Aurora Van Hamme - Ghent University Librarylib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/414/277/RUG01... · waren geworden, zoals Marciana en Matidia de Oudere, of van onopvallende families, zoals

Aurora Van Hamme

Stamnr. 20041753

DE VROUWEN VAN DE ADOPTIEFKEIZERS

masterscriptie ingediend voor het behalen van het diploma van master in de geschiedenis

Promotor: Prof. Dr. K. Verboven

Academiejaar 2008-2009

1

1. Inleiding

Gender in de klassieke oudheid past binnen een hiërarchisch systeem waarbij de man

superieur werd geacht en de vrouw inferieur, zoals ook niet-Romeinen, jongeren, en

ongetemde dieren, die allen de stevige hand van een Romeinse mannelijke autoriteit nodig

hadden.1

De jurist Gaius schreef in de tweede eeuw, in zijn richtlijnen tot Romeins recht, de instituten,

dat vaders in hun testamenten voogden dienden aan te wijzen voor hun kinderen: voor

mannen zolang deze niet volwassen waren, en voor vrouwen op elke leeftijd, zelfs indien

getrouwd.2 Hij vervolgt dat er naar zijn mening geen rechtvaardiging bestaat voor het

aanwijzen van een voogd voor een volwassen vrouw, omdat hij de algemeen aanvaarde

claim dat het oordeel van een vrouw niet betrouwd kan worden, verdacht vindt, vrouwen

regelden hun zaken toendertijd immers zelf, en het aanwijzen van een voogd was enkel nog

een formaliteit, waarbij de voogd soms zelfs tegen diens wil werd aangesteld.3 Gaius was er

zich met andere woorden van bewust dat ongeacht wat de wet zei, vrouwen in werkelijkheid

met groot succes hun eigen zaken regelden en dit door gebruik te maken van hun eigen

vaardigheden en mogelijkheden, aldus Baharal.4

Romeinse vrouwen hadden niet de mogelijkheid te stemmen of publieke functies te

bekleden, maar speelden niettemin een actieve rol in zowel publiek als privaat leven, zeker

wanneer we de vergelijking met hun Griekse geslachtsgenotes maken.5

Na het huwelijk werd er van Romeinse vrouwen uit de hogere klassen verwacht dat ze

deelnamen aan het sociale leven. Echtgenotes dienden de gasten van hun echtgenoot te

entertainen en hun man te vergezellen bij sociale bezoeken en diners. Achter de schermen

kon een vrouw betrokken worden bij de zaken van haar man, het beheer van zijn bezittingen

en zijn politieke carrière. Vanaf Tiberius was het vrouwen toegestaan om hun man te

vergezellen wanneer deze als magistraat naar de provincies trok, en het lijkt erop dat velen

dit ook deden.6

1 D‟AMBRA, Roman Women, pg. 12

2 Gaius, Institutiones I, 144 “Permissum est itaque parentibus liberis, quos in potestate sua habent, testamento tutores dare:

Masculini quidem sexus inpuberibus, feminini vero inpuberibus puberibusque, vel cum nuptae sint..” 3 Gaius, Institutiones I, 144 “Veteres enim voluerunt feminas, etiamsi perfectae aetatis sint, propter animi levitatem in tutela

esse.” Gaius, Institutiones I, 190-191 " Feminas vero perfectae aetatis in tutela esse fere nulla pretiosa ratio suasisse videtur: Nam quae vulgo creditur, quin levitate animi plerumque decipiuntur et aequum erat eas tutorum auctoritate regi, magis speciosa videtur quam vera; mulieres enim, quae perfectae aetatis sunt, ipsae sibi negotia tractant, et in quibusdam causis dicis gratia tutor interponit auctoritatem suam; saepe etiam invitus auctor fieri a praetore cogitur. Unde cum tutore nullum ex tutela iudicium mulieri datur: At ubi pupillorum pupillarumve negotia tutores tractant, eis post pubertatem tutelae iudicio rationem reddunt." 4 BAHARAL, Public Image and Women at Court, pg. 332

5 KLEINER & MATHESON, I Claudia, pg. 28

6 HEMELRIJK, Matrona Docta, pg. 9-10

2

Het was voor Romeinse vrouwen mogelijk om bezit te hebben, vastgoed te erven, en

familiezaken te beheren, ze waren grotendeels verantwoordelijk voor de opvoeding en voor

de keuze van echtgenoot voor hun kinderen. Ze waren, in tegenstelling tot de Griekse

vrouwen, niet in hun bewegingsvrijheid beperkt tot hun huizen, maar konden vrij naar de

markt, het theater of amfitheater en de thermen gaan.7

Hun rol in de politiek hing af van de status van hun vaders of echtgenoten en de activiteiten

en invloed van vrouwen was grotendeels indirect en vond plaats achter de schermen.8

Het mannelijk ideaal van vrouwelijk gedrag werd reeds in de 2de eeuw v.o.t. geformuleerd in

Mostellaria, een komedie van Plautus. In de lijnen 186-228 brengt de held drie basisidealen

voor een gehuwde Romeinse vrouw naar voor: ten eerste, uniuira – ze heeft slechts één

echtgenoot, ten tweede, aeternus en sempiternus – de huwelijksbanden zijn eeuwig, dat wil

zeggen levenslang. De band kan enkel door de dood worden verbroken, en dit betekent de

dood van de echtgenote, niet van de man. Het derde ideaal is morem gerere – de totale

gehoorzaamheid van de vrouw aan de man. Deze drie idealen kunnen worden uitgedrukt in

de dextrarum iunctio ceremonie, het schudden van de rechterhand, ten teken van de band

van het huwelijk, wat vaak naar voorkomt op grafstenen en munten. De ideale Romeinse

vrouw was, en bleef, bescheiden, gehoorzaam, onderworpen, bij voorkeur mooi, en mengde

zich niet met zaken die werden gezien als behorend tot het domein van de mannen. Haar

activiteiten waren grotendeels beperkt tot het huis en de familie, en haar voornaamste rol

bestond in het baren en opvoeden van wettelijke kinderen.9

Geachte matrones konden voorgesteld worden met mannelijke karakteristieken in literaire en

visuele representaties om aan te geven dat enkel uitzonderlijke vrouwen de waardigheid,

discipline, en adellijkheid van het mannelijk ideaal konden verwerven. Het huwelijk

vervolledigde de vrouw, bekleedde haar met een sociale tegenwoordigheid, en redde haar

van haar aangeboren incompetentie.10

Hoewel keizerlijke vrouwen, zo lijkt het, macht via hun echtgenoten verwierven, had deze

macht belangrijke vertakkingen en werd ze verworven door verschillende vrouwen in de

keizerlijke kringen.11 Vrouwen uit de hoogste klasse namen een onzekere positie in: als

leden van de heersende klasse maar tegelijk van de ondergeschikte sekse deelden ze in de

prestige en onderscheidingen van hun klasse, maar tegelijk werden ze gezien als sociaal

inferieur aan de man van hun klasse, of werden ze bij de minderjarigen geschaard. Deze

contradictorische positie werd veroorzaakt door de ambigue manier waarop vrouwen uit de


8 D‟AMBRA, Roman Women, pg. 142

9 BAHARAL, Public Image and Women at Court, pg. 330-331

10 D‟AMBRA, Roman Women, pg. 12-13


3

hogere klasse verbonden waren met de senatoriale, equestoriale of decuriale orden. Terwijl

mannen tot deze klassen behoorden door hun geboorte, welvaart en politieke carrière, waren

vrouwen er slechts indirect mee verbonden: ze ontvingen bij hun geboorte de rang van hun

vader en namen bij het huwelijk die van hun echtgenoot over. Vanaf de periode van

Augustus vormde de senatoriale rang hier evenwel een uitzondering op, doordat ze ook

erfelijk werd voor dochters.12

Soms verwierven vrouwen zelfs wat als echte politieke macht kon gelden, wat evenwel

inconsistent was met de normale sociale constructies in Rome.13 Ze zorgden voor zichzelf op

een typisch Romeinse manier: voor betaling in cash of krediet konden ze praetorische

prefecturen, consulaten, gouverneurschappen, procuratorschappen, lagere functies,

gunsten, gratie en gerechtelijke beslissingen die soms neerkwamen op moord ten voordele

van hun aanhangers voorzien.14

Afstamming, belangrijke connecties en geld vormden de belangrijkste ingrediënten voor

macht en prestige van een Romeinse vrouw. Deze drie karakteristieken zijn echter moeilijk

waar te nemen voor de vrouwen rond Trajanus en Hadrianus. De keizerlijke vrouwen rond

Trajanus en Hadrianus zijn grotendeels afkomstig uit families die pas recentelijk belangrijk

waren geworden, zoals Marciana en Matidia de Oudere, of van onopvallende families, zoals

Plotina en Domitia Paulina, de moeder van Hadrianus. Financiële onafhankelijkheid vormde

een ander essentieel element voor macht en autonomie. Hoewel vrouwen in theorie niet

financieel onafhankelijk waren en steeds onder officieel toezicht van een vader, echtgenoot

of voogd stonden, werd dit in de tweede eeuw niet meer zo strikt in de praktijk omgezet als

de wettelijke normen doen denken. Niettemin was complete vrijheid van financieel handelen

eerder ongewoon en onder de vrouwen van de hoogste klasse in Rome enkel mogelijk voor

Vestaalse Maagden en voor vrouwen die, volgens de Augusteïsche wetgeving, dit recht

hadden verworven door minstens drie kinderen te hebben gebaard. Een buitengewone

dispensatie had Livia en alle andere Augusteïsche keizerlijke vrouwen ook publiekelijk dit

privilege toegekend. In 35 v.o.t. verkregen Livia en Octavia, de zuster van Octavianus, via

wet, senatus consultum of triumviraal edict, zowel vrijheid van handelen als de

onschendbaarheid van tribunen toebedeeld. Deze financiële vrijheid was dus ook van

toepassing op de keizerlijke dames die behandeld zullen worden. Van de keizerlijke vrouwen

uit het begin van de tweede eeuw treffen we echter zo goed als geen grote bouwwerken aan,

dit in contrast met bewijzen van publieke bouwactiviteiten door onder andere Octavia en

Polla, de zuster van Agrippa, en de uitgebreide economische activiteiten van Livia.15

12

HEMELRIJK, Matrona Docta, pg. 11-12 13

KLEINER & MATHESON, I Claudia, pg. 28 14

MacMULLEN, Women‟s Power in the Principate, pg. 434 15

BOATWRIGHT, The Imperial Women of the Early Second Century, pg. 515, 518-520

4

Wat betreft het religieuze kader zien we voor de keizer een hele resem priesterambten, die

stammen uit de republikeinse tijd en geïntegreerd werden in het nieuwe systeem. Wat zijn

echtgenote betreft, is dit een sector waarin ze actief naar voor kan komen, zonder de

traditionele rollenpatronen in vraag te stellen, aldus Stepper, aangezien bezigheden als

opperbevelhebber en rechter voor haar ontoegankelijk waren. Er was echter niet meteen een

traditionele republikeinse functie die ze kon waarnemen, zo viel bijvoorbeeld de mogelijkheid

