1

2

Autor: prof. zw. dr hab. n. med. Anna Grzywa

Projekt okładki: Grażyna DobromilskaKorekta, skład: Grażyna Dobromilska

Copyright © Wydawnictwo Psychologia Sukcesu

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być reprodukowana jakimkolwiek sposobem – mechanicznie,

elektronicznie, drogą fotokopii czy tp. – bez pisemnego zezwolenia wydawcy,

z wyjątkiem recenzji i referatów, kiedy to osoba recenzująca lub referująca ma prawo przytaczać krótkie wyjątki z książki,

z podaniem źródła pochodzenia.

ISBN – 978-83-929526-2-6

Dystrybucja wysyłkowa za pośrednictwem Internetu:www.psychologiasukcesu.com

Wydawnictwo Psychologia Sukcesu23-210 Kraśnik, Aleja Niepodległości 34/21

tel./fax 81 825 6341, tel. 691 66 6341e-mail: madgraf@madgraf.eu, www.madgraf.com,

www.blog.madgraf.com, www.blog.psychologiasukcesu.com

Wydanie pierwsze – Kraśnik 2010

Prof. zw. dr hab. n. med. Anna Grzywa ma w swoim dorob-ku 190 prac naukowych, w tym sześć pozycji książkowych: „Urojeniowa wizja świata” (współautorka), „Tendencyjność myślenia”, „Manipulacja – mechanizmy psychologiczne”,

„Wieloaspektowe badania schizofrenii” (współautorka), „Omamy i urojenia”. Jest autorką rozdziałów w podręczni-

kach i monografiach, a także redaktorem naukowym polskiego wydania książki N. Andreasen pt. „Fascynujący mózg”.

3

Anna Grzywa

MANIPULACJAczyli POZNAJ MECHANIZMY

PSYCHOLOGICZNE WYWIERANIA WPŁYWU

Opracowanie to nie jest podręcznikiem manipulacji, a wręcz przeciwnie.

Objaśniając mechanizmy psychologiczne naszego działania i techniki manipulacji je wykorzystujące,

stanowi formę obrony przed manipulatorami.

2010

4

Spis treściWSTĘP /5Potrzeby /11Wartościowanie /17

Myślenie /21Uwaga /28Pamięć /32Pojęcia /38

Postawy /41Komponentemocjonalnypostawy /44Komponentpoznawczypostawy /51Komponentwykonawczypostawy /54

Technikimanipulacji /57Podwyższaniepoczuciawłasnejwartości /57Ingracjacja /72Wywoływanieiredukcjadysonansupoznawczego /84Wykorzystywanietendencyjnościmyślenia /90Presjagrupy /96Angażowanieautorytetów /106Zachowania„mechaniczne” /115Wykorzystanieoporupsychologicznego /122Wywoływaniepoczuciawiny /124Makiawelizm /128Manipulacjatekstem /134Manipulacjagrupami /142

Zakończenie /153Bibliografia /155

5

WSTĘP

WXIXwiekutermin„manipulacja”wjęzykupsychologicznymbyłpojęciemjedynietechnicznym,naprzykładwszkoleneobehawioral-nej oznaczano nim zdolność zwierząt doświadczalnych, najczęściejmałp,doporuszaniaokreślonychprzedmiotówzapomocąkończyn.Negatywnysens słowa„manipulacja”zbliżonydosensunadawane-mumu dzisiaj datuje się od roku 1864, kiedy to zostało ono użytejakookreślenienieuczciwegowpływanianawyborców.Termin„ma-nipulacja”pochodziz języka łacińskiego,zpołączeniadwóchsłów,amianowicie,„manus”–rękai„plere”–napełniać,np.dłońwodą.Inni badacze wywodzą ten termin od „manus pellere”, co oznacza„miećwdłoniczyjąśdłoń,miećkogośwręce”.Wsensieopisowympojęcie to bywa często pokrewne znaczeniowo retoryce, perswazji,doktrynerstwu,kurateli,represji,atakżeagitacjiipropagandzie.

Manipulowanie jest jedną z technik oddziaływania, która bywa stosowana przez pewne osoby lub grupy społeczne dla osiągnięcia korzystnych dla siebie celów. Są to takieoddziaływania,któredo-prowadzajądotego,żeczłowiekmylniesądzi, iżdecydujeopodej-mowanychprzezsiebiedziałaniach,niezdającsobiesprawyz tego,żejestjedynienarzędziemwrękachrzeczywistegosprawcy.Chodziwistocieoograniczenieswobodydecyzjiwykonawcywsytuacji,kie-dymanipulatorprzewiduje,żezachowanie,jakiewybrałbysamwyko-nawca,byłobyniezgodnezpodsuwanymmu,pożądanymdziałaniem.Ograniczanieswobodywpodejmowaniudecyzjiiwyborzeplanowa-nego postępowaniamoże byćwielorakie:może to na przykład byćprzymus,ukryciesięrzeczywistegosprawcyzaplecami„sprawcydo-mniemanego”,podsunięcie racjonalizacjiatrakcyjnej, choćniepraw-dziwej, ukrycie negatywnych skutków rzeczywistych lub ukazaniefałszywychskutkówpozytywnych.

6

Manipulator tak reżyseruje sytuację, aby wykonawcy wydawało się, że splot obiektywnych okoliczności wymaga właśnie takiego, a nie innego zachowania.Przedmiotemdziałańmanipulatorskichjestzawsze tylko pewien określonywycinek otaczającej człowieka rze-czywistości.Tak rozumianemanipulowanie jest zjawiskiem często występują-

cymwewszystkichdziedzinachżyciaspołecznego,zarównowrodzi-nie,jakiwszkole,wzakładziepracy,wpaństwie,takwstosunkachnieformalnych,jakioficjalnych,zwłaszczawówczas,gdyjedniludzieznajdują sięw pozycji jednostek podporządkowanych innym.Trze-ba jednak podkreślić, że prawdziwamanipulacjama dwie zasadni-czecechy,amianowiciejest planowana i skryta(Lepa).Jeżelijakieśdziałanienadrugiegoczłowieka,którezmieniłojegopostawęwobecczegośczysposóbzachowania,powstałobezzastanowieniaalbonazasadziezbieguokoliczności,towprawdziemaonocharaktermani-pulatorski,aleniejestmanipulacjąwścisłymtegosłowaznaczeniu.Działanietakieniespełniakryteriówdefinicjimanipulacji,którabrzminastępująco:

Manipulowanie jest to świadome, zamierzone ukrywanie rzeczy-wistych celów działań, świadome maskowanie faktu oddziaływa-nia intencjonalnego na poszczególnych ludzi lub na ich grupy.

Pewnetechnikimanipulacyjnebywająstosowanewtakzwanychce-lachprospołecznych,czylinarzeczlubdladobraosobymanipulowa-nej.Przykłademtakiejmanipulacjijestaltruistycznekłamstwopolega-jącenazatajaniuprzedludźmiinformacji,któramogłabyimsprawićprzykrośćlubzniweczyćnadzieję.Przykłademmożebyćukrywanieprzedpacjenteminformacjionieuleczalnejchorobie.Mogątobyćtak-żezabiegistosowanewwychowaniuszkolnymorazwżyciurodzin-nym,mającenaceluskłanianiedziecidowyborupożądanychwzorówzachowania. Takie altruistyczne manipulacje mogą niejednokrotniewywoływaćskutki,którenietylkosąkorzystnespołecznie,alemogąbyćpozytywnieocenianeprzezobiektytychdziałań.Uczestniczącwżyciuspołecznym,biorącudziałwlicznychinterak-

cjach,zarównozposzczególnymiosobami,jakigrupami, stale jeste-śmy obiektem oddziaływań,którealborozpoznajemyidefiniujemyna swój sposób, albo spostrzegając jakieś działanie, nie rozumiemyjegoprawdziwychcelów.Samiteżnieustannierealizujemywobecin-

7

nych ludzi rozmaite cele, któremogą być przez naszych partnerówróżnieoceniane.Jednakmanipulowanie,wznaczeniu,jakiejestuży-wanewtymopracowaniu,mamiejscejedyniewtedy,gdyrozbieżno-ściowychocenczydefinicjisąrozbieżnościamizamierzonymiprzezktóregośzpartnerówinterakcji.Manipulacja,czylitechnikaoddziaływania,któraznaczeniowonaj-

bliższa jest wykorzystywaniu, jest rodzajem wpływu społecznego,którypolegana tym,żenadawcawykorzystującswojąwiedzęore-gułachzachowaniasięludzi,starasięwywrzećpożądanyikorzystnydlasiebiewpływnainnąosobęlubgrupęludziwtakisposób,abyniezdawalisobiesprawyztego,iżpodlegającelowemuoddziaływaniu. Prawdziwa manipulacja dąży do ominięcia ludzkiej świadomości poto,żebyuczynićosobęlubgrupębezwolnym,uległymobiektem.

Aby zaistniało zjawisko manipulacji, muszą w nim uczestniczyć co najmniej dwie osoby: manipulator i manipulowany, manipu-lator i grupa manipulowana albo, w szeroko pojętych stosunkach społecznych, grupa manipulująca i grupa manipulowana.Zewzględunaliczbęuczestnikówwyróżniasięmanipulacjęindywi-

dualnąispołeczną,zracjisposobuprzygotowania:manipulacjęspon-tanicznąizorganizowaną,azewzględunauzyskanyrezultat:skutecz-ną,daremnąlubzeskutkiemprzeciwnymdozamierzonego.

Stosowanie przymusu i jawnej przemocy nie jest manipulacją, jeżeli ich cel jest znany temu, wobec kogo są stosowane.Natomiastprzymusiprzemoc,kiedysąstosowanejakoukryteśrodkimanipula-cjispołecznej,mogąmiećcharakterprzymusuzdepersonifikowanegoisytuacyjnego.Polegająwówczasnastwarzaniusytuacjiprzymuso-wych,opresyjnych,czyli takich,któreograniczająswobodęwyborusposobupostępowaniajednostceczygrupiespołecznej.Człowiekowiwydajesięwówczas,żenieistniejeinnewyjścieniżwłaśnietakie,ja-kiejestzaplanowaneprzezmanipulatora.

Manipulacja niekiedy wypiera rozsądek i krytyczne nastawie-nie osoby, do której jest skierowana.Bodźcemanipulatywne,czylistosowanepoto,żebywywrzećnakogośokreślonywpływ,częstosąprzyjmowanewsposóbpodświadomy,gdyżdziękiswoistejsubtelno-ścimogąbyćtrudnodostrzegalne.Tymsamymtworząonefałszywąświadomość,którasprawia,żeosobapoddanaichdziałaniujestprze-

8

świadczonaorozumnościidowolnościswoichdecyzjiiwyborówpo-stępowania.Ułatwia to fakt, iżw każdym komunikacie przekazy-wanym w procesie społecznej interakcji, istnieją dwie zasadnicze warstwy: treść przekazu oraz okoliczności i sposoby jego nadawa-nia i odbioru, czyli kontekst, w którym się to odbywa.Pierwszą,treściową warstwę stanowi sama informacja, wiadomość wyrażonawerbalnie, natomiast warstwę drugą stanowi jej niewerbalny prze-kaz,którypoleganaspecjalnymzachowaniusięnadawcywokreślo-nejsytuacji,sposobiemówienia,toniewypowiedzi,mimice,postawieciała itp.Specjalniewyreżyserowaneokolicznościodbioruprzekazuwskazują,jaktreścikomunikowanepowinnybyćodczytywaneprzezodbiorcę. Mają one ukierunkować jego uwagę, wytworzyć pewienpsychologicznyklimatiwpłynąćnadalszeetapyprzetwarzaniaotrzy-manejinformacji.Światspołeczny,wktórymżyjemy,jestbardzozłożony.Różnorod-

nośćinformacji,jakiesąnamnieustanniedostarczane,przekraczanietylkomożliwościichzrozumienia,alenawetzauważenia.Tawielośćinformacji powoduje, że już wmomencie docierania do człowiekamusząonezostaćpoddaneselekcji,żebymożnaznichbyłowyciągaćjakieśwnioski.Wymaga to skoncentrowania uwagi na tych aspek-tach otoczenia społecznego, które są dla nas ważne lub w jakiś spo-sób wybijają się na pierwszy plan.Przedmiotemnaszejuwagimogąbyćinneosoby,ichzachowanie,zjawiskaspołeczneczyprzyroda,alewydajesię,żenapierwszymmiejscuznajdujemysięmysami.Taważnośćzostałasprawdzonadoświadczalnieijestznanawpsy-

chologii podnazwąefektu coctail party. Stwierdzono, żew zatło-czonympokoju,gdziejesthałasspowodowanyprowadzonymijedno-cześniewielomarozmowami,rozumiesięsenswyłącznietychsłów,któresąskierowanebezpośredniodonas.Jeżeli jednak zdarzy się, że ktoś wypowie nasze imię nawet w najdalszym kącie pokoju, to mimo hałasu usłyszymy je i skierujemy tam uwagę.Zateminfor-macja odnosząca się dowłasnej osoby jest natychmiastwyławiana,coświadczyojejważności.Wiedząotymzjawiskusprytnimanipu-latorzyiwykorzystująjepoto,żebyprzedewszystkimzawładnąćna-sząuwagą,cojużjestwstępemdoichsukcesu,czyliprzygotowaniemgruntudlatakichnaszychdziałań,któremająwywołaćkorzystnedlanichskutki.

9

Skłonność do stosowania, jak i ulegania metodom manipulacji jest cechą kontinualną, co oznacza, że wszyscy ją w jakimś stopniu mamy, ale różnimy się stopniem jej nasilenia.Jakjużwspomniano,warunkiemwystępowaniazjawiskamanipula-

cjijestobecnośćwotoczeniuinnychosób,cozresztąwynikazdefini-cjitegozjawiska.Każdyczłowiek,czytegochce,czynie,począwszyodplemionpierwotnych,poprzezstarożytność,średniowiecze,rene-sans,totalitaryzmy,ażdowspółczesnejdemokracjifunkcjonujejakoelementspołeczeństwa.Oddziaływaniawtymukładziemającharak-terzwrotny,każdyczłowiekwmniejszymlubwiększymstopniudzia-łanaspołeczeństwoorazulegajegowpływom.

