athäñöamo’dhyäyaù

(1)

AJauRNa ovac ik&- TaØ]ø ik-MaDYaaTMa& ik&- k-MaR PauåzaetaMa )

AiDa>aUTa& c ik&- Pa[ae¢-MaiDadEv& ik-MauCYaTae ))1))

arjuna uväca kià tad brahma kim adhyätmaà kià karma puruñottama | adhibhütaà ca kià proktam adhidaivaà kim ucyate ||1||

çrédharaù –

brahma-karmädhibhütädi viduù kåñëaika-cetasaù | ity uktaà brahma-karmädi spañöam añöama ucyate ||

pürvädhyäyänte bhagavatopakñiptänäà brahmädhyätmädi-saptänäà padarthänäà tattvaà jijïäsur arjuna uväca kià tad brahmeti dväbhyäm | spañöo’rthaù ||1|| madhusüdanaù – pürvädhyäyänte te brahma tad viduù kåtsnam adhyätmaà karma cäkhilam ity ädinä särdha-çlokena sapta-padärthä jïeyatvena bhagavatä sütritäs teñäà våtti-sthänéyo’yam añöamo’dhyäya ärabhyate | tatra sütritäni sapta-vastüni viçeñato bubhutsamänaù çlokäbhyäm | taj-jïeyatvenoktaà brahma kià sopädhikaà nirupädhikaà vä | evam ätmänaà deham adhikåtya tasminn adhiñöhäne tiñöhatéty adhyätmaà kià çroträdikaraëa-grämo vä pratyak-caitanyaà vä | tathä karma cäkhilam ity atra kià karma yajïa-rüpam anyad vä vijïäntaà yajïaà tanute karmäëi tanute’pi ca iti çrutau dvaividhya-çravaëät | tava mama ca samatvät kathaà tvaà mäà påcchaséti çaìkäm apanudan sarva-puruñebhya uttamasya sarvajïasya tava na kiàcid ajïeyam iti saàbodhanena sücayati he puruñottameti | adhibhütaà ca kià proktaà påthivyädibhütam adhikåtya yat kiàcit käryam adhibhüta-padena vivakñitaà kià vä samastam eva kärya-jätam | ca-käraù sarveñäà praçnänäà samuccayärthaù | adhidaivaà kim ucyate devatä-viñayam anudhyänaà vä sarvadaivateñv ädiyta-maëòalädiñv anusyütaà caitanyaà vä ||1|| viçvanäthaù ---

pärtha-praçnottaraà yogaà miçräà bhaktià prasaìgataù | çuddhäà ca bhaktià proväca dve gaté api cäsöame ||

pürvädhyäyänte brahmädi-sapta-padärthänäà jïänaà bhagavatoktam | atra teñäà tattvaà jijïäsuù påcchati dväbhyäm | atra dehe ko’dhiyajïo yajïädhiñöhätä, sa cäsmin dehe kathaà jïeya ity uttarasyänusaìgé ||1-2|| baladevaù –

utkän påñöaù kramäd vyäkhyad brahmädén harir añöame | yoga-miçräà ca çuddhäà ca bhakti-märga-dvayaà tathä ||

pürvädhyäyänte mumukñäëäà jïeyatayoddiñöän brahmädén saptärthän viboddhum arjunaù påcchati | kià tad brahmeti kià paramätma-caitanyaà vä | kià jévätma-caitanyaà vä tad brahmety arthaù | kim adhyätmam iti ätmänaà deham adhikåtyeti nirukteù | çroträdéndriya-våndaà vä sükñma-bhüta-våndaà vä tad iti | ävayos taulyät kim iti mäà påcchaséti çaìkäà nivartayituà sambodhanaà he puruñottameti | pareçatvät tava sarvaà suviditaà na tu memeti bhävaù | adhibhütaà ca kim iti bhütäny adhikåtyeti nirukter ghaöyädi-käryaà vä sthüla-çaréraà vä tad iti | adhidaivaà kim iti devatä-viñayakam anudhyänaà vä samañöir viräö vä tad iti ||1||

(2)

AiDaYaj" k-Qa& k-ae_}a dehe_iSMaNa( MaDauSaUdNa ) Pa[Yaa<ak-ale/ c k-Qa& jeYaae_iSa iNaYaTaaTMai>a" ))2))

adhiyajïaù kathaà ko’tra dehe’smin madhusüdana | prayäëakäle ca kathaà jïeyo’si niyatätmabhiù ||2||

çrédharaù – kià ca – adhiyajïa iti | atra dehe you yajïo nivartate tasmin ko’dhiyajïo’dhiñöhätä | prayojakaù phala-dätä ca ka ity arthaù | svarüpaà påñövädhiñöhäna-prakäraà påcchati – kathaà kena prakäreëäsäv asmin dehe sthito yajïam adhitiñöhantéty arthaù | yajïa-grahaëaà sarva-karmaëäm upalakñaëärtham | anta-käle ca niyata-cittaiù puruñaiù kathaà kenopäyena jïeyo’si ||2|| madhusüdanaù – adhiyajïo yajïam adhigato devatätmä vä para-brahma vä | sa ca kathaà kena prakäreëa cintanéyaù | kià tädätmyena kià vätyantäbhedena | sarvathäpi sa kim asmin dehe vartate tato bahir vä | dehe cet sa ko’tra buddhyädis tad-vyatirikto vä | adhiyajïaù kathaà ko’treti na praçna-dvayam | kintu saprakära eka eva praçna iti drañöavyam | parama-käruëikatväd äyäsenäpi sarvopadrava-nivärakasya bhagavato’näyäsena mat-sanehopadrava-niväraëam éñatkaram ucitam eveti sücayan sambodhayati he madhusüdaneti | prayäëa-käle ca sarva-karaëa-gräma-vaiyägryäc citta-samädhänänupapatteù kathaà kena prakäreëa niyatätmabhiù samähita-cittairjïeyo’séty ukta-çaìkä-sücanärthaç cakäraù | etat sarvaà sarvajïatvät parama-käruëikatväc ca çaraëägataà mäà prati kathayety abhipräyaù ||2|| viçvanäthaù --- nothing.

baladevaù – adhiyajïaù ka iti yajïam adhigata indrädir vä viñëur vä sa iti | katham iti tasyädhiyajïa-bhävaù katham ity arthaù | etat sarvaà mat-sandeha-niväraëaà taveñatkaram iti bodhayituà sambodhanaà – he madhusüdaneti | prayäëeti tadä sarvendriya-vyagratayä citta-samädhänäsmabhaväd iti bhävaù ||2||

(3)

é[q>aGavaNa( ovac A+ar& b]ø ParMa& Sv>aavae_DYaaTMaMauCYaTae ) >aUTa>aavaeÙvk-rae ivSaGaR" k-MaRSa&ijTa" ))3))

çrébhagavän uväca--

akñaraà brahma paramaà svabhävo’dhyätmam ucyate | bhütabhävodbhavakaro visargaù karmasaàjïitaù ||3||

çrédharaù – praçna-krameëaivottaraà çré-bhagavän uväca akñaram iti tribhiù | na kñarati na calatéty akñaram | nanu jévo’py akñaraù | paramaà yad akñaraà jagato müla-käraëaà tad braham | etad vai tad akñaraà gärgi brähmaëä abhivadantéti çruteù | svasyaiva brahmaëa eväàçatayä jéva-rüpeëa bhavanaà svabhävaù | sa evätmänaà deham adhikåtya bhoktåtvena vartamäno’dhyätma-çabdenocyate ity arthaù | bhütänäà jaräyujädénäà bhäva utpattiù | udbhavaç ca utkåñöatvena bhavanam udbhavaù |

agnau prästähutiù samyag ädityam upatiñöhate | ädityäj jäyate våñöir våñöer annaà tataù prajä ||

iti krameëa våddhiù | tau bhüta-bhävodbhavau karoti yo visargo devatoddeçena dravya-tyäga-rüpo yajïaù | sarva-karmaëäm upalakñaëam etat sa ca karma-çabda-väcyaù ||3|| madhusüdanaù – evaà saptänäà praçnänäà krameëottaraà tribhiù çlokaiù | praçna-krameëa hi nirëaye prañöur abhéñöa-siddhir anäyäsena syädity abhipräyavän bhagavän atra çloke praçna-trayaà krameëa nirdhäritavän | evaà dvitéya-çloke’pi praçna-trayaà tåtéya-çloke tv ekam iti vibhägaù | nirupädhikam eva brahmätra vivakñitaà brahma-çabdena na tu sopädhikam iti prathama-praçnasyottaram äha – akñaraà na kñaratéty avinäçi açnute vä sarvam iti sarva-vyäpakam | etad vai tad akñaraà gärgi brähmaëä abhivadanty asthülam anaëu ity ädy upakramya etasya vä akñarasya praçäsane gärgi süryä-candramasau vidhåtau tiñöhataù nänyad ato’sti drañöå çrutir ityädi madhye parämåçya etasmin tu khalv akñarae gärgy äkäça otaç ca protaç ca ity upasaàhåtaà çrutyä | sarvopädhi-çünyaà sarvasya praçäsitå, avyäkåtäkäçäntasya kåtsnasya prapaïcasya dhärayitå | asmiàç ca çarérendriya-saàghäte vijïätå | nirupädhikaà caitanyaà tad iha brahmeti vivakñitam | etad eva vivåëoti paramam iti | paramaà sva-prakäça-paramänanda-rüpaà praçäsanasya kåtsna-jaòa-varga-dhäraëasya ca liìgasya tatraivopapatteù | akñaram ambaränta-dhåteù (Vs 1.3.10) iti nyäyät |

