muxtar

259

Respublikasının ərazisində Arazboyu düzənlikdə,xüsusilə Şərur düzündə İbadulla və Diədin kəndləriərazisində təsadüf edilir. Özünün inkişafı prosesindəşorakət torpaqların profili morfoloji cəhətdən humusluelüvial A1 qatı, illüvial şorakət B1 qatı, şorakətaltı B2 qatıvə torpaqəmələgətirən C qatına malikdir.

Bu torpaqlarda şorakət qatı özünün xeyli tünd-rəngi ilə fərqlənir. Əksər hallarda bu qat tünd qonur yaxudqəhvəyi çalarlıqla qonur, rəngi, sütunvari, bəzən isəprizma şəkilli, kəltənli strukturası ilə nəzəri cəlb edir.Şorakət illüvial B qatı morfoloji cəhətdən quru halda çoxbərk (kipləşmiş), yaş halda isə sivaşqan (yapışqanlı)olması ilə fərqlənir.

Şorakət torpaqların genezisi haqqındaK.K.Hedroys, K.A.Qlinka, V.R.Vilyams, V.A.Kovda,İ.P.Antipov-Karatayev, M.R.Abduyev və başqa alimlərfikirlər söyləmişlər. Lakin əksər tədqiqatçılar şorakəttorpaqların şoran torpaqların deqradasiyası nəticəsindəəmələ gəldiyini təsdiq edirlər. Azərbaycanda butorpaqların şorakətliliyə görə qradasiyası İ.P.Antipov-Karatayev (1940) və R.H.Məmmədov (1970) tərəfindənverilmişdir.

Özünün morfoloji-genetik xüsusiyyətləri və fiziki-kimyəvi xassələri ilə fərqlənən şorakət torpaqlar uducukompleksində udulmuş Na-un xeyli yüksək (udmatutumundan 15-20%) olması üzündən şiddətli qələvireaksiyaya (pH-9,0-9,5) malikdirlər. Udulmuş Nakationunun yüksək olması bu torpağın mineral və üzvihissəsində dispersliyi artırır, kolloidlərin suya qarşı

260

davamlılığını aşağı salır və mühit reaksiyasını daha daqələviləşdirir.

Şorakət torpaqların kənd təsərrüfatında istifadəedilməsinin perspektiv imkanları vardır. Lakin butorpaqlardan istifadə etmək üçün orada köklü tədbirlərhəyata keçirmək və həmin torpaqların təbii münbitliyiniyüksəltmək lazımdır. Bu torpaqların yaxşılaşdırılmasıüçün ən effektiv tədbir kimyəvi meliorasiya işləri tətbiqetmək və gipsləmədən istifadə edilməsidir. Şorakəttorpaqlara verilən gips meliorantı bu torpaqların su-fizikivə kimyəvi xassələrinin yaxşılaşmasına, normal haladüşməsinə xeyli şərait yaradır.

Şoran torpaqları yararlı hala salmaq üçün genişmeliorasiya işləri görülür. Bu məqsədlə şoranlaşmıştorpaqlarda dərin kanallar çəkilir, torpaqdakı artıq duzlaryuyularaq həmin kanallar vasitəsilə axıdılır.

Torpaq ehtiyatları və onların sahələrinin əsastəsərrüfat istiqamətlərinə görə ümumi balansı aşağıdakıcədvəl 23.1-də və şəkil 23.6-da verilmişdir.

Cədvəl 23.1. Azərbaycanın torpaq sərvətlərinin ümumi balansı və istifadə istiqaməti

S№

Torpaqların adı Sahə Əsas istifadəsi

Min h-la

%

1 2 3 4 51 Dağ-çəmən (torflu,

çimli, qaramtıltorpaqlar)

876,7 10,5 Yay otlaq fondutorpaqları

2 Dağ qara torpaqları 221,2 2,56 Kartof, dənli bitkilər3 Qonur dağ-meşə

torpaqları634,3 7,34 Meşə fondu

torpaqları

261

4 Çürüntülü-karbonatlıdağ-meşə torpaqları

46,8 0,54 “--------”

5 Qəhvəyi dağ-meşətorpaqları

815,4 9,44 “--------”

6 Çəmən-qəhvəyitorpaqlar

65,8 0,76 Bağçılıq,üzümçülük,dənlibitkilər (qismən

narçılıq)7 Dağ boz-qəhvəyi

torpaqlar81,8 0,93 “--------”

8 Açıq qəhvəyi aridseyrək meşəli

torpaqlar

62,8 0,73 Qoruq ərazitorpaqları

9 Sarı torpaqlar 85,1 0,93 Çay, subtropikmeyvəçilik, tərəvəz

10 Podzollu sarıtorpaqlar

16,9 0,20 “--------”

11 Podzollu-qleyli sarıtorpaqlar

15,0 0,17 “--------”

12 Şabalıdı torpaqlar 1598,6 18,50 Dənlibitkilər,üzümçülük,qismən pambıqçılıq

13 Çəmən-şabalıdıtorpaqlar

222,4 2,57 “--------”

14 Boz torpaqlar 703,2 8,16 Pambıqçılıq,taxılçılıq, bağça-

tərəvəz,qış otlaqları15 Çəmən-boz torpaqlar 334,7 3,87 “--------”16 Boz-çəmən torpaqlar 1200,1 13,89 “--------”17 Çəmən-meşə (tuqay)

torpaqlar1040,4 12,02 Meşə fondu

torpaqları, qisməntərəvəz-bostan

bitkiləri18 Çəmən, çəmən-

bataqlı və bataqlıtorpaqlar

279,6 3,24 Çəltik, qismənotlaqlar

19 Şoran, şorakət və 119,3 1,39 Meliorativ torpaq

262

solod torpaqlar fondu sahələri20 Qumluqlar və çay

daşı yığınları83,4 0,98 “--------”

21 Başqa yararsızsahələr,

yarğanlar,qobular,üzə çıxmış sal

süxurlar, sıldırımqayalıqlar və s.