Vestaalse maagd meteen weg door het feit dat ze getrouwd was. Niettemin kon de vrouw

van de keizer, net als haar echtgenoot, cultische verering verwerven van de rijksbevolking,

dit zien we reeds bij Livia naar voor komen. Vergoddelijkingen waren in het oosten

gebruikelijker, maar ook in het westen vond Livia cultische verering als genetrix orbis, Ceres

of Juno. Dit blijkt onder andere uit haar muntslag. De vergoddelijking van de keizers bracht

ook andere aspecten met zich mee: zo had de echtgenote van de keizer een cruciale rol als

moeder van potentiële opvolgers. De vrouwen verwierven ook het priesterschap voor de

vergoddelijkte Augustus en hier waren voorrechten mee verbonden, zoals aanspraak op een

eigen lictor. Het waren niet enkel de echtgenotes, maar ook andere vrouwelijke familieleden

die hoge priesterambten konden vervullen.16

Bij officiële vieringen vierde de keizer met de senaat (of het volk) van Rome, terwijl de

keizerin verwacht werd de leidende dames te ontvangen. Zoals bij de hogere klassen

gebruikelijk was ontving de vrouw de vrouwelijke gasten en de man de mannelijke gasten.17

In de tweede eeuw en ook later komen de keizerlijke vrouwen in beeld als symbolen van

huiselijkheid en welwillendheid, een groot verschil met de keizerlijke vrouwen uit het begin

van het keizerrijk, die als doel van politieke aanvallen en vol smaad in beeld werden

gebracht. In de tweede eeuw was er een systeem van adoptie van erfgenamen waarbij de

heersende keizer zijn opvolger selecteerde uit een elitekorps van jongemannen met de

benodigde militaire en administratieve achtergrond. Dit adoptiesysteem had te maken met de

afwezigheid van potentiële opvolgers binnen het gezin van de keizer zelf. Maar ook zonder

dynastieke motieven werd het huwelijk van dochters en zusters van de keizer wellicht bezien

in het kader van strategische mogelijkheden van alliantievorming met andere prominente

families.18

16

STEPPER, Zur Rolle der römischen Kaisering im Kultleben, pg. 62-66 17

HEMELRIJK, Matrona Docta, pg. 10 18

D‟AMBRA, Roman Women, pg. 36-37, 166

5

Aan de hand van een stamboom wordt snel duidelijk gemaakt welke vrouwen er in deze

paper zullen worden besproken en welke positie ze innamen binnen de keizerlijke familie.

Stamboom van de adoptiefkeizers 19

Trajanus werd geadopteerd door keizer Nerva en adopteerde zelf Hadrianus. We zien op de

stamboom dat Trajanus gehuwd was met Pompeia Plotina, die net als zijn zuster Ulpia

Marciana en haar dochter Salonia Matidia, de titel Augusta verwierf. Het kleinkind van de

zuster van Trajanus, Vibia Sabina, huwde met Hadrianus. Ook zal er worden ingegaan op de

halfzus van Vibia Sabina, met name Mindia Matidia, die de titel Augusta niet verwierf, maar

door inscripties alsnog gekend is.

Keizer Hadrianus adopteerde Antoninus Pius, die huwde met Faustina Major en samen

kregen ze onder andere Faustina Minor. Op zijn beurt werd Marcus Aurelius geadopteerd

door Antoninus Pius, en bovendien huwde hij met de dochter van zijn adoptiefvader,

Faustina Minor. Hij werd opgevolgd door zijn natuurlijke zoon, Commodus. De zuster van

Commodus, Lucilla, en zijn echtgenote, Bruttia Crispina, worden eveneens behandeld.

19

KIENAST, Römische Kaisertabelle, pg. 379

6

Aan de hand van vier verschillende bronnentypes, met name de numismatiek, beeldende

kunst, informatie uit inscripties en ook teksten overgeleverd uit de antieke oudheid zelf,

zullen deze dames worden behandeld. Hierbij zal er worden gekeken naar de functie die ze

vervulden binnen de keizerlijke propaganda, naar hoe ze werden gerepresenteerd in die

verschillende bronntypes.

Om te beginnen wordt een algemeen overzicht van de gebruikte bronnentypes gegeven, om

deze te kaderen binnen hun context en om te wijzen op problemen bij het gebruik ervan. De

numismatische bronnen en beeldende kunst zullen kwantitatief en kwalitatief verwerkt

worden, terwijl de schriftelijke overleveringen uit de oudheid zelf, met name de werken van

de historiografen, overgeleverde brieven en inscripties, kwalitatief benaderd worden. De

reden dat hiervoor werd geopteerd is dat een uitgebreid kwantitatief onderzoek van de

inscripties eenvoudigweg te ver zou leiden voor een algemeen onderzoek betreffende

representaties waarbij al dergelijk onderzoek werd verricht voor de numismatische en

beeldende bronnen. Er is wel getracht zoveel mogelijk epigrafisch materiaal te verwerken, in

het bijzonder voor de vrouwen uit de entourage van Trajanus en Hadrianus, waarvoor het

beeldend en numismatisch materiaal beperkter is dan voor de latere vrouwen.

Na deze behandeling van de bronnentypes wordt overgegaan tot de individuele bespreking

van de keizerlijke vrouwen, waar naast een chronologisch overzicht van hun leven ook een

bespreking van hun representatie in portretkunst en op munten wordt gegeven. Hierbij zal

worden nagegaan hoe deze vrouwen naar voor worden gebracht, welke informatie we over

hen kunnen vinden en hoe we deze informatie kunnen evalueren. Mogelijk spreken de

verschillende bronnentypes elkaar tegen, of vullen ze elkaar aan en bevestigen ze elkaar.

Een uitzonderlijk geval vormt Matidia Minor, van wie we minder informatie voor handen

hebben aangezien ze geen Augusta-titel verwierf. Voor haar moeten we het voornamelijk

met epigrafische bronnen stellen.

Na deze afzonderlijke behandeling wordt overgegaan tot een vergelijking van de vrouwen

onderling per bronnentype, waarbij logischerwijs de focus op de kwantitatief verwerkte

bronnen zal komen te liggen. De numismatiek en beeldende kunst zullen hopelijk in staat zijn

enkele trends te onderscheiden.

Globaal genomen zijn de voornaamste vragen die we zullen trachten te beantwoorden in de

loop van deze paper de volgende: Wat leren de individuele bronnentypes ons over hoe deze

hooggeplaatste vrouwen werden gezien? Spreken de bronnentypes elkaar tegen? Kunnen

we evoluties ontdekken doorheen de tijd in de vorm van representatie? Of ligt de nadruk

steeds op dezelfde kwaliteiten? Zien we dezelfde kwaliteiten opduiken bij de keizerlijke

dames als we in het algemeen aanbevolen zien voor vrouwen? Welke individuele trekjes

kunnen we onderscheiden?

7

2. Bespreking gebruikte bronnentypes

2.1. Historiografie, antieke geschriften

Als bronnen voor de antieke literaire geschriften (de inscripties worden verderop behandeld)

wordt er voornamelijk gebruik gemaakt van drie contemporaine bronnen, met name Fronto

en diens briefwisseling met de keizers, het historiografisch werk van Cassius Dio, en de

Panegyricus van Plinius. Daarnaast wordt ook de Historia Augusta als niet-contemporaine

bron gebruikt. Dit omwille van de beperkte hoeveelheid contemporaine bronnen die concreet

over de behandelde periode handelen.

Brieven van Fronto

Marcus Cornelius Fronto was een Romeins redenaar uit de 2de eeuw.20 Hij werd geboren te

Cirta in het Romeinse Noord-Afrika.21 Op jonge leeftijd migreerde hij naar Rome, en hij lijkt

nooit naar zijn geboorteland te zijn teruggekeerd.22 Hij studeerde rechtswetenschappen en

retoriek in Rome en verwierf er al snel bekendheid als redenaar en leraar in de retoriek.23 In

Rome doorliep hij ook de cursus honoria en rondde deze af met een consulaat in 143.24 Zijn

sterfdatum is, net als zijn geboortedatum, onbekend.25

Fronto was geliefd en werd niet enkel sterk gerespecteerd door zijn tijdgenoten, maar ook

door latere generaties.26 Hij werd erkend als de voornaamste advocaat van zijn tijd, was een

vertrouweling en raadgever van de keizerlijke familie voor meer dan dertig jaar, en de leraar

en mentor van twee keizers.27 Zijn correspondentie met keizer Marcus Aurelius wordt

gekenmerkt door affectie en vertrouwdheid.28

De brieven van Fronto bereikten ons in één enkele codex van de late oudheid, waarvan zich

nu een deel in het Vaticaan bevindt en een ander deel in Milaan.29 Die ene codex met de

collectie van zijn brieven raakte verspreid en stukken gingen verloren, de ordening van de

brieven is onzeker, palimpsest brengt de geschriften op het randje van onleesbaar

enzovoort.30 Er is geen aanwijzing voor dat Fronto zelf ooit een collectie van zijn

correspondentie in gedachten had, en er zijn meerdere aanwijzingen die suggereren dat de

20

KROH, Lexikon der antike Autoren, lemma „Fronto‟ 21

CHAMPLIN, Fronto and Antonine Rome, pg. 5 22

Ibidem 23

KROH, Lexikon der antike Autoren, lemma „Fronto‟ 24

Ibidem 25

Ibidem 26


Ibidem 28

The Oxford Classical Dictionary, lemma „Cornelius Fronto, Marcus‟ 29


Ibidem

8

huidige accumulatie een representatie is van de inspanningen van verschillende editeurs op

verschillende tijden met verschillende doeleinden.31

Zijn brieven kunnen worden gebruikt als een document van sociale geschiedenis, dat in

grote mate kan bijdragen tot het begrip van de Antonijnse dynastie en de Antonijnse

aristocratie.32 Ze tonen Fronto‟s afkeer voor het stoïcisme en zijn ongemak over de invloed

die het heeft op keizer Marcus Aurelius, bieden informatie over zijn slechte gezondheid,

inzicht in zijn familieleven en behandelen ook de moeilijkheden van het leven aan het hof.33

Cassius Dio

Dio Cassius Cocceianus, afkomstig uit Nicaea in Bithynië, was een Grieks historicus uit de

2de – 3de eeuw.34 Wellicht is de toevoeging van „Cocceianus‟ aan zijn naam afkomstig uit de