na tv ihäkñara-çabdasya varëa-mätre rüòhatväc chruti-liìgädhikaraëa-nyäya-mülakena rüòhir yogam apaharati iti nyäyena rathakära-çabdena jäti-viçeñavat-praëaväkhyam akñaram eva grähyaà tatrokta-liìga-sambhavät | om ity ekäkñaraà brahmeti ca pareëa viçeñaëät änaarthakya-pratihatänäà viparétaà baläbalam iti nyäyät | varñäsu rathakära ädadhéta ity atra tu jäti-viçeñe nästy asambhava iti viçeñaù | ananyathä-siddhena tu liìgena çruter bädhaù äkäças tal-liìgät ity ädau vivåtaù | etäväàs tv iha viçeñaù | ananyathä-siddhena liìgena çruter bädhe yatra yogaù sambhavati tatra sa eva gåhyate mukhyatvät | yathäjyaiù stuvate påñöaiù stuvata ity ädau | yathä cätraiväkñara-çabde | yatra tu yogo’pi na sambhavati tatra gauëé våttir yathäkäça-präëädi-çabdeñu | äkäça-çabdasyäpi brahmaëi ä samantät käçata iti yogaù sambhavatéti cet | sa eva gåhyatäm iti païcapädékåtaù | tathä ca parämarñaà sütraà prasiddheç ca (Vs 1.3.17) iti | kåtam atra vistareëa | tad evaà kià tad brahmeti nirëétam | adhunä kim adhyätmam iti nirëéyate | yad akñaraà brahmety uktaà tasyaiva svabhävaù svo bhävaù svarüpaà pratyak-caitanyaà na tu svasya bhäva iti ñañöhé-samäsaù | lakñaëäprasaìgät, ñañöhé-tatpuruña-bädhena karma-dhäraya-parigrahasya çruta-padärthänvayena viñäda-sthapaty-adhikaraëa-siddhatvät | tasmän na brahmaëaù saàbandhi kintu brahma-svarüpam eva | ätmänaà deham adhikåtya bhoktåtayä vartamänam adhyätmam ucyate’dhyätma-çabdenäbhidhéyate na karaëa-gräma ity arthaù | yäga-däna-homätmakaà vaidikaà karmaivätra karma-çabdena vivikñitam iti tåtéya-praçnottaram äha bhütänäà bhavana-dharmakäëäà sarveñäà sthävara-jaìgamänäà bhävam utpattim udbhavaà våddhià ca karoti yo visargas tyägasta-tac-chästra-vihito yäga-däna-homätmakaù sa iha karma-saàjïitaù | karma-çabdenokta iti yävat | tatra devatoddeçena dravya-tyägo yäga uttiñöhad dhomo vañaö-kära-prayogäntaù | sa evopaviñöa-homaù svähä-kära-prayogänta äsecana-paryanto homaù | para-svatväpatti-paryantaù svatva-tyägo dänam | sarvatra ca tyägäàço’nugataù | tasya ca bh¨ta-bhävodbhava-karatvam—

agnau prästähutiù samyag ädityam upatiñöhate | ädityäj jäyate våñöir våñöer annaà tataù prajäù || iti småteù | te vä ete ähuté hute utkrämataù ity ädi çruteç ca ||3||

viçvanäthaù --- uttaram äha akñaram iti | na kñaratéti akñaraà nityaà yat paramaà tad brahma-- etad vai tad akñaraà gärgi brähmaëä abhivadantéti çruteù | svabhävaù svätmänaà dehädhyäsa-vaçäd bhävayati janayatéti svabhävaù jévaù | yad vä svaà bhävayati paramätmänaà präpayatéti svabhävaù çuddha-jévo’dhyätmam ucyate | adhyätma-çabda-väcya ity arthaù | bhütair eva bhävänäà manuñyädi-dehänäm udbhavaà karotéti sa visargo jévasya saàsäraù karma-janyatvät karma-saàjïaù | karma-çabdena jévasya saàsära ucyata ity arthaù ||3|| baladevaù – evaà påñöo bhagavän krameëa saptänäm uttaram äha akñaram iti | na kñaratéti nirkter akñaraà yat paramaà dehädi-viviktaà jévätma-caitanyaà tan mayä brahmety ucyate | tasyäkñara-çabdatvaà brahma-çabdatvaà ca—avyaktam akñare léyate’kñaraà tamasi léyate tama ekébhavati parasminn iti vijïänaà brahma ced veda iti çruteù |

svabhäva iti | svasya jévätmanaù sambandhé yo bhävo bhüta-sükñma-tad-väsanä-lakñaëa-padärthaù | païcägni-vidyäyäà paöhitas tad-ätmani saàbadhyamänatvän mayädhyätmam ucyate | bhüteti teñäà sükñmäëäà bhütänäà sthülais taiù saàpåktänäà bhävo manuñyädi-lakñaëas tad-udbhava-karas tad-utpädako yo visargaù sa karma saàjïitaù | jyotiñöomädi-karmaëä svargam äsädya tasmin deva-dehena tat-karmopabhujya-bhäëòa-saàkränta-ghåta-çeñavad-bhogorvarito yaù karma-çeño bhuvi manuñyädi-deha-läbhäya visåñöas tan mayä karmocyate | chändogye dyu-parjanya-påthivé-puruña-yoñitsu païcasv agniñu çraddhä-soma-våñöy-anna-retäàsi kramät païcähutayaù paöhyante | taträyam arthaù – vaidiko jéva iha loke’smayäni dadhy-ädéni çraddhayä juhoti | tä dadhy-ädimayyaù païcékåtatvät païca-bhüta-rüpä äpaù çraddhayä hutatvät çraddhäkhyähuti-svarüpeëa tasmin jéve saàbaddhäs tiñöhanti | atha tasmin måte tad-indriyädhiñöhätäro deväs tä dyulokägnau juhvati | tadvantaà jévaà divaà nayantéty arthaù | hutästäù soma-räjäkhya-divya-dehatayä pariëamante tena dehena sa tatra karma-phaläni bhuìkte | tad-bhogävasäne’smayo jévavän dehais tair devaiù parjanyägnau huto våñöir bhavati | våñöi-bhütäs täù sajéväù påthivy-agnau tair hutä bréhy-ädy-anna-bhävaà labhante | anna-bhütäù sajéväs täù puruñägnau hutä reto-bhävaà bhajante | reto-bhütäù sa-jéväs tä yoñid-agnau tair hutä garbhätmanä sthitä manuñya-bhävaà prayäntéti tad-bhäva-hetur anuçaya-çabda-väcyaù karma-çeñaù karmeti | evam evoktaà sütrakåtä tad-antara-pratipattau ity ädibhiù ||3||

(4)

AiDa>aUTa& +arae >aav" PauåzêaiDadEvTaMa( ) AiDaYajae_hMaeva}a dehe deh>a*Taa& vr ))4))

adhibhütaà kñaro bhävaù puruñaç cädhidaivatam |

adhiyajïo’ham evätra dehe dehabhåtäà vara ||4|| çrédharaù – kià ca adhibhütam iti | kñaro vinaçvaro bhävo dehädi-padärthaù | bhütaà präëi-mätram adhikåtya bhavatéty adhibhütam ucyate | puruño vairäjaù sürya-maëòala-madhyavarté sväàça-bhüta-sarva-devatänäm adhipatir adhidaivatam ucyate | adhidaivatam adhiñöhätré devatä |

sa vai çaréré prathamaù sa vai puruña ucyate | ädikartä sa bhütänäà brahmägre samavartata || iti çruteù |

aträsmin dehe’ntaryämitvena sthito’ham evädhiyajïo yajïädi-karma-pravartakas tat-phala-dätä ca | katham ity asyäpy uttaram anenaivoktaà bhrañöavyam | antaryämiëo’saìgatvädibhir guëair jéva-vailakñaëyena dehäntarvartitvasya prasiddhatvät | tathä ca çrutiù—

dvä suparëä sayujä sakhäyä samänaà våkñaà pariñasvajäte | tayor anyaù pippalaà svädv atty

anaçnann anyo 'bhicäkaçéti || [MuëòU 7.1.1] deha-bhåtäà madhye çreñöheti sambodhayaàs tvam apy evambhütam antaryämiëaà parädhéna-sva-pravåtti-nivåtty-anvaya-vyatirekäbhyäà boddhum arhaséti sücayati ||4|| madhusüdanaù – sampraty agrima-praçna-trayasyottaram äha adhibhütam iti | kñaratéti kñaro vinäçé bhävo yat kiàcij janimad vastu bhütaà präëi-jätam adhikåtya bhavatéty adhibhütam ity ucyate | puruño hiraëyagarbhaù samañöi-liìgätmä vyañöi-sarva-karaëänugrähakaù ätmaivedam agra äsét puruñavidhaù ity upakramya sa yat pürvo’smät sarvasvmät sarvän päpmana auñattasmät puruñaù ity ädi-çrutyä pratipäditaù | ca-kärät—

sa vai çaréré prathamaù sa vai puruña ucyate | ädikartä sa bhütänäà brahmägre samavartata ||