934,1 10,79 “--------”

8641,5 100

Şəkil 23.6. Azərbaycanın torpaq ehtiyatlarının balansı (8641,5min ha)

XXIV FƏSİL TORPAQLARIN BONİTİROVKASI

263

XXIV.1. Torpaq bonitirovkasının tarixinə dair

Torpaq münbitliyinin qiymətləndirilməsinə bir neçəmin il əvvəl Misir, Çin, Hindistan kimi qədimsivilizasiyalarda suvarma əkinçiliyinin formalaşdığıdövrlərdə başlanmışdır. Gəlir üçün vergilərin toplanmasıməqsədini qarşıya qoymuş bu qiymətləndirmələrdərüşeym halında da olsa bonitirovka elementləri, müəyyənaqroekoloji şərait amillərini sezməmək mümkün deyil.

Torpağın qiymətləndirilməsi barədə ilk təsnifatıqədim yunan filosofları Aristotel və Teofrasvermişdir.Onlar qədim dövr əkinçilərinin fikirləriniümumiləşdirərək torpaqların bonitet siniflərini vermiş vətorpaqları yaxşı, münbit, az münbit (gücdən düşmüş, yenimünbitliyini itirmiş), kasıb və məhsulsuz kimi siniflərəbölmüşlər.

Orta əsrlər Avropasında feodalizm dövründə bütövölkələrin becərilən sahələrini əhatə edən torpaqkadastrları yaranmışdır. Lakin torpağın maddi tərkibinə vəxassələrinə, o cümlədən onun ekoloji və bioekolojicəhətlərinə əsaslanan qiymətləndirmə sistemləri çoxsonralar, Qərbi Avropada XVII-XIX əsrlərdəformalaşmışdır. Məsələn, Almaniyada çəmən və otlaqtorpaqların qiymətləndirilməsi zamanı torpağın təbiigöstəriciləri ilə yanaşı, başqa ekoloji amillər – orta illiktemperatur və rütubətlənmə dərəcəsi də nəzərəalınmışdır.

Polşada əkinaltı torpaqlarla yanaşı, biçənək vəotlaqların, meşə massivlərinin və başqa sahələrin dəbonitirovkası həyata keçirilir. Bu zaman torpağın mühüm

264

diaqnostik əlamətləri (humusun miqdarı, qranulometriktərkibi, əkin qatının qalınlığı, strukturu, sıxlığı, turşuluğu,qleyləşməsi, torpağın su xassələri, təsərrüfat sahəsininyeri və meliorasiyasının vəziyyəti, qiymətləndirilən sahədəbitki örtüyünün xüsusiyyətləri) ilə yanaşı məhsuldarlıq,hətta alınan samanın miqdarı və b. ekoloji amillər dənəzərə alınmışdır.

Macarıstanda torpaqların qiymətləndirmə sistemiəsasında onların genetik təsnifatı durur. Bu təsnifatınəsasında torpağın taksonomik vahidləri üçün onlarınmünbitliyini xarakterizə edən qiymət balları (100 ballısistem) müəyyən edilmişdir (Stefanoviç, Foriks, 1974).

Rumıniyada torpaqların qiymətləndirməsiekometriya metoduna əsaslanır. Bura sahələrin səthininöyrənilməsi, aqroekologiyası, bitki örtüyünün və sahələrinməhsuldarlığının öyrənilməsi daxildir. Metodun müəllifləriUeas, Mintiarn və başqaları (1974) belə hesab edirlər ki,ekometriyanın fuksional bazası məhsuldarlığın biometrikölçülməsi və statistikasıdır ki, bunun köməyi iləməhsuldarlıqla qiymət amillərinin təbii və süni kəmiyyətnisbətini tapmaq mümkündür.

İngiltərədə bonitirovka zamanı adətən torpağınqranulometrik tərkibi, torpaq profilinin dərinliyi və başqakeyfiyyət göstəriciləri nəzərə alınır.

Hindistan ölkəsinin bəzi ştatlarında qırmızıtorpaqların qiymətləndirilməsi Storinin metodundanistifadə etməklə həyata keçirilir.

Avstraliyada torpaqların qiymətləndirilməsi 1946-cıildən həyata keçirilir.Bu tədbir torpaq ehtiyatlarınınöyrənilməsi xidmətinin səlahiyyətlərinə daxildir.

265

Tədqiqatlar kompleks şəkildə geoloqların,geomorfoloqların, torpaqşunasların, geobotaniklərin,iqlimşunasların, iqtisadiyyatçıların iştirakı ilə həyatakeçirilir.

ABŞ torpaqların bonitirovkası zamanı kriteriya kimitorpaq profilinin qalınlığı, torpağın nəmliyinin xarakteri,qrunt sularının yerləşmə dərinliyi, yamacların xarakteri vəmeyillik dərəcələri, eroziya təzahürlərinin intensivliyi,daşlığı, şorlanma, şorakətləşmə prosesləri, daşqınlığameyillik, torpağın ümumi münbitliyi götürülür. Bütüngöstəricilər keyfiyyətinə görə torpağın səkkiz sinifiniayırmağa imkan vermişdir.

Torpaqların bonitirovkası ilə bağlı işlər RusiyadaV.V.Dokuçayev (1951) və N.M.Sibirtsevə məxsusolmuşdur.

Qiymətləndirmə üzrə bütün işlər iki mərhələyəbölünmüşdür. Təbii-tarixi mərhələ adlanan birincimərhələdə hər şeydən əvvəl torpaqların təbii keyfiyyətqiyməti-morfoloji – genetik, kimyəvi fiziki və fitozoolojixüsusiyyətləri, eləcə də iqlim şəraiti müəyyən olunur. İşinbu hissəsi torpaqşünas mütəxəssislər tərəfindən yerinəyetirilirdi. Birinci mərhələnin ardınca qiymətləndirməninikinci mərhələsində statistika ilə məşğul olanmütəxəssislər tərəfindən ayrı-ayrı rayonlar üzrə kəndtəsərrüfat iqtisadiyyatına dair işlər tədqiq edilib, yerinəyetirilirdi.