Byzantijnse tijd om verwarring met Dio van Prusa te vermijden.35 Hij werd omstreeks 163

geboren als zoon van een senator en stadhouder en trok ongeveer in het jaar 180 naar

Rome.36 In het jaar 194 was hij praetor en in 204 consul, van 218 tot 228 was hij

opeenvolgend curator van Pergamum en Smyrna, proconsul van Afrika en eerst legaat van

Dalmatië en vervolgens van Boven Pannonië.37 In 229 was hij gewoon consul samen met

Severus Alexander en vervolgens trok hij zich terug in Bithynië.38

Zijn Rōmaikē historia is een totaalbehandeling van de geschiedenis van Rome bestaande uit

80 boeken, beginnend bij het arriveren van Aeneas en eindigend in het jaar 211.39 Voor de

eigen tijd kon Dio zich baseren op eigen ervaringen of orale overlevering, maar voor eerdere

periodes baseerde hij zich zo goed als volledig op literaire bronnen.40 De materie is

samengebracht met een combinatie van analytische orde met zakelijke gezichtspunten,

waardoor de chronologie dan weer verstoord wordt.41 Hij trachtte de grote lijnen van het

verloop van de geschiedenis weer te geven, zonder zich teveel in details te verliezen.42 Het

is opvallend dat Dio op eigen gevoel causale linken legt tussen gebeurtenissen en motivaties

toekent aan de figuren die hij bespreekt, en dat veel van deze uitleggen van zijn eigen hand

afkomstig lijken te zijn in plaats van te zijn ontleend aan een andere bron.43

31


Ibidem, pg. 2 33

The Oxford Classical Dictionary, lemma „Cornelius Fronto, Marcus‟ 34

KROH, Lexikon der antike Autoren, lemma „Dion Cassius‟ 35

The Oxford Classical Dictionary, lemma „ Cassius Dio‟ 36


The Oxford Classical Dictionary, lemma „Cassius Dio‟ 38

Ibidem 39




Ibidem 43

The Oxford Classical Dictionary, lemma „Cassius Dio‟

9

Het dominante thema in zijn Romeinse geschiedenis betreft de overgang van de republiek

naar de monarchie van de keizers, regelmatig onderschreven door Dio op basis van de idee

dat enkel een monarchie Rome van een stabiel bestuur kon voorzien.44 Als bron voor de

keizertijd is dit werk van Cassius Dio onschatbaar.45 Van het hele werk is de bespreking van

de tijd na Marcus Aurelius, die hij zelf heeft meegemaakt, het belangrijkste.46

Wegens mijn gebrek aan kennis van het Grieks heb ik bij het gebruik van Cassius Dio enkel

gebruik gemaakt van de vertaling uit de collectie van de Loeb en is er bij de bibliografische

verwijzingen in de voetnoten geen citaat in het Grieks geplaatst, maar uiteraard wel een

plaatsverwijzing zodat het Griekse citaat desgewenst kan worden opgezocht.

Historia Augusta

Een eerste onzekerheid betreffende de Historia Augusta gaat om de auteurs, men is

namelijk niet altijd zeker of de toegeschreven auteurs ook de werkelijke auteurs zijn.47 De

manuscripten zijn niet absoluut unaniem: sommigen schrijven bijvoorbeeld het Leven van

Septimus Severus toe aan Spartianus en niet niet aan Lampridius.48 Maar algemeen wordt

aangenomen dat er zes auteurs waren: Spartianus, Capitolinus, Vulcatius Gallicanus, Aelius

Lampridus, Trebellius Pollio en Flavius Vopiscus.49 De Scriptores Historiae Augustae claimen

veel literaire bronnen te hebben gebruikt, waarvan er slechts enkele gekend zijn als

historische geschriften.50 Verder citeren ze talrijke documenten zoals brieven van keizers,

senatus consulta, inscripties enzovoort.51

Wat betreft het dateren heeft men zich gebaseerd op verwijzingen naar contemporaine feiten

in de Historia Augusta, zoals Spartianus die naar aanleiding van Aelius denkt aan het voor

hem contemporaine feit van de verheffing van Maximianus en Constantius Chlorus tot de

waardigheid van Caesars; een gebeurtenis die plaatsvond op 1 maart 293.52 Lampridius lijkt

in zijn Leven van Heliogabalus te verwijzen naar de gevechten die de stad van Orestes

tussen 313 en 323 in bloed onderdompelden.53 Verschillende dateringen zijn naar voor

geschoven door historici, waarbij de meest voorzichtigen de dateringen die de antieke

auteurs naar voor schuiven vasthouden, en dus de redactie van de bundeling situren onder

het bestuur van Diocletianus en Constantijn.54 Mommsen geloofde in het bestaan van twee

44


Der Neue Pauly, lemma „Cassius Dio‟ 46

Ibidem 47

BARDON, Le crépuscule des Césars, pg. 16 48

Ibidem 49

Ibidem 50

The Oxford Classical Dictionary, lemma „Historia Augusta‟ 51

Ibidem 52

BARDON, Le crépuscule des Césars, pg. 312 53

Ibidem 54

Ibidem, pg. 313

10

grote groepen van biografiën, één daterend van de tijd van Diocletianus, de ander van de

periode van Constantijn. Deze biografieën omvatten het werk van diverse auteurs en in hun

tijd getuigden ze van de wil gebruik te maken van het verleden naargelang de eisen van de

contemporaine politiek. De redactie zou zich volgens hem dus dienen te situeren van het

begin van de 4de eeuw tot ongeveer 337.55

Een onderzoeker als Dessau opteert voor het bestuur van Theodosius als datering en

situeert de bundeling tussen 385 en 395.56 Hij ziet in de Historia Augusta een soort van

systematische onoprechtheid; hoewel de teksten indiscutabel antiek zijn, dienen de teksten

later gedateerd te worden dan ze voorwenden, het was de bedoeling dat ze ouder leken dan

ze waren.57 Baynes ontdekte in de Historia Augusta dan weer de wil voor propaganda en

voorkeur voor de ideëen en politiek van keizer Julianus (361-364) en hij aarzelt niet om de

bundeling te situeren in de jaren 362-363, een these waar veel specialisten zich bij hebben

aangesloten. Het lijkt er volgens Bardon op dat de teksten zijn verenigd door een editeur, wat

misschien door de laatste redacteur (Vopiscus?) kan zijn gedaan, maar niets is zeker.58 Hij

stelt dat de collectie zich heeft samengevoegd na 360 en dat de opeenvolgende edities

herhaaldelijk van uitzicht veranderden.59 In de Oxford Classical Dictionary wordt er gesteld

dat men er tegenwoordig min of meer algemeen vanuit gaat dat er slechts één auteur was en

dat deze wellicht in het laatste decennium van de 4de eeuw actief was.60

Wanneer de teksten ook zijn samengebracht, ze waren zeker niet contemporain met de

behandelde periode, maar bieden wel informatie over de dames die in deze paper besproken

zullen worden. Hoewel de Historia Augusta heeft nooit van grote autoriteit mogen genieten

bij onderzoekers,61 zullen we er toch gebruik van maken omwille van de informatie die het

ons biedt. Uiteraard dient er voorzichtig te worden omgesprongen met conclusies gebaseerd

op antieke auteurs, zeker indien deze niet contemporain zijn, maar gezien we ook andere

bronnen hanteren zou het mijns inziens een verlies zijn deze bron buiten beschouwing te

laten omwille van haar minder goede reputatie.

Panegyricus van Plinius

Gaius Plinius Caecilius Secundus was een Romeins politicus en redenaar van de 1ste – 2de

eeuw, geboren in het jaar 61 of 62 te Novum Comum.62 Het is vooral om zijn Naturalis

Historiae en zijn briefwisselingen dat hij bekendheid heeft verworven onder het ruimere

55

BARDON, Le crépuscule des Césars, pg. 13-14 56

Ibidem, pg. 313-314 57

Ibidem, pg. 314 58

Ibidem, pg. 14 59

Ibidem 60

The Oxford Classical Dictionary, lemma „Historia Augusta‟ 61

Ibidem 62

KROH, Lexikon der antike Autoren, lemma „Plinius‟

11

publiek, maar er zijn ook andere geschriften van zijn hand.63 Zijn redevoeringen gaf hij

dikwijls in boekvorm uit, en een enkele hiervan heeft ons bereikt, met name de panegyricus64

die gesitueerd dient te worden bij zijn aantreden als consul.65

De Panegyricus van Plinius wordt door Roche beschouwd als een getrouwe reflectie van de

propaganda van de administratie van Trajanus. In de Panegyricus behandelt Plinius immers

een aantal onderwerpen dat iemand die carrière wil maken ten alle koste zou vermijden.

Verklaringen als dat de vader van Trajanus zijn triomf-insignia niet zelf zou hebben verdiend,

zijn uitlatingen die een senator niet meteen publiekelijk zou maken voor de keizer zelf, toch

niet zonder een voorafgaand teken van goedkeuring. Er is ook geen enkel teken van

mogelijk ongenoegen van de kant van Trajanus merkbaar na het brengen en publiceren van

de speech, integendeel, de carrière van Plinius bleef floreren. De familie van Trajanus wordt

eveneens behandeld in de Panegyricus, en twee passages ervan bespreken de vrouw van

Trajanus, Pompeia Plotina, en de zuster van Trajanus, Ulpia Marciana. Dit zijn dan ook de

twee meest waardevolle passages voor het onderwerp van deze paper. Het is opvallend dat

hij bij de bespreking van deze twee vrouwen hen geen individuele waarden toekent, zoals

uitgebreider zal worden toegelicht. Er wordt geargumenteerd dat de rollen die Plinius

toeschrijft aan de keizerlijke familie deel uitmaakten van het programma van

zelfrepresentatie van de overheid, maar dit is een stelling die, zo stelt Roche, kan worden

uitgedaagd door twee alternatieve verklaringen voor de behandeling van de familie door

Plinius. Zijn aanmoediging van moderatio, modestia en simplicitas, en zijn promotie van de

idee dat de hoeksteen van een gelukkig huwelijk ligt in concordia, stroken volledig met de

standaard mannelijke invalshoek over deze onderwerpen. Een tweede verklaring kan worden

gezocht in het genre van de keizerlijke panegyricus. Het feit dat het doel van de speech een

ophemelen van de keizer was, kan ertoe bijdragen dat er niet echt uitgebreid wordt ingegaan

op iemand anders dan Trajanus. Het opnemen van de leden van de familie in het

panegyricus werd voordien niet echt gedaan, het lijkt een nieuwigheid van Plinius te zijn

geweest.66

63

Der Kleine Pauly, lemma „Plinius‟ 64

De oorsprong van de Latijnse panegyricus dienen te worden gezocht bij de antieke funeraire lofspraken, en bij het gebruik dat consuls bij het begin van hun ambt de mensen dankten voor hun verkiezing. (Bron: The Oxford Classical Dictionary, lemma „Panegyric‟) 65