ity ädi-småtyä ca pratipäditaù | adhidaivataà daivatäny ädityädén adhikåtya cakñur-ädi-karaëäny anugåhëätéti | tathocyate adhiyajïaù sarva-yajïädhiñöhätä sarva-yajïa-phala-däyakaç ca | sarva-yajïäbhimäniné viñëv-äkhyä devatä yajïo vai viñëuù iti çruteù | sa ca viñëur adhiyajïo’haà väsudeva eva na mad-bhinnaù kaçcit | ataeva para-brahmaëaù sakäçäd atyantäbhedenaiva pratipattavya iti katham iti vyäkhyätam | sa cäträsmin manuñya-dehe yajïa-rüpeëa vartate buddhyädi-vyatirikto viñëu-rüpatvät | etena sa kim asmin dehe tato bahir vä dehe cet ko’tra buddhyädis tad vyatirikto veti sandeho nirastaù | manuñya-dehe ca yajïasyävasthänaà yajïasya manuñya-deha-nirvartyatvät | puruño vai yajïaù puruñas tena yajïo yad enaà puruñas tanute ity ädi çruteù | he deha-bhåtäà vara sarva-präëinäà çreñöheti sambodhayan pratikñaëaà mat-sambhäñaëät kåtakåtyas tvam etad-bodha-yogyo’séti protsähayaty arjunaà bhagavän | arjunasya sarva-präëi-çreñöhatvaà bhagavad-anugrahätiçaya-bhäjanatvät prasiddham eva ||4|| viçvanäthaù --- kñaro naçvaro bhävaù padärtho ghaöa-paöädir adhibhütam adhibhüta-çabda-väcyaù puruñaù samañöi-viräò-adhidaivata-çabda-väcyaù | adhikåtya vartamänäni süryädi-daivatäni yatra iti tan-nirukteù | atra dehe’dhiyajïo yajïädi-karma-pravartako’ntaryämy ahaà mad-aàçakatväd aham evety eva-käreëa kathaà jïeya ity asyottaram antaryämitve’ham eva mad-abhinnatve naiva jïeyo na tu adhyätmädir ive mad-bhinnatvenety arthaù | dehe deha-bhåtäà vareti tvaà tu säkñän mat-sakhatvät sarva-çreñöha eva bhavaséti bhävaù ||4|| baladevaù – adhéti | kñaraù pratikñaëa-pariëämé bhävaù sthülo dehaù sa mayädhibhütam it ucyate | bhütaà präëinam adhikåtya bhavatéti vyutpatteù | puruñaù samañöi-viräö sa mayädhidaivam ity ucyate adhikåtya vartamänäny ädityädéni daivatäny atreti vyutpatteù | atra dehe’dhiyajïo yajïam adhikåtya vartata iti vyutpattes tat-pravartakas tat-phala-pradaç cäham eva | pratyäkhyeyäni tu svayam evohyäni | eva-käreëa svasmät tasya bhedo niräkåtaù | anena katham ity asyäpy uttaram uktaà prädeça-mätra-vapustvenäntar-niyamayann ahaà yajïädi-pravartaka ity arthaù | tathä ca mad-arcä-sevanäd etän brahmädén saptärthän svarüpato’ çrameëa vindatéti | tatra brahmädhiyajïau präpyatayädhyätmädéni tu heyatayeti ||4||

(5)

ANTak-ale/ c MaaMaev SMarNa( Mau¤-a k-le/vrMa( ) Ya" Pa[YaaiTa Sa MaÙav& YaaiTa NaaSTYa}a Sa&XaYa" ))5))

anta-käle ca mäm eva smaran muktvä kalevaram |

yaù prayäti sa madbhävaà yäti nästy atra saàçayaù ||5||

çrédharaù – prayäëa-käle ca jïäyo’séty anena påñöam anta-käle jïänopäyaà tat-phalaà ca darçayati anta-käla iti | mäm evokta-lakñaëam antaryämi-rüpaà parameçvaraà smaran dehaà tyaktvä yaù prakarñeëärcir-ädi-märgeëottaräyaëa-pathä yäti sa mad-bhävaà mad-rüpatäà yäti | atra saàçayo nästi | smaraëaà jïänopäyaù | mad-bhäväpattiç ca phalam ity arthaù ||5|| madhusüdanaù – idänéà prayäëa-käle ca kathaà jïeyo’séti saptamasya praçnasyottaram äha anta-käle ceti | mäm eva bhagavantaà väsudevam adhiyajïaà sa-guëaà nirguëaà vä paramam akñaraà brahma na tv adhyätmädikaà smaran sadä cintayaàs tat-saàskära-päöavät samasta-karaëa-gräma-vaiyagryavaty anta-käle’pi smaran kalevaraà muktvä çarére’haà-mamäbhimänaà tyaktvä präëa-viyoga-käle yaù prayäti sa-guëa-dhyäna-pakñe’gnijyotir-ahaù-çukla ity ädi-vacyamäëena deva-yäna-märgeëa pitå-yäna-märgät prakarñeëa yäti sa upäsako mad-bhävaà mad-rüpatäà nirguëa-brahma-bhävaà hiraëya-garbha-loka-bhogänte yäti präpnoti | nirguëa-brahma-smaraëa-pakñe tu kalevaraà tyaktvä prayätéti loka-dåñöy-abhipräyaà na tasya präëä utkrämanty atraiva samavanéyante iti çrutes tasya präëotkramaëäbhävena gaty-abhävät | sa mad-bhävaà säkñäd eva yäti brahmaiva san brahmäpy eti (BAU 4.4.6) iti çruteù | nästy atra deha-vyatirikta ätmani mad-bhäva-präptau vä saàçayaù | ätmä dehädy-atirikto na vä, deha-vyatireke’pi éçvaräd bhinno na veti sandeho na vidyate chidyante sarva-saàçayäù (MuëòU 2.2.8) iti çruteù | atra ca kalevaraà muktvä prayätéti dehäd bhinnatvaà mad-bhävaà yätéti ceçvaräd abhinnatvaà jévasyoktam iti drañöavyam ||5|| viçvanäthaù --- prayäëa-käle kathaà jïeyo’séty asyottaram äha—anta-käle ceti | mäm eva smarann iti mat-smaraëam eva maj-jïänam | na tu ghaöa-paöädir ivähaà kenäpi tattvato jïätuà çakya iti bhävaù | smaraëa-rüpa-jïänasya prakäras tu caturdaça-çloke vakñyate ||5|| baladevaù -- prayäëa-käle kathaà jïeyo’séty asyottaram äha—anteti | atra smaraëätmakena jïänena jïeyo bhavan-mad-bhävopalambhanaà ca tat phalaà prayacchäméty uktam | tatra mad-bhävaà mat-svabhävam ity arthaù | yathäham apahata-päpmatvädi-guëäñöaka-viçiñöa-svabhävas tädåçaù sa mat-smartä bhavatéti ||5||

(6)

Ya& Ya& vaiPa SMarNa( >aav& TYaJaTYaNTae k-le/vrMa( ) Ta& TaMaevEiTa k-aENTaeYa Sada TaÙav>aaivTa" ))6))

yaà yaà väpi smaran bhävaà tyajaty ante kalevaram |

taà tam evaiti kaunteya sadä tadbhävabhävitaù ||6|| çrédharaù – na kevalaà mäà smaran mad-bhävaà präpnotéti niyamaù | kià tarhi? yaà yam iti | yaà yaà bhävaà devatäntaraà vänyam api vänta-käle smaran dehaà tyajati taà tam eva smaryamäëaà bhävaà präpnoti | anta-käle bhäva-viçeña-smaraëe hetuù | sadä tad-bhäva-bhävita iti sarvadâ tasya bhävo bhävanä anucintanam | tena bhävito väsita-cittaù ||6|| madhusüdanaù – anta-käle bhagavantam anudhyäyato bhagavat-präptir niyateti vaditum anyad api yatkiàcid api yat kiàcit tat-käle dhyäyato dehaà tyajatas tat-präptir avaçyambhävinéti darçayati yaà yam iti | na kevalaà mäà smaran mad-bhävaà yätéti niyamaù kià tarhi yaà yaà cäpi bhävaà devatä-viçeñaà ca-käräd anyad api yat kiàcid vä smaraàç cintayann ante präëa-viyoga-käle kalevaraà tyajati sa taà tam eva smaryamäëaà bhävam eva nänyam eti präpnoti | he kaunteyeti pitå-ñvaså-putratvena snehätiçayaà sücayati | tena cävaçyänugrähyatvaà tena ca pratäraëäçaìkä-çünyatvam iti | anta-käle smaraëodyamäsambhave’pi pürväbhyäsa-janitä väsanaiva småti-hetur ity äha – sadä sarvadä tasmin devatä-viçeñädau bhävo bhävanä väsanä tad-bhävaù sa bhävitaù sampädito yena sa tathä bhävita-tad-bhäva ity arthaù | ädhitägny-äder äkåti-gaëatväd bhävita-padasya para-nipätaù | tad-bhävena tac-cintanena bhävito väsita-citta iti vä ||6|| viçvanäthaù --- mäm eva smaran mäà präpnotétivan mad-anyam api smaran mad-anyam eva präpnotéty äha yaà yam iti | tasya bhävena bhävanenänucintanena bhävito väsitas tan-mayé-bhütaù ||6|| baladevaù – na ca mat-smarteiva mad-bhävaà yätéti niyamaù | kintv anya-smartäpy anya-bhävaà yätéty äha yaà yam iti | bhävaà padärtham | taà tam eva bhäva-deha-tyägottaram evaiti | yathä bharato dehänte mågaà cintayan mågo’bhüt | antima-småtiç ca pürva-småti-viñayaiva bhavatéty äha sadeti | tad-bhäva-bhävitas tat-småti-väsita-cittaù ||6||

(7)