Deməli, torpağın qiymətləndirilməsini Dokuçayevəkimi əsas üç mərhələyə bölmək olar: 1) Təbii – tarixiqiymətləndirmə mərhələsi; 2) Torpaqların statistik üsulla

266

qiymətləndirmə mərhələsi; 3) Torpaqların morfolojiqiymətləndirmə mərhələsi.

Torpaqların qiymətləndirilməsində Dokuçayevdənbaşqa bir çox görkəmli alimlər – V.P.Amalitski,P.F.Barakov, V.İ.Vernadski, F.J.Levinson-Lessinq,N.M.Sibirtsev və başqaları da iştirak etmişlər.

Lakin təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki,Böyük Oktyabr Sosialist inqilabından sonra, tək-təktədqiqatçılar nəzərə alınmazsa keçmiş SSRİ məkanındatorpaqların bonirovkası işlərinin aparılmasında 1953-cü iləkimi fasilə olmuşdur. Bu onunla izah edilir ki,aqrobiologiya elmində xüsusi nüfuza malik olan bir sıraalimlər (V.R.Vilyams, B.F.Petrov və bir çox başqaları)SSRİ-də torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin ləğvedilməsini, torpağın daha alınıb-satılmamasının və bunagörə də torpağı qiymətləndirməyin, yəni bonitirovkanınlüzumsuz olduğunu və bu işin kapitalist istehsalmünasibətlərinə xas olduğunu əsas götürürdülər. LakinSov.İKP MK-nin 1953-cü il sentyabr plenumu və bir sırasonrakı plenumların qərarlarında bu böyük və mühümdövlət əhəmiyyətli məsələnin aparılması zəruri sayılmışvə günün ən aktual problemlərindən biri hesab edilmişdir.

Bütün bu qərarlardan sonra qısa müddət ərzindəkeçmiş SSRİ məkanında, xüsusilə ayrı-ayrırespublikaların görkəmli alimləri (S.S.Sobolev,M.N.Malışkin, F.J.Qavrilyuk, N.L.Blaqovidov, N.F.Tyumentsev, N.N.Rozov, İ.A.Krupenikov, V.N.Kuzmiçev,İ.İ.Karmanov, R.İ.Luneva, A.M.Mamıtov, A.Q.Medvedyev,A.P.Klopotovski, N.İ.Smeyan və bir çox başqaları) istərəkinaltı, istər bağaltı və istər də təbii işləri aparmış,

267

torpaqların təbii münbitliyini və bitkilərin məhsuldarlığınıəsas götürərək təlimatlar hazırlanmış təsis əmsallarımüəyyənləşdirilmiş, torpaqların əsas və geniş bonitetşkalalarını və keyfiyyət qruplarını işləyib hazırlamış,regionlar üzrə torpaq boniteti xəritələri tərtib etmişlər.

Torpaqların müqayisəli uçotu, onların keyfiyyətcəqiymətləndirilməsi (bonititrovkası) dünya miqyasındaolduğu kimi Azərbaycanda da böyük maraq doğurmuşdur.Respublikamızda torpağın bonitirovkası üzrə işlər ilk dəfəAzərbaycan Respublikası Elmlər AkademiyasıTorpaqşunaslıq və aqrokimya institunda aparılmışdır. Buişlərin aparılmasına təkan verən əsas səbəblərdən biri1968-ci ildə institutun nəzdində coğrafiya elmləri doktoru,professor Ş.G.Həsənovun təşəbbüsü ilə ilk dəfə torpağınaqroekologiyası və bonitirovkası laboratoriyasının təşkiliolmuşdur.

Laboratoriyanın təşkilindən sonra ilkmüvəffəqiyyətlərindən biri respublikamızda torpaqlarınbonitirovkası üzrə tədqiqatların vahid bir metodikaəsasında səmərəli aparılmasının təşkili üçün 1973-cü ildəbirinci dəfə V.R.Volobuyev, M.E.Salayev, Ş.G.Həsənov vəY.İ.Kostyuçenkonun müəllifliyi ilə “Azərbaycandatorpaqların bonitirovkasının keçirilməsinə dair metodikigöstərişin” hazırlanıb çap edilməsi olmuşdur.

Diqqəti cəlb edən ikinci böyük nailiyyət və dəyərlivəsait geniş ümumiləşdirmələr əsasında 1973-cü ildəŞ.G.Həsənov və R.Ə.Əliyeva tərəfindən ilk dəfə 1:500minmiqyasda Azərbaycan Respublikası torpaqlarının bonitetkartoqramının tərtibi olmuşdur (Şəkil 24.1.).

268

Şəkil 24.1. Azərbaycan Respublikası torpaqlarının bonitetkartoqramı (Ş.G.Həsənov, P.Ə.Əliyeva).

Azərbaycanın torpaq boniteti kartoqramının legendasıBonitetsinifləri

Bonitetbalları

Torpaqlarınkeyfiyyətqrupları

Daxil olan torpaqlar

269

X 91-100Yüksək keyfiyyətli

Yuyulmuş dağ qaratorpaqlar,qaramtıl dağ- çəmən torpaqlar, torflu dağ-çəmən, torpaqlar, zəif podzollu sarı torpaqlar,yüksək humuslu allüvial-çəmən torpaqlar.

IX 81-90Yaxşıkeyfiyyətli

Karbonatlıdağ- torpaqlar,dağ–çəmən bozqır torpaqlar, şabalıdı–çəmən torpaqlar.