KROH, Lexikon der antike Autoren, lemma „Plinius‟ 66

ROCHE, The Public Image of Trajan‟s Family, pg. 43- 51

12

2.2. Numismatiek

Als bron voor historisch onderzoek biedt de keizerlijke muntslag enkele voordelen zoals het

feit dat iedere munt die in Rome werd geslaan een officieel document was dat alsdus een

officiële uitdrukking vormde van de keizer en zijn regime. Verder biedt de keizerlijke

muntslag een ongebroken sequens voor de hele duur van het principaat, waardoor

verschillen en evoluties kunnen worden nagegaan. Bovendien werden keizerlijke munten op

bijna industriële schaal geproduceerd en circuleerden ze doorheen het hele rijk en zelfs

voorbij de grenzen, waardoor het de grootst mogelijke doorsnede van de bevolking van het

rijk bereikte.67

Behalve de officiële muntslag van Rome, is er ook de provinciale muntslag. Deze kan

ruwweg worden opgedeeld in vier verschillende types: de muntslag van steden, de muntslag

van provinciale liga‟s (koine), de provinciale uitgaven en de muntslag van cliëntkoningen.68

Voor het bespreken van de verschillende types munten van de muntslag van Rome is er

gewerkt op basis van het werk „The Roman Imperial Coinage‟ van Mattingly en Sydenham,

dat een ruim en overzichtelijk overzicht biedt van de verschillende types. Voor de provinciale

muntslag werden om praktische redenen enkel de munten van Faustina Major, Faustina

Minor, Lucilla en Crispina behandeld. Van de andere vrouwen zijn er nog geen (zo goed als)

volledige overzichten van de provinciale muntslag uitgegeven en aangezien dit onderzoek

niet louter numismatisch van aard is, is het een onmogelijke zaak om dit voor de andere

vrouwen ook uit te zoeken. Voor de vermelde vrouwen is dankzij het werk van Howgego en

Heuchert, „The Roman Provincial Coinage‟69, een bijzonder mooi overzicht van de

verschillende munttypes in de provincies gevonden. Dit werk is nog niet compleet, maar

geeft het meest volledige overzicht dat momenteel voor handen is betreffende de provinciale

muntslag voor de periode van de Antonijnen.

Bij het bespreken van de munten heb ik mij beperkt tot een typologische behandeling, de

concrete oplagen zijn niet nagegaan, omdat dit alweer te ver zou leiden voor een onderzoek

dat niet louter numismatisch van aard is. Om na te gaan hoe frequent munttypes voorkomen,

zijn er verschillende moeilijkheden. Indien er wordt gekeken naar het aantal exemplaren in

de grote collecties, botst men op het probleem dat de curatoren van de meeste grote

collecties zeldzame munten zullen willen verwerven, wat ervoor zal zorgen dat de

zeldzamere munten oververtegenwoordigd zijn in de totale collectie. Een ander

67

NOREÑA, The Communication of the Emperor‟s Virtues, pg. 147 68

HOWGEGO & HEUCHERT, The Roman Provincial Coinage (http://rpc.ashmus.ox.ac.uk/) 69

Ibidem

http://rpc.ashmus.ox.ac.uk/

13

fundamenteel en onvermijdelijk probleem bestaat erin dat we nog steeds niet weten, en

misschien wel nooit zullen weten, hoeveel munten er per muntstempel werden geslagen. Tot

nog toe (in afwachting van veel meer studies betreffende muntstempels) kan de relatieve

oplage van individuele munttypes slechts aan de hand van het bewijs van schatvondsten,

aldus Noreña. Een dergelijk onderzoek is alweer te doorgedreven voor een werk dat niet

louter numismatisch van aard is. 70

De senaat had de formele controle over de imperiale muntslag voor bronzen munten, terwijl

de keizer de zilveren en gouden muntslag controleerde.71 Vanaf Agrippina de Jongere

hadden alle augustae het recht munten uit te vaardigen.72 De traditie om keizerlijke vrouwen

op munten te eren begint dan ook in de Julio-Claudische dynastie, maar het is in de tweede

eeuw dat dit bewijs belangrijker is, gezien de relatieve schaarste aan informatie over figuren

als Plotina en Sabina.73

Terwijl op de voorzijde van munten voornamelijk portretten van de keizer(in) worden

aangetroffen, vinden we op de keerzijde een rijke variëteit aan afbeeldingen. Vijf grote

categoriën worden door Noreña onderscheiden op de keerzijde van de keizerlijke muntslag

bij zijn studie van keizerlijke denarii: (1) personificaties/Wertbegriffe, (2) goden, godinnen en

mindere godheden, (3) objecten en scènes, (4) de weergave van de keizer en verschillende

leden van de keizerlijke familie en (5) provincies, steden, en rivieren. Het merendeel van de

keerzijden betreft personificaties, maar ook goden en godinnen. Niet alle vijf van de

vermelde categorieën treffen we aan bij iedere keizerlijke vrouw, maar net als bij de mannen

blijken de personificaties, goden en godinnen de voornaamste groepen te zijn. 74

Het verschil tussen personificaties en deugden is de volgende: personificaties op keizerlijke

munten kunnen worden begrepen als menselijke figuren die visueel beeld en concrete

belichaming gaven aan wijde reeks van abstracte ideëen, van Abundantia tot Virtus.

Deugden zijn dan weer morele kwaliteiten, inherent aan de mens, zoals clementia (mildheid),

liberalitas (voornaamheid, vrijgevigheid), of pietas (het gepaste, eerbiedwaardig gedrag

jegens god, mens en voorouders).75

Er kunnen twee soorten van identificatie tussen godin en vrouw worden onderscheiden:

associatie en assimilatie.76 Associatie betreft een indirecte identificatie, bijvoorbeeld munten

die aan de ene zijde de afbeelding van de vrouw dragen en aan de andere zijde een

afbeelding van de godin waarmee ze wordt geassocieerd. Assimilatie betreft een meer

70

NOREÑA, The Communication of the Emperor‟s Virtues, pg. 148 71

KELTANEN, The Public Image of the Four Empresses. pg. 106 72

Ibidem 73

D‟AMBRA, Roman Women, pg. 164 74

NOREÑA, The Communication of the Emperor‟s Virtues, pg. 153-154 75

Ibidem pg 153 76

KLEINER & MATHESON, I Claudia, pg. 182

14

fundamentele en complete identificatie waarbij de vrouw als de godin wordt voorgesteld, dit

wil zeggen gekleed als de godin en met de attributen van de godin. Bij assimilatie wordt de

vrouw in zekere zin de godin, de belichaming van haar deugden of macht.77

Over de betekenis van de muntbeelden voor het verspreiden van regeringsconforme ideëen

is er veel discussie geweest, waarbij in exreme gevallen een relevantie van de afbeeldingen

in dit opzicht geheel bestreden wordt.78 De keizerlijke ideologische boodschap die via de

muntslag werd overgebracht, was dermate doordringend, dat het bijzonder moeilijk wordt om

op deze manier informatie te verwerven over de keizerlijke vrouwen zelf, stelt D‟Ambra.79

Ameling gaat er dan weer vanuit dat de keizer in ieder geval niet zelf de

keerzijdeafbeeldingen van de munten bestelde, die eerder als een vorm van „publieke eer

aan een groot individu‟, een eer voor de keizer door zijn eigen ambtenaren gebracht.80 Ook

indien deze keerzijden niet door de keizer zelf werden uitgekozen, lijkt het me zo dat de

ambtenaren van de keizer niet meteen keerzijden zullen kiezen die ingaan tegen de keizer

en de representaties die deze zou wensen. Ongeacht of de ideologische boodschap

rechtstreeks werd gekozen door de keizer, of onrechtstreeks via zijn ambtenaren, de

verwijzingen op de munten verwijzen mijns inziens naar de propaganda die de keizer graag

wenste te verspreiden. Er kan verwacht worden dat de provinciale muntslag meer zal

verwijzen naar de streek van afkomst dan naar de keizerlijke propaganda of ideaalbeelden.

2.3. Beeldende kunst

De meeste monumenten die we kennen uit de Romeinse kunst en architectuur waren in

commissie van mannen en ter ere van mannen. Sommige keizerlijke monumenten, zoals de

Ara Pacis Augustae, herinneren aan de vrouwen van het keizerlijk hof als echtgenotes met

hun kinderen. Vrouwen en kinderen werden voor het eerst opgenomen in de historische

scènes van dit staatsmonument omdat ze voor Augustus symbolen vormden van zijn

dynastische ambities – hij wenste dat één van zijn twee mannelijke kleinkinderen hem zou

opvolgen – en van zijn sociale en morele wetgeving die huwelijk en het krijgen van kinderen

aanmoedigde onder de Romeinse aristocratie. Is dit een motivatie voor het afbeelden van

vrouwen uit de keizerlijke familie die we kunnen doortrekken tot in de tweede eeuw?81

77


AMELING, Die Kinder des Marc Aurel und die Bildnistypen der Faustina Minor, pg. 165 79

D‟AMBRA, Roman Women, pg. 166 80

AMELING, Die Kinder des Marc Aurel und die Bildnistypen der Faustina Minor, pg. 165 81

KLEINER, Women and Family Life on Roman Imperial Funerary Altars, pg. 545

15

Keizerlijke familiegroepen zien we doorheen de geschiedenis van het Romeinse keizerrijk

regelmatig opduiken. Naast de groepen treffen we echter ook geïsoleerde portretten van de

leden van de keizerlijke familie aan. Bij deze afzonderlijke portretten is het dateren moeilijker

en blijft het vaker bij schattingen.82

Portretten van keizerinnen werden gemaakt volgens hetzelfde procedure als de portretten

van keizers. Eerst bestelde de keizerlijke administratie een officieel portret. Dit diende als

model voor zowel de snijders van muntstempels als voor de beeldhouwers, zodat allen

directe of indirecte kopieën waren van elkaar. Eenmaal een portrettype was gecreëerd voor

een keizerin, werd dit gedurende haar hele publieke leven en ook voor postume

afbeeldingen gebruikt. Van een aantal keizerinnen (en keizers) werden echter verschillende

portrettypes gecreëerd gedurende hun leven. Onder de vrouwen van de hogere klassen, was

het vooral de keizerin wier coiffure de haarstijlen van vrouwen doorheen het hele rijk

beïnvloedde. Het is dan ook aan de hand van de kapsels dat vrouwelijke portretten dikwijls

kunnen worden gedateerd of toegewezen. 83

Het merendeel van de officiële portretten dat werd gemaakt van de keizer, diende om diens

physionomie bekend te maken doorheen het rijk.84 Voor de keizerinnen was er wellicht

dezelfde achterliggende idee, waarbij de officiële portretten dienden om de gezichtstrekken

van de eerste vrouw van het rijk te laten kennen.