TaSMaaTSaveRzu k-ale/zu MaaMaNauSMar YauDYa c ) MaYYaiPaRTaMaNaaebuiÖMaaRMaevEZYaSYaSa&XaYa" ))7))

tasmät sarveñu käleñu mäm anusmara yudhya ca |

mayy arpitamanobuddhir mäm evaiñyasy asaàçayaù ||7|| çrédharaù – yasmät pürva-väsanaivänta-käle småti-hetuù, na tu tadä vivaçasya smaraëodyamo sambhavati tasmäd iti | tasmät sarvadä mäm anusmara cintaya | satataà smaraëaà ca citta-çuddhià vinä na bhavati | ato yudhya ca yudhyasva | citta-çuddhy-arthaà yuddhädikaà svadharmam anutiñöhety arthaù | evaà mayy arpitaà manaù saìkalpätmakaà buddhiç ca vyavasäyätmikäyena tvayä sa tvaà mäme va präpsyasi | asaàçayaù saàçayo’tra nästi ||7||

madhusüdanaù – yasmäd evaà pürva-smaraëäbhyäsa-janitäntyä bhävanaiva tadänéà paravaçasya dehäntara-präptau käraëaà tasmäd iti | tasmän mad-viñayakäntya-bhävanotpatty-arthaà sarveñu käleñu pürvam evädareëa mäà saguëam éçvaram anusmara cintaya | yady antaùkaraëäçuddhi-vaçän na çaknoñi satatam anusmartuà tato’ntaùkaraëa-çuddhaye yudhya ca | antaùkaraëa-çuddhy-arthaà yuddhädikaà svadharmaà kuru | yudhyeti yudhyasvety arthaù | evaà ca nitya-naimittika-karmänuñöhänenäçuddhi-kñayän mayi bhagavati väsudeve’rpite saìkalpädhyavasäya-lakñaëe mano-buddhé yena tvayä sa tvam édåçaù sarvadä mac-cintana-paraù san mäm evaiñyasi präpsyasi | asaàçayo nätra saàçayo vidyate | idaà ca saguëa-brahma-cintanam upäsakänäm uktaà teñäm antya-bhävanä-säpekñatvät | nirguëa-brahma-jïäninäà tu jïäna-sama-kälam eväjïäna-nivåtti-lakñaëäyä mukteù siddhatvän nästy antya-bhävanäpekñeti drañöavyam ||7|| viçvanäthaù --- manaù saìkalpakätmakam | buddhir vyavasäyätmikä ||7|| baladevaù – yasmât pürva-småtir eväntima-småti-hetus tasmät tvaà sarveñu käleñu pratikñaëaà mäm anusmara yudhyasva ca loka-saìgrahäya yuddhädéni svocitäni karmäëi kuru | evaà mayy arpitamanobuddhis tvaà mäm evaiñyasi, na tv anyad iy atra sandehas te mäbhüt ||7||

(8)

A>YaaSaYaaeGaYau¢e-Na ceTaSaa NaaNYaGaaiMaNaa )

ParMa& Pauåz& idVYa& YaaiTa PaaQaaRNauicNTaYaNa( ))8))

abhyäsa-yoga-yuktena cetasä nänya-gäminä | paramaà puruñaà divyaà yäti pärthänucintayan ||8||

çrédharaù – santata-smaraëasya cäbhyäso’ntaraìga-sädhanam iti darçayann äha abhyäsa-yogeneti | abhyäsaù sajätéya-pratyaya-pravähaù | sa eva yoga upäyaù | tena yuktenaikägreëa | ataeva nänyaà viñayaà gantuà çélaà yasya | tena cetasä | divyaà dyotanätmakaà paramaà puruñaà parameçvaram anucintayan he pärtha tam eva yätéti ||8|| madhusüdanaù – tad evaà saptänäm api praçnänäm uttaram uktvä prayäëa-käle bhagavad-anusmaraëasya bhagavat-präpti-lakñaëaà phalaà vivarétum ärabhate abhyäseti | abhyäsaù sajätéya-pratyaya-praväho mayi vijätéya-pratyayänantaritaù ñañöhe präg vyäkhyätaù | sa eva yogaù samädhis tena yuktaà tatraiva vyäpåtam ätmäkära-våtti-çünyaà yac cetas tena cetasäbhyäsa-päöavena nänya-gäminä nänyatra viñayäntare nirodha-prayatnaà vinäpi gantuà çélam asyeti tena paramaà niratiçayaà puruñaà pürëaà divyaà divi dyotanätmany äditye bhavaà yaç cäsäv äditye iti çruteù | yäti gacchati | he pärtha | anucintayan çästräcäryopadeçam anudhyäyan ||8||

viçvanäthaù --- tasmät smaraëäbhyäsina evänta-käle svata eva mat-smaraëaà bhavati | tena ca mäà präpnotéty ataç cetaso mat-smaraëam eva paramo yoga ity äha abhyäsa-yoga iti | abhyäso mat-smaraëasya punaù punar ävåttir eva yogas tad-yuktena cetasä, ataeva nänyaà viñayaà gantuà çélaà yasya tena | smaraëäbhyäsena cittasya svabhäva-vijayo’pi bhavatéti bhävaù ||8|| baladevaù – särvadiké småtir eväntima-småtikaréty evaà draòhayati abhyäsenti | abhyäsaù smaraëävåttir eva yogas tad-yuktenätaevänanya-gäminä | tato’nyaträcalatä tad ekägreëa cetasä divyaà puruñaà paramaà sa-çrékaà näräyaëaà väsudevam anucintayan tam eva kéöa-bhåìga-nyäyena tat-tuläù san yäti labhate ||8||

(9)

k-iv& Paura<aMaNauXaaiSaTaarMa( A<aaer<aqYaa&SaMaNauSMareÛ" ) SavRSYa DaaTaarMaicNTYaæ PaMa(

AaidTYav<a| TaMaSa" ParSTaaTa( ))9))

kavià puräëam anuçäsitäram aëor aëéyäàsam anusmared yaù | sarvasya dhätäram acintya-rüpam

äditya-varëaà tamasaù parastät ||9|| çrédharaù – punar apy anucintanéyaà puruñaà viçinañöi kavim iti dväbhyäm | kavià sarvajïaà sarva-vidyä-nirmätäraà puräëaà manädi-siddham | anuçäsitäraà niyantäram | aëoù sükñmäd apy aëéyäàsaà atisükñmam äkäça-käla-digbhyo’py atisükñmataram | sarvasya dhätäraà poñakam | aparimita-mahimatväd acintya-rüpaà malémasayor mano-buddhyor agocaram | vedäham etaà puruñaà mahäntam äditya-varëaà tamasaù parastät iti çruteù ||9|| madhusüdanaù – punar api tam evänucintayitavyaà gantavyaà ca puruñaà viçinañöi kavim iti | kavià kränta-darçinaà tenätétänägatädy-açeña-vastu-darçitvena sarvajïam | puräëaà cirantanaà sarva-käraëatväd anädim iti yävat | anuçäsitäraà sarvasya jagato niyantäram | aëor aëéyäàsaà sükñäd apy äkäçädeù sükñmataraà tad-upädänatvät | sarvasya karma-phala-jätasya dhätäraà vicitratayä präëibhyo vibhaktäraà phalam ata upapatteù iti nyäyät | na cintayituà çakyam aparimitam ahimatvena rüpaà yasya tam | ädityasyeva sakala-jagad-avabhäsako varëaù prakäço yasya taà sarvasya jagato’vabhäsakam iti yävat | ataeva tamasaù parastät tamaso mohändhakäräd ajïäna-lakñaëät parastät prakäça-rüpatvena tamo-virodhinam iti yävat | anusmarec cintayed yaù kaçcid api sa taà yätéti pürveëaiva sambandhaù | sa taà paraà puruñam upaiti divyam iti pareëa vä sambandhaù ||9|| viçvanäthaù --- yogäbhyäsaà vinä manaso viñaya-grämän nivåttir durghaöä | yac ca vinä sätatyena bhagavat-smaraëam api durghaöam iti yuktam | kenacit yogäbhyäsena sahitaiva

bhaktiù kriyata iti täà yoga-miçräà bhaktim äha kavim iti païcabhiù | kavià sarvajïaà sarvajïo’py anyaù sanakädiù särvakäliko na bhavaty ata äha puräëam anädià sarvajïo’nädir apy antaryämé sa bhakty-upadeñöä na bhavaty ata äha anuçäsitäram | kåpayä svabhakti-çikñakaà kåñëa-rämädi-svarüpam ity arthaù | tädåça-kåpälur api sudurvijïeya-tattva eva ity äha aëoù sakäçäd apy aëéyäàsam | tarhi sa kià jéva iva paramäëu-pramäëas taträha sarvasya dhätäraà sarva-vastu-mätra-dhärakatvena sarva-vyäpakatvät paraà mahä-parimäëam apéty arthaù | ataeväcintya-rüpam | puruña-vidhatvena madhyama-parimäëam api tasyänanya-prakäçyatvam äha äditya-varëam ädityavat sva-para-prakäçako varëaù svarüpaà yasya | tathä tamasaù prakåteù parastät vartamänaà mäyä-çaktimantam api mäyätéta-svarüpam ity arthaù ||9|| baladevaù – yogäd åte cetaso’nanya-gämitä duñkareti yoga-miçräà bhaktim äha kavim ity ädibhiù païcabhiù | kavià sarvajïaà | anuçäsitäram raghunäthädi-rüpeëa hitopadeñöäram | aëor aëéyäàsaà tena cäëum api jévam antaù praviçatéti siddham | äha caivaà çrutiù antaù praviñöaù çästä janänäm iti | aëéyaso’pi tasya vyäptim äha sarvasyeti | kåtsnasya jagato dhätäraà dhärakam | nanu katham evaà saìgacchate taträha acintya-rüpaà avitarkya-svarüpaà ekam eva brahma puruña-vidhatvena madhyama-parimäëam aëor aëéyäàsam ity ukteù | paramäëu-parimäëaà sarvasya dhätäram ity ukteù | paraà mahä-parimäëaà ceti | nätra yukter avakäçaù | sva-parakäçatäm äha ädityeti süryavat sva-para-prakäçakam ity arthaù | mäyä-gandhäsparçam äha tamasa iti | tamaso mäyäyäù parastät sthitaà | mäyinam api mäyätétam ity arthaù | etädåçaà puruñaà yo’nukñaëaà smaret sa taà paraà puruñam upaiti iti pareëänvayaù ||9||

(10)

Pa[Yaa<ak-ale/ MaNaSaacle/Na >a¢-ya Yau¢-ae YaaeGable/Na cEv ) >a]uvaeMaRDYae Pa[a<aMaaveXYa SaMYak(