Zjawisko wpływu społecznego polegana tym,że jednostka,gru-paspołecznaczyinstytucjazapośrednictwemokreślonychkomunika-tówlubinnychoddziaływańmożewywoływaćzmianywzachowaniusię,myśleniulubemocjachposzczególnychczłonkówtejspołeczno-ści.Wpływtakimożebyćwywieranyświadomie,wceluwywołaniapożądanejzmianymyślenia izachowaniaodbiorcy,albonieświado-mie,kiedyktośniezdajesobiesprawyztego,żewypowiadającpewneopinie,czyteżzachowującsięwpewiensposób,wpływatymsamymna innych.Podobnieodbiorcaczasemmożezdawać sobie sprawęzfaktu,żektośchcegoskłonićdo jakiegośzachowaniaczywpłynąćna jegomyślenie i uczucia, kiedy na przykład otrzymuje polecenieczyjestprzekonywany,albokiedyudajemusięwykryćukryteinten-cjenadawcy.Winnychprzypadkach,atakczęstosiędzieje,ulegającdziałaniommanipulacyjnym,możemyniebyćświadomi,żejesteśmyprzedmiotemczyjegośoddziaływaniaiżemusiępodporządkowuje-my.

Jeżeli ktoś dąży do uzyskania korzyści z manipulowania innymi osobami, to jego zachowanie wobec nich jest zawsze przemyśla-ne i oparte na dobrej znajomości ich cech osobowości.Szczegól-nieważnewydająsiębyćtakiecechy,jak:niezaspokojone potrzeby, wartości, jakimi się w życiu kierują, ich samoświadomość i ogólnie mówiąc, postawy.

Opracowanie to nie jest podręcznikiem manipulacji, a wręcz przeciwnie.Objaśniającmechanizmypsychologicznenaszegodziała-niaitechnikimanipulacjijewykorzystujące,stanowiformęobrony.

10

Wiadomobowiem, że skuteczną obroną przed manipulatorami jest rozpoznanie „słabych punktów” w swoich emocjach, myśleniu i zachowaniu, na które oni zazwyczaj bezbłędnie trafiają. Drugą metodą obrony jest znajomość stosowanych przez nich technik.Jeżeliudasięprzebrnąćprzezzgromadzonewpierwszejczęścipra-

cy dane teoretyczne, aw drugiej części zapoznać się z technikami,jakiecodzienniesąwobeckażdegoznasstosowane,wytrącimymani-pulatoromzrąkichbroń.Rozpoznamytedziałaniaitowłaściwiewy-starczy,ponieważmanipulacja„żeruje”nanaszejnieznajomościtychmechanizmów.

11

Potrzeby

Człowiek jest istotą relacyjną,tworzysię,rozwijaiżyjewciągłychzwiązkachz innymiosobami lubgrupamispołecznymi.Jużwłoniematki,odchwilipoczęcia,jestzniąwrelacji,pourodzeniuprzezpe-wienczasteżnajbliższyjestzwiązekzmatką,dopieropóźniejwcią-gużyciakrągosób,zktóryminawiązujerelacje,rozszerzasięiulegazmianom.Związkizinnymiosobamisąbliższelubdalsze,mniejlubbardziej ścisłe,mogąbyć zależneod człowieka, szczególniewtedy,kiedymaonswobodędoboruosóbczyśrodowisk,zktórymichcebyćwkontakcie.Wpewnychprzypadkachswobodadoborumożejednakbyćograniczona,kiedynp.dzieckoidziedoszkoły,młodyczłowiekdoobowiązkowej służbywojskowej lubna studia,kiedypodejmujepracęwzakładzie,gdziepracująinneosoby.Skrajneprzypadki,kiedyczłowiekjestzmuszonyprzebywaćwokreślonymśrodowisku,towię-zienia,obozyitp.Wtakichsytuacjachrelacjeteżzachodzą,bozacho-dząonezawsze,aleograniczenie swobody doboru osób, z którymi chce się być w relacji, może prowadzić do zaburzeń ich kształto-wania się, a co za tym idzie – do zaburzeń zachowania. Zrelacji,wjakichczłowieksięznajdujewprocesierozwojuizobserwowaniastosunkówmiędzy ludźmi, każdywytwarza sobiewłasny obraz in-nychosób,środowiskaiświata,atakżeustalaobrazwłasnego„ja”,jakrównieżobrazswojegomiejscawświecie.

Zewszystkichpotrzebczłowiekanajbardziejpodstawowymisąpo-trzebyfizjologiczne.Oznaczato,żeniezaspokojonapotrzebanaprzy-kładskrajnegogłodumożezdominowaćwszystkieinnepotrzeby.Całainteligencjaczłowieka,wszystkiejegoumiejętności,pamięć,nawykistająsięwówczasnarzędziamisłużącymidojejzaspokojenia.Kiedyjednak zostanie zaspokojona,wtedy pojawiają sięwyższe potrzeby,

12

coświadczyotym,żezaspokojenieuwalniaorganizmoddominacjijednejpotrzebyipozwalanaujawnieniesięuśpionychwpoprzedniejsytuacjipotrzebbardziejspołecznych.Maslowuważa,żepotrzebysądaneczłowiekowizprzyrodzeniai

tworząhierarchię,wktórejzaspokojeniepodstawowych jestwarun-kiemdążeniadozaspokajanianadrzędnych.Utworzyłonkoncepcję piramidy potrzeb:ujejpodstawznajdująsiępotrzebyfizjologiczne,wyżejumieszczonesąpotrzebybezpieczeństwa,przynależnościimi-łości,najwyżejpotrzebygodnościiszacunkuorazsamorealizacji.Ważnąmotywacją,decydującąofunkcjonowaniu,zarównowwy-

miarze indywidualnym, jak i społecznym, są potrzeby człowiekai dążenie do ich zaspokajania. Jużw okresieOświeceniaRousseautwierdził,żecywilizacjawytwarzauludzipotrzeby,copowoduje,żeprzestająonibyćsobąidążądopodporządkowaniasięwymaganiomspołecznym. Freud w swojej koncepcji psychologicznej człowie-ka twierdził,żesuperego jestpotrzebąpowstałąpodwpływemspo-łecznymiżeskłaniaonoczłowiekadospełnianianormspołecznychwbrewsileid(przyjemności)iego(rozsądku).Malinowskiwyróżnił trzy poziomy potrzeb: pierwszy to potrze-

by podstawowe, służące utrzymaniu życia organizmu, takie jak po-trzeba pokarmu i bezpieczeństwa.Drugi poziom stanowią potrzebyinstrumentalne,wynikającezwłaściwegoludziomdążeniadozaspo-kajaniapotrzebbiologicznych.Sątorodzajedziałalnościdotyczącejwytwarzaniaizdobywaniadóbr,obyczajowości,kształcenia,polityki.Natrzecimpoziomieumieszczonezostałypotrzeby,ogólniemówiąc,kulturowe,tzn.dotyczącenauki,religii,sztukiitp.Murraywyróżniłuludzikilkadziesiątpotrzeb,jawnychiutajonych,

proaktywnych(pochodzącychodosoby)ireaktywnych(wywoływa-nychprzezotoczenie).Jedneznichsąviscerogenne(związanezfunk-cjonowaniemorganizmu), inne sąpsychogenne (związanez życiempsychicznym).Obuchowskipodzieliłpotrzebynapowszechneiindywidualne.Po-

wszechnedotycząwszystkichludzi,wszyscymusząjerealizować,na-leżądonichbowiemte,któredotycząistnieniafizycznegoorganizmuludzkiego.Inaczejmówiąc,są topotrzebyfizjologiczne.Innymipo-wszechnymipotrzebamisąte,któresązwiązanezintelektualnymroz-poznaniemświata, zewspółżyciemz innymi ludźmi, zokreśleniemsensuswojegożycia.Obuchowskinazywajepotrzebamiorientacyj-

13

nymi.Istnieją jeszczepotrzebyseksualne,związanezpopędemroz-roduorazpotrzebanieustannegouprzedmiatawianiatychskładnikównaszego„ja”,któredasięuprzedmiotowić.Jesttopotrzebadystansupsychicznego.Potrzebyindywidualnesąspecyficznetylkodlaokre-ślonejosoby,aichspełnieniejestważnetylkodlaniej.Zaliczasiędonichpotrzebynawykowe,choroboweipotrzebyodmienności.Potrze-bapoznawania jest takąwłaściwością,którapowoduje,żeczłowiekwprawdziemożeżyćbezwiedzyoświecie,alejegodalszyrozwójwtakimprzypadkuniejestmożliwy.WedługteoriiRotteraczłowiekjestwstaniezaspokajaćswojepo-

trzeby dzięki różnym zachowaniom. Zaspokajanie potrzeb stanowiwzmocnienie, które zwiększa oczekiwanie, żew przyszłości po ta-kim samymzachowaniubędąnastępować takie samewzmocnienia.Teoczekiwaniazależąodstopnia,wjakimtewzmocnienia,pozytyw-nelubnegatywne,sąwedługdanejosobyzależneodjejzachowania.Wpewnychsytuacjachtewzmocnieniasązależneodzachowaniasięczłowieka,winnychzależąodinnychczynników.Możnabywprze-nośniuszeregowaćsytuacjepojawiającesięwżyciuspołecznym,nakontinuum,gdziena jednymkrańcuznajdująsię te,któresąwpeł-nizależneodkontroliczłowieka,anadrugimtakie,naktóreniemaonżadnegowpływu,czylizależneodczynnikówlosowychlubodin-nychludzi.Jednakdlaprzewidywaniazachowaniasięczłowiekaważ-niejsze odobiektywnych cech sytuacji jest spostrzeganie przez nie-gozwiązkówprzyczynowychmiędzyzachowaniemauzyskiwanymwzmocnieniami.

Wydajesię,że stałość przedmiotów i stałość osób, spełniają waż-ne funkcje w rozwoju intelektualnym i psychicznym. Kształtująoneudzieckapodstawoweminimumzaufania,iżświatfizycznyjeststałyibędzietrwał,oraz,żeświatludzijeststałyimożnananimpo-legać.Powstaniepoczuciastałościjestutrudnionewsytuacji,gdyro-dzicereagująnazachowaniedzieckazmiennie,zależnieodnastroju,cojednakdzieckowsposóbniewpełniuświadomionyodkrywaiwy-różnia.Prawdopodobniedzieckopotrzebujewiększejstałościosób,zktórymi się stykaniż stałościprzedmiotów,wśródktórychżyje.Na poczuciu stałości osób i otoczenia fizycznego dziecko buduje po-czucie stałości własnego „ja”.Możnaprzypuszczać,żewniektórychprzypadkach zaburzeniew doświadczaniu poczucia stałości rzeczy-

14

wistościfizycznej,społecznejiwłasnego„ja”możedoprowadzićdopowstaniauczłowiekawątpliwościcodowłaściwegofunkcjonowaniajegozmysłów.Możepojawićsięlęk,zaburzeniepoczuciabezpieczeń-stwa,depresja,aczasemobjawypsychopatologiczne,takiejakiluzje,halucynacje,anaweturojenia.Dzieckood samegourodzeniapowinnobyć traktowane jakosoba

otoczona szczególnym zainteresowaniem i opieką, obdarzonamiło-ścią,botylkotoprowadzidoukształtowaniasięudzieckapoczuciapewności,żejestkimśważnym.Tapewnośćjestźródłemdobregosa-mopoczucia,a takżewarunkiemutrzymania równowagipsychicznejwpóźniejszymżyciu.Sądanewskazującenato,żemogąwystępowaćróżnicewsamoocenie,zależneodpłci;chłopcymogąuzyskiwaćpo-czuciewartościisamoakceptacjęwdziałaniuiemocjachztymzwią-zanych, natomiast dziewczynki mają tendencję do przywiązywaniawiększejwagidoakceptacjiprzezinnych.Sąwynikibadańwskazu-jącenafakt,żewczesneoddzielenieodrodzicówibrakosobybliskiejbyłzwiązanyzniskąsamooceną,zarównoukobietzdrowych,jakiukobietzzaburzeniamipsychicznymi.Browniin.wykazali,żepoziomwsparciaspołecznegowysokokorelowałzwartościamisamoocenywdużejgrupiekobietiżenegatywnaocenasiebieibrakwsparciazwią-zanebyłyzdużymryzykiemwystąpieniadepresji.