Verder dient er nog te worden opgemerkt dat de afbeeldingen van portretten als

bronvermelding een internetsite hebben staan, maar dat deze afbeeldingen steeds zijn

gecontroleerd met de afbeeldingen in de artikels en boeken die deze portretten behandelen.

Er wordt echter gebruik gemaakt van afbeeldingen gezocht op internet om een betere

resolutie afbeelding te kunnen weergeven. In de tekst zelf zijn slechts enkele afbeeldingen

opgenomen, in de bijlagen is er een uitgebreidere selectie opgenomen, waarbij is getracht bij

ieder portret verschillende invalshoeken weer te geven, bij voorkeur frontaal, profiel en

achterkant (voor het kapsel).

82

BRAEMER, Le portrait romain, pg. 165 83


BRAEMER, Le portrait romain, pg. 164

16

2.4. Inscripties

Inscripties kunnen ons voorzien van waardevolle bevestigingen en uitbreiding van de

informatie die we vinden in de dikwijls schaarse en selectieve literaire bronnen. Ze kunnen

ons details geven over gebeurtenissen die we in het geheel niet zien opduiken bij Romeinse

historiografen, of de carrières en activiteiten van ambtenaren toelichten die ons voor de rest

totaal onbekend zijn. Bij het interpreteren van inscripties dienen we echter rekening te

houden met het voor de hand liggende feit dat inscripties over het algemeen werden

geplaatst met het doel gezien te worden. Men wilde zichzelf of een ander op een bepaalde

manier weergeven. 85

De taal die werd gebruikt in de inscripties in Italië en de westelijke provincies is over het

algemeen Latijn. In de Romeinse provincies ten oosten en zuiden van de Adriatische Zee

werd echter Grieks gebruikt als taal van let en administratie, maar ook als dagelijkse lingua

franca. Veel van de Romeinse inscripties uit deze regio‟s zijn dan ook in het Grieks

opgesteld. Behalve deze twee talen kunnen er ook inscripties in het Punisch, Thracisch

enzovoort worden aangetroffen. Aangezien mijn kennis van klassieke talen beperkt is, zullen

de inscripties die worden gebruikt slechts diegene zijn die in het Latijn opgesteld werden. 86

Het materiaal waarop inscripties werden geplaatst beperkt zich niet tot steen, het gaat ook

om brons, maar ook om teksten op metaal, kleitegels, aardewerk, glas, gepleisterde muren,

tesserae uit mozaïeken enzovoort.87 Zo zijn er loden pijpen met de vermelding van de naam

van een vrouw uit de keizerlijke familie, wat erop wijst dat die vrouw wellicht bezittingen had

in het gebied waar die loden pijpen werden aangetroffen.

De deugden waarvoor een Romeinse vrouw het meest werd geprezen in literaire bronnen en

funeraire inscripties verwijzen bijna exclusief naar het private, huiselijke leven, zoals castitas,

pietas, pudicitia en lanificium, om er maar een paar op te sommen. Bij een studie van ere-

inscripties die de eerste drie eeuwen van onze tijdsrekening behandeld, komt Forbis tot de

conclusie dat Italische gemeenten voor aristocratische vrouwen een beeld creëerden in ere-

inscripties dat sterk verschilde van het beeld dat we aantreffen in literaire bronnen en op

grafschriften van vrouwen in het algemeen. In plaats van de toegewijde echtgenote en

moeder, zoals ze werd onsterfelijk gemaakt in talloze grafinscripties, domineert het beeld van

de rijke en publiekelijk genereuze weldoenster in de ere-inscripties. Ze werden met een

vocabulaire geëerd gelijklopend aan dat van de manneljike weldoeners (merita, munificentia,

liberalitas, beneficia, honestissima, honorificentissima, dignissima). Het doel van de ere-

85

KEPPIE, Understanding Roman Inscriptions, pg. 9, 131 86

KEPPIE, Understanding Roman Inscriptions, pg. 9-10 87

KEPPIE, Understanding Roman Inscriptions, pg. 10

17

inscripties was vrouwen aan te moedigen bij te dragen aan de publieke welvaart met hun

eigen financiële middelen, aldus Forbis. Italische gemeentebesturen beschouwden daarom

de huiselijke waarden van een vrouw niet als onbelangrijk, maar ze liet het eenvoudigweg

over aan de familie en vrienden van de vrouw om haar te prijzen voor haar gedrag in het

privé-leven. Steeds minder mannen in de curiale klasse waren vanaf de 2de eeuw in staat

om financiële schenkingen te doen voor hun gemeente, en dit is volgens Forbis wellicht

waarom de Italische steden vrouwen aanmoedigden tot schenkingen.88

Bij het bekijken van de inscripties van de keizerlijke vrouwen zullen we deze voornamelijk

gebruiken om informatie over de vrouwen te verwerven. Zo kunnen ze ons bijleren over de

kinderen, over de gebruikte titulatuur en dergelijke meer. Ook voor het toeschrijven van

portretten en dateringen kunnen ze een grote hulp zijn.

88

FORBIS, Women‟s Public Image in Italian Honorary Inscriptions, pg. 493- 494, 506

18

3. Bespreking individuele vrouwen

3.1. Pompeia Plotina

3.1.1. Chronologisch overzicht van het leven van Pompeia Plotina

Pompeia Plotina, de echtgenote van Trajanus, werd vermoedelijk geboren in de vroege jaren

60 als dochter van Lucius Pompeius. Ze was afkomstig uit Colonia Augusta Nemausus (het

huidige Nîmes in Frankrijk) in Gallia Narbonensis.89

Wanneer ze in 98 voor het eerst het paleis betrad met haar echtgenoot, zou ze volgens

Cassius Dio hebben gezegd: “Ik hoop dat, wanneer de tijd komt dat ik dit gebouw verlaat, ik

dezelfde vrouw zal zijn die ik vandaag ben”.90 Plotina was één van de meest geprezen

vrouwen uit de Romeinse geschiedenis, onder meer geëerd omwille van haar waardigheid

en eenvoud.91 Dit blijkt ook uit de woorden die Cassius Dio aan haar toeschreef.

In het jaar 100 bood Trajanus zijn echtgenote reeds de titel van Augusta aan, maar het

duurde tot 105 voor ze deze aanvaarde. In de inscripties vinden we bewijzen voor het

aannemen van de titel (CIL VIII 22898). Ondanks het aanvaarden van deze titel, zou het nog

duren tot 112 vooraleer we haar op munten zien verschijnen.92

Plotina en Trajanus hadden geen kinderen, maar Ulpia Marciana, de oudere zus van

Trajanus die weduwe was geworden, haar dochter Matidia, en minstens twee dochters van

Matidia, met name Vibia Sabina en Vibia Matidia Minor, leefden in het paleis bij hen in.93

Hadrianus, geboren in 76, verloor zijn vader toen hij 10 jaar was en kwam toen onder de

voogdij van Trajanus en een andere man te staan.94 Plotina hielp zijn huwelijk met Vibia

Sabina, de volgens Burns in het jaar 100 ongeveer 15-jarige kleindochter van de zus van

Trajanus, arrangeren met behulp van de moeder en grootmoeder van het meisje.95 Balsdon

stelt dat het meisje ongeveer 12 moet zijn geweest toen ze met haar 13 jaar oudere

echtgenoot huwde.96 Het huwelijk schijnt niet bijster gelukkig te zijn geweest, maar hierover

meer bij de bespreking van het Vibia Sabina.97

89

BURNS, Great Women of Imperial Rome, pg. 107 90

Cassius Dio, LXVIII.5.5 91


Oxford Classical Dictionary, lemma „Pompeia Plotina‟ 93


Ibidem, pg. 116 95

Ibidem, pg. 116-117 96

BALSDON, Roman Women, pg. 139 97

Ibidem

19

In de Panegyricus begint Plinius met te stellen dat het gedrag van de vrouw een potentieel

obstakel kan vormen voor de perfecte faam van belangrijke mannen.98 Maar de vrouw van

Trajanus, Plotina dus, droeg bij tot zijn eer en glorie, als een opperste model van de antieke

waarden, de pontifex maximus zelf zou, als hij een vrouw zou moeten nemen, iemand

nemen als haar, indien dat kon.99 Ze vroeg niets voor zichzelf van de positie van haar man,

behalve het plezier dat het haar schonk, onwankelbaar in haar devotie, niet aan de macht,

maar aan haar echtgenoot en de keizer en zijn vrouw waren nog hetzelfde als ze altijd waren

geweest, succes had het keizerlijk koppel niets gebracht dan een nieuw begrip van de

wederzijdse mogelijkheid in de schaduw ervan te leven.100 Plinius gaat verder met te

benadrukken hoe bescheiden Plotina is in haar kledij en hoe matig het aantal van haar

bedienden, gedragingen die hij toeschrijft aan haar echtgenoot, die haar gewoonten gevormd

heeft, er is immers glorie genoeg voor een vrouw in gehoorzaamheid.101 Dit zijn echter

helemaal geen deugden van Plotina zelf, merkt Burns op, aangezien Plotina‟s motivatie voor

dit karakter wordt gereduceerd tot op zijn best het nastreven of zelfs tot een zwakke imitatie

van het gedrag van haar echtgenoot.102

Opvallend hierbij is de nadruk op haar rol als echtgenote van de pontifex maximus Trajanus.