Sa Ta& Par& PauåzMauPaEiTa idVYaMa( ))10))

prayäëa-käle manasäcalena bhaktyä yukto yoga-balena caiva |

bhruvor madhye präëam äveçya samyak sa taà paraà puruñam upaiti divyam ||10||

çrédharaù – prayäëa-käla iti | sa-prapaïca-prakåtià bhittvä yas tiñöhäti | evaàbhütaà puruñam anta-käle bhakti-yukto niçcalena vikñepa-rahitena manasä yo’nusmaret | mano-naiçcalye hetuù | yoga-balena samyak suñumëä märgeëa bhruvor madhye präëam äveçyeti | sa taà paraà puruñaà paramätma-svarüpaà divyaà dyotanätmakaà präpnoti ||10||

madhusüdanaù – kadä tad-anusmaraëe praträtireko’bhyavartate tad äha prayäneti | prayäëa-käle’nta-käle’calenaikägreëa manasä taà puruñaà yo’nusmared ity anuvartate | kédåçaù bhaktyä parameçvara-viñayeëa parameëa premëä yuktaù | yogasya samädher balena taj-janita-saàskära-samühena vyutthäna-saàskära-virodhinä ca yuktaù | evaà prathamaà hådaya-puëòaréke vaçékåtya tata ürdhva-gäminyä suñumëayä näòyä gurüpadiñöa-märgeëa bhümi-jaya-krameëa bhruvor madhye äjïä-cakre präëam äveçya sthäpayitvä samyag apramatto brahma-randhräd utkrämya sa evam upäsakas taà kavià puräëam anuçäsitäram ity-ädi-lakñaëaà paraà puruñaà divyaà dyotanätmakam upaiti pratipadyate ||10|| viçvanäthaù --- prayäëa-käle’nta-käle’calena niçcalena manasä yä satata-smaraëa-mayé bhaktis tayä yuktaù | kathaà manaso naiçcalyam | ata äha yogasya yogäbhyäsasya balena | yoga-prakäraà darçayati bhruvor madhye äjïä-cakre ||10|| baladevaù -- yo jano bhaktyä paramätma-premëä yoga-balena samädhi-janita-saàskära-nicayena ca yuktaù prayäëa-käle maraëa-samaye’calenaikägreëa manasä taà puruñam anusmaret | yoga-prakäram äha bhruvor iti | bhruvor madhye äjïä-cakre präëam äveçya saàsthäpya samyak sävadhänaù san sa taà puruñam upaiti ||10||

(11)

Yad+ar& vedivdae vdiNTa

ivXaiNTa YaÛTaYaae vqTaraGaa" ) YaidC^NTaae b]øcYa| criNTa

Tatae Pad& Sa&Ga]he<a Pa[v+Yae ))11))

yad akñaraà vedavido vadanti viçanti yad yatayo vétarägäù |

yad icchanto brahmacaryaà caranti tat te padaà saàgraheëa pravakñye ||11||

çrédharaù – kevaläd abhyäsa-yogäd api praëav¨bhyäsam antaraìgaà vidhitsuù pratijänéte—yad akñaram iti | yad akñaraà vedärthajïä vadanti | etasya vä akñarasya praçäsane gärgi süryäcandramasau vidhåtau tiñöhata iti çruteù | véto rägo yebhyas te véta-rägäù | yatayaù prayatnavanto yad viçanti | yac ca jïätum icchanto gurukule brahmacaryaà caranti | tat te tubhyaà padaà padyate gamyata iti padaà präpyam | saìgraheëa saàkñepeëa pravakñye | tat-präpty-upäyaà kathayiñyäméty arthaù ||11|| madhusüdanaù – idänéà yena kenacid abhidhänena dhyäna-käle bhagavad-anusmaraëe präpte— sarve vedä yatpadamämananti

tapäàsi sarväëi ca yadvadanti | yadicchanto brahmacaryaà caranti tatte padaà saàgraheëa bravémy om ity etat || (KaöhaU 1.2.15) ity ädi-çruti-pratipäditatvena praëavenaiväbhidhänena tad-anusmaraëaà kartavyaà nänyena manträdineti niyantum upakramate yad akñaram iti | yad akñaram avinäçi oìkäräkhyaà brahma veda-vido vadanti etad vai tad akñaraà gärgi brähmaëä abhivadanty asthülam aëv ahrasvam adérgham ity ädi-vacanaiù sarva-viçeña-nivartanena pratipädayanti | pramäëa-kuçalair eva pratipannaà kià tu muktopasåpyatayä tair apy anubhütam ity äha—viçanti svarüpatayä samyag-darçanena yad akñaraà yatayo yatna-çéläù saànyäsino véta-rägä niùspåhäù | na kevalaà siddhair anubhütaà sädhakänäm api sarvo’pi prayäsas tad-artha ity äha yad-icchanto jïätuà naiñöhikä brahmacäriëo brahmacaryaà gurukula-väsädi-tapaç caranti yävaj-jévaà tad akñaräkhyaà padaà padanéyaà te tubhyaà saìgraheëa saìkñepeëähaà pravakñye prakarñeëa kathayiñyämi yathä tava bodho bhavati tathä | atas tad akñaraà kathaà mayä jïeyam ity äkulo mä bhür ity abhiprâyaù | atra ca parasya brahmaëo väcaka-rüpeëa pratimävat-pratéka-rüpeëa ca yaù punar etaà trimätreëom ity aneaiväkñareëa paraà puruñam abhidhyäyéta sa tam adhigacchati ity ädi-vacanair manda-madhyama-buddhénäà krama-mukti-phalakam upäsanam uktaà tad evehäpi vivakñitaà bhagavatä | ato yoga-dhäraëä-sahitam oìkäropäsanaà tat phalaà sva-svarüpaà tato’punar-ävåttis tan-märgaç cety artha-jätam ucyate yävad adhyäya-samäpti ||11|| viçvanäthaù --- nanu bhruvor madhye präëam äveçya ity etävan mätroktyä yogo na jïäyate, tasmät tatra yoge prakäraù kaù, kià japyaà, kià vä dhyeyam, kià vä präpyam ity api saìkñepeëa brühéty apekñäyäm äha yad iti tribhiù | yad eväkñaram om ity ekäkñara-väcyaà brahma yatayo viçanti tat padaà padyate gamyata iti padaà präpyam | samyaktayä gåhayte’neneti saìgrahas tad-upäyas tena saha pravakñye çåëu ||11|| baladevaù -- nanu bhruvor madhye präëam äveçyaitävatä yogo nävagamyate, tasmät tasya prakäraà tatra japyaà präpyaà brühéty apekñäyäm äha yad akñaram iti tribhiù | ekam eva brahma akñaram om iti väcakaà vadanti | véta-rägä vinañöävidyä yatayo yad brahma tad-väcya-bhütaà vijïänaika-rasaà viçanti präpnuvanti | tad-ubhaya-rûpaà brahma jïätum icchanto naiñöhikä gurukula-vasädi-lakñaëaà brahmacaryaà caranti | tat padaà präpyaà saìgraheëopäyena saha pravakñye vakñyämi yathänäyasena tvaà tad-vidyäà präpnuyäù | samyag gåhyate tattvam anena iti nirukteù saìgraha upäyaù ||11||

(12-13)

SavRÜarai<a Sa&YaMYa MaNaae ôid iNaåDYa c ) MaUDNYaaRDaaYaaTMaNa" Pa[a<aMaaiSQaTaae YaaeGaDaar<aaMa( ))12))

AaeiMaTYaek-a+ar& b]ø VYaahrNa( MaaMaNauSMarNa( ) Ya" Pa[YaaiTa TYaJaNa( deh& Sa YaaiTa ParMaa& GaiTaMa( ))13))

sarva-dväräëi saàyamya mano hådi nirudhya ca | mürdhny ädhäyätmanaù präëam ästhito yoga-dhäraëäm ||12||

om ity ekäkñaraà brahma vyäharan mäm anusmaran | yaù prayäti tyajan dehaà sa yäti paramäà gatim ||13||

çrédharaù – pratijïätam upäyaà säìgam äha dväbhyäà sarveti | sarväëi indriya-dväräëi saàyamya pratyähåtya | cakñur-ädibhiù bähya-viñaya-grahaëaà akurvan ity arthaù | manaç ca hådi nirudhya | bähya-viñaya-smaraëam akurvan ity arthaù | mürdhni bhruvor madhye präëam ädhäya yogasya dhäraëäà sthairyam ästhitaù äçritavän san ||12|| om iti | om ity ekaà yad akñaraà tad eva brahma-väcakatväd vä pratimädivad brahma-pratékatväd vä brahma | tad-vyäharan uccärayaàs tad-väcyaà ca mäm anusmarann eva dehaà tyajan yaù prakarñeëa yäti arcirädi-märgeëa sa paramäà çreñöhäà gatià mad-gatià yäti präpnoti ||13|| madhusüdanaù – tatra pravakñya iti pratijïätam arthaà sopakaraëam ähaa dväbhyäm sarva-dväräëéti | sarväëéndriya-dväräëi saàyamya sva-sva-viñayebhyaù pratyähåtya viñaya-doña-darçanäbhyäsät tad-vimukhatäm äpäditaiù çroträdibhiù çabdädi-viñaya-grahaëam akurvan | bäheyndriya-nirodhe’pi manasaù pracäraù syäd ity ata äha mano hådi nirudhya ca, abhyäsa-vairägyäbhyäà ñañöhe vyäkhyätäbhyäà hådaya-deçe mano nirudhya nirvåttikatäm äpädya ca, antar api viñaya-cintäm akurvann ity arthaù | evaà bahir antar upalabdhi-dväräëi sarväëi saànirudhya kriyä-dväraà präëam api sarvato nigåhya bhümi-jaya-krameëa mürdhny ädhäya bhruvor madhye tad-upari ca gurüpadiñöa-märgeëäveçyätmano yoga-dhäraëäm ätma-viñaya-samädhi-rüpäà dhäraëäm ästhitaù | ätmana iti devatä-divya-våtty-artham ||12|| om ity ekam akñaraà brahma-väcakatvät pratimä-baddha-brahma-pratékatväd vä brahma vyäharann uccaran | om iti vyäharann ity etävataiva nirväha ekäkñaram ity anäyäsa-kathanena stuty-artham | om iti vyäharann ekäkñaram ekam advitéyam akñaram avinäçi sarva-vyäpakaà brahma mäm om ity asyärthaà smarann iti vä | tena praëavaà japaàs tad-abhidheya-bhütaà ca mäà cintayan mürdhanyayä näòyä dehaà tyajanyaù prayäti sa yäti deva-yäna-märgeëa brahma-lokaà gatvä tad-bhogänte paramäà prakåñöäà gatià mad-rüpäm | atra pataïjalinä tévra-saàvegänäm äsannaù (Ys 1.21) samädhi-läbhaù ity uktvä éçvara-praëidhänäd vä (1.23) ity uktam | praëidhänaà ca vyäkhyätaà tasya väcakaù praëavaù (1.27), taj-japas tad-artha-bhävanam (1.28) iti | samädhi-siddhir éçvara-praëidhänät (2.45) iti ca | iha tu säkñäd eva tataù parama-gati-läbha ity uktam | tasmäd avirodhayom ity ekäkñaraà brahma vyäharan mäm anusmarann ätmano yoga-dhäraëäm ästhita iti vyäkhyeyam | vicitra-phalatvopapatter vä na nirodhyaù ||13|| viçvanäthaù --- uktam arthaà vadan yoge prakäram äha sarväëi cakñur-ädéndriya-dväräëi saàyamya bähya-viñayebhyaù pratyähåtya manaç ca hådy eva nirudhya viñayäntareñv asaìkalpya mürdhni bhruvor madhye eva präëam ädhäya yoga-dhäraëäm änakha-çikha-man-mürti-bhävanäm äçritaù san om ity ekäkñaraà brahma-svarüpaà vyäharan uccärayan tad-väcyaà mäm anusmarann anudhyäyan paramäà gatià mat-sälokyam ||12-13||