Struktura „ja” ukształtowana w rodzinie ulega różnym modyfi-kacjom także poza nią. Wywierają na nią wpływ postawy innych ludzi wobec dziecka, opinie i oceny wyrażane o nim oraz jego po-zycja w grupie rówieśniczej.Otoczeniespołecznewpływawdużymstopniu na rozbudowywanie się struktury „ja”, a także wpływa naustalenieideałusamegosiebie.Wstrukturze„ja”wyróżniasiędwiejejpostacie:„ja”realnei„ja”idealne.„Ja”realnezawierapojęcia,któ-resąjednostkowymilubuogólnionymimodelamiwłasnejosoby,czyliwiedzęosobie.„Ja”idealnestanowiwyobrażeniepożądanego,ideal-negoobrazuwłasnejosoby.Wskładsystemuwiedzyowłasnejosobiewchodzą też informacje dotyczące stanówwewnętrznychwłasnegoorganizmu, informacjedotyczącewłasnychcech, takichjakwygląd,umiejętności,możliwości,informacjenatematpozycjiwśródinnychoraz informacje dotyczące relacji między treściowymi składnikamiosobowości.Wzwiązkuzsamoocenąwyróżniasiędwarodzajepostaw,jednaz

nichtosamoakceptacja,czylipozytywnapostawawobecwłasnejoso-

15

by,drugadiametralnieróżnanazywasięsamoodtrąceniemipolegananegatywnejpostawiewobecwłasnejosoby inaniskiej samoocenie.Samoakceptacjęokreślasięjakopostawęnacechowanąwiarą,zaufa-niemiszacunkiemdlasamegosiebie.Oznaczaonastopień,wjakimczłowiekjestzadowolonysamzsiebieiprzekonany,żeosiągawar-tości,przejawiacechyirealizujewymagania,któreuznajezaważneigodnewysiłku(Tyszkowa).Takapostawasprzyjawykorzystywaniupotencjalnychmożliwości iumiejętności skorygowania swojegoza-chowaniapodwpływemkrytykiinnychosób.Zaleskiprzezpojęcie„ja”rozumienietyleto, jakczłowieksiebie

widzi,coraczejjakokonstrukcjętreścipsychicznychwypełniającychosobowość,naprzykładdokonania,relacjezludźmiiotoczeniem,dą-żenia.Te treści sąmateriałem budulcowymwłasnego „ja”, któregojednązcentralnychfunkcjijestsamoregulacja.Człowiek tak kieruje swoimi działaniami, aby poradzić sobie z warunkami otoczenia, w którym realizuje własne dążenia.Dokonujewyborów,kierującsiędoświadczeniemzmagazynowanymwpamięcitrwałej,ocenąsytuacjiiwłasnejskutecznościorazprzewidywanymiskutkamidziałań.

Struktura „ja” skupia w sobie trzy wymiary czasowe: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, a specyficzną jej cechą jest orientacja na przyszłe efekty.Tewymiaryczasowe,jakkolwiekobecnewoso-bowościkażdegoczłowieka,niesąproporcjonalniereprezentowane;ujednychosóbmożeprzeważaćorientacjaprzyszłościowa,uinnychprezentystyczna,czylinastawionanateraźniejszość,ujeszczeinnychprzeszłościowa.Zależytomiędzyinnymiodwieku;uadolescentów,czyliosóbwokresiepokwitania,przeważaorientacjaprzyszłościowa,uludzistarszychprzeszłościowa.Dlaprawidłowegofunkcjonowaniamusiistniećpewnarównowagapomiędzytymiwymiarami,zwracaniesiękuprzeszłościjestzabiegiempotrzebnymiekonomicznym,gdyżposiadanawiedzaischematyzachowańsłużąjakowzorcerozwiązań,któremożnawykorzystaćaktualnie.Teraźniejszośćzawsze jest roz-szerzonaoprzeszłośćiprzyszłość,jeżeliczłowiekfunkcjonujeprawi-dłowo.Ludzie,którzysąnajbardziejskupieninateraźniejszości,po-trzebująbezpośrednich,natychmiastowychgratyfikacjiswoichdziałańiplanująjenakrótkieokresybezpośredniejprzyszłości.Ztakichosóbczęstowywodząsięmanipulatorzy,chcącyjaknajszybciejwyciągnąćzyskizeswoichdziałań,copowoduje,żeniewahająsięużyćdotegoceluinnychludzi.Wymiarprzyszłościowymawieleaspektów,zktó-

16

rychnajbardziejistotnewydająsiębyć:aspektprzestrzenny,czyligra-nicaczasu,doktórejczłowieksięgamyśląorazaspektdynamiczny,oznaczającywypełnienieczasuprzezkonkretnezamiary,planyidąże-niedoichrealizacji.

Posiadanie celów i ich osiąganie dostarcza człowiekowi zadowo-lenia i poczucia sensu życia oraz stanowi podstawę samodowarto-ściowania.Natomiastniepowodzeniawosiąganiucelówmogąprowa-dzićdopoczucianieefektywności,brakukompetencjiidorezygnacjizpodejmowaniakolejnychzadań,cowpsychologiinazywasięwy-uczoną bezradnością.Takieosobydemonstrującswójbrakorientacjiwotaczającymświecie,podkreślającswojetrudności,niejednokrotniewymuszająpomocinnychludzi,cojestdziałaniemmanipulacyjnym.Ukazywaniesiebiewgorszejsytuacjimanacelupoprawieniesamo-poczuciaosoby,odktórejoczekująpomocy,poprawęjejobrazu„ja”.Kompetencjawkażdejpostacijestwysokocenionawspołeczeństwie,zatemosobamanipulowanachętniespełniaprośbyjakoktoś,ktole-piejodmanipulatoraradzisobiewdanejsytuacji.

17

Wartościowanie

Najbardziejzłożonymitrudnymdozrozumieniaobiektemspostrzega-niajestdrugiczłowiek.Możeonbyćźródłemradościismutku,możedawaćpoczuciebezpieczeństwalubnapełniaćstrachem,możeprzy-ciągaćlubodpychać.Istotnym elementem ludzkiej aktywności psy-chicznej jest ciągłe dążenie do przewidywania zachowania drugie-go człowieka, ponieważ przyczynia się to do utrzymania kontroli nad swoim otoczeniem, do czego każdy mniej lub bardziej świa-domie dąży.Spostrzeganieodgrywawtymdążeniupodstawowąrolęi służy dwojakiemu celowi: zrozumieniu otaczającej rzeczywistościoraz ustosunkowaniu się do niej (Czapiński).Większości procesówpoznawczychtowarzysząuczucia,któreleżąupodstawprocesuwar-tościowania.

Wartościowanie spostrzeganych obiektów odbywa się na podsta-wieinformacji,jakichmiędzyinnymidostarczanamkontaktzdrugimczłowiekiem.Informacjetesązazwyczajwieloznaczne,dotycząwieludanych imuszązostaćw jakiś sposóbzinterpretowane. Interpreta-cje dopływających informacji mogą być dwojakie: deskryptywne i afektywne(Lewicka,Wojciszke).Deskryptywnetotakie,któremoż-naokreślićjakoobiektywne,niemającewiększegoznaczeniaemocjo-nalnego,aprzeztowzględnieniezależneodstanuemocjiosoby,którajeodbiera.Informacjetakinterpretowanemogązawieraćwsobieopiskonkretnychcechfizycznych,daneozachowaniuczłowieka,o jegoogólnychwłaściwościach,dotycząteżrelacjimiędzyludźmi,przyna-leżnościdogrup,wykształceniaitp.Jednak interpretacje tego typu jako jedyne, zdecydowanie nie są

wystarczającedowytworzeniapełnejinformacjiootoczeniuspołecz-nym.Natomiastinterpretacjeafektywnewpływająnawytworzeniesię

18

pozytywnego lub negatywnego nastawienia wobec spostrzeganegoobiektu,bowiemdopiero oceniając obiekty jako mające pozytywne lub negatywne znaczenie, człowiek zdobywa podstawową wiedzę o otaczającym go świecie(Wojciszke).

Termin„wartościowanie”mawieleznaczeń,zajmująsięnimfilo-zofowie różnych kierunków, psychologowie, socjologowie. Istniejąpewne rozbieżności cododefinicji pojęciawartościowanie.Wedługpoglądówdotyczącychobiektywizmuirealizmu,wartościowaniepo-lega na odkrywaniu i zrozumieniu tych obiektywnych właściwościrzeczy,którewskazują,wjakimstopniurzecz,człowiekczyzjawiskorealizujewłaściwąsobienaturę lubdążydowytyczonegocelu.We-długfenomenologówwartościowaniejestprzejawemtakiegointuicyj-nego poznania wartości, któremu przysługuje oczywistość.Wedługteoriisubiektywistycznychwartościowaniejestzwiązanezaktywno-ściąpodmiotu,któraprowadzidokreowaniawartości.

Istnieją dwa istotnie różniące się nurty podejść do problematyki wartości i wartościowania: jeden mówi o tym, że wartości istnieją jedynie jako subiektywne przeżycia, drugi natomiast, że wartości istnieją obiektywnie.Wnaukachspołecznychwyróżniane są różnesposobyrozumieniawartości,awięcwartośćjakoto,cojestpożąda-ne,wartośćjakoto,copowinnobyćpożądane,wartośćjakokryteriumlubstandard,napodstawiektóregodokonujesięwartościowania,orazwartośćjakorezultatprocesuwartościowania.Wyróżniasięteżwar-tości odczuwane i uznawane.Odczuwanewiążąsięzpozytywnymilubnegatywnymidoznaniamiemocjonalnymi,leżąupodłożasubiek-tywnychocenwartościującychorazpełniąfunkcjędynamizującąmo-tywacji.Wartościuznawanemająraczejnaturępoznawczą,sąprzeko-naniamiwyrażającymiocenę.Sąprzyjmowaneniezależnieoddoznańsubiektywnych,aledlatego,żesącenioneprzezinnych.TwórcąpopularnejteoriiwartościjestamerykańskipsychologRoke-

ach.Wyróżniłonwartości ostateczne,któreokreślająceldążeńludz-kich,np.mądrość,wolność,sprawiedliwośćiwartości instrumental-ne,rozumianejakopożądanesposobyzachowania,któremająsłużyćosiąganiuwartościostatecznych,np.uczynność,refleksyjność.Przy-jąłonpięćzałożeń:1)ogólnaliczbawartości,któreczłowiekposiadajeststosunkowomała,2)wszyscyludzieposiadajątesamewartościwróżnymstopniu,3)wartościkażdegoczłowiekasązorganizowanew

19

system,4)wartościludzkiemogąwywodzićsięzkultury,społeczeń-stwaijegoinstytucjialbozosobowości,5)wartościiichkonsekwen-cjemanifestująsięwwieluzjawiskach,któresądostępnebadaniompsychologicznym.

Olbrzymią część naszych zachowań stanowią kompromisy, wktórychpołowiczneczycząstkoweocaleniepewnejwartościokupio-nebywarezygnacjązjejocaleniaglobalnego.Życiecodzienneskła-dasięzciągukompromisów,przyczymniesąokreślonegraniceta-kichuzgodnień.Koniecznośćwyznaczaniagraniczakażdymrazempowoduje,żeichliczbajestnieograniczona,jakkolwiekzawszezależ-nesąodwartościuznawanychwdanymkręgukulturowym.Zupełnaucieczkaodformwartościowychodziedziczonychzarównoporodzi-cach,jakiwszerokorozumianychprzekazachkulturowychjestnie-możliwa,bowiemprzekazanewprocesieedukacjiwartościogranicza-jąwszelkiewybory.Nieuznawanieobowiązującychnormiwartościstawiapodznakiemzapytaniaprzynależnośćdodanejspołeczności.

Wartościom podporządkowane są postawy, traktuje się je jakomotywyukierunkowującedziałaniacelowe,aceledziałaniasprowa-dzają się dowartości.WedługAllporta systemywartościmają cha-rakteridealnychwzorców,napodstawiektórychdochodzidoformo-waniadługoterminowychcelów,określaniaakceptowanychsposobówzachowaniaorazidealnegoobrazusiebie.Wpływająonenaspostrze-ganie,myślenie,podejmowanewybory,decyzjeidziałania,tworzącesięnawyki,czyliogólniemówiąc,wpływająnaindywidualnystylby-ciaifunkcjonowaniaspołecznego.Wartości,którenadająsensżyciuludzkiemupełniąfunkcjęrozstrzygającąwprzypadkukonfliktówmo-tywacyjnych,służąjakopodstawawtworzeniusięsądówipodejmo-waniudecyzji.

Możnapowiedzieć,żesą dwa cele osobistego rozwoju jednostki ludzkiej: znalezienie miejsca w życiu, czyli w społeczeństwie, oraz samorealizacja. Posiadanie systemu wartości umożliwia realizację obu tych celów.Alenawetosoba,któranieznajdziewtokurozwojuwłasnychwarto-

ścinadrzędnych,maskłonnośćdogenerowaniaichsubstytutów,którepozorniespełniająwszystkiepowyższefunkcje,nierealizującjednak

20

owychdwóchcelówrozwoju.Są towartości regresywne lubquasi-wartości,takiejaknaprzykładalkohol,narkotyki,nadmiernejedzenielubudziałwgrupachnieformalnych,jaknaprzykładsekty.

21

Myślenie

Niezależnie od tego, jakie techniki manipulacji są wobec nas stoso-wane i na jaką sferę psychiki pierwotnie oddziałują, zawsze inge-rują w procesy myślowe, gdyż bez zmiany przekonań czy postaw osób manipulowanych nie zostałby osiągnięty cel, który przyświe-ca manipulatorowi.Wedługdefinicji psychologicznej:myślenie jest umysłową czyn-

nością operowania informacjami, toznaczyichselekcjąiprzetwa-rzaniem,dziękiczemuczłowiekpoznajerzeczywistośćimożefunk-cjonowaćzarównojakojednostka,atakżejakoczłonekspołeczności.Dziękiwykorzystywaniuumiejętnościmyśleniamożliwejestwykry-waniezwiązków,jakiezachodząpomiędzyróżnymirzeczami,zjawi-skami, grupami ludzkimi oraz rozumienie różnic nawetwtedy, gdybezpośrednieobserwacjewskazująnapodobieństwo.Człowiek my-ślący nie tylko odbiera docierające do niego informacje, ale dzięki operowaniu zdobytymi już wcześniej i przez cały czas przechowy-wanymi w pamięci może wytwarzać informacje zupełnie nowe.

Jestbardzowieledefinicjiipróboperacjonalizacjipojęcia„myśle-nie”.Wjednychśrodowiskachnaukowychuważasię,żemyśleniejestprocesem,którypowstajewsytuacjiproblemowej,wskutekujawniają-cegosięwniejnapięcia,iskładasięzłańcuchaprzekształceń,prowa-dzącychodsytuacjiwyjściowejdotakiej,wktórejniemajużżadnegoproblemudorozwiązania.Kozieleckiuważa,żemyśleniezachodziza-równowsytuacjachproblemowych,jakinieproblemowychiwmyśltegowyróżnia myślenie produktywnepolegającenawytwarzaniuin-formacjiwsytuacjachproblemowychinieproduktywne,którepolegatylkonastosowaniuposiadanegojużzasobuwiedzy.