Hoe diende men zich deze optimale vrouw van een optimus princeps en pontifex maximus

nu eigenlijk voor te stellen? Volgens de lofprijzingen van Plinius is ze voor alles kuis,

bescheiden, gehoorzaam tegenover haar echtgenoot en terughoudend in haar optreden

Stepper merkt op dat voor de nieuwe keizerin een nog niet bezette rol werd gezocht en dat

deze werd gevonden in die van vrouw van de pontifex maximus. Traditioneel had deze

echter geen sacrale of cultische functies te vervullen. Bijgevolg is deze roltoewijzing niet

enkel werkbaar, maar ook volledig onproblematisch, aangezien ze geen enkel gevolg heeft

voor het keizerlijke machtsmonopolie.103

De Historia Augusta houdt Plotina verantwoordelijk voor de adoptie van Hadrianus door

Trajanus, er wordt gesteld dat ze iemand binnensmokkelde die de zieke keizer nadeed en

met zwakke stem de adoptie gebood.104 Cassius Dio stelt dat Hadrianus Caesar werd

omwille van het feit dat Attianus, een landgenoot en voormalige wacht van hem, samen met

98

Panegyricus van Plinius Secundus, 83.4 “Multis illustribus dedecori fuit aut inconsultius uxor assumpta, aut retenta patientius: ita foris claros domestica destruebat infamia: et ne maximi cives haberentur, hoc efficiebat, quod mariti minores erant. Tibi uxor in decus et gloriam cedit.” 99

Panegyricus van Plinius Secundus, 83.5 "Quid enim illa sanctius? quid antiquius? Nonne, si Pontifici Maximo deligenda sit coniux, aut hanc, aut similem (ubi est autem similis?) elegerit?" 100

Panegyricus van Plinius Secundus, 83.6 “Quam illa nihil sibi ex fortuna tua, nisi gaudium, vendicat! quam constanter, non potentiam tuam, sed ipsum te reveretur! Idem estis invicem, quod fuistis: probatis ex aequo: nihilque vobis felicitas addidit, nisi quod scire coepistis, quam bene uterque vestrum felicitatem ferat." 101

Panegyricus van Plinius Secundus, 83.7 “Eadem quam modica cultu! quam parca comitatu! quam civilis incessu! Mariti hoc opus, qui ita imbuit, ita instituit: nam uxori sufficit obsequii gloria." 102

ROCHE, The Public Image of Trajan‟s Family, pg. 48-49 103

STEPPER, Zur Rolle der römischen Kaisering im Kultleben, pg. 68-69 104

Historia Augusta, Hadrianus, IV. 10 “Nec desunt qui factione Plotinae mortuo iam Traiano Hadrianum in adoptionem adscitum ess prodiderunt, supposito qui pro Traiano fessa voce loquebatur.”

http://www.intratext.com/IXT/LAT0111/I7.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/G2.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/BF.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/FG.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/8G.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/7T.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/G2.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/4.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/F5.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/5C.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/K6.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/IJ.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/13.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/NU.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/U.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/5Y.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/6G.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/UQ.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/75.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/WH.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/58.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/DO.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/LI.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/AP.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/30.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/DK.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/R3.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/H8.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/8G.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/8Y.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/BM.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/AO.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/YD.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/NB.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/QM.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/3V.HTM

20

Plotina, die verliefd op hem zou zijn geweest, zijn aanstelling verzekerde, waarbij hun

inspanningen vergemakkelijkt werden door zijn nabijheid en door zijn invloed over een grote

militaire macht.105 Als bron hiervoor vermeldt Cassius Dio zijn eigen vader, die verschillende

incidenten aanhaalde bij het vertellen van het verhaal, in het bijzonder het feit dat de dood

van Trajanus gedurende verschillende dagen verborgen werd gehouden om ervoor te zorgen

dat de adoptie van Hadrianus eerst kon worden aangekondigd.106 Het opgezet spel zou ook

moeten blijken uit brieven van Trajanus aan de senaat, die niet door de keizer zelf waren

ondertekend, maar door Plotina, die dit nooit eerder had gedaan.107

Plotina‟s goede relatie met Hadrianus kan waarschijnlijk worden verklaard door het kleine

leeftijdsverschil tussen de twee.108 Ook met zijn nicht in de tweede graad, Matidia, onderhield

hij goede relaties.109 Fau merkt hiernaast ook op dat Trajanus als militair die veel ouder was

dan hij, niet veel interesse in zijn vrouw lijkt te hebben getoond en dat ze waarschijnlijk

gewoon een gehoorzame rol speelde.110 Zoals eerder opgemerkt door Birley, was het

leeftijdsverschil met Hadrianus veel kleiner, en bovendien lijkt deze een grote bewondering

te hebben gehad voor de vrouw van zijn adoptiefvader.111 Hadrianus volgde Trajanus op en

behield een goede relatie met de weduwe van de overleden keizer.112

Ze had interesse in religie en filosofie, met een bijzondere voorliefde voor het epicurisme.113

Dit blijkt onder meer uit de volgende tweetalige inscriptie, daterend van het jaar 121 en

aangetroffen te Athene, die correspondentie bevat tussen Plotina en Hadrianus betreffende

de opvolging van het hoofd van de Epicurische school te Athene.114 Het lijkt erop dat Plotina

optrad als patroon, of eerder als tussenpersoon voor patronage, voor de Atheense

epicuristen, door via haar bemiddeling met de keizer een gunst voor hen te bekomen.115

“Master, you know how interested I am in the sect of Epicurus. Your help is needed regarding the succession of its leaders. The range of choice is presently very narrow as only Roma citizens are eligible. I ask in the name of Popillius Theotimus, the present successor at Athens, that you will allow him to write the part of his disposition that deals with the succession in Greek and permit him to fill his place with a non-citizen, if a candidate‟s qualifications make this advisable. Also, that you let future successors enjoy the same right. This will ease the choosing of the best man as the choice will be from a larger group.” CIL 03, 12283 (p 2316,37) = CIL 03, 14203,15 = CIL 03, 12283 = InscrAtt 00057 = D 07784 (p 189) = AE 1891, 00020 Bron vertaling: J. BURNS, Great Women of Imperial Rome, pg. 117

105

Cassius Dio, LXIX.1.2 106



BIRLEY, Hadrian, pg. 16 109

Ibidem 110

FAU, L‟émancipation feminine dans la Rome Antique, pg. 166-167 111

Ibidem 112




Ibidem

21

Het antwoord op deze brief was positief, zoals Plotina in het Grieks aan haar mede-

epicuristen liet weten: “Plotina aan al haar vrienden, gegroet. We hebben wat we zo graag

wilden verkrijgen”.116

Haar epicuristische beschermelingen spreekt Plotina duidelijk aan met de taal van amicitia,

en de hartelijke toon van haar brief, die veel advies voor de opvolging van de school bevat,

verraadt een persoonlijke relatie die reeds enige tijd bestaat. Haar verzoek aan Hadrianus

anderzijds, is geschreven op een bescheiden, bijna onderworpen toon, voorzichtig

vermijdend dat ze teveel zou vragen, en goede gronden voorziend voor haar verzoek. Ze

toont haar respect voor Hadrianus door hem aan te spreken met dominus, en in haar brief

aan de epicuristen geeft ze hem alle krediet door de bewoordingen „waarlijk de weldoener en

opzichter van alle scholing‟. Tegelijk echter legt ze de nadruk op haar nabijheid tot de keizer

door haar hem aan te duiden als „meest verheven keizer, die me zeer dierbaar is in ieder

opzicht, zowel als een uitmuntende heer en als een goede zoon‟, en in haar Latijnse verzoek

verwijst ze naar het feit dat haar gevoelens betreffende de Epicuristische school hem

welbekend zijn.117

Deze brief toont de invloed aan die een vrouw, in dit geval Plotina, kon hebben op een

keizer, hoewel het hier niet om haar echtgenoot, maar om diens opvolger Hadrianus, die ze

aanspreekt met domine.118 Over haar interventie zelf wordt verder niet gesproken.119

De gunstige reactie van Hadrianus kan worden beschouwd als een teken van zijn respect

voor Plotina en gaf aldus een boost aan haar prestige. Zowel haar nabijheid tot de keizer als

haar bescheidenheid in het aanvragen van gunsten lijken te hebben bijgedragen tot haar

succes. Als tussenpersoon diende ze voorzichtig optreden, balancerend tussen haar

verlangen om de belangen van haar beschermelingen te behartigen en de schrik om teveel

te vragen en geweigerd te worden, wat haar prestige een ernstige klap zou bezorgen.120

Ook een brief van Hadrianus aan Plotina is bewaard gebleven en geeft, indien ze authentiek

is, zicht op de warmte van hun relatie. Deze brief zou geschreven zijn in januari 120 of 121,

naar het einde van Plotina‟s leven toe en is een uitnodiging van de keizer om met hem te

dineren op zijn verjaardag.121

“[To my] best and dearest mother, As you make many prayers to the gods for me, so also I pray to them for you. For your piety and dignity can achieve everything. But I am glad, by Hercules, that everything I do pleases you and wins your

116


HEMELRIJK, Matrona Docta, pg. 117-118 118

BOATWRIGHT, The Imperial Women of the Early Second Century, pg. 531 119

Ibidem 120


BURNS, Great Women of Imperial Rome, pg. 118

22

praise. You know, mother, that today is my birthday and we ought to dine together. If you wish, then, come in good time after the bath, with my sisters, for Sabina has set off for the villa – but has sent a present of her own. Be sure to come early so that we can celebrate it together.” Bron: J. BURNS, Great Women of Imperial Rome, pg.118

Balsdon veronderstelde dat Plotina tot 121 of 122 leefde, maar er zijn andere meningen.122

De financiële onafhankelijkheid van Plotina na de dood van haar echtgenoot is geattesteerd

door middel van gestempelde tegels van haar steenbakkerij nabij Rome, die haar naam

dragen en gedateerd zijn tot 123.123 Burns leidt hieruit af dat Plotina vermoedelijk stierf in

123, wanneer ze ongeveer 60 jaar oud was.124 Bij haar overlijden prees Hadrianus haar, met

de woorden „Hoewel ze veel van me vroeg, heb ik haar nooit iets geweigerd”, waarmee hij

volgens Cassius Dio bedoelde dat haar verzoeken nooit van een dergelijk karakter waren dat

ze Hadrianus tot een last waren of dat hij zich diende te rechtvaardigen voor het voldoen

eraan.125 Na haar dood werd Plotina vergoddelijkt, deze vergoddelijking vinden we terug in

inscripties, zoals CIL V 7617. Ook werd een tempel opgericht ter ere van de nieuwe diva.126

Wellicht is dit de basilica die Hadrianus in Nïmes liet oprichten ter ere van Plotina en

waarvan melding wordt gemaakt in de Historia Augusta.127

3.1.2. Representatie en algemene gegevens af te leiden over Pompeia Plotina

Het leven en de carrière van Plotina stelde een nieuwe gedragsstandaard in voor de

keizerinnen van de tweede eeuw; ze was wellicht minder onafhankelijk dan haar

voorgangsters uit de Julio-Claudische dynastie, en bleef meer in de schaduw van haar

echtgenoot. Hoewel haar politieke autoriteit was afgenomen, bleef de keizerin een machtig

figuur in de Romeinse samenleving, zichtbaarder en toegankelijker dan voorheen.128

Uit inscripties leidde Boatwright af dat Plotina figlinae129 bezat rond Rome, waaronder de

figlinae Quitianae (CIL XII 5678 = CIL XV 693.16), alsook een familia in Rome (AE 1958,

184) en in Aricia (CIL XIV 2161).130 Uit het bestaan van een equestoriaal procuratorschap

122



Ibidem 125



Historia Augusta, Hadrianus XI. 2 “Per idem tempus in honorem Plotinae basilicam apud Nemausum opere mirabili exstruxit.” 128


figlina = figilina, subjectief, betekent pottenbakkerij 130

gebaseerd op: BOATWRIGHT, The Imperial Women of the Early Second Century, pg. 521