baladevaù – yoga-prakäram äha sarveti | sarväëi bahir jïäna-dväräëi çroträdéni saàyamya çabdädibhyo viñayebhyaù pratyähåtya doña-darçanäbhyäsena tad-vimukhais tais tän gåhëan çroträdi-saàyame’pi manaù pracared ity ata äha hådi sthite mayi antar-jïäna-dväraà mano nirudhya niveçya manasäpi tän smaran | atha kriyä-dväraà präëaà ca mürdhnädhäyädau håt-padme vaçékåtya tasmäd ürdhva-gatayä suñumëayä gurüpadiñöa-vartmanä bhümi-jaya-krameëa bhruvor madhye tad-upari brahma-randhre ca saàsthäpya ätmano mama yoga-dhäraëäm ääda-çikhaà mad-bhävanam ästhitaù kurvan | om iti väcakaà brahma tatra vyäharan antar uccärayan tat stauti ekäkñaram iti ekaà pradhänaà ca tad-akñaram avinäçi ceti tathä tad väcyaà mäà parmätmänam anusmaran dhyäyan yo dehaà tyajan prayäti sa paramäà gatià mat-sälokyatäà yäti ||12-13||

(14)

ANaNYaceTaa" SaTaTa& Yaae Maa& SMariTa iNaTYaXa" ) TaSYaah& Saul/>a" PaaQaR iNaTYaYau¢-SYa YaaeiGaNa" ))14))

ananya-cetäù satataà yo mäà smarati nityaçaù |

tasyähaà sulabhaù pärtha nitya-yuktasya yoginaù ||14|| çrédharaù – evaà cänta-käle dhäraëayä mat-präptir nityäbhyäsavata eva bhavati | nänyasyeti pürvoktam evänusmärayati ananyeti | nästy anyasmiàç ceto yasya | tathäbhütaù san | yo mäà satataà nirantaraà nityaçaù pratidinaà smarati | tasya nitya-yuktasya samähitasyähaà sukhena labhyo’smi nänyasya ||14|| madhusüdanaù – ya evaà väyu-nirodha-vaidhuryeëa präëam äveçya mürdhanyayä näòyä dehaà tyaktuà svecchayä na çaknoti kià tu karma-kñayeëaiva paravaço dehaà tyajati tasya kià syäd iti tad äha ananya-cetä iti | na vidyate mad-anya-viñaye ceto yasya so’nanya-cetäù satataà nirantaraà nityaço yävaj-jévaà yo mäà smarati tasya sva-vaçatayä vä dehaà tyajato’pi nitya-yuktasya satata-samähita-cittasya yoginaù sulabhaù sukhena labhyo’haà parameçvara itareñäm atidurlabho’pi he pärtha taväham atisulabho mä bhaiñér ity abhipräyaù | atra tasyeti ñañöh.-çeñe sambandha-sämänye | kartari na lokety ädinä niñedhät | atra cänanya-cetastvena sat-käro’tyädaram | satatam iti nairantaryaà nityaça iti dérgha-kälatvaà smaraëasyoktam | tena sa tu dérgha-käla-nairantarya-satkäräsevito dåòha-bhümiù (Ys 1.14) iti pätaïjalaà matam anusåtaà bhavati | tatra sa ity abhyäsa ukto’pi smaraëa-paryavasäyé | tena yävaj-jévaà pratikñaëaà vikñepäntara-çünyatayä bhagavad-anucintanam eva parama-gati-hetur mürdhanyayä näòyä tu svecchayä präëotkramaëaà bhavatu na veti nätévägrahaù ||14|| viçvanäthaù --- tad evam ärtaù ity ädinä karma-miçräm, jaarä-maraëa-mokñäya ity anenäpi karma-miçräm, kavià puräëaà ity ädibhir yoga-miçräà ca saparikaräà pradhänébhütäà bhaktim uktvä sarva-çreñöhäà nirguëäà kevaläà bhaktim äha—ananya-cetä iti | na vidyate’nyasmin karmaëi jïäna-yoge vänuñöheyatvena | tathä devatäntare värädhyatvena | tathä svargäpargädäv api präpyatvena ceto yasya | satataà sadeti käla-deça-pätra-çuddhy-ädy-

anapekñatayaiva nityaçaù pratidinam eva yo mäà smarati, yasya tena bhaktenähaà sulabhaù sukhena labhyaù | yoga-jïänäbhyäsädi-duùkha-miçraëäbhäväd iti bhävaù | nitya-yuktasya nitya-mad-yogäkäìkñiëa äçaàsäyäà bhütavac ceti bhäviny api yoga äçäàsite kta-pratyayaù | yogino bhakti-yogavataù | yad vä yoga-sambandho däsya-sakhyädis tadvataù ||14|| baladevaù – evaà mokña-mätra-käìkñiëäà yoga-miçräà bhaktim upadiçya sva-jïäninäà svam eväkäìkñatäm eka-bhaktir ity uktäà çuddhäà bhaktià upadiçati ananyeti | yo jano’nanya-cetä na matto’nyasmin karma-yogädike sädhane svarga-mokñädike sädhye vä ceto yasya sa mad-ekäbhiläñavän satataà sarvadä deça-kälädi-viçuddhi-nairapekñeëa nityaçaù pratyahaà mäà yaçodä-stanandhayaà nåsiàha-raghunäthädi-rüpeëa bahudhävirbhütaà sarveçvaram atimätra-priyaà smaraty arcana-japädiñv anusandhatte tasyähaà tat-prétijïaù sulabhaù sukhena labhyaù karmänuñöhäna-yogäbhyäsädi-duùkha-samparkäbhävät | tasyeti sambandha-sämänye ñañöhé, na lokävyaya ity ädinä kartari tasyäù pratiñedhät | tädåçasya tasya viyogam asahiñëur aham eva tam ätmänaà darçayämi tat-sädhana-paripäkaà tat-pratiküla-niräsaà ca kurvan | çrutiç caivam äha – yam evaiña vånute tena labhyas tasyaiña ätmä viviåëute tanüà sväm iti | svayaà ca vakñyati – dadämi buddhi-yogaà taà yena mäm upayänti te ity ädinä | kédåçasyety äha nityeti | sarvadä mad-yogaà väïchataù äçaàsäyäà bhütavac ca iti süträd äçäàsite yoge bhaviñyaty api kta-pratyayaù | yogino mad-däsya-sakhyädi-sambandhavataù ||14||

(15)

MaaMauPaeTYa PauNaJaRNMa du"%al/YaMaXaaìTaMa( ) NaaPanuviNTa MahaTMaaNa" Sa&iSaiÖ& ParMaa& GaTaa" ))15))

mäm upetya punar janma duùkhälayam açäçvatam |

näpnuvanti mahätmänaù saàsiddhià paramäà gatäù ||15|| çrédharaù – yady evaà tvaà sulabho’si tataù kià ? ata äha mäm iti | ukta-lakñaëä mahätmäno mad-bhaktä mäà präpya punar duùkhäçrayam antiyaà ca janma na präpnuvanti | yatas te paramäà samyak siddhià mokñam eva präptäù | punar janmano duùkhänäà cälayaà sthänaà te mäm upetya na präpnuvantéti vä ||15|| madhusüdanaù – bhagavantaà präptäù punar ävartante na veti sandehe nävartanta ity äha mäm iti | mäm éçvaraà präpya punar janma manuñyädi-deha-sambandhaà kédåçaà duùkhälayaà garbha-väsa-yoni-dvära-nirgamanädy-aneka-duùkha-sthänam | açäçvatam asthiraà dåñöa-nañöa-präyaà näpnuvanti punar nävartanta ity arthaù | yato mahätmnäno rajas-tamo-mala-rahitäntaù-karaëä çuddha-sattväù samutpanna-samyag-darçanä mal-loka-bhogänte paramäà sarvotkåñöäà saàsiddhià muktià gatäs te | atra mäà präpya siddhià gatä iti vadatopäsakänäà krama-muktir darçitä ||15|| viçvanäthaù --- tväà präptavatas tasya kià syäd ity äha mäm iti | duùkhälayaà duùkha-pürëam | açäçvatam anityaà ca janma näpnuvanti kintu sukha-pürëaà janma maj-janma-