VIII 71-80Qədimdən suvarılan çəmən–meşə, bozqırlaşmışdağ– çəmən, çəmən–qəhvəyi, qədimdən suvarılan şabalıdı, qədimdən suvarılan çəmən-boz

VII 61-70 Ortakeyfiyyətlitorpaqlar

Çimli dağ–çəmən, qədimdən suvarılan boz, orta humuslu çəmən–boz, yüksək humuslu boz – çəmən

VI 51-60Yuyulmuş çimli dağ–çəmən, orta humuslu allüvial–çəmən, dağ – boz qəhvəyi, şiddətli podzollu sarı, şabalıdı, suvarılan boz.

V 41-50 Alçaqkeyfiyyətlitorpaqlar

Yuyulmuş dağ torpaq, dağ şabalıdı, boz açıq şabalıdı, az humuslu alluvial çəmən, çürüntülü – sulfatlı şabalıdı, şiddətli podzollu qleyli sarı.

IV 31-40Yuyulmuş dağ şabalıdı, az humuslu boz–çəmən şorakətvari allüvial–çəmən, orta şorlanmış boz–çəmən, orta şorlanmış çəmən şabalıdı, şorakətvari çəmən–boz, şorlaşmış boz qonur.

III 21-30Yararsız vəŞərti yararsıztorpaqlar

Şoranvari boz–qonur, tam inkişaf etməmiş dağ şabalıdı, ibtidai boz orta yuyulmuş dağ şabalıdı, orta şorlaşmış şorakətvari çəmən-boz, zəif ibtidai boz.

II 11-20Orta şorlaşmış takırobənzər ibtidai boz karbonları,bəzən şoranvari şorakətvari çəmən-bataqlı, şiddətli şorlaşmış,şorakətvari şabalıdı çəmən, şorakətli şoranvari boz–çəmən

I 1-10Kənd təsərrüfatında istifadə olunmayan meşəfondu

Çılpaq qayalıqlar, səthə çıxmış şorlaşmış süxurlar,tipik, qaysaqlı, qabarıq şoranlar,şorlu təpəcikli şoranlar, çınqıllı çay yataqları

0 0

Ümumiyyətlə, torpağın aqrogeologiyası vəbonitirovkası sahəsində Azərbaycanda aparılan işləri şərtiolaraq üç mərhələyə bölmək olar:

Birinci mərhələdə görülən işlər 1965-ci ilə qədərkidövrü əhatə edir. Bu dövrdə görülən işlər mahiyyətinə

270

görə torpağın aqroistehsalat qruplaşması (V.R.Volobuyev,Ş.G.Həsənov, R.H.Məmmədov) və bəzi metodiki xarakterdaşıyan mövzulardan ibarət olmuşdur. Lakin torpağınaqroekologiyası və bonitirovkasına dair geniş həcmlitədqiqat işləri demək olar ki, bu mərhələdəaparılmamışdır.

İkinci mərhələdə torpağın aqroekologiyası vəbonitirovkası sahəsində aparılan işlərin miqyası və həcmixeyli genişlənmişdir. Respublikanın ayrı-ayrı torpaqvilayətlərində, xüsusilə Cənub-Qərbi Azərbaycanın Arazboyu rayonlarında, Kür-Araz ovalığının suvarılantorpaqlarında, Lənkəran-Astara zonasında, Gəncə-Qazaxmassivində və Böyük Qafqazın bir sıra rayonlarındatorpağın bonitirovkası sahəsində aparılan tədqiqat işlərixeyli əhatəli olub böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Təqdirəlayiq haldır ki, torpağın bonitirovkası üzrəişlər təkcə Respublika miqyasında deyil, ayrı-ayrıregionlar, inzibati rayonlar, hətta təsərrüfatlarsəviyyəsində müxtəlif kənd təsərrüfat bitkiləri altında olantorpaqlarda, həmin bitkilərin tələbatı nəzərə alınaraqaparılmışdır.

Belə tədqiqatlara Y.İ.Kostyuçenkonun (1966) dənlibitkilər altı torpaqlarda, R.Ə.Əliyevanın (1971) Salyanrayonunda pambıqaltı torpaqlarda, Q.Ş.Yaqubovun(1975), Q.Ş.Məmmədovun (1977) və F.D.Ayvazovun qışotlaqları torpaqlarında, Ş.A.Bədəlovun (1981) üzümaltıtorpaqlarda bonitirovka sahəsində aparılan elmi-tədqiqatları misal göstərmək olar.

Torpağın aqroekologiyası və bonitirovkası üzrəaparılan fundomental tədqiqatlardan biri də

271

Ş.G.Həsənovun (1972, 1966, 1978) uzun illərAzərbaycanın Çənub-Qərb bölgəsində apardığı işlərdir.O, bu ərazidə təkcə torpağın əmləgəlmə şəraiti, təsnifatı,morfoloji-genetik xüsusiyyətləri deyil, eyni zamandaaqroistehsal xüsusiyyətlərini, bonitirovkasını da aparmış,torpağın münbitlik amilləri ilə kənd təsərrüfat bitkilərinin(taxıl və pambığın) nisbi məhsuldarlığı arasındakıqanunauyğun əlaqəni də müəyyən etmişdir.

Bu qanunların yekun nəticəsi olaraq Cənub-QərbiAzərbaycanın səkkiz inzibati rayonunun torpaqları üçünseriya xəritələr, o cümlədən torpaq boniteti kartoqramıtərtib edilmişdir ki, bu kartoqramda rayonların sərhədlərigöstərilməklə bütün torpaq konturları ballar və bonitetsinifləri şəklində istehsal üçün çox vacib olan yeni balqiymətləri almışdır.

Üçüncü mərhələ torpağın bonitirovkası, həm dəiqtisadi qiymətləndirilməsi cəhətdən müasir mərhələ olub,Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində aparılmış yenitədqiqat materiallarını özündə birləşdirir. Bu dövr üçünsəciyyəvi cəhət kimi bir sıra metodiki təlimat vəgöstərişlərin hazırlanması, yeni istiqamət olaraq ayrı-ayrırayonlarda müxtəlif bitkilər altında olan torpaqlar üçünmünbitlik modelinin işlənməsi (S.Məmmədova,M.Əsgərova, A.Cəfərov və b.) olmuşdur.