23

(procurator Plotina Augusta CIL X 7587 = ILS 1402) voor de bezittingen van Plotina kunnen

we afleiden dat haar eigendom groot en belangrijk was.131

Haar invloed werd voornamelijk gevoeld in de culturele sfeer, in het aanmoedigen van de

kunsten, religieuze en filosofische sekten, en in het steunen van kinderen en minder

bedeelden. Verder diende ze als een soort geweten voor haar echtgenoot, om hem bewust

te maken van onrechtvaardigheden of zaken die zijn steun verdienden.132

Het is de veronderstelde invloed van Plotina op Trajanus die de basis vormde voor de

volgens Boatwright vooringenomen en onhoudbare verhalen die haar grotendeels, indien

niet alleen, verantwoordelijk houden voor het huwelijk tussen Trajanus en Sabina en zijn klim

naar de macht. In één passage hint Cassius Dio zelfs op Plotina‟s seksuele

onbetamelijkheden met Hadrianus (69.1.2). Maar deze geruchten zijn vaker naar voor

gebracht om Hadrianus in diskrediet te brengen dan om op Plotina af te geven: ze onthullen

de angst en jaloezie die de idee van een invloedrijke keizerin opriep, wanneer de

afwezigheid van een mannelijke nakomeling overwegend invloed verschafte aan de

mannelijke amici principis en concilium.133

Portretkunst

Alle portretten van Plotina die ons zijn overgeleverd, lijken te zijn gemaakt toen ze in haar

veertiger jaren of ouder was.134 Er is één dominant portrettype en bij de munten zien we ook

maar één portrettype.135

Burns geeft omschrijving van het gezicht van Plotina: ze had een lang gezicht dat nog langer

leek door de torenvormige haardracht uit die periode, een lange neus, eerder smalle hals,

teruggetrokken kin en grote expressieve ogen.136 Dit lijkt aardig te stroken met onderstaand

portret.

131





WEGNER, Hadrian. Plotina, Marciana, Matidia, Sabina, pg. 74 136


24

Plotina

Museo Vaticano, Sala Rotonda 240137

Het kapsel van Plotina was simpel en bescheiden en in overeenstemming met de

beschrijving die Plinius gaf van haar houding. Het vormde een mengeling van de coiffure van

Livia, de vrouw van Augustus, en van de vrouwen van de Julio-Claudische dynastie, en het

kapsel dat populair was in de periode van Trajanus, aldus Baharal. Het kapsel bestond uit

een platte cirkel van haar die het voorhoofd omkaderde, met daarachter een grote golf van

haar met een cilindervorm bovenaan, of nodus. De rest van het haar wordt dicht bij het hoofd

gehouden en verzameld van onderaan de hals, vervolgens dubbelgevouwen en in een knot

samengebracht, en vervolgt naar beneden de rug. Het lijkt er volgens Baharal op dat het

kapsel van Plotina een politieke boodschap inhield betreffende de intentie van Trajanus om

te heersen volgens het model van Augustus. Niettemin werd niet het kapsel van Plotina

geïmiteerd door de Romeinse vrouwen, maar wel de veel minder bescheiden kapsels van

Marciana, de zuster van Trajanus.138

137

Bron afbeelding: http://www.vroma.org/images/mcmanus_images/plotina_massimo.jpg (6 december 2008) 138

BAHARAL, Public Image and Women at Court, pg. 341-342

http://www.vroma.org/images/mcmanus_images/plotina_massimo.jpg

25

Verdeling beelden Plotina volgens echtheid

37%

5%

14%5%

29%

10%

echt echt, maar afwijkend kapsel niet onverdacht

niet eenduidig toe te wijzen verkeerde toeschrijving moderne kopie

Bovenstaande grafiek139 toont aan hoe de verdeling van de beeldtypes van Plotina volgens

Wegner ineen steekt. Er zijn volgens Wegner 21 afbeeldingen in het totaal, waarvan er acht

eenduidig en echt zijn, twee moderne nabeeldingen ervan en drie die het voordeel van de

twijfel genieten. Eén stuk uit Kreta in Athene wordt ondanks een afwijkende haardracht door

Poulsen met recht als een afbeelding van Plotina aangewezen en een tweede in Iraklion laat

zich niet eenduidig toewijzen. Zes beeltenissen waarvan er wordt vermoed dat ze Plotina

kunnen voorstellen, maar die wegens een te grote overeenkomstigheid van de

gezichtstrekken worden uitgesloten.140

Burns stelt dat er slechts 11 sculpturen gekend zijn.141 Indien hij enkel de door Wegner als

ondubbelzinnig echt aangeduide stukken, en die niet onverdachte stukken in aanmerking

neemt, hierbij de moderne kopieën, teveel afwijkende stukken en niet eenduidig toe te wijzen

stukken buiten beschouwing laat, net als het stuk met het afwijkende kapsel, dan lijkt er geen

verschil te zijn in telling bij Wegner en Burns. Het enige verschil in aantal bestaat erin dat

Burns de afgewezen stukken niet vermeld en het portret met het afwijkende kapsel als

onecht of onterecht toegewezen beschouwd.

Plotina is de ontvangster van slechts één gekende dedicatie in Romeins Italië tijdens de

periode 98-117 waarin ze niet wordt voorgesteld als deel van een familiegroep: met name te

Aricia, bij Alba Longa, opgericht door een zekere Agathyrsus Augusti Libertus (CIL XIV

139

gebaseerd op: WEGNER, Hadrian. Plotina, Marciana, Matidia, Sabina, pg. 118-120 140



26

2161). Een fragmentarische inscriptie te Ostia doet de mogelijkheid van een tweede

dergelijke situatie reizen (CIL XIV 5324).142

Dat keizerlijke vrouwen voornamelijk in familiegroepen worden voorgesteld is niet ongewoon,

bij de vergelijking van de onderlinge vrouwen in de portretkunst wordt hier nader op

ingegaan (cfr. infra).

Numismatiek

Het is in 112 dat Pompeia Plotina, samen met Ulpia Marciana, het recht verwierf munten uit

te vaardigen.143 De munten tussen 112 en 121 tonen een enkel afbeeldingtype en een

steeds terugkerende haardracht.144

Het profiel dat we op de munten aantreffen is klein en uitgestrekt; het gezicht lijkt klein en de

hals dun. De lijn tussen voorhoofd en neus is duidelijk hoekig en de neusrug lang en recht.

Op de bronzen munten lijken haar wangen wat voller en zachter te zijn als op de

goudmunten waar ze er magerder uitzag en de huid strakker gespannen lijkt. De haardracht

wordt gekenmerkt door een hoge, sterk geronde kuif, die achteruit door een diadeem

vastgezet worde, en door een dichte massa zorgvuldig parallel gelegde fijne vlechten die

nauw op het hoofd aansluiten en laag in de hals samenkomen waar ze als een lange

haarstrik tot over de schouders vallen.145

De munten waarop Plotina met de titel AUG DIVA wordt vermeld op de voorzijde van de

munt, dateren volgens Mattingly van omstreeks 117-118,146 wat dient te worden vermeld in

het kader van de muntslag van Marciana, die als eerste vrouw sinds enige tijd opnieuw tot

diva wordt benoemd na haar dood in 113.

Plotina zou ook hebben bijgedragen aan de verfraaiing van de hoofdstad door het altaar met

de naam Ara Pudicitia te herstellen. Pudicitia was de personificatie van de vrouwelijke

bescheidenheid en kuisheid, waarden waarvan de keizerin een voorbeeld was, en munten

werden uitgevaardigd in de naam van Plotina met haar afbeelding en die van het schrijn.147

Een munt met Minerva op de keerzijde kan minder makkelijk worden thuisgebracht in de

context van een loyaal en tevreden huishouden zoals dat ook in de Panegyricus naar voor

werd gebracht.148

142

ROCHE, The Public Image of Trajan‟s Family, pg. 59 143




MATTINGLY, SYDENHAM, The Roman Imperial Coinage, II, pg. 342-343 147


ROCHE, The Public Image of Trajan‟s Family, pg. 55

27

Verdeling hoeveelheid types per verschillende thematische

verwijzing op de keerzijde van de munten met op de

voorzijde Plotina

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Adelaar

Felicitas

Fides

Matidia Augusta

Minerva

Pudicitia

Vesta

Plotina op de voorzijde Diva Plotina op de voorzijde

In bovenstaande grafiek is reeds duidelijk te zien dat het merendeel van de munten die op de

voorzijde een portret van Plotina dragen, op de keerzijde verwijzen naar Vesta. Dit wordt ook

opgemerkt door Carson.149 Ook Roche merkt op dat de populairste keerzijde-afbeelding op

de munten van Plotina van Vesta is, met een palladium en scepter.150 Haar rol als godin van

de haard en in het uitdrukken van de permanentie van Rome, had haar algemeen

toepasbaar gemaakt voor de Augustae sedert Livia.151

Keltanen stelt vast dat de munttypes van Plotina sterk verwijzen naar sobere Romeinse

republikeinse waarden ; ze is de matrone van het gehele rijk.152

Er zijn nog twee types thematische verwijzingen waarbij Plotina samen met haar man wordt

vermeld op de voorzijde van de munt. Het ene type heeft op de voorzijde PLOTINA

AUG.IMP.TRAIANI als opschrift en op de keerzijde COS.III.PATERPATRIAE met de

afbeelding van offeremblemen. Het andere type heeft op de voorzijde PLOTINA

AUG.IMP.TRAIANI of PLOTINA AUGUSTA IMP.TRAIANI en op de keerzijde het opschrift

FIDES AUGUST. – S.C. met een afbeelding van Fides die naar rechts kijkt en twee

korenaren en een mand met fruit vasthoudt. Deze types zijn niet opgenomen in de grafiek

omdat er voor de grafiek enkel gebruik werd gemaakt van munttypes waarbij Plotina (alleen)

op de voorzijde van de munt voorkomt. Omwille van de beperkte hoeveelheid numismatische

vondsten voor Plotina leek het echter de moeite van het vermelden waard. 153

149

CARSON, Coins of the Roman Empire, pg. 39 150


Ibidem 152

KELTANEN, The Public Image of the Four Empresses. pg. 145 153

MATTINGLY, SYDENHAM, The Roman Imperial Coinage, II, pg. 298-299

28

3.2. Ulpia Marciana

3.2.1. Chronologisch overzicht van het leven van Ulpia Marciana

Ulpia Marciana werd geboren ergens tussen 15 en 30 augustus van een onbekend jaar,

maar vermoedelijk tussen 44 en 62. Ze was de dochter van M. Ulpius Trajanus en Marcia,

een zuster van keizer Trajanus. De verwijzing naar haar moeder treffen we onder meer aan

in inscriptie AE 1958, 77 die na haar dood en vergoddelijking voor haar werd opgericht.