22

Niektórzyautorzywyróżniajądwapoziomymyślenia,amianowi-cie:myślenie konkretne, ograniczająceorientację człowiekado re-akcji na aktualnie zachodzące zdarzenia, uzależnione od konkretnejsytuacjiiumożliwiającereagowanienatychmiastowe,orazmyślenie abstrakcyjne–zapewniającereakcjomwiększąróżnorodność,nieza-leżneodaktualniedziałającychbodźców,związanezwcześniejszymidoświadczeniami człowieka, umożliwiające analizowanie, uogólnia-nie,syntetyzowanie,dedukowanie.

Elementempoczątkowymikoniecznymprocesumyśleniajestwy-tworzenie w umyśle struktury informacyjnej, która stanowi bazęukierunkowującąiorganizujedalszeprzetwarzanie.Tastrukturajestumysłową reprezentacją sytuacji problemowej i celu, jakimyśleniemaosiągnąć.Bazataobejmujeto,cowprocesiemyśleniajestwpeł-ni świadome,coumożliwia jednoczesneujęciewielu informacjiwewzajemnychrelacjachorazto,cojestnajważniejsząwłaściwościątejświadomejreprezentacjiiumożliwiasymultaniczne,czyliprzebiega-jącerównocześnieoperacjenaposiadanychzbiorachdanych.Dalszy proces myślenia polega w istocie na przekształceniach i

wzbogacaniu tej bazy, co powoduje rozwój samoorganizującej sięstruktury informacyjnej. Jej kolejne, następujące po sobie postacieodzwierciedlają aktualny stanwiedzy i jednocześnieukierunkowujądalszeprzetwarzanie.Ta struktura informacyjna współdziałając z zasobami zgromadzonego i przechowywanego w pamięci doświad-czenia oraz z danymi docierającymi z otoczenia, jest generatorem pytań, hipotez, pomysłów i koncepcji, które ukierunkowują dalsze przetwarzanie informacji, czego efektem jest myślenie.Wszystkieoperacje świadome i podświadomeczynieświadome,wchodzącewskład procesumyślowego dokonywane są na podstawie tej struktu-ry, którawprzebiegumyślenia zmienia się, przekształca iwzboga-ca.Zachowujejednaknajczęściejpodstawowy,pierwotnyrdzeń,któ-rywmyśleniuukierunkowanymstanowiądanewyjścioweicel,jakimyśleniemaosiągnąć.Efektkońcowyprocesumyślowegowpostacirozwiązania problemu, stworzenia planu działania, twórczej hipote-zylubteoriiczydziełaartystycznegojestkolejnymstadiumrozwojuowejstruktury.Efekttenjestkońcowymjedyniewsensiezakończeniapewnejoperacji,bowiemmożebyćzazwyczajdalejrozwijanyido-skonalony.

23

Rozwijana w czasie procesu myślowego struktura informacyj-na, reprezentująca wiedzę o problemie stanowi bazę, nie tylko dla generowania, lecz także ewaluacji, czyli oceny pomysłów, współ-działając z zasobami doświadczenia.Dogeneracjipomysłówwyko-rzystywanesązasobypozornieniezwiązanezproblemem,natomiastewaluacjaangażujewiedzęoproblemachzbliżonychlubpokrewnych,copozwalanaocenępowstałegopomysłu.Głównązaletątakiegomo-delumyśleniajestto,żekażdynowyelementinformacyjnydostrze-ganyjestnatlecałejdotychczasowejwiedzyoproblemieiodwrotnie,caładotychczasowawiedzaoproblemiewykorzystywanajestdoge-nerowanialubposzukiwanianowychelementów.

Poza aspektem czysto informacyjnym, w procesie myślenia nale-ży uwzględniać aspekt motywacyjny, czyli istnienie pewnej dyspo-zycji motywacyjnej, która decyduje o tym, że myślom towarzyszą zazwyczaj uczucia.Procesmotywacyjnyjesttoaktualniewzbudzo-naemocja,natomiastdyspozycjemotywacyjnetopotencjalnemożli-wościreagowaniaemocjonalnegonadocierającebodźce.Dyspozycjetewywodząsięzistniejącychbiologicznych,społecznychipsychicz-nychpotrzebczłowiekaisąprzedmiotembadańpsychologiiklinicz-nej,psychometriiipsychologiiosobowości.Procesymotywacyjnesąprzedmiotembadańpsychologiiogólnej zapomocąwszystkichkla-sycznychmetodpsychologicznych,poczynającodintrospekcji.Dys-pozycje i procesy motywacyjne stanowią system motywacyjny da-nego człowieka.

W procesie myślenia ważny jest również aspekt, który można nazwać poczuciem czasu.Otóżróżniludziewtychsamychlubzbli-żonychkręgachkulturowychmająpodobnepoczucieszybkościupły-wającegoczasu,dziękiczemumożliwejestuzgodnienieterminów.Zpunktu widzenia planowania czynności zarówno dnia codziennego,jakiwdłuższejperspektywieczasowej,tenaspektmyśleniajestważ-niejszyniżnamsięnapozórwydaje.Prawdopodobniemaonpocho-dzeniekulturowe,gdyżwiadomo jakpunktualne są jednenarody, ajaknieprzywiązujądotegowagiinne.Jednakżenawetwobrębietejsamejnacji ludziebardzo istotnie różnią siępod tymwzględem,cojest zresztą zjawiskiem negatywnym ze społecznego punktuwidze-nia.Jesttoszczególnieuciążliwedlaosóbpunktualnych,któremusząsiędostosowywaćdotakiejsytuacji,spędzającczasnaoczekiwaniu.Zdarzasię,żeosobystalespóźniającesięwydająsiętegoniedostrze-

24

gać,małotego,reagująbardzogwałtownienaspóźnienieinnychosób,kiedyonewyznaczająimspotkanie.Łatwonatomiastznajdująuspra-wiedliwieniedlaswojegospóźniania.Prawdopodobniezjawiskonie-punktualnościniezawszewiążesięzzaburzonympoczuciemczasu,jakkolwiekmożnaprzypuszczać,żesubiektywnieodczuwanyupływczasuwykazujedośćznaczneróżniceuposzczególnychosób.Mogąmiećtuznaczenietakżeinnezmienne,takiejaknaprzykładczynni-kiśrodowiskowe.Wniektórychsferachwdobrymtoniebyłokiedyśspóźnianiesięnabaleczy innezebrania towarzyskiedla tzw.„wej-ścia”.Istotnąrolęwydająsięteżodgrywaćzmienneosobowościowe,zktórychwynikabraklubosłabieniepoczuciaodpowiedzialności,brakszacunkudlainnych,trudnościzorganizacjąwłasnegoczasu,zustala-niemrealnegoharmonogramuwłasnychzajęćipewniejeszczewieleinnychczynników.Poczucie czasu jest pojęciem fenomenologicznym i opisuje dyna-

micznąmatrycęodniesieńczasowych,wktórychczłowiekswojeżycieprzeżywa. W poczuciu czasu przyszłość, przeszłość i teraźniejszość wzajemnie się przeplatają.Czasmawyznaczonyjedenkierunek,wktórymsięprzesuwa,poczucieczasunatomiastniejestjednokierun-kowe i nie jest stałe,możemy sięw naszychmyślach poruszaćwewszystkichkierunkach. Nasze wspomnienia z przeszłości wpływają na teraźniejszość i na przyszłość, teraźniejszość jest związana za-równo z przeszłością, jak i przyszłością, a wyobrażenie przyszłości zależne jest od teraźniejszości i przeszłości. Odnarodzin,abyćmożejużodmomentupoczęcia,konstruujemyz

łańcuchabodźców,doświadczeńidecyzji,jedynyinamtylkowłaści-wyobrazświata,kształtujemysposobyswojegofunkcjonowaniaispo-sobypoznawaniaświata.Natefunkcjemająwpływstyle poznawcze,którestanowiąwyrazistnieniaindywidualnychprogramówleżącychupodstawprocesuprzetwarzania informacji,niezależnieod rodzajuzadańiwymagań.Wszyscybadaczepodkreślają,żestylesąbardziejzwiązanezformąorganizacjiniżztreściąprocesówinformacyjnych.

Pojęcie stylu poznawczego oznacza pewien sposób zorganizowa-nia czynności poznawczych, czyli takich, które pozwalają człowie-kowi zrozumieć, co dzieje się w jego otoczeniu.Na tej podstawiemożeonpodejmowaćdecyzjeoswoimzachowaniu.Doczynnościpo-znawczychnależąprogramyprzetwarzaniainformacji.Wobrębietegosamegoprogramumożewystępowaćzmiennośćrodzajubiorącychw

25

nimudziałoperacji,ichszczegółowościirozkładuwczasie.Jeżelitazmienność jest zbytduża, toodpowiada jejbrak stabilnej struktury.Organizacjapowstającegostylupoznawczegojestprzypadkowaicha-otyczna.Wyodrębnienie różnicw jakości organizacji czynności po-znawczychuposzczególnychosóbopierasięzatemnaanaliziesposo-bówwykonywaniaoperacjiiczynnościpoznawczych.Można podać następującą definicję stylu poznawczego: styl po-

znawczy jest to relatywnie stały sposób organizacji czynności po-znawczych, poprzez który człowiek spontanicznie dostosowuje swoją indywidualność uwarunkowaną typem temperamentu i po-siadanym doświadczeniem osobistym, z obiektywnymi wymaga-niami otoczenia, sytuacji bądź określonego zadania. Reprezentacjaumysłowakażdegozdarzeniamacharakterwybiór-

czy,cooznacza,żekiedystaramysię skonstruowaćmodel jakiegośzdarzenia, nieuwzględniamywszystkichwystępującychwnimele-mentów.Jesttospowodowanetym,żeukładnerwowymaograniczonemożliwościprzetwarzaniainformacji.Zatemistniejąwumyśleczło-wiekatakiehipotetycznemodeleludzi,zdarzeńisytuacji,któresąje-dynie schematami pojęciowymi, abstrakcyjnymi mapami ułatwiają-cymipoznawczeujęcie danego fragmentu rzeczywistościwpewnejjednostceczasu.Schematypoznawczemająbudowęhierarchiczną,dziękiczemuza-

pewnionajestswoistaekonomicznośćorientowaniasięwotoczeniuigromadzeniuwiedzy.Informacjeorzeczywistościsąmagazynowanewramachnajbardziejelementarnegoschematu,którywczasieprzy-pominaniazostajezaktywizowany.

Schematy są reprezentacją typowych, istotnych elementów pew-nej klasy wydarzeń.Wiedzawnichzawartaopartajestnadoświad-czeniach z przeszłości. Jest ona rozmieszczona na różnych piętrachhierarchiiimaróżnystopieńogólności.Wraziepotrzebynatychmiastsą aktywizowane dowolne piętra tej hierarchii, bez aktywizowaniaschematówskładowychlubnadrzędnych.Wkażdejchwili,stosowniedopotrzeby,aktywizowanejesttopiętro,którezawieraimożedostar-czyćpotrzebnychwdanejsytuacjiinformacji.Ukształtowaniesiębardziejzłożonychschematówmusibyćpoprze-

dzonewytworzeniemsięschematówelementarnych.Wkażdymznichzawartesąpewne typowecechyzdarzenia,osobyczyprzedmiotów.Musibyć takżeokreślonydopuszczalnypoziomtolerowaniaodchy-

26

leń,czyliróżnicmiędzycechamiaktualniespostrzeganymiacechamioczekiwanymi,czylitymi,któresąjużwpamięciitworzątenpierwot-ny,elementarnyschemat.

Tworzenie się schematu jest procedurą poznawczą, czyliprogra-mem złożonym z podstawowych operacji poznawczych, takich jak:rozpoznawanie,porównywanie,wnioskowanie,ocenianie,przypomi-nanie.Teoperacjepełniąfunkcjęinstrukcjiwspostrzeganiu,myśleniuczyocenianiu.Pewnawybiórczośćwkoncentracjiuwagiiprzetwarzaniuinforma-

cji,charakterystycznadlakażdegoczłowieka,jestwynikiemautono-miipoznawczejschematówiichwewnętrznychstruktur.Schematysąwprawdziepodstawąselektywnegoprzetwarzaniain-

formacji, ale nie są czymś stałym, ukształtowanym raz na zawsze.Stwierdzono,żeprzezcałyczaspozostająonewewzajemnej,dyna-micznejzależnościodotoczenia.Oznaczato,żekierują związaną z nimi aktywnością i przez tę aktywność są zwrotnie modyfikowa-ne.Dziękitejwłaściwościschematypowtórnieużyteniesąjużtakiesame,jakiebyłypierwotnie.Wykorzystywanesąonejakopodstawadoformułowaniasądów,decyzji,wnioskówiprzewidywań.Ciąglesięzmieniająiaktualizują,zarównopodwpływeminformacjizotocze-nia, jak iwykorzystująwiedzę opartą nawłasnych,wcześniejszychdoświadczeniach.Żebyzrozumiećjakieśzjawisko,schematyniema-jąceznimzwiązkumuszązostaćodrzucone,autrzymanyzostajeje-den, który najlepiej pasuje do napływających lub narzucanych naminformacji.Człowieknieposiada tylugotowych schematów, ile na-potyka sytuacji, osób czy zdarzeń. Jeżeli nie istniejew umyśle od-powiednidladanejsytuacjischemat, to trzebasięposłużyćbardziejogólnymischematami,wktórychmożesięzawieraćtanowasytuacja.Jeżelinatomiastżadenznichniejestodpowiedni,tomusząukształ-towaćsięnoweschematy,złożonezfragmentówstarych,doktórychzostająwłączonenoweinformacje.Częstosięzdarza,żeniedysponu-jemyjednym,uniwersalnymschematemumożliwiającymrozumieniewszystkich elementów rzeczywistości społecznej, w której żyjemy,natomiastdysponujemywielomaschemataminiezależnieodsiebiein-terpretującymiposzczególnejejfragmenty.Dziękinimspostrzegamyświat,którynasotaczajakocałośćskładającąsięzróżnychczęści,po-wiązanychjedynieramączasowąlubprzestrzenną.

Zrozumienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości polega na zna-

27

lezieniu takiego schematu poznawczego, którego ten fragment jest szczególnym przypadkiem.Procesdochodzeniadozrozumieniapo-leganaaktywizowaniu różnychschematów iocenianiu ichzgodno-ściznapływającymidanymi.Jeżeliudasięosiągnąćpewienpoziomzgodności,tozostajeteżuzyskanypewienpoziomzrozumienia.Praw-dopodobnieistniejądwasposobyaktywizowaniaschematówwdocho-dzeniudozrozumieniarzeczywistości.Pierwszytosposób„odgórny”,kiedyzostajenajpierwzaktywizowanyschematcałości,copowodujeoczekiwanie zgodnościmiędzy napływającymi informacjami a jegowewnętrznąstrukturą.Sposóbdrugi,tzw.„oddolny”toaktywizowa-nieschematucałościprzezuprzedniezaktywizowanieposzczególnychjegoczęści.Zazwyczajtedwasposobydziałająrównolegle.Danesensoryczne,czylite,któreodbieranesązapomocązmysłów,

docierają do receptorów w ośrodkowym układzie nerwowym i au-tomatycznie uruchamiają określone schematy podstawowe niższegorzędu,zwanedetektoramicech,któreumożliwiają rozpoznaniepro-stychzjawisk,takichjak:dźwięki,barwy,kształtyitp.Tepodstawo-weelementyaktywizująoddolnieschematywyższegorzędu,wskładktórychwchodzą.Sąoneaktywizowaneprzeztakiekonfiguracjepo-budzonychdetektorówcech,któreodpowiadająistotnymwartościomtychschematów.Zaktywizowane schematywyższego rzęduurucha-miająprocesyumysłoweprowadzącedopotwierdzenia ichzgodno-ścizdanymipochodzącymizreceptorów.Dopierotakieuzgodnieniegwarantujerozpoznaniezjawiska.Warto zwrócić uwagę na zależność sposobu przetwarzania do-

pływających informacji od posiadanego przez daną osobę obrazu „ja”.Wsytuacjach,kiedytenobrazwydajesiębyćzagrożony,możedochodzićdotendencyjnegozniekształcaniamyślenianakażdymeta-pie,począwszyodwstępnejselekcjiinformacjidocierającychdore-ceptorów,askończywszynapodjęciudecyzjiotym,czyefektprze-twarzaniajestsatysfakcjonujący(Grzywa).Jeżeliobrazsiebie,czyjakchcąinnibadacze,schemat„ja”,ujmuje

sięjakostrukturępoznawczą,tomożeonbyćtraktowanyjakopunktodniesieniadlaciągledopływającychdoczłowiekaosobistychispo-łecznychinformacji,jakopodstawowabaza,naktórejdokonujesięin-terpretacjaikodowanienadchodzącychbodźców.Oznaczato,żeczło-wiek w każdej sytuacji ma tendencję do oceniania pojawiających się zjawisk pod kątem ich relacji do „ja”,czylidooceniania,jaką

28

wartośćteinformacjemajądlaniego.Sposóbfunkcjonowaniasche-matównadajenaszymprocesompoznawczymcharakterkonstrukcyj-ny.Schematy„ja”prawdopodobnietworząsięwokółtakichaspektówwłasnejosoby,podwzględemktórychodróżniamysięodinnychludzi,aszczególniewramachtakichdziedzin,wktórychmamyszansępo-równaćsięzinnymiludźmi.

UwagaFunkcjonowanie psychiki człowieka jest uwarunkowane działaniemmechanizmówselekcjonujących,takichjakpercepcja,zapamiętywa-nie,przypominanie,myślenie.Nieodłącznymkomponentemtychme-chanizmówjestuwaga, pełniąca funkcje ukierunkowujące, dzięki którym człowiek odbiera lub odrzuca dopływające do niego infor-macje.Selekcjataodbywasięnaróżnychetapachprzetwarzaniain-formacji,począwszyodmomentuichdotarciadoreceptorów,ztym,żeimwyższepiętroprzetwarzaniainformacji,tymostrzejszajestse-lekcja.Należypodkreślić,iżuwaga jest sprzężona z układem mo-tywacyjnym.Oznacza to,że funkcjonowanieselektorów informacjijest uwarunkowane subiektywnąważnością bodźców.Dlatego czło-wieksubiektywnie traktuje jedne informacje jakogłówne, inne jakopoboczne,ajeszczeinnejakonieistotne.Procesyuwagiczęstobywa-jąangażowanewprocesachmanipulacyjnych.Wiadomo,żejeżelisięudazwrócićczyjąśuwagę,towtedymożnaliczyćnato,żepropono-wane,użytecznedlamanipulacjitreści,zostanąwziętepoduwagęwprocesieprzetwarzania informacji,a tylko tomożespowodować,żemanipulacjaodniesiesukces.

Proces uwagi charakteryzują trzy parametry: parametr czasu trwania, stopnia i elastyczności.Dwapierwszeniewymagająszcze-gółowychwyjaśnień,natomiast codo trzeciego Ingramwysuwahi-potezę,żeuwagęmożnaprzedstawićwpostacilinii,gdzienajednymkrańcuznajdujesięuwagaskierowananazewnątrz,anadrugimuwa-gaskierowanadowewnątrz.Normalnieukażdegoczłowiekaistniejepewnarównowagapomiędzytymidwomamożliwymiukierunkowa-niamiuwagi.Ludziemogąsięzajmowaćczymkolwiek,cowymagaskupienia na otoczeniu, mając równocześnie świadomość samychsiebie,natomiastwsytuacjach,kiedyuwagaskierowanajestdowe-

29

wnątrz,człowiekśledziswojestanywewnętrzne,arównocześniemapoczucie,gdziesięznajduje,kimsąinniludzieitp.Wekstremalnychsytuacjach uwaga może się przesuwać bliżej jednego lub drugiegokrańca,np.stajesiębardziejwewnętrznawstanachmedytacji,przedzaśnięciem,podczastworzeniapoezji,obrazulubinnegojeszczedzie-łasztuki.Skrajniezewnętrznamożebyćwprzypadkukatastrof,woj-nylubwinnychsytuacjachzagrażających,któreskupiającałąuwagęikiedykoniecznejestdziałanienatychmiastowe,częstopodyktowaneinstynktem. Elastyczność w kierowaniu skupianiem uwagi ma duże znaczenie adaptacyjne.Jeżeliczłowiekwykazujenadmiernąkoncen-tracjęnasobie,możnamówićozaabsorbowaniusobą.Częstopociągatozasobązachowanianieadaptacyjne,naprzykładnadużywaniealko-holu,uzależnieniaodleków,cochwilowomożepowodowaćulgęwtakichstanachnadmiernegoskupienianasobieizmniejszaćzwiązanez tymnegatywne stany emocjonalne. Innymwyrazemnadmiernegoskupienianasobiebywahipochondria.Mechanizmuwagi,zwanyteżhipotetycznymfiltremuwagi,warun-

kujedziałaniewszystkichetapówprzetwarzaniainformacjiujmowa-nychprzezanalizatorwkrótkimprzedzialeczasu.WielkośćtazostałaokreślonaprzezMillerana7+–2elementów,natomiastwnowszychteoriachpamięciuważasię,żeczłowiekniejestwstanieprzetworzyćświadomiewięcejniżkilkanaściebitówinformacjinasekundę.Jeżeliwjednostceczasudoreceptorówdocieraprzeciętniekilkasettysięcybitównasekundę,toredukcjimusiulecponad90%informacji.Zatęselekcjęjestodpowiedzialnauwaga.Zdrugiejstrony,pojęcieuwagijestrozumianejakohipotetycznymechanizmcentralnegozarządzaniamożliwościami przetwarzania informacji, zwany też mechanizmemalokacjizasobówmentalnych(NormaniBobrow).

Organizm zwykle wykonuje wiele czynności jednocześnie, a każ-da z nich wymaga kontroli i nadzoru uwagi oraz angażuje system przetwarzania informacji. Wzwiązkuztymkażdejczynnościnależyprzeznaczyćjakąśczęśćzasobówzwanych„możliwościamiprzetwo-rzeniowymi”. Kiedy człowiek wykonuje złożone i skomplikowane czynności, jak na przykład czynności intelektualne, dochodzi do rywalizacji o zasoby, których pula jest ograniczona.Wtedy sys-temmusipodejmowaćbieżącedecyzje,którejczynnościprzydzielićwięcejzasobów,aktórejmniej.Tenmechanizmjestnazywany„przy-dzielaniemuwagi”albojejalokacją(Kahneman).Mechanizmalokacji

30

uwagipodlegawielokrotnymzmianompodwpływemtakichczynni-ków,jak:trwałedyspozycjedanejosobydoprzemieszczaniauwagiiwytwarzaniareakcjiorientacyjnych,możliwościczasowejkoncentra-cjiuwagi,zmianyzakresuuwagipodwpływemnowychzadań,atakżepoziomaktywacjistrukturmózgu.Istniejejeszczeinnyaspektuwagi,mianowiciezdolność do utrzy-

mywania stałej gotowości do reagowania, czyli „podtrzymywanie uwagi”. Dotychczasnieudałosięstworzyćjednolitejkoncepcjifunk-cjonowaniauwagi,awpiśmiennictwieznajdująsięteoriewznacznymstopniuzachodzącena siebie, ale też ikoncepcje sprzeczne.Broad-bent,któregopoglądynauwagęprzezcałedziesięcioleciaukierunko-wywałymyślenieuczonychzajmującychsiętąproblematyką,uważał,żestarannaselekcjabodźcówjestniezbędnadlaprzeżycia,ponieważcentralny system przetwarzania informacji ma ograniczoną pojem-ność.Wnajnowszychpracachwyrażanyjestpogląd,żeselekcjajestniezbędna, ponieważ systemmawprawdzie nieograniczoną pojem-nośćodbioruiprzetwarzaniainformacji,aleściśleograniczonąmoż-liwośćjednoczesnegoemitowaniawielureakcji.Wtakimprzypadkuselekcja jest niezbędna dla uniknięcia chaosu efektorycznego (wy-konawczego),aniereceptorycznego(nawejściu informacji).Zata-kimpodejściemprzemawiająobserwacje,żenp.niemożnazarazempołożyćsięiwstać,alemożnasłuchającradia,oglądaćalbummalar-stwa.Niektórzyteoretycyuważają,żepodstawowąfunkcjąuwagijestwprowadzenieiutrzymywanieporządkuczasowegowprocesiereago-wania,anieochronasystemuprzedprzeładowaniem.Jakuznajewiększośćpsychologów,percepcja, czyli spostrzeganie

ludzi, jest procesem wieloetapowym.Polegaonanaselekcjonowa-niuzaobserwowanychcechspostrzeganejosoby,interpretowaniuichznaczeniaorazprzewidywaniujejzachowania.Napoczątkutegopro-cesukonieczne jestukierunkowanieuwagi,copozwalanawyselek-cjonowanie i skategoryzowanie dopływających bodźców niosącychinformacje.Natymetapiepowstająproste,powierzchownesądy„mi-gawkowe”ospostrzeganymczłowieku,opartejedynienaobserwacjijegowyglądu izachowania.Powoduje topowstawaniereakcjiemo-cjonalnychiopartychnatychreakcjachsteretypowychsądów,któremogąwpływaćnadążeniedodalszegokontaktuzdanąosobąalbonawycofaniesię.W następnym etapie spostrzegania proces atrybucyjny polegają-

31

cynaprzypisywaniucechdotyczyzachowaniaosobyspostrzeganej,aponieważzazwyczajodbywasiętowkrótkimczasie,zatemocenatejosobyopierasięjedynienafragmentachjejzachowaniasięwda-nejchwili.Wynikiemtegoetapusąwnioskiprzyczynowe,dotyczącepowodów, dla których to zachowanie się pojawiło orazwskazującenarolęposzczególnychbodźcówdlazaistniałegozachowania.Rów-nocześniepowstająwnioskiointencjach,postawachicechachosobyspostrzeganej.Kolejnyetapstanowiwnioskowanieoimplikacjachcechprzypisa-

nychosobiespostrzeganej.Rezultatemjest,aprzynajmniejpowinnobyć,uświadomieniesobie,żeosobatapozaobserwowanymiposiadajakieśjeszczeinnecechy,codoktórychosobaspostrzegającaniemawtejchwilibezpośrednichdanych.Następniekształtujesięocenaglo-balna,którejpunktemwyjściajestzałożenie,żeosobiespostrzeganejprzysługuje cały zbiór cech, a punktemdojścia jest zorganizowanietegozbioruwwewnętrzniespójnącałość,coprowadzidoukształto-waniaogólnegosąduotejosobie,zwykleocharakterzeoceny.Końcowymetapemprocesuatrybucjijestprzewidywaniezachowa-

niaosobyspostrzeganej,opartenawytworzonymatrybucyjniejejob-razie.Takwskróciewyglądateoretycznapostaćprocesuspostrzega-niainnegoczłowieka.Wpewnychprzypadkachprocestenmożesiękończyćnadowolnymzwymienionychetapówalbopowracaćdoeta-pówpoprzednich.