Torpağın bonitet balları tapılarkən torpaq-ekolojiindeks və digər riyazi düsturlardan istifadə olunması, ənvacibi isə torpaq örtüyünün ekoloji cəhətdənqiymətləndirməklə bonitirovka aparmaq daha düzgünhesab oluna bilər.

272

Məlum olduğu kimi, hal-hazırda müstəqilRespublikamızda torpaq islahatı və torpaqlarınözəlləşdirilməsi aparılır. Bütün bunlar torpaq örtüyününkomleks öyrənilməsini dövlət, bələdiyyə və xüsusimülkiyyətdə olan kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlarınmünbitliyi, eləcə də kadastr qiymət rayonlarında olanfermer təsərrüfatlarında torpaqların bonitirovkasını vəiqtisadi qiymətləndirilməsini düzgün aparmağı tələb edir.Son zamanlarda Q.Ş.Məmmədovun çapdan çıxmış“Azərbaycan torpaqlarının aqroekoloji xüsusiyyətləri vəbonitirovkası” (1990) və “Azərbaycan torpaqlarının ekolojiqiymətləndirilməsi” (1998) adlı iki böyük monoqrafik əsəribu cəhətdən əhəmiyyətlidir.

Torpaqların keyfiyyətcə qiymətləndirilməsi vəözəlləşdirilmədə kömək barədə görülən qiymətli işlərdənbiri və ən başlıcası Azərbaycan Dövlət Yerquruluşu layihəinstitutu ilə Azərbaycan Respublikası Elmlər AkademiyasıTorpaqşünaslıq və aqrokimya institutu əməkdaşlarınınbirgə işləyib 1:600 min miqyasda tərtib etdikləri“Azərbaycanın Torpaq – Kadastr rayonlaşma xəritəsi”dir.

Qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırdarespublikamızın kənd təsərrüfatında baş verəndəyişikliklər bazis göstəricilərinin dinamikası və yeniixtisaslaşma sahələrinin (çuğundurçuluq, çəltikçilik və s.)yaranması, torpaq islahatı və özəlləşdirmə ilə əlaqədardigər dəyişikliklər təbii-kənd təsərrüfatı əsasda torpaqkadastr rayonlaşdırma xəritəsinin gələcəkdətəkmilləşdirilməsinə bir daha ehtiyac yaradacaqdır. Bucəhətdən əvvəlki illərin tədqiqat materiallarının müqayisəlitəhlili və yeni torpaq bonitirovka işlərinin mövcud olması

273

torpaq-kadastr rayonlaşdırmasında əsaslı dəyişiklikləraparmağa köməklik etmişdir.

Hal-hazırda Respublika ərazisində beş təbii torpaqvilayəti daxilində 28 kadastr böyük vahidi (25 torpaqrayonu və 3 torpaq kadastr yarımrayonu) müəyyənedilmişdir. Bu kadastr vahidlərindən 22-si əkinçilik rayonuvə yarımrayonu, 6-sı yay və qış otlaq rayonlarındanibarətdir.

Torpaq - kadastr rayonlarının sərhədlərikeçirilərkən ərazinin relyef şəraiti, iqlimi, geomorfoloji,torpaq landşaft xüsusiyyətləri ilə yanaşı, onun kəndtəsərrüfat ixtisaslaşması, iqtisadi göstəriciləri və b. amillərdə nəzərə alınmalıdır. Beləliklə, aparılmışdəqiqləşdirmələr nəticəsində respublika ərazisindəaşağıdakı rayon və yarımrayonlar ayrılmış vəxəritələşdirilmişdir:

1. Abşeron – Qobustan; 2. Dəvəçi – Xaçmaz; 3.Qanıx – Türyançay; 4. Acınohur; 5. Şəki – Zaqatala; 6.Qusar – Qonaqkənd (Xınalıq – Xaltan y.r.); 7. Dağlıq –Şirvan (daxilində Mərəzə-Hilmilli y.r.); 8. Babadağ –Qutan; 9. Gəncə - Qazax; 10. Mil – Qarabağ; 11.Arazboyu; 12. Ceyrançöl; 13. Daşkəsən – Gədəbəy; 14.Laçın – Qubadlı; 15. Dağlıq - Qarabağ; 16. Dəlidağ –Şahdağ; 17. Muğan - Salyan; 18. Aran – Şirvan; 19.Lənkəran – Astara; 20. Cəlilabad (Üçtəpə - Təzəkəndy.r.); 21. Lerik – Yardımlı; 22. Peştəsər – Burovar; 23.Şərur – Ordubad; 24. Şahbuz – Parağaçay; 25. Biçənək –Qapıcıq.

XXIV.2. Torpaq bonitirovkasının əhəmiyyəti və qiymət

274

meyarlarının seçilməsi

Bonitirovka latın sözü “bonitas” sözündəngötürülmüşdür. Lüğəti mənası keyfiyyətlilik deməkdir.Deməli, torpağın bonitirovkası, torpağın münbitliyini,başqa sözlə keyfiyyətini müqayisəli tərzdə ballarla ifadəedən nisbi keyfiyyət göstəricisidir.