Marciana was gehuwd met C. Salonius Matidius Patruinus, een senator, en uit dit huwelijk

kwam haar dochter Matidia de Oudere voort.154

In 105 verkregen Plotina en Marciana samen de titel Augusta nadat Trajanus de titel Pater

Patriae had verworven.155 Vooral in het geval van Marciana was dit uitzonderlijk, het was de

eerste keer dat een vrouw die niet de dochter of echtgenote van de keizer was, de titel

verwierf.156

Plinius de Jongere prijst ook Ulpia Marciana uitbundig in zijn Panegyricus. De zuster van de

keizer vergeet nooit haar positie, zo stelt hij, en de oprechtheid en eerlijkheid van de keizer

kunnen duidelijk in haar worden herkend, zodat wanneer er een vergelijking tussen haar en

de echtgenote van de keizer diende te worden gemaakt, men zich slechts kan afvragen wat

het meest bevorderlijk is voor een rechtschapen leven, een goede training, of een gelukkige

geboorte.157 Daarna gaat Plinius verder met uitweiden over de goede relatie tussen Marciana

en Plotina, dat hij uitdrukt met onder andere de opmerking dat hun respect en consideratie

voor elkaar wederzijds is, en dat elk van hen met heel haar hart van de keizer houdt,

waardoor het voor hen geen enkel verschil maakt wie van hen de eerste plaats inneemt bij

de affectie die ze van de keizer krijgen.158

Hier is het nog opvallender dan bij Plotina, zo stelt Roche, dat geen enkele deugd echt aan

Marciana wordt toegeschreven en het wordt betekenisvol geacht dat degebruike bezittelijke

voornaamwoorden eerder in de tweede persoon dan in de derde persoon worden

weergegeven, ze zijn grammaticaal gezien dus van hem, niet van haar: “uw eigen oprechte

eerlijkheid en openhartigheid kan in haar worden herkend”159. 160

154

KIENAST, Römische Kaisertabelle, pg. 125 155



Panegyricus van Plinius Secundus, 84.1 " Soror autem tua, ut se sororem esse meminit! ut in illa tua simplicitas, tua veritas, tuus candor agnoscitur! ut, si quis eam uxori tuae conferat, dubitare cogatur, utrum sit efficacius ad recte vivendum, bene institui, aut feliciter nasci. Nihil est tam pronum ad simultates, quam aemulatio, in feminis praesertim: ea porro maxime nascitur ex coniunctione, aliter aequalitate, exardescit invidia, cuius finis est odium." 158

Panegyricus van Plinius Secundus, 84.4 "Suspiciunt invicem, invicem cedunt: quumque te utraque effusissime diligat, nihil sua putant interesse, utram tu magis ames." 159

Panegyricus van Plinius Secundus, 84.1 "Soror autem tua ut se sororem esse meminit ut in illa tua simplicitas, tua veritas, tuus candor agnoscitur"

http://www.intratext.com/IXT/LAT0111/NK.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/RF.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/4.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/MF.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/YD.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/I6.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/X4.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/30.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/AP.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/TC.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/U.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/4.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/DM.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/PE.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/DQ.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/4B.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/DW.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/75.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/75.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/H2.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/U5.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/U.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/34.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/J6.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/T.HTMhttp://www.intratext.com/IXT/LAT0111/1/KH.HTM

29

Ulpia Marciana overleed in augustus van het jaar 112, vermoedelijk in haar beginnende

zestiger jaren. Een stad nabij de Zwarte Zee werd ter harer ere Marcianopolis gedoopt en

haar titel van Augusta ging over op haar dochter Matidia.161

Dat Marciana werd vergoddelijkt na haar dood staat vast, zoals blijkt uit inscripties (CIL V

3111, CIL VIII 25 = CIL VIII 11020), maar over wanneer deze vergoddelijking precies

plaatsvond, is er enige onenigheid geweest. Dit op basis van een specifieke, onvolledige

inscriptie. Deze declaratie in de Fasti van Ostia (fragment 22) luidt als volgt :162

43. IIII K. Septembr. 43. [Marciana Aug]usta excessit devaq(ue) cognominata 41. [Mati]dia Augusta cognominata III 43. [Marc]iana Augusta funere censorio 43. [elata est.]

Het fragment werd in 1932 voor het eerst gepubliceerd door Calza, die aarzelend voorstelde

lijn 41 te vervolledigen met de toevoeging van de woorden [eodem die? Mati]dia. Deze

aanvulling werd kort nadien als correct aanvaard, met weglating van het vraagteken, en het

werd als feit aanvaard dat op 29 augustus 112, de dag van haar dood, Marciana, de zus van

Trajanus, vergoddelijkt werd, en dat haar dochter Matidia nog dezelfde dag de titel van

Augusta verwierf. Deze restauratie van de tekst is volgens Bickerman echter geenszins voor

de hand liggend. Er zijn ook andere invullingen mogelijk, zoals de aanvulling voorgesteld

door Carcopino: [et eius f(ilia) Mati]dia.163

Om na te gaan wat de meest correcte invulling is, gaat Bickerman kijken naar de grammatica

van het gedeelte waarvan het herstel wel zeker is. De lijn in de Fasti betekent vertaald: „Op

29 augustus overleed Marciana Augusta, en daarom kreeg ze de bijnaam diva‟. De tekst

impliceert niet dat deze vergoddelijking plaatsvond op 29 augustus.164

Vanuit historisch standpunt is de hypothese dat Marciana op haar sterfdag meteen

vergoddelijkt werd, problematisch te noemen, stelt Bickerman. Om te beginnen was de

familie van de overledene tot de begrafenis funesta. Als pontifex maximus was het Trajanus

zelfs niet toegestaan naar een lijk te kijken. Verder werd de staatsbegrafenis van een lid van

de keizerlijke familie voorafgegaan door officieel rouwen wat het stoppen van publieke zaken

van de magistraten betekende (iustitium). Zelfs de gladiatorenspelen die werden opgevoerd

in naam van Trajanus, dienden te worden onderbroken tot de begrafenis van Marciana.165

We kunnen ons moeilijk voorstellen dat Trajanus de heilige wet zou schenden, tegen de

publieke opinie ingaan en de woede van de goden opwekken door erop te staan dat zijn

160



BICKERMAN, Diva Augusta Marciana, pg. 362 163

Ibidem, pg. 362 164

Ibidem, pg. 363 165

Ibidem, pg. 363

30

zuster vergoddelijkt zou worden op een tijd wanneer de goden onbereikbaar waren. Zouden

deze goden Marciana in hun midden ontvangen zolang de tempels gesloten waren, er zelfs

geen wierook werd geofferd en ze zichzelf “verborgen” (obscuri) in hun cellae? De

begrafenis van Marciana vond enkele dagen na haar dood plaats, wellicht op 3 september,

waarom zou hij niet tot die dag hebben gewacht? En waarom zou hij een speciale zitting van

de senaat hebben bijeengeroepen op 29 augustus wanneer er sowieso een senatus

legitimus plaatsvond op 1 september? De vergoddelijking volgde altijd op de publieke

begrafenis, en nooit andersom. Een laatste argument kan worden gevonden in het feit dat

regel 42 van de tekst in de Fasti stelt dat Marciana Augusta, en niet Diva Augusta Marciana,

naar de funeraire brandstapel werd gedragen. Ik ben geneigd me aan te sluiten bij deze

conclusie van Bickerman, die logisch ineen en overtuigend ineen steekt.

Marciana was met haar vergoddelijking meteen ook eerste diva van de nieuwe tijd, de cultus

van de divae uit de Julisch-Claudische dynastie was beëindigd door Vespasianus in het jaar

70 en aan het vereren van de twee Flavische divae was een einde gekomen samen met de

dynastie in 96.166 De eerder vermelde vergoddelijking van Plotina vond immers pas een jaar

of tien later plaats.

3.2.2. Representatie en algemene gegevens af te leiden over Ulpia Marciana

Uit inscripties kan worden afgeleid dat Ulpia Marciana een villa te Cumae bezat, dat zou

moeten blijken uit de vondst van een loden pijp met inscriptie waarvan melding wordt

gemaakt in het artikel van Boatwright. Een inscriptie gevonden in Croton heeft het dan weer

over een Procurator libertus genaamd Oecius, dus is er daar mogelijk sprake van landbezit

(CIL X 106 = ILS 4039). De vermelding van een liberta Ulpia Sophe in Grottaferrata,

gesitueerd in de ager Tusculanus (EE IX 682 = AE 1906, 81 = NXc 1905, 276) zou kunnen

wijzen op bezittingen in die regio. Deze verwijzingen naar bezittingen tonen alvast aan dat

Marciana, zoals te verwachten van een vrouw uit de keizerlijke kringen, verre van arm was

en aanzienlijke bezittingen had. 167

166

BICKERMAN, Diva Augusta Marciana, pg. 365-366 167

BOATWRIGHT, The Imperial Women of the Early Second Century, pg. 521

31

Portretkunst

Er zijn slechts weinig portretten van Marciana bewaard gebleven, en de kapsels zijn allen

variaties op hetzelfde thema. Erg veel beelden kunnen we ook niet verwachten, aangezien

ze in hoofdzaak door haar broer werd geëerd. Wanneer Hadrianus aan de macht komt treedt

Marciana terug ten voordele van Matidia.168

Ulpia Marciana

New York, Metropolitan Museum of Art 169

De portretten van Marciana vertonen fantastisch ingewikkelde haarstijlen die werden

geïmiteerd door haar dochters en kleindochters en ook verder navolging vonden bij de rijkere

Romeinse vrouwen.170 Een golf van haar viel over het voorhoofd, hierboven bevond zich een

waaierachtig, in twee niveaus verdeeld “toupet” van haar, en de rest van het haar werd

gevlochten in een “nest” achterop haar hoofd.171 Bij het onderdeeltje numismatiek wordt het

kapsel van Marciana iets uitgebreider behandeld.

168


Bron afbeelding: http://www.sandrashaw.com/AH1L25.htm (11 oktober 2008) 170


KLEINER & MATHESON, I Claudia, pg. 42

http://www.sandrashaw.com/AH1L25.htm

32

Verdeling beelden Marciana volgens echtheid

23%

72%

5%

echt verkeerde toeschrijving moderne kopie

Bovenstaand cirkeldiagram172 toont aan hoeveel beelden van Marciana volgens Wegner

berusten op een foutieve toeschrijving. Er blijven maar vijf beelden behouden als echt en

geen moderne kopie. Achttien beelden worden verworpen als zijnde foutieve toeschrijvingen

van beelden die, gebaseerd op kapsel en gezichtskenmerken, eerder ku

Documents

Aurora Van Hamme - Ghent University Librarylib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/414/277/RUG01... · waren geworden, zoals Marciana en Matidia de Oudere, of van onopvallende families, zoals