Informacja istotna dla spostrzegania innego człowieka obejmujejegowyglądfizyczny,zachowanieniewerbalneicałośćjegoekspresji,zachowaniaceloweorazkontekst sytuacyjny,w jakimspostrzeganyczłowieksięukazuje.Ztegoogromuinformacjiosobaspostrzegającaselekcjonujeniektóretylkoelementyinanichopieraswojespostrze-ganie.Na dobór spostrzeganych elementów wpływa bardzo wiele nieświadomych czynników, do których można zaliczyć cechy oso-bowości osoby spostrzegającej oraz cel, któremu to spostrzeganie ma służyć.Osoba spostrzeganamoże równieżwywieraćwpływ nakońcowyefekt tegoprocesu,czasem tenwpływ jestniezamierzony,alew pewnych przypadkachmoże byćwłączona dowolna technikamanipulacjidanymi,przez cozachodząw tymprocesie zamierzonezafałszowania,jaktosiędziejewtechnikachmanipulacyjnych.

32

PamięćNieodzownymwarunkiemprawidłowegofunkcjonowaniaczłowieka,zarównowaspekcieindywidualnym,jakispołecznym,sączynnościpamięci.Termin„pamięć”jestużywanywróżnychznaczeniachikon-tekstach,oznaczasięnimzarównocechę(dobra izłapamięć), jak iproces(zapamiętywanie,odtwarzanie).Przeciwstawiasięczasempa-mięćosobniczą,posiadanąprzezludziinietylko,pamięcigatunkowej,związanejzdoświadczeniamipoprzednichpokoleń iprzekazywanejdrogądziedziczenia.Pamięć gatunkowa przejawia się według nie-których autorów w zachowaniach instynktowych (Mazurkiewicz,Włodarski).Najczęściejpodajesięprzykład,żeptakidziedzicząumie-jętnośćbudowaniagniazd,niemowlęzarazpourodzeniuumiessaćiprzejawiaodruchyobronneitp.Pewneczynnościzostałyutrwalonewżyciupoprzednichpokoleń iwnowychpokoleniachaktualizująsię.Niewszystkiesąwidoczneodsamegourodzenia,takjakumiejętnośćssaniaiodruchyobronne,aleszybkośćuczeniasiępewnychsprawno-ściwskazuje,żeprzynajmniejpredyspozycjedonichsądziedziczone.Takrozumianapamięćgatunkowaumożliwiazaspokajanieważnychpotrzeb. Zanim człowiek nauczy się skutecznych form zachowań,oszczędzaczasienergię,którebyłybypotrzebnenanauczeniesięjużznanychczynności,orazjestpodstawą,naktórejopierająsiępóźniejwyuczonesprawności.Pozatymtenrodzajpamięciratujeniejedno-krotnieczłowiekowiżyciewsytuacjachniebezpiecznych,kiedybrakczasu na przemyślenie sposobu reagowania. Przykłademmoże byćucieczkawsytuacjizaskoczenia,umiejętnośćukryciasię,poszukiwa-niepokarmuiinnezachowaniawsytuacjachekstremalnych.Pamięćgatunkowa z pewnościąmawiększe znaczenie dla zwierząt niż dlaludzi.Przez pamięć osobniczą rozumie się pamięć dotyczącą wła-snego, indywidualnego doświadczenia. Istnieją różne kryteria, zewzględunaktórewyróżniasięróżnerodzajepamięci.

Biorącpoduwagę to, co jest przedmiotemzapamiętywania, prze-chowywaniaiprzypominania,wyróżnia się pamięć słowną do zapa-miętywania słów, obrazową do zapamiętywania obrazów i pamięć uczuciową do zapamiętywania uczuć. Podziałtakiwobecnymstaniewiedzywydajesięniecouproszczony,jakkolwieknapewnosłuszny,aprzedewszystkimzrozumiałydlakażdego.

33

Inne kryterium podziału pamięci stanowią cechy specyficzne po-szczególnych faz: zapamiętywania, przechowywania i przypomina-nia.Mającnauwadzeto,codziejesięwpierwszejfaziepamięci,czyliwfaziezapamiętywania,możnadokonaćdwóchpodziałów,jedenzewzględunaudział rozumienia,drugizewzględunaudziałwoli.Zewzględunaudziałrozumieniawyróżnia się: pamięć logiczną i pa-mięć mechaniczną.Treścisensowneczęściejsązapamiętywanezwy-korzystaniempowiązańlogicznychmiędzyposzczególnymielemen-tami,treścipozbawioneznaczeniasązapamiętywanemechanicznie.

Jeślichodzioudziałwolitowyróżniasiępamięć dowolną i pamięć mimowolną.Pamięćdowolnajestużywanawtedy,gdyczłowieksta-rasięcośzapamiętać,mimowolna,kiedyzapamiętanezostająfakty,słowaczyprzedmiotybezudziałuwoli.Pamięćdowolna,choćzazwy-czajjestefektywniejsza,niezawszedajelepszeefektyniżpamięćmi-mowolna.Czasemcoś,cozostałozapamiętanemimowoli,jestdługoprzechowywanewpamięci,acoś,cobyłopożądanedozapamiętania,ulegazapomnieniu.Pamięćmimowolnajestdobrzerozwiniętaudzie-cijużodwczesnegookresuichżycia.Każdyznafakt,żedziecibawią-cesięwpokoju,gdzieodbywasię rozmowadorosłych,znakomicieorientująsię,oczymbyłamowa,ipokilkugodzinachczydniachza-dająpytaniazwiązanezprzypadkowousłyszanymitreściami.Ustar-szych dzieciwwieku szkolnymprzeważa pamięć dowolna, bez tejpamięciniemogłybyonezapamiętywaćwiadomościwymaganychwprogramie.Spośródwieluznanychmodelipamięci,model Tulvinga zdajesię

dostarczaćpewnychwyjaśnieńfunkcjonowaniapamięci.Wedługtegomodelu pamięć zawiera trzy zorganizowane monohierarchicznie podsystemy: proceduralny, semantyczny i epizodyczny. Systemznajdującysięnajniżejwtejhierarchiistanowipamięćproceduralna,występująca jako nieodłączna cecha komputerów. Przechowuje onainformacje o procedurach i operacjach umożliwiających człowieko-wiadaptacjędośrodowiskaiuczeniesięzwiązkówmiędzybodźca-miareakcjami.Pamięćsemantycznastanowiwiedzęoświecie,którajestzakodowanawpostacipojęć,twierdzeń,skryptów,schematówitp.Możnastwierdzićjejwystępowanieuwyżejzorganizowanychzwie-rząt,małychdzieciiupacjentówzdysfunkcjamimózgowymi.

34

Pamięćepizodycznamieści się„wewnątrz”pamięci semantycznejijestnajmłodsząfilo-iontogenetyczniestrukturą,któraprzechowujeinformacjeocharakterzeautobiograficznymdecydująceokształtowa-niusiętożsamościczłowieka.Występujeonawyłącznieuludzi.

Takiehierarchiczneujęcie zakłada, że jedyniepamięćprocedural-najestniezależnaodpozostałychpodsystemów.Pamięćsemantycznamożefunkcjonowaćniezależnieodpamięciepizodycznej,alejestuza-leżnionaodproceduralnej,natomiastpamięćepizodycznajestuzależ-nionazarównoodproceduralnej,jakisemantycznej.Najistotniejszeróżnicepomiędzyfunkcjamipamięciepizodyczneji

semantycznejpolegająnatym,żeepizodycznapamięćrejestrujebez-pośredniewrażenia,jakiezawierajądocierającedoczłowiekabodźce,czylijednostkami,którymionaoperuje,sązdarzenia.Pamięćsemantycznarejestrujenatomiastznaczeniafaktówizdarzeń

wichaspekciejęzykowym,zatemoperujeonapojęciami,skryptamiischematami.Pamięćepizodycznaodnosisiędozdarzeńzapamięta-nychprzezjednostkęistanowipodstawęistnieniatożsamościosobni-czej,powoduje,żeprzekonanieozaistnieniu jakiegośzdarzenia jestzarazemprzekonaniemojegoprawdziwości,natomiastoprawdziwo-ścifaktówodnoszącychsiędopamięcisemantycznejdecydująobo-wiązującewdanymkręgukulturowymregułyspołeczne.Ponadto,wrejestracjizdarzeńwpamięciepizodycznejznaczniewiększąrolęniżtomamiejscewdziałaniusystemusemantycznego,odgrywastosunekemocjonalnydozapamiętywanegozdarzeniaorazkontekst,wjakimtozdarzeniejestulokowane.Operacjeodbywającesięwpamięciepizo-dycznejsąznaczniemniejopornenawpływinterferencjiniżoperacjefunkcjonującewpamięcisemantycznej.

Zapamiętane przeżycia epizodyczne są interpretowane jako część osobistego doświadczenia człowieka, natomiast wiedza semantycz-na reprezentuje bezosobową teraźniejszość, o czym najwyraźniejświadczy to, iż człowiek opowiadającwłasne przeżycia zakodowa-newpamięci epizodycznej, używa sformułowania „pamiętam”, na-tomiast,kiedyaktualizujewiedzęzawartąwsystemiesemantycznym,używasłowa„wiem”.Świadekwsądzieprzypominającsobiewyda-rzenie,angażujeswójsystempamięciepizodycznej,natomiastekspertwtejsamejsprawieangażujeswójsystemsemantyczny.

35

MimotychróżnicwfunkcjonowaniupodsystemówpamięciTulvingpodkreśla,żedziałaniaichsąrównoczesneiwspólne.Uzupełniająsięonewzajemnie,tworzącsystempamięci.

Organizacja procesów pamięciowych ma charakter wieloetapo-wego przetwarzania informacji. Proceskodowania rozpoczynasięodpercepcjizmysłowejdanegozdarzenia,którepoprzezkodowaniezostajeprzemienionew ślad pamięciowy, czyli engram.Zdarzeniejesttym,copojawiasięwdanymmiejscuwokreślonymczasieizbu-dowanejestzwieluelementarnychepizodów.Zdarzenia,chociażza-wszemającharakterniepowtarzalnyi tylko imwłaściwy,mogąbyćjednakdosiebiepodobne,comaistotneznaczeniewprocesieichre-kodowania,czyliorganizowaniaichwsystemiepamięci.Proceskodo-waniadanegozdarzeniazależytakodcechdanegozdarzenia,jakiodwieluróżnychczynników,któreodnosząsięzarównodopamięci,jakidocałegosystemupoznawczegofunkcjonującegouczłowiekazapa-miętującego.Dużąrolęwtymprocesieodgrywająteżemocje.

Powstanie śladu pamięciowego najprawdopodobniej oznacza zmianę biochemiczną w układzie nerwowym obliżejdotychczasniezbadanymcharakterze.ZdaniemTulvingaśladypamięciowesąkon-struktamiwielowymiarowymi,składającymisięzwiązekcech.Badaniaeksperymentalnepsychologówpozwoliłynasformułowanie

takzwanejzasadykodowaniaadresowanego.Mówiona,żeprzypo-mnienie danego zdarzenia jest możliwe jedynie wtedy, gdy system pamięci jest w stanie ogólnej aktywacji.Tenstanumożliwiaodtwo-rzeniewtedy,gdyzaistniejąwłaściwesygnałyodtwarzania.Sygnaływłaściwetotakie,którychzawartośćinformacyjnaodpowiadazawar-tościinformacyjnejśladupamięciowego.Abynastąpiłoprzypomnie-niedanegozdarzenia,informacjazawartawsygnalemusipołączyćsięz odpowiadającą jej informacją ekforyczną, która jest podstawą za-istnieniaprocesuprzypominania,umożliwiającegoodtworzeniedane-gozdarzenia.Zatemtylkotesygnałyodtwarzaniasąefektywne,którezostałyzakodowanejako„adres”danejinformacjiśladowej.Jeśliniedojdziedopołączeniamiędzyślademasygnałem,niepowstaniein-formacjaekforycznaumożliwiającaprzypomnieniesobiedanegozda-rzenia.Mechanizmkodowaniaadresowanegojestwykorzystywanywmanipulacjiwtechnikachstosującychtzw.bodźcepodprogowe.Jeże-lidziałającbodźcami,któresątakkrótkie,żesąniedostrzegalnedlaodbiorcy,udasięwytworzyćuniegopewienadres,tonastępnainfor-

36

macja,takasamaalbopodobnabędziemiałaułatwionydostępdodal-szychetapówprzetwarzania,aprzeztojejwpływnaostatecznywynikmyśleniabędziewiększy.