Torpağın bonitirovkası torpaqşünaslıq elmininpraktiki hissəsi olub, torpaq kadastrı tərtib etmək üçün işinəsas mərhələ və tərkib hissələrindən biridir. Məlumolduğu kimi, torpaq təbii – tarixi bir kütlədir. Torpağıntərkibində baş verən prosesləri və keyfiyyətdəyişilmələrini aydınlaşdırmaq məsələsi yalnız onunxassələrini dəqiq öyrənməklə müəyyən edilə bilər. Məhzbuna görə də, torpağın bonitirovkası zamanı əsas meyarolaraq onun daxili keyfiyyəti, yəni təbii münbitliyi yaradanamilləri (humus, azot, fosfor, kalium, karbonatlar, udmatutumu, turşuluğu və s.) əsas götürülür. Bu iki göstərici –torpağın daxilindəki keyfiyyəti və məhsuldarlığı arasındariyazi yolla hesablanıb tapılan korrelyasiya əmsalı bizətorpağın koriteriya göstəricilərini dügün seçməyə, onunbonitet şkalasını dəqiq və doğru tərtib etməyə xeyli imkanyaradır. Məşhur rus alimi P.A.Kostıçev haqlı olaraq yazırdıki, torpaqları qiymətləndirən zaman orada becəriləcəkbitkilərin də “fikrini” bilmək və tələbatlarını nəzərə almaqlazımdır. Bu baxımdan, torpağın bonitirovkası zamanıonun daxili keyfiyyətləri ilə yanaşı, kənd təsərrüfatbitkilərinin bioloji xüsusiyyətləri də nəzərə alınır və onlarınkökləri yayıla biləcək dərinliklərdə (0 – 20; 0 – 50; 0 – 100sm) qeyri mütəhərrik qida maddələri ehtiyatı da müəyyən

275

olunur. Bütün bunlar özlüyündə yüksək göstəriciləri olantipik (etalon) torpağı müəyyən etməyə imkan yaradır.Sonrakı mərhələlərdə isə etalon torpaq 100 bal qəbuledilir və qalan torpaqlar da buna münasib qiymətləndirilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, torpağın bonitirovkasızamanı əsas bonitet şkalasını tərtib etmək işin ən məsulmərhələsi hesab olunur.

Torpaq islahatı, xüsusilə özəlləşdirmə tədbirlərininhəyata keçirilməsində torpaq bonitirovkasını aparmağınçox böyük əhəmiyyəti vardır.

Ümumiyyətlə, torpağın bonitirovkası:a) torpaq-iqlim sərvətlərindən asılı olaraq

kənd təsərrüfatı bitkilərinin yerləşdirilməsi üçün optimalşəraitli ərazilərin müəyyən edilib, ixtisaslaşdırılmasına;

b) bir fermer təsərrüfatı torpaqlarının başqatəsərrüfat torpaqlarından nə dərəcədə pis və ya yaxşıolmasını müqayisəli tərzdə müəyyənləşdirməyə;

c) təsərrüfatın planlaşdırılmasında subyektivliyiaradan qaldırmaq və məhsul istehsalı üçün ehtiyatmənbələrini üzə çıxarmağa; d) torpağın münbitlik və məhsuldarlıq qabiliyyətiniobyektiv təyin etməyə; e) kənd təsərrüfatı bitkilərinin tələbatına uyğunolaraq müvafiq torpaq sahələrinin seçilməsinə; f) düzgün becərmə və meliorativ tədbirlərin tətbiqiyolu ilə torpaqların bonitet ballarının artırılmasına; v) uzun müddətlər üçün kənd təsərrüfatı məhsullarıistehsalını əvvəlcədən proqnozlaşdırmağa;

3) təsərrüfatlarda məhsuldarlığın yüksəldilməsinəxidmət edən tədbirlər istehsalat planlarının düzgün

276

tutulmasına, fermer təsərrüfatlarının maddi marağınınyüksəldilməsinə, dövlətə satış qiymətlərinin və torpaqvergisinin düzgün təyin edilməsinə və s. mühümməsələlərin həllinə kömək və xidmət edir.

XXIV.3. Əkin və otlaq torpaqlarını qiymətləndirməküçün göstəricilərin seçilməsi və bonitet şkalasının

tərtibi

Torpağı düzgün qiymətləndirmək üçün, hər şeydənəvvəl, yem və kənd təsərrüfat bitkilərinin məhsuldarlığınatəsir edən ekoloji şəraiti düzgün öyrənmək və təhlil etməkzərurəti şərtdir. Bunlardan torpağın münbitlik göstəriciləri(humus, azot, fosfor, udulmuş əsaların cəmi),əkinəyararlılıq dərəcələri və zonal torpaqlar üçün iqlimamilini (bioiqlim potensialını – BKP) göstərmək olar.

Uzun illər aparılmış müşahidələrlə müəyyənedilmişdir ki, uzun müddət torpağın aşınma prosesində,strukturun əmələ gəlməsində və həm də bitkilərinqidalanmasında həlledici rol oynayır.

Humus maddəsi bitki üçün təkcə qidamaddələrinin mənbəyi deyil, həmçinin, o bitkinininkişafında münasib şərait yaradaraq, onun fiziki, fiziki –kimyəvi və biokimyəvi xüsusiyyətlərinə də mühüm təsirgöstərir.

Azot bitkinin yaranması üçün lazım olan ən vacibelementlərdən biridir. O, bitki orqanizminin əsasını təşkiledən zülal maddələrin sintezi üçün lazımdır. Yalnız bunuda qeyd etmək kifayətdir ki, azot bitki zülalının çəkihesabı ilə 1/6 hissəsini (16-18%) təşkil edir. Torpaqda

277

azotun ümumi miqdarı onda olan humusun miqdarındanasılıdır.

Fosfor bitki üçün zəruri olan maddələrdən biridir.Əgər bitki azotu torpaqdan, əlavə olaraq atmosferdən də(nitrifikasiya bakteriyaları vasitəsilə) mənimsəyə bilirsə,fosforu yalnız torpaqdan və ona verilən gübrələrdən alabilir.

Fosfor bitkinin vegetasiya dövrünün sürətini artırırvə məhsulun tez yetişməsinə səbəb olur. O çatışmadıqdacavan bitkinin inkişaf fazaları gecikir, vaxtından gecçiçəkləyir və toxum əmələ gətirmir.