tulyaà präpnuvanti | çäçvatas tu dhruvo nityaù sadänanaù sanätanaù ity amaraù | yadä vasudeva-gåhe sukha-pürëaà nitya-bhütam apräkåtaà maj-janma bhavet tad eva teñäà mad-bhaktänäm api man-nitya-saìginäà janma syän nänyadä iti bhävaù | paramäm iti anye bhaktäù saàsiddhià präpnuvanti ananya-cetasas tu paramäà saàsiddhià mal-lélä-parikaratäm ity arthaù | tenokta-lakñaëebhyaù sarva-bhaktebhyo dåçya-çraiñöhyaà dyotitam ||15|| baladevaù -- täà labdhavataù kià phalaà syäd ity apekñäyäm äha mäm iti | mäm ukta-lakñaëam upetya präpya punaù prapaïce janma näpnuvanti nävartanta ity arthaù | kédåçaà janmety äha duùkhälayaà garbha-väsädi-bahu-kleça-pürëam | açäçvatam anityaà dåñöa-nañöa-präyam çäçvatas tu dhruvo nityaù ity amaraù | yatas te paramäà sarvotkåñöäà saàsiddhià gatià mäm eva gatä labdhavantaù avyakto’kñara ity uktas tam ähuù paramäà gatim iti vakñyati | kédåçäs te mahätmäno’tyudära-mnanasaù vijïänänanda-nidhià bhakta-prasädäbhimukhaà bhaktäyatta-sarvasvaà mäà vinänyat särñöyädikam agaëayanto made-eka-jévätavo bhavanty atas te mäm eva saàsiddhià gatäù | atränanya-cetaso’sya svaikäntinaù sva-niñöhebhyaù sva-bhaktebhyaù çraiñöhyaà ucyate ||15||

(16)

Aa b]ø>auvNaaç/aek-a" PauNaraviTaRNaae_JauRNa ) MaaMauPaeTYa Tau k-aENTaeYa PauNaJaRNMa Na ivÛTae ))16))

ä brahma-bhuvanäl lokäù punar-ävartino’rjuna |

mäm upetya tu kaunteya punar-janma na vidyate ||16|| çrédharaù – sarva eva jévä mahä-sukåtino’pi jäyante | mad-bhaktäs tu tadvan na jäyanta ity äha ä-brahmeti | brahmaëo bhuvanaà satya-lokaù tam abhivyäpya ||16|| madhusüdanaù – bhagavantam upägatänäà samyag-darçinäm apunar-ävåttau kathitäyäà tato vimukhänäm asamyag-darçinäà punar-ävåttir artha-siddhety äha äbrahmeti | äbrahma-bhuvanät bhavanty atra bhütänéti bhuvanaà lokaù | abhividhäv ä-käraù | brahma-lokena saha sarve’pi lokä mad-vimukhänäm asamyag-darçinäà bhoga-bhütayaù punar-ävartinaù punar-ävartana-çéläù | brahma-bhavanäd iti päöhe bhavanaà väsa-sthänam iti sa evärthaù | he’rjuna svataù-prasiddha-mahä-puruña | kià tadvad eva tväà präptänäm api punar ävåttir nety äha mäm éçvaram ekam upetya tu | tur lokäntara-vailakñaëya-dyotanärtho’vadhäraëärtho vä | mäm eva präpya nirvåttänäà he kaunteya mätåto’pi prasiddha-mahänubhäva punar-janma na vidyate punar-ävåttir nästéty arthaù | aträrjuna kaunteyeti sambodhana-dvayena svarüpataù käraëataç ca çuddhir jïäna-saàpattaye sücitä | atreyaà vyavasthä | ye krama-mukti-phaläbhirupäsanäbhir brahma-lokaà präptäs teñäm eva tatrotpanna-samyag-darçanänäà brahmaëä saha mokñaù | ye tu païcägni-vidyädibhir atat-kratavo’pi tatra gatäs teñäm avaçyambhävi punar-janma | ataeva krama-mukty-abhipräyeëa

brahma-lokam abhisampadyate na ca punar ävartate, anävåttiù çabdät iti çruti-sütrayor upapattiù | itaratra teñäm iha na punar ävåttiù imaà mänavam ävartaà nävartante itéhemam iti ca viçeñaëäd gamanädhikaraëa-kalpäd anyatra punar ävåttiù pratéyate ||16|| viçvanäthaù --- sarva eva jévä mahä-sukåtino’pi jäyante mad-bhaktäs tu tavan na jäyanta ity äha äbrahmeti | brahmaëo bhuvanaà satya-lokas tam abhivyäpya ||16|| baladevaù – mad-vimukhäs tu karma-viçeñaiù svargädi-lokän präptä api tebhyaù patantéty äha äbrahmeti | abhividhäväkäraù brahma bhuvanaà vyäpyety arthaù | brahma-lokena saha sarve svargädayo lokäs tat-tad-vartino jéväs tat-tat-karma-kñaye sati punar ävartino bhümau punar janma labhante | mäm upetyeti punaù kathanaà dåòhékaraëärtham | atredaà bodhyaà païcägni-vidyayä mahähava-maraëädinä ye brahma-lokaà gatäs teñäà bhogänte pätaù syät | ye tu sa-niñöhäù pareça-bhaktäù svargädi-lokän krameëänubhavantas tatra gatäs teñäà tu na tasmät pätaù | kintu tal-loka-vinäçe tat-patinä saha pareça-loka-präptir eva –

brahmaëä saha te sarve sampräpte pratisaïcare | parasyänte kåtätmänaù praviçanti paraà padam || iti smaraëäd iti ||16||

(17)

SahóYauGaPaYaRNTaMahYaRØ]ø<aae ivdu" ) rai}a& YauGaSahóaNTaa& Tae_haera}aivdae JaNaa" ))17))

sahasra-yuga-paryantam ahar yad brahmaëo viduù | rätrià yuga-sahasräntäà te’horätra-vido janäù ||17||

çrédharaù – nanu ca tapasvino däna-çélä véta-rägäs titikñavaù | trailokya-sopari-sthänaà labhante loka-varjitam | ity ädi puräëa-väkyais trailokyasya sakäçän maharlokädénäm utkåñöatvaà gamyate | vinäçitve ca sarveñäm avaçiñöe katham asau viçeñaù syäd ity äçaìkya bahv-alpa-käla-sthäyitva-nimitto’sau viçeña ity äçayena sva-mänena çata-varñäyuño brahmaëo’hany ahani trilokya utpattiù niçi niçi ca pralayo bhavatéti darçayiñyan brahmaëo’horätrayoù pramäëam äha sahasreti | sahasraà yugäni paryanto’vasänaà ysya tad brahmaëo yad ahas tad ye viduù yuga-sahasram anto yasyäs täà rätrià ca yoga-balena ye vidus ta eva sarvajïä janä aho-rätra-vidaù | yeñäà tu kevalaà candräditya-gatyaiva jïänaà te tathähorätra-vido na bhavanti | alpa-darçitvät | yuga-çabdena atra caturyugam abhipretaà caturyuga-sahasraà tu brahmaëo dinam ucyate iti viñëu-puräëokteù | brahmaëa iti ca mahar-lokädi-väsinäm upalakñaëärtham | taträyaà käla-gaëanä-prakäraù | manuñyäëäà yad varñaà tad devänäm aho-rätram | tädåçair aho-rätraiù pakña-mäsädi-kalpanayä dvädaçabhir varña-sahasraiç catur-yugaà bhavati | catur-yuga-sahasraà tu brahmaëo dinam | tävat parimäëaiva rätris tädåçair aho-rätraiù pakña-mäsädi-krameëa varña-çataàa brahmaëaù paramäyur iti ||17||

madhusüdanaù – brahma-loka-sahitäù sarve lokäù punar ävartinaù | kasmät ? käla-paricchinnatväd ity äha sahasreti | manuñya-parimäëena sahasra-yuga-paryantaà sahasraà yugäni catur-yugäni paryanto’vasänaà yasya tat | caturyuga-sahasraà tu brahmaëo dinam ucyate iti hi pauräëikaà vacanam | tädåçaà brahmaëaù prajäpater ahar-dinaà yad ye viduù tathä rätrià yuga-sahasräntäà caturyuga-sahasra-paryantäà ye vidur ity anuvartate te’horätra-vidas ta eväho-rätra-vido yogino janäù | ye tu candrärka-gatyaiva vidus te nähorätra-vidaù svalpa-darçitväd ity abhipräyaù ||17|| viçvanäthaù --- nanu amåtaà kñemam abhayaà trimürdhno’dhäyi mürdhasu (BhP 2.6.19) iti dvitéya-skandhoktyä keñäàcin mate brahma-lokasya abhayatva-çravaëät | sannyäsibhir api jagamiñitatvät tatratyänäà päto na sambhävyate ? maivaà | tal-loka-svämino brahmaëo’pi pätaù syät kim utänyeñäm iti vyaïjayann äha sahasra iti | sahasraà yugäni paryanto’vasänaà yasya tad brahmaëo’har dinaà yad ye çästräbhijïä vidur jänanti te’ho-rätra-vido janä rätrim api tasya yuga-sahasräntäà viduù | tena tädåçäho-rätraiù pakñam äsädi-krameëa varña-çataà brahmaëaù paramäyur iti | etad-ante tasyäpi päto na kasyacid vaiñëavasya tasya brahmaëo mokñaç ceti vyaïjitam ||17|| baladevaù – svargädayaù satyäntäù sarve lokäù käla-paricchinnatväd vinaçyantéti bhävenäha sahasreti | yad ye brahmaëaç caturmukhasyähar dinaà nå-mäëena sahasra-yuga-paryantaà viduù catur-yuga-sahasraà tu brahmaëo dinam ucyate iti småteù | sahasraà caturyugäni paryanto’vasänaà yasya tat | tasya rätrià ca caturyuga-sahasräntäà vidus ta eva yogino janä aho-rätra-vido bhavanti | na tv anye candrärka-gati-vido mahar-lokädi-sthitänäm upalakñaëam etat | ayam arthaù nèëäà varñaà devänäm aho-rätraà tädåçair aho-rätraiù pakñam äsädi-gaëanayä dvädaçabhri varña-sahasraiç catur-yugaà catur-yugänäà sahasraà tu brahmaëo dinaà rätriç ca tävaty eva tädåçaiç cäho-rätraiù pakñädi-gaëanayä varña-çataà tasya paramäyur iti | tad-ante tal-lokasya tad-vartinäà ca vinäçäd ävåttiù siddheti ||17||