Rekodowanie jest ogólną nazwą procesów, które zmieniają we-wnętrzną strukturę śladu pamięciowego już po jego zakodowaniu,wwynikuciągłegonapływuzdarzeńpodobnychdozdarzeniapierwot-nego.Wwynikutegoprocesupowstająprzekształcone,rekodowaneśladypamięciowebędącepodstawąnabywaniadoświadczeńosobni-czychikształtowaniasiętożsamości.Mechanizmrekodowaniastwa-rza indywidualny,właściwy tylkodanemuczłowiekowisystemzna-czeń.Wskładprocesuodtwarzaniawchodziekforia, czyli aktywowanie

ukrytego śladu pamięciowego, coumożliwiawspółdziałanie infor-macjizakodowanejwśladziepamięciowymzinformacjązawartąwsygnaleodtwarzania.Współdziałanietychdwóchinformacjidecydujeotym,żedanaosobauświadamiasobiefaktpamiętaniadanegozda-rzenia,nawetjeżeliwtymmomencieniemożegosobieprzypomnieć.Jeżelinatomiastnieistniejeodpowiedniśladpamięciowy,toczłowiekwie,żedanainformacjapojawiasięporazpierwszy. Poczucie pamię-tania jest stanem subiektywnymizależywsposóbpośredniodcechinformacjiśladowej,awsposóbbezpośredniodcechinformacjiekfo-rycznej,ponieważwjejskładwchodzizarównoinformacjaśladowa,jakita,którajestsygnałemdoprzypomnieniajej.Tensamfaktzprze-szłościmożebyćprzypominanyprzezwieleróżnychinformacji,któresięaktualniepojawiają.Następnym etapem w procesie odtwarzania jest konwersja, czy-

li etap przejściowy między utajoną fazą procesu pamięciowego a fazą realizacji pamięciowej.Wtymokresiedochodzidoocenyzna-jomościdanegozdarzenialubdowyprodukowaniawłaściwejdlanie-gonazwy.Ostatnimetapemprocesuodtwarzaniajestfaza realizacji pamięciowej,kiedytostajesięmożliwaobserwacjaefektówprzypo-minania.Tulving analizując ten problem, sugerował, że organizacjainformacjima charakter subiektywnyoraz że zdolność danej osobydodowolnegoprzypominaniasobieograniczasiędowzględniema-łejliczbyodcinkówlubjednostek,którewprocesiezapamiętywaniazostająwydzielonezpodanegowcześniejmateriałudozapamiętania.Prawdopodobnie tak siędziejewwarunkach laboratoryjnych,kiedyprezentujesięmateriałdozapamiętaniawpostacisłów,natomiastw

37

naturalnychwarunkach,kiedywystępująlicznebodźceinterferujące,zarównozewnętrzne,jakiwewnętrzne,tasubiektywnośćorganizacjiinformacjipomagawpewnymuporządkowaniubodźcówśladowych,główniedziękizmniejszaniuichliczbynadrodzesubiektywnejelimi-nacji.CraikiLockhartzaproponowali jednorodnymodelpamięcioparty

nakoncepcjipoziomówprzetwarzaniainformacji,wktórymtraktująonipamięć jakoproduktubocznyanalizy informacji rejestrowanychprzez narządy zmysłowe.Analiza ta dokonuje się na trzech pozio-mach–napierwszymanalizasensorycznadokonujesięautomatycz-nie, a polega nawyodrębnieniu takich cech fizycznych bodźca, jakjasność,barwa,kształt,wysokośćdźwiękuitd.Drugipoziom,któregodziałaniemożnautożsamiać z działaniemSTM, czyli pamięci krót-koterminowej, polega na identyfikacji bodźca, czyli na porównaniucechbodźcazwzorcamiiregułamizakodowanymiwumyślewwy-nikuwcześniejszychdoświadczeń.Trzecipoziomanalizypoleganasemantycznejanaliziebodźca,dziękiistniejącymjużstrukturompo-znawczymprzezporównanieznimi iwłączeniegodoposiadanychzasobów.Tenpoziommożnautożsamiaćzfunkcjonowaniempamięcidługoterminowej(LTM).ZdaniemCraikaiLockharta zapamiętywanie jest efektem analizy

semantycznej i w pamięci są przechowywane tylko te informacje, które podlegały tej najgłębszej analizie, czyli takie, zostały w jakiś sposób zinterpretowane i wyrażone w słowach.

Samoutrzymywanieinformacjiwświadomości,samoichpowtarza-nie,bezgłębszejanalizy,bezstrukturalizacjitegomateriałuiwłącze-niawdotychczasowysystemwiedzy,niewystarczydotrwałegozapa-miętania.Wiadomozwielubadań,żepamiętanajesttreśćzdań,czyliwynikgłębokiejanalizy,anieichformagramatyczna,którejanalizanależydowcześniejszegopoziomu.Noweinformacje,nieposiadająceodpowiednikówwmagazyniepa-

mięci,mogąsięutrwalaćnadrodzepowtarzania.Natejzasadzieba-zująmechanizmymanipulacji,szczególnieużywanewreklamie.Je-żeli kilka razydziennie słyszymy te same treści, oglądamy te samevideoklipylubnakażdejulicyuśmiechasiędonasprzystojnatwarzktóregośzprzywódców, towłaśnie jestwykorzystaniemechanizmupowtarzania.

38

Funkcjonowanie ludzkiej pamięci ma też charakter konstruk-tywny. Na etapie zapamiętywania występują procesy selekcji in-formacji, które następnie zostają zakodowane w postaci sądów. Pozorganizowaniuizintegrowaniuwcałościowestruktury,zostajązin-terpretowane i uzupełnione na podstawie już wcześniej posiadanejwiedzy.Podobnienaetapieprzypominania,wzależnościodaktual-nychwymagańczłowiekwydobywazpamięcipotrzebneinformacjeinadajeimwymaganąformę,naprzykładsądydziękizastosowanymregułom językowym przedstawiane sąw postaci sensownych zdań,wypowiedziitp.Człowiekzapamiętujenawetbezkształtneplamylubwzory,aletyl-

kowtedy,kiedywczasiezapamiętywanianadałimjakieśznaczenie.Dzieje się tak dlatego, że w pamięci długotrwałej prawdopodobnieprzechowywanajestgłówniesemantycznatreśćzdańitekstów.Istnie-jeteżkoncepcja,żewczasieprzypominaniasobiezdarzeńmamyczę-stodoczynieniazformąprelingwistyczną,pojęciową,którejdopieronadajemyokreślonesłowawtedy,kiedymamytętreśćopowiedzieć.

PojęciaPojęciasąskładnikamiwiedzyczłowiekaisąprzyswajanewtrakcieuczeniasięwiedzyspołecznieprzekazywanejoraznapodstawiewła-snychczynnościpoznawczychwprocesieprzetwarzania informacji.Pojęciasąnajczęściejreprezentowaneprzezkonwencjonalnieustalo-newyrażenia,którychznaczeniestanowią.Sąonezawszemniejlubbardziejabstrakcyjne,gdyżodnosząsiędoklasprzedmiotów,ichcechczyzwiązkówzachodzącychmiędzynimi.Jakoskładnikwiedzysta-nowiąwarunekpercepcjiotoczeniaiwyrażaniasądówoprzedmiotachdanychpojęć.Częśćznichzostajeprzyswojonanadrodzepowtarza-nia,poprawianiaiutrwalaniaskojarzeńsłówzeznaczeniem.Stanowiąoneczęśćosobistegodoświadczeniaiwrazzcałościąwiedzyosobi-stej,doktórejprzynależą,tworząwjakimśsensieosobowośćczłowie-ka.Chlewińskipodajenastępującądefinicjępojęcia: pojęcie jest podsta-

wową strukturą umysłowo-poznawczą, stanowiącą uogólniony mo-del jakiejś klasy przedmiotów (zdarzeń), cech lub relacji podobnych do siebie pod pewnym względem.

39

Jeżelipojęciazostałyjużnabyte,tosąprzechowywanewpamięciidostępnewmyśleniu.Pamięćprawdopodobniemaorganizacjępoję-ciową–pojęciastanowiąjakgdybywęzływzłożonejihierarchiczniezorganizowanej„sieci”naszejwiedzy,odktórychprowadząpołącze-niadoinnychpojęć.Todziękizwiązkomzinnymi„węzłami”potra-fimymyślećtwórczo,tworzyćnowepojęciaorazdziałaćpraktycznie,stosowniedozakodowanychwumyślepojęć.Człowiekszybkouczysiępojęć,jużwdzieciństwie,nawetniezdającsobieztegosprawy,comożewskazywaćnato,żezdolnośćdoichtworzeniaiprzyswajaniasobiejestuwarunkowanagenetycznie,podobniejakzdolnośćuczeniasięjęzyka.

Ludzie różnią się rozumieniem podobnych sytuacji, ponieważ patrzą na nie przez pryzmat własnych, wytworzonych wcześniej pojęć.Pojęciasąnarzędziami,zapomocąktórychujmujemypoznaw-czoświat,dziękinimkażdyczłowiekwsposóbtylkosobiewłaściwyspostrzega,rozumieioceniato,codziejesięwotoczeniu.Obejmująonezarównoto,codotyczynasbezpośrednio,jakteżiszerszezjawi-skadotycząceotoczenia,kraju,wktórymżyjemy,iogólnierzeczbio-rąc,świata.

Jednymzuznanychpodziałówjestrozróżnianiepojęćkonkretnychi abstrakcyjnych.Pojęcia konkretne reprezentująprzedmioty,któremożnazobaczyć,lubtakie,któremożnasobiewkażdejchwiliwyobra-zićczyprzypomnieć.Pojęcia abstrakcyjnereprezentujązjawiskalubrelacje,którymnieodpowiadażadenkonkretnyobraz,np.sprawiedli-wość,miłość itp.Zjawiska te sąprzedstawiane, alewyłącznie sym-bolicznie,np.miłośćprzedstawiasięobrazemserca,sprawiedliwośćwagi,aleteprzedmiotywrzeczywistościprzedstawiająpojęciakon-kretne.Rozumiemytesymboledziękimetaforycznościmyślenia.Innypodziałwyróżnia pojęcia naturalne i pojęcia sztuczne,przy

czymnaturalne tworzą sięw trakcie przyswajania języka i podczascodziennego ichużywania,natomiastsztucznenależądo językana-ukowego,specjalnieskonstruowanegodlaopisufaktówlubprocedurnaukowych.Wnowympodejściudobadaniapojęćpodkreślasięrolępodstruk-

tur.Sątoróżnepojęciatworzącewzględemsiebieniezależnezespoły,zwane„naiwnymiteoriami”lub„dziedzinamipoznawczymi”.Pojęciatworzącetezespołysąpodporządkowanesystemowirelacjiprzyczy-

40

nowychiwyjaśniających,specyficznychdlanich,przyczymsąonewpewiensposóbusystematyzowane.

Obecniewpsychologiidominujeujmowaniesystemupojęćukształ-towanychudanegoczłowieka,jakosiecizwiązkówznaczeniowychocharakterzeprzyczynowym.

Człowiek ujmuje poznawczo rzeczywistość, na którą składa się jego otoczenie, ludzie i on sam nie tylko w aspekcie statycznym, ale również w aspekcie dynamicznym, w ciągłej zmienności, która sta-le ma miejsce tak w świecie fizycznym, jak i ożywionym, a zwłasz-cza w świecie społecznym. Silnapoznawczapotrzeba zaprowadze-niaporządkuwtejzmiennejrzeczywistości,powoduje,żeczłowiekwkażdejchwiliiwkażdejsytuacjiposzukujeniezmiennikówjakosys-temuodniesienia.Tę rolę spełniająpojęcia,międzyktórymi istniejąpołączenia,prawdopodobnieospecyficznymcharakterze.Tworząonereprezentację poznawczą odwzorowującąwumyśleto,cofaktyczniewzewnętrznymświecieistnieje.

Zpunktuwidzeniainformacyjnegosądjesttakąformąreprezentacjipoznawczej,wktórejwyrażonesąrelacje,wjakiewchodząpojęcia.Wiedza tworzy się z sądów, które łączą ze sobą pojęciaw różnychkombinacjach,w sądachwyrażane są różne relacje czasowe i prze-strzenne,a takżerelacjenadrzędności ipodrzędności,związkiprzy-czynowo-skutkowe,warunkoweiinne,którejeszczedokładnieniezo-staływyjaśnione.Potoczniemożnapowiedzieć,żepojęciaisądysąnaszymimyślami,

którewyrażamywmowie.Naogółuznawanyjestpogląd,żemyśl wy-rażona w zdaniu jest sądem, a wyrażona w słowach jest pojęciem.

41

Postawy

Każdyczłowiekżyjącwotaczającymgoświecie,ustosunkowujesięjakoś do niego. Można zaobserwować istnienie bardziej lub mniejzorganizowanychstrukturtakichustosunkowań,czyliwytworzonychpostaw.Także kulturamasowa, poprzez środkimasowego przekazupoddaje odbiorcy pewne, z góry ustalone treści,wobec których za-wszezajmujeonjakąśpostawę.Takwytworzonapostawamożeule-gaćutrwaleniualbonie.Pojęciepostawyjestróżniedefiniowane,wzależnościodaspektu,wjakimbadasięrelacjeczłowiekadorzeczy-wistości,któragootacza.Jeżeli ktoś chce wywierać wpływ na inne-go człowieka, to najpierw stara się poznać, jakie są jego pojęcia dotyczące tych zjawisk i rzeczy, które mają odgrywać jakąś rolę w ich relacji, oraz jakie są jego postawy.

Termin„postawa” zostałwprowadzonyprzezThomasaiZnaniec-kiegoioznaczałwichpracachprocesyindywidualnejświadomości,określająceaktualneipotencjalnereakcjeludziwobecświata,aszcze-gólniewobecspołeczeństwa.Wichujęciupostawajestzawszewobecjakiejśwartości.Wnastępnychlatachwrazzrozwojemmetodbadaniapostawpojawiłosięwpiśmiennictwiewielkiezróżnicowaniepojęciapostawyiwyłoniłasięstrukturalnadefinicja,wktórejzostaływyod-rębnionezintegrowanetrzyskładniki:poznawczy,emocjonalno-oce-niający,inaczejzwanywolicjonalnym,ibehawioralny.

BardziejwspółczesnadefinicjaNowakamówi,żepostawą człowie-ka wobec pewnego przedmiotu są posiadanie przez niego względ-nie trwałe dyspozycje do oceniania tego przedmiotu i do wytwo-rzenia reakcji emocjonalnej w stosunku do niego oraz dyspozycje do pewnego rodzaju zachowania się wobec tego przedmiotu.