Torpağın udma tutumu onun aqronomik dəyərinivə ya məhsuldarlıq dərəcəsini göstərən səciyyəvielementlərdən biridir. Torpağın udma tutumu, onunmexaniki tərkibini dolayı yolla təmin edir və mədənisəviyyəsini özündə əks etdirir.

Məlum olduğu kimi iqlim amili (işıq, istilik, rütubət)torpaqəmələgəlmə prosesində və bitkinin inkişafındahəlledici rol oynayır. İqlim amili yalnız bitkilərinməhsuldarlığında deyil, həm də onların keyfiyyətinəböyük təsir göstərir.

Bütün yuxarıda göstərilənlərdən aydın olur ki,torpaq boniteti işlərinin aparılmasında bitkilərinqidalanmasında mühüm rol oynayan aqrokimyəvigöstəriciləri və iqlim amili bir kriteriya kimi götürülməlidir.Otlaq torpaqlarını qiymətləndirmək yuxarıda göstəriləntəbii münbitlik amilləri ilə yanaşı yem bitkilərininməhsuldarlığı (dərəcə ilə) və keyfiyyəti (yem vahidi ilə)mühüm göstərici kimi alınmalıdır.

278

Hər hansı bir ərazinin – istər dövlət mülkiyyətindəsaxlanılan, istər bələdiyyə mülkiyyəti və xüsusi mülkiyyətəverilən torpaqlar qiymətləndirilərkən vacib məsələlərdənbiri torpağın keyfiyyət və iqlim göstəricilərinə görə qiymətşkalasının tərtib edilməsidir.

Əsas qiymət şkalasının tərtibi, qiymətləndirməişində ən məsul dövr olub torpaq bonitetinin əsasını –özülünü təşkil edir. Torpaq – iqlim şəraitindən asılı olaraqəsas qiymət şkalasının tərtibi üçün torpaqların aşağıdakısabit diaqnostik əlamətləri meyar kimi götürülə bilər:ümumi humus, azot və fosfor ehtiyyatı (t/ha); yuyulmuşəsasların cəmi (mq-ekv); humuslu qatın qalınlığı (sm ilə);qranulometrik tərkib; skletlilik və daşlılıq dərəcəsi; anasüxur; eroziyaya uğrama dərəcəsi; karbonatlılıq; torpaqmühitinin reaksiyası (pH); ərazinin iqlim göstəriciləri və s.

Əsas qiymət şkalasını tərtib etmək üçün yuxarıdagöstərilən əlamətlərin hamısını götürmək məcburi deyildir.Əsas şkala tərtib edilərkən həmin ərazidə çox yayılmışbitkinin tələbatına uyğun gələn əlamətlər (meyarlar)seçilməlidir.

Qiymət şkalasını müəyyən etmək üçün humus,azot, fosfor ehtiyatları (%-lə) udulmuş əsaların cəmi(Mq.ekv) torpağın həcm dərəcəsi əsas götürülərək lazımidərinliyə (0-20, 0-50, 0-100 sm) hesablanır. Bütün torpaqgöstəriciləri istənilən dərinliyə gətirildikdən sonra

məlum düsturla

100

vpZ

burada

– verilmiş qatda

torpağın həcm çəkisi, m3/ha, p – humus, azot və başqa

279

elementlərin faizlə miqdarı, v – həmin qatdakı torpağınhəcmi, m3/qa, 100 – sabit rəqəmdir) onların hər hektaradüşən ehtiyatı hesablanır.

Əsas qiymət şkalasını müəyyən etmək üçün 100ballı müqayisə sistemi əsas götürülür. Torpaq tipləri vəyarımtipləri bir-biri ilə məhsuldarlığa bilavasitə təsir edəngöstəricilərin – ümumi humusun, azotun, fosforun hektaraehtiyatı və udulmuş əsaların cəminə görə müqayisə edilir.Bunun üçün təsərrüfatdakı ən münbit torpaqda (məs.qara torpaq) göstəricilərin miqdarı 100 qəbul edilərəkbaşqa torpaqlar onunla müqayisə olunur. İqlimə görəzonal torpaqlar üçün alınmış təshih əmsalları torpağınkeyfiyyətinə görə aldığı ballara vurulur. Əsas şkalada olantip və yarımtiplər üçün torpaq – iqlim şəraitinə görə yekunbalları alınır.

Torpağın elə növ və növmüxtəliflikləri var ki,diaqnostik əlamətlərindən asılı olaraq onların torpaqqiyməti (balı) ya aşağı, ya da yuxarı olur. Torpağın qiymətballarının aşağı düşməsinə onların yuxa olması, səthiyuyulmaya məruz qalması (eroziya prosesi), şoranlıq,şorakətlik, bərkimə xassələri, əlverişsiz qranulometriktərkib, qleyləşmə (bataqlaşma) və s., artmasına isəbecərmə amilləri, suvarma tətbiq edilməsi, hidromorfluqvə sair əlamətlər təsir edir. Ona görə də torpaqlarınkeyfiyyətinə təsir edən bütün diaqnostik əlamətlərinəzərə almaq və onları qiymətləndirmək üçün müəyyənedilmiş təshih əmsallarından istifadə olunur (Cədvəl24.1.).

Torpaq növünün xüsusiyyətlərindən vəmüxtəlifliyindən asılı olaraq qiymətləndirmə zamanı bəzən

280

bir neçə təshih əmsalından istifadə etmək lazım gəlir.Belə halda torpaq tipinin əsas şkaladakı bonitet balımüvafiq təshih əmsallarının hamısına ayrı-ayrılıqdavurulur. Məsələn, ağır gillicəli zəif şorakətləşmiş şabalıdıtorpaqların bonitet balını tapmaq lazımdır.

Bunun üçün şabalıdı torpağın əsas şkaladakıbonitet balı (100) ağır gillicəli mexaniki tərkibin (0,91) vəzəif şorakətliliyin (0,90) “təshih əmsalları”na vurulur(Ş2=100x0,90x0,91=82). Buradan ağır gillicəli zəifşorakətləşmiş şabalıdı torpaqların bonitet balının 82olması müəyyən edilir.