42

Postawajestzawszewobecczegoś,czyliistniejewpodmiocie,aleprzeważnieodnosisiędootoczenia.Zakrespojęcia„przekonanie”jestwęższyniżpojęcia„postawa”,przekonanie bowiem wchodzi w skład postawy,stanowiącgłównączęśćjejkomponentupoznawczego.Przedmiotem postawymogą być osoby, grupy społeczne, narody,

wartościmaterialneiduchoweorazwszelkieprzedmioty.Nie istnieje postawa do jakiegoś przedmiotu, o którym człowiek nic nie wie. Wytworzona postawa może w niektórych przypadkach być stereo-typem,możebyć nieprawdziwa, a nawetmożedotyczyćprzedmio-tufikcyjnego.Wżyciucodziennymzjawiska,zdarzeniaiinniludziespostrzeganisązawszewjakimśkontekście,zatemnatworzeniesiępostawywpływająrównieżokolicznościisytuacja,czylikontekst,wjakimdochodzidojejpowstania.Postawa oprócz swej struktury posiada również szereg cech, któ-

reokreślasię jako jejwymiary.Donajczęściej rozpatrywanychwy-miarównależą:znak postawy i jej siła. Możemypostawieprzypisaćznakdodatni,gdyprzedmiotbudzidodatnieemocje,pozytywneocenyiwywołujetendencjędozbliżaniasiękuniemu.Wprzeciwnymwy-padkumaonaznakujemny.Jeżelinatomiastnietowarzysząjejwyraź-neuczuciaiocenyoraztendencjedozachowania,wówczasmaznakneutralny.Postawamożeteżmiećróżną intensywność.Oznaczato,że jedni

ludziereagująnadanyprzedmiotzwiększymkomponentememocjo-nalnymiichzachowaniajestbardziejtrwałe,zdecydowaneigwałtow-ne,innizaśmniej.Innącechąpostawyjestjejtrwałość, cowiążesięztym,żezależy

onaodwieluzjawisk, jaknaprzykładwcześniejszychdoświadczeńjednostkizkręgiempodobnychprzedmiotów,odposiadanychinfor-macjiotymprzedmiocie,wzorówustosunkowań,zjakimizetknąłsię,odbiorca,aprzedewszystkimodjegowewnętrznychpredyspozycjiiupodobań(Tomaszewski).Postawy w pewnych przypadkachmogą ulec „skostnieniu”. Polegatonawytworzeniusiępostawsztywnych,nieulegających zmianom.Można czasemzaobserwowaćwnaszymotoczeniuosobyowyjątkowosztywnychpostawach,coniewątpliwiejestzależneodcechichosobowości.Częstotacechapojawiasięlubnasilawwieku starczym,kiedy toprocesyorganicznezmniejszającukrwienieośrodkowegoukładunerwowego,zmniejszająelastycznośćiplastycznośćumysłu.Inniautorzyuważają,żepostawysązmienne

43

zewzględunaswewewnętrzneniespójności,jakteżzuwaginawa-runkisytuacyjneipodleganiewpływomzmieniającegosięotoczeniaspołecznego.Ludzie między sobą różnią się trwałością postaw,po-nadtoutejsamejosobytrwałośćjednychpostawjestwiększa,innychmniejsza.Zależytoodichważności,głównieodtego,jakiejdziedzi-nyonedotyczą.W jednychdziedzinachmogąbyćbardziejpodatnenazmianę,winnychmniej,przyczymmożnasądzić,żezależytoodtego, jakwysokowhierarchiiwartościdanejosobysąumieszczoneichprzedmioty.

Do zmiany postaw może dochodzić, kiedyczłowiek znajduje się w sytuacjiwymuszonej uległości. Jednymznajbardziejznanycheks-perymentówwceluudowodnieniategostwierdzeniabyłozadawanieosobombadanymdowykonanianudnego ibezsensownegozadania.Po zakończeniu zadania eksperymentatorprosił osobębadaną, żebypoinformowałaosobęoczekującąnabadanie,żeeksperymentbyłcie-kawy ipouczający.Okazało się, żewiększośćbadanychgodziła sięspełnićprośbęiprzekazywałanastępnejosobiefałszyweinformacje.Połowaosób,którespełniłyprośbęeksperymentatora,otrzymałapo1dolarzenagrody,drugazaśpołowaotrzymałapo20dolarów.Następ-niepoproszonoichowłasnąocenęatrakcyjnościzadaństosowanychweksperymencie.Stwierdzono,żeci,którzyotrzymaliwyższąnagrodę,ocenializadaniajakobardziejnudne,niżci,którzyotrzymalinagrodęwyłączniesymboliczną.Interpretacjawynikówtegoeksperymentuza-kłada,żeubadanychotrzymującychniskąnagrodępojawiłsiędyso-nans,czyliniezgodnośćpomiędzywłasnymprzekonaniemonudnościeksperymentuainformacją,którąprzekazalinastępnymosobom.Dy-sonans tenprowadziłdowystąpienia silnegonapięcia emocjonalne-go,zktóregojedynymwyjściembyłouznanie,żeeksperymentbyłwistocieciekawy,coprowadziłodouwolnieniasięodpoczuciawinyzpowoduwprowadzeniawbłądnastępnychosóbprzezprzekazanieimnieprawdy.Uosób,któreotrzymaływysokąnagrodędysonanstakiniewystąpił,ponieważkłamstwozostałojakbykupione,zostałousankcjo-nowaneceną.Wtakiejsytuacjiprawdopodobnieosobybiorąceudziałweksperymencieuznały,żeniezrobiłytegozwłasnegoprzekonania,aletylkopoto,żebyuzyskaćkorzyśćmaterialną.Doinnychcechpostawynależyzaliczyćjejzwartość, tj.zgodność

międzyposzczególnymielementamistrukturypostawy.Zgodnośćtazależyjednakodstopniainternalizacjipostawy(Mika).Imsilniejdana

44

postawa jest zinternalizowana, czyliwłączonaw system innychpo-staw,tymbardziejjestzwarta.Zachowaniewobecdanegoprzedmio-tujestwtedyzgodnezposiadanązwartąpostawąnawetwsytuacjachsilnegonaciskuzewnętrznego.Największazgodnośćmiędzypostawąizachowaniemistniejewtedy,gdypostawajestcentralnainasycona,czyli,gdydanyprzedmiotsilniewyróżniasięwświadomościjednost-ki,zaśotrzymanadodatkowoinformacjaonimwywołujezpamięcitakżeinneinformacje,któresąznimwjakiśsposóbzwiązane,azo-stałyjużwcześniejutrwalonewpamięci.

Postawy centralne, inaczej zwane nadrzędnymi, najczęściej sązwiązanezpodstawowymsystememwartościczłowieka.Możnadonichzaliczyćpostawyświatopoglądowe,religijne,zawodowe.Tenro-dzajpostawtrudnoulegazmianom.Wydajesię,żejesttozwiązaneztym,żenieangażująonetaksilnieemocjiczłowieka,jaknaprzykładpostawywobecsiebieczywobecswojegonajbliższegootoczenia.

Komponent emocjonalny postawyKomponentemocjonalno-oceniającypostawydecydujeotym,czymaona charakter zintelektualizowanychocen, czy raczej przeważająwniejdodatnielubujemneemocjeskierowanedoprzedmiotupostawy.Oceny i emocjewobec przedmiotu postawymogąmieć pozytywnylubnegatywnycharakter,atakżemająokreślonąintensywność,którąwyznaczasiłaprzeżywanychwłaśnieemocji.Jeżeli istnieje zgodność między oceną intelektualną i emocjami skierowanymi do przed-miotu postawy, wtedy postawa ma charakter jednoznaczny,jeżelinatomiastistniejeróżnicamiędzyocenami,topostawamacharakterambiwalentny,czegoprzykłademmożebyćtakinp.stosunekdoko-goś:„bardzogocenięzajegoosiągnięcia,alegonieznoszę”.Postawa,jakączłowiekmawobecjakiegośprzedmiotu,zjawiskaczyludzi,uak-tywniasięzwyklewtedy,kiedymaznimikontakt,przyczymwokre-sie,kiedyniemaichwpoluwidzeniaalboonichniepamięta,toposta-waistniejewumyślejedyniejakodyspozycjadojejwystąpienia.

Nabywane doświadczenie przekształca system motywacyj-ny i odwrotnie, istniejący systemmotywacyjny przekształca do-świadczenie.Systemmotywacyjnywpływanaujawnianieuzdolnieńisprawności,atozkoleiwpływająnasystemmotywacyjny.Wprze-

45

bieguwychowaniawdobrobycieiprzeznadopiekuńczychrodzicównabywaniesamodzielnychdoświadczeńprzezdziecko jestwyraźnieograniczane.Wzwiązkuztymczłonmotywacyjnyteżmaograniczo-neszanserozwoju,ponieważtylkozwrotneoddziaływaniedoświad-czeń inabytychumiejętnościwpływana rozwój takdoświadczenia,jakiumiejętności.

Optymalne dla prawidłowego rozwoju warunki powinny pozwa-lać na samodzielne zdobywanie doświadczenia i wykształcanie się pewnych umiejętności, nie ograniczonych jedynie do zaspokajania podstawowych potrzeb fizjologicznychWefekciewielostronnej,au-tonomiczniemotywowanejaktywnościrozwojowejnastępujeposze-rzeniewiedzy,możliwościrozumieniaidoznawaniaorazrozszerzeniesferumiejętności.Dopierowtedymożenastąpićichzwrotneoddzia-ływanienasystemmotywacyjny.Poszerzaniedoświadczeńmożewy-tworzyćnowewartości, jaknaprzykład sztuka, nauka, którenie sązwiązanezpotrzebamipodstawowymi,alesąwyrazemrozwiniętychzdolnościimożliwościczłowieka.Dziękitemuzostająteżzwiększonemożliwościadaptowaniasięczłowiekadozmieniającychsięwarun-ków,nowychsytuacjiiuczestniczeniawżyciugrupspołecznych.Po-szerzenie umiejętności pozwala także na ujawnienie się uzdolnień, te zaś zwrotnie tworzą zamiłowania, wokół których także mogą wytworzyć się nowe wartości, takie jak praca, sport, hobby.Możnaprzyjąć,żewumyśleczłowiekaistniejepolemotywacyjne,

będąceczęściąpolaświadomości,dziękiczemuwkażdejchwilimożewpływaćnaczłowiekanietylkojedensygnał,alewielesygnałówmo-tywującychimotywów.Każdyznich,wdanymmomenciemożeznaj-dowaćsię albowcentrumpolauwagi,albonajegoobwodzie.Zchwi-ląpodjęciaprzezczłowieka jakiejśdecyzjimotywacyjnej,układ tenulegareorganizacji,amianowiciesygnał,którymotywujedodziałaniawdanejchwili,przesuwasiędocentrumpolauwagi.Kiedyczłowiekjużrozpoczniezgodneznimdziałanie,tomotywacjatakanabierazde-cydowanychwłasności autonomicznych, owłaściwościach samona-pędowych.Innemotywacjesąwówczastłumione,spychanenaobwódlubwypieranedopodświadomości,byniezakłóciłypodjętejjużak-tywności.Niezawszejesttowpełnimożliwe,zatemtemotywy,którepozostają,niestłumionemogąwpływaćnajużpodjętądecyzję,imogąjąwznacznymstopniumodyfikować.Maslowuważa,żewpewnymsensieprawiekażdystanpobudzenia

46

organizmujestsamwsobiestanemmotywacyjnym.Podajeprzykładprzeżywaniapoczuciaodrzucenia,kiedywpływaonona funkcjono-waniecałegoorganizmu,zarównona jegofunkcjepsychiczne, jak isomatyczne.Możemu towarzyszyć poczucie napięcia, zmęczenia inieszczęścia, a równocześnie możemieć trudności z oddychaniem,bólewróżnychczęściachciała,wzrostciśnieniakrwi itp.Ponadto, człowiek rzadko, z wyjątkiem krótkich chwil, osiąga pełne zaspo-kojenie swoich potrzeb.Kiedyjednopragnieniezostajezaspokojone,pojawiasięnajegomiejsceinne,pozaspokojeniutegopojawiasięna-stępne,atomotywujedodalszychwysiłków,abyjezaspokajać.Ten ciągle odnawiający się stan motywacji jest potężnym motorem ak-tywności ludzkiej.Procesamimotywacyjnymirządząpewneogólneprawa:niezbędnym

warunkiemuruchomieniadanegodziałaniajestpowstanierozbieżno-ścipomiędzystanempożądanym,czylipewnympoziomemaspiracji,astanem,wjakimorganizmjestwłaśniewtymmomencie.Tarozbież-nośćwywołujenapięciemotywacyjne,któreuruchamiadziałanie.Termin,,emocja”czy„uczucie” jest trudnydozdefiniowania.Naj-

częściejspotykasię,stwierdzenie,żeuczucia są to procesy psychicz-ne, polegające na ustosunkowywaniu się do przedmiotów, osób izjawisk, stanowiące bezpośredni bodziecdo działania. Powszech-nie uznaje sięemocjezaistotneskładnikimotywacjipostępowania.Inaczejmówiąc,stanowiąonemniejlubbardziejutrwalone„pogoto-wie do podejmowania czynności”.

Emocje i dyspozycje do ich występowania stanowią system mo-tywacyjny danego człowieka, który, jak się wydaje, najłatwiej ule-ga zaburzeniom, wpływając na końcowe efekty procesu myślowe-go. Właśnie działanie na ten system umożliwia skuteczne działania manipulacyjne.Fenomenologicznieprocesmotywacyjnyjestnajbliższytemu,coro-

zumiemy pod terminemnastawienie, szczególniewówczas, gdy or-ganizuje on całościowo długofalowe zachowanie.Wtedy natomiast,kiedydeterminujejedyniebezpośredniąreakcjęnaokreślonybodzieclubsytuację,przejawiasięraczejwformiepostawy.Możnaprzyjąć,żesystem motywacji jest częścią systemu osobowości,aosobowośćjestorganizacjąsystemówfunkcjonalnych.Każdyznichmastruktu-rętrójczłonową:zawieraczłongnostyczny,motywacyjnyiwykonaw-czy.Łatwoznaleźć tuanalogiędo trójczłonowejstruktury instynktu

47

wedługMazurkiewiczaorazdotrójczłonowejstrukturypostawwedlekoncepcjiwspółczesnejpsychologii społecznej. Jeżelizałożysię,żesys