Torpaqların tam bonitet şkalası tərtib edildikdənsonra hər hansı regionun (rayon, fermer təsərrüfatı və s.)bonitet kartoqramının tərtibinə başlamaq olar.

Cədvəl 24.1.Torpağın mənfi və müsbət əlamətlərinə görətəshih əmsalları (ixtisarla verilir)

Torpaqlar Təshih əmsalları

1 2

ŞabalıdıYuyulma dərəcəsinə görə

Yuyulmamış

Zəifyuyulmuş

Orta yuyulmuş

1,00 0,73 0,50

BozŞorlaşma dərəcəsinə görə

Şorlaşmamış

Zəifşorlaşmış

Ortaşorlaşmış

Şiddətli

şorlaşmış

1,0 0,73 0,64 0,42Şabalıdı 1,00 0,91 0,64 0,56

Şorakətləşmə dərəcəsinə görə

281

Bütüntorpaqlar

üçün

Şorakətləşməmiş

Zəifşorakətləş

məmiş

Ortaşorakətləşmış

1,00 0,90 0,75

Bütüntorpaqlar

üçün

Mədəniləşmə dərəcəsinə görə

Xam Zəif Orta Yüksək

1,00 1,06 1,40 1,76

BozQranulometrik tərkibə görə

Yüngülgillicəli

Ortagillicəli

Ağırgillicəli

gilli qumlu

0,89 1,00 0,91 0,78 0,60Dağ

şabalıdı0,89 1,00 0,90 0,80 0,60

Çəmən –şabalıdı

0,89 1,00 0,91 0,36 0,60

Dağ boz– qəhvəyi

0,89 1,00 0,90 0,80 0,60

Podzollusarı

0,76 1,00 0,96 0,33 -

Bütüntorpaqlar

üçün

Daşlığa görə

Daşsız Zəifdaşlı

Ortadaşlı

Çoxdaşlı

1,00 0,80 0,60 0,50

24.4. Torpağın bonitet kartoqramının tərtibi

Əkin və otlaq torpaqlarının potensial münbitliyininqiymətləndirilməsi və bu sahədə çalışan kənd təsərrüfatımütəxəssislərinin, eləcə də fermerlərin həmin sahələrdənsəmərəli istifadə etməsi üçün torpaqların bonitet

282

kartoqramı tərtib olunur. Əkinaltı torpaqların bonitetkartoqramı otlaq sahəsi torpaqlarının bonitetkartoqramından indeksləmə cəhətdən xeyli fərqlənir. Beləki, əkinaltı torpaqların bonitet kartoqramında ancaqtorpağın indeksi, bonitet balı və balların aid olduğu bonitet

sinfi verilirsə (

802

VIIIŞ

), otlaq torpaqlarının kartoqramında

hər bir torpaq konturu üzərində kəsir xəttinin məxrəcindətorpaqların indeksi (k2), daxil olduğu bonitet sinfi (x) vəbalı (100) və həm də torpağın əkinə yararlılıq (nə)dərəcəsi göstərilir. Bundan başqa kəsirin sürətində bitkifitosenozlarının indeksi (f1), məhsuldarlıq dərəcəsi (v) vəkateqoriyası (1) keyfiyyəti yem vahidi ilə, həm də onunbalı ekoloji-bonitet qruplaşması şəklində göstərilir.

Məsələn :

nexŞ

lvf

100

100

2

1

burada f1 – bir nömrəli

fitosenozun adı (yovşanlı-efemerli); v – bitkininməhsuldarlığına görə bonitet dərəcəsi (18,1 s/ha); l –fitosenozun kateqoriyası (0,45 yem vahidindən böyük);100 – məhsuldarlığa və onun keyfiyyətinə görə bonitetbalı; Ş2 – adi şabalıdı torpaq; x – torpağın bonitet sinfi(90-100 bal arasında); 100 – iqlim nəzərə alınmaqlatorpağın keyfiyyətinə görə aldığı bonitet balı; nə - normaləkinə yararlı sahəni göstərir (Şəkil 24.2.).

Aparılmış torpaq boniteti işləri və onların tərtibedilmiş kartoqramları torpağın iqtisadi cəhətdən

283

qiymətləndirilməsi zamanı və həm də torpaqları aldığıballara görə aqroistehsalat qruplarına ayırmaq da mühüməhəmiyyət kəsb edir.

Torpaqların aqroistehsalat qruplaşdırılması yüzballı sistem üzrə bir – birinə yaxın olan torpaq vahidlərininöz aqronomik xassələrinə görə, ekoloji cəhətdən oxşarkənd təsərrüfatı bitkilərinin tələbatına uyğunqruplaşdırılmasına deyilir. Hər keyfiyyət qrupu özünə ikisinfi və 20 balı birləşdirir. Bu keyfiyyət qruplarıaşağıdakılardır:

1) Yüksək keyfiyyətli torpaqlar – 81-100 bal almıştorpaqları özündə birləşdirir.

2) Yaxşı keyfiyyətli torpaqlar – 61-80 bal almıştorpaqları birləşdirir.

3) Orta keyfiyyətli torpaqlar – 41-60 bal almıştorpaqları birləşdirir.

4) Aşağı keyfiyyətli torpaqlar – 21-40 balı almıştorpaqları birləşdirir.

5) Yararsız, yaxud şərti yararsız torpaqlar 0-21bal almış torpaqları özündə birləşdirir.

Qeyd etmək lazımdır ki, torpaqların aqroistehsalqruplaşması sözün əsl mənasında 100 ballı sistem üzrəbonitirovka apardıqdan sonra qruplaşdırılır ki, bu da özmahiyyətinə görə ümumiləşdirici səciyyə daşıyır.

284

Şəkil 24.2. Otlaq (a) və əkin sahəsi (b) torpaqlarının bonitetkartoqramlarından fraqmentlər.

285