(18)

AVYa¢-aÜy¢-Ya" SavaR" Pa[>avNTYahraGaMae ) ra}YaaGaMae Pa[l/IYaNTae Ta}aEvaVYa¢-Sa&jke- ))18))

avyaktäd vyaktayaù sarväù prabhavanty aharägame | rätryägame praléyante tatraivävyaktasaàjïake ||18||

çrédharaù – tatra kim ? ata äha avyaktäd iti | käryasyävyaktaà rüpaà käraëätmakam | tasmäd avyaktät käraëa-rüpäd vyajyanta iti vyaktayaç caräcaräëi bhütäni prädurbhavanti | kadä ? ahar-ägame brahmaëo dinasyopakrame | tathä rätrer ägame brahma-çayane | tasminn evävyakta-saàjïake käraëa-rüpe pralayaà yänti | yad vä te’horätra-vida ity etan na vidhéyante | kintu te prasiddhä ahorätra-vido janä brahmaëo yad ahar vidus tasyähna ägame’vyaktäd vyaktayaù prabhavanti | yäà ca rätrià vidus tasyä rätrer ägame praléyante iti dvayor anvayaù ||18||

madhusüdanaù – yathoktair aho-rätraiù pakñam äsädi-gaëanayä pürëaà varña-çataà prajäpateù paramäyur iti käla-paricchinnatvenänityo’sau | tena tal-lokät punar-ävåtti-yuktaiva | ye tu tato’rväcénäs teñäà tad ahar-mätra-paricchinnatvät tat-tal-lokebhyaù punar-ävåttir iti kim u vaktavyam ity äha avyaktäd iti | atra dainandina-såñöi-pralayor eva vaktum upakräntatvät tatra cäkäçädénäà sattväd avyakta-çabdenäkhyäkåtävasthä nocyate | kintu prajäpateù sväpävasthaiva | sväpävasthaù prajäpatir iti yävat | ahar-ägame prajäpateù prabodha-samaye’vyaktät tat-sväpävasthä-rüpäd vyaktayaù çaréra-viñayädi-rüpä bhoga-bhütayaù prabhavanti vyavahära-kñamatayä’bhivyajyante | rätry-ägame tasya sväpa-käle pürvoktäù sarvä api vyaktayaù praléyante tiro-bhavanti yata ävirbhütäs tatraivävyakta-saàjïake käraëe präg-ukte sväpävasthe prajäpatau ||18|| viçvanäthaù --- ye tu tato’rvâcénäs triloka-sthäs teñäà tu tasyähany ahany api päta ity äha avyaktäd iti | atra dainandina-såñöi-pralayayor äkäçädénäà sattväd avyakta-çabdena sväpävasthaù prajäpatir evocyate iti madhusüdana-sarasvaté-pädäù | tataç ca avyaktät sväpävasthät prajäpateù sakäçäd vyaktayaù çaréra-viñayädi-rüpä bhoga-bhümayo bhavanti vyavahära-kñamäù syuù | rätry-ägame tasya sväpa-käle praléyante tasminn eva tirobhavanti ||18|| baladevaù -- ye tu tasmäd arvâcénäs triloké-vartinas teñäà brahmaëo dine pätaù syäd ity äha avyaktäd iti | ahar-ägame brahmaëo jägara-samaye avyaktät sväpävasthät tasmät sarvä çarérendriya-bhogya-bhoga-sthäna-rüpä vyaktayaù prabhavanty utpadyante | rätry-ägame tasya sväpa-samaye tatraiva brahmaëy avyakta-saàjïake sväpävasthe käraëe täù praléyante tirobhavanti | aträvyakta-çabdena pradhänaà näbhidheyaà dainandina-såñöi-pralayayor upakramät | tadä viyad-ädénäà sthitatväc ca | kintu sväpävastho brahmaiva tasyärthaù ||18||

(19)

>aUTaGa]aMa" Sa WvaYa& >aUTva >aUTva Pa[l/IYaTae ) ra}YaaGaMae_vXa" PaaQaR Pa[>avTYahraGaMae ))19))

bhüta-grämaù sa eväyaà bhütvä bhütvä praléyate |

rätry-ägame’vaçaù pärtha prabhavaty aharägame ||19||

çrédharaù – atra ca kåta-näçäkåtäbhyägama-çaìkäà värayan vairägyärthaà såñöi-praylaya-pravähasyävicchedaà darçayati bhüta-gräma iti | bhütänäà caräcara-präëinäm | grämaù samühaù | yaù präg äsét sa eväyam ahar-ägame bhütvä bhütvä rätrer ägame praléyante praléya praléya punar apy ahar-ägame’vaçaù karmädi-paratantraù san prabhavati nänya ity arthaù ||19|| madhusüdanaù – evam äçu-vinäçitve’pi saàsära-stha na nivåttiù kleça-karmädibhir avaçatayä punaù punaù prädurbhävät prädurbhütasya ca punaù kleçädi-vaçenaiva tirobhävät | saàsäre viparivartamänänäà sarveñäm api präëinäm asvätantryäd avaçänäm eva janma-maraëädi-duùkha-prabandha—sambandhäd alam anena saàsäreëeti-vairägyotpatty-arthaà samäna-

näma-rüpatvena ca punaù punaù prädurbhävät kåta-näçäkåtäbhyägama-parihärärthaà cäha bhüta-gräma iti | bhüta-grämo bhüta-samudäyaù sthävara-jaìgama-lakñaëo yaù pürvasmin kalpe sthitaù sa eväyam etasmin kalpe jäyamäno’pi na tu pratikalpam anyo’nyac ca | asat-kärya-vädänabhyupagamät | süryä-candramasau dhätä yathä-pürvam akalpayat |

divaà ca påthivéà cäntarikñam atho suvaù || iti çruteù | (MahänäräyaëaU 1.65)

samäna-näma-rüpatväd ävåttäv apy avirodhau darçanät småteç ca (Vs 1.3.30) iti nyäyäc ca | avaça ity avidyä-käma-karmädi-paratantraù | he pärtha spañöam itarat ||19|| viçvanäthaù --- evam eva bhütänäà caräcara-präëinäà grämaù samühaù ||19|| baladevaù – ye pralénäs te punar na bhaviñyantéti kåta-hänyäkåtäbhyägama-çaìkä syät täà nirasyann äha bhüteti | bhüta-grämaù sthira-cara-präëi-samüho’vaçaù karmädhénaù san tathä cedåça-janma-måtyu-praväha-saìkule prapaïce’smin vivekinäà vairägyaà yuktam ity uktam ||19||

(20)

ParSTaSMaatau >aavae_NYaae_VYa¢-ae_VYa¢-aTSaNaaTaNa" ) Ya" Sa SaveRzu >aUTaezu NaXYaTSau Na ivNaXYaiTa ))20))

paras tasmät tu bhävo’nyo’vyakto’vyaktät sanätanaù |

yaù sa sarveñu bhüteñu naçyatsu na vinaçyati ||20|| çrédharaù – lokänäm anityatvaà prapaïcya parameçvara-svarüpasya nityatvaà prapaïcayati – para iti dväbhyäm | tasmäc caräcara-käraëa-bhütäd avyaktät paras tasyäpi käraëa-bhüto yo’nyas tad-vilakñaëo’vyaktaç cakñur-ädy-agocaro bhävaù sanätano’nädiù | sa tu sarveñu kärya-käraëa-lakñaëeñu bhüteñu naçyatv api na vinaçyati ||20|| madhusüdanaù – eam avaçänäm utpatti-vinäça-pradarçanenäbrahma-bhuvanäl lokäù punar ävartina ity etad vyäkhyätam adhunä mäm upetya punar janma na vidyata ity etad vyäcañöe dväbhyäà paras tasmäd iti | tasmäc caräcara-sthüla-prapaïca-käraëa-bhütäd dhiraëyagarbhäkhyäd avyaktät paro vyatiriktaù çreñöho vä tasyäpi käraëa-bhütaù | vyatireke’pi sälakñaëyaà syäd iti nety äha—anyo’tyanta-vilakñaëaù na tasya pratimä asti iti çruteù | avyakto rüpädi-hénatayä cakñur-ädy-agocaro bhävaù kalpiteñu sarveñu käryeñu sad-rüpeëänugataù | ataeva sanätano nityaù | tu-çabdo heyäd anityäd avyaktäd upädeyatvaà ntiyasyävyaktasya vailakñaëyaà sücayati | etädåço yo bhävaù sa hiraëyagarbha iva sarveñu bhüteñu naçyatsv api na vinaçyati utpadyamäneñv api notpadyata ity arthaù | hiraëyagarbhasya tu käryasya bhütäbhimänitvät tad-utpatti-vinäçäbhyäà yuktäv evotpatti-vinäçau na tu tad-anabhimänino’käryasya parameçvarasyeti bhävaù ||20||

viçvanäthaù --- tasmäd ukta-lakñaëäd avyaktät prajäpater hiraëyagarbhät sakäçät paraù çreñöaù | hiraëyagarbhasyäpi käraëabhüto yo’nyaù khalv avyakto bhävaù sanätano’nädiù ||20|| baladevaù – tad evaà karma-tanträëäà janma-vinäça-darçanena äbrahma-bhuvanät ity etad vivåtam | atha mäm upetyaitad vivåëoti paras tasmäd iti | tasmäd utka-rüpäd avyaktäd brahmaëo hiraëyagarbhäd anyo yo bhävaù padärthaù paraù çreñöhas tato’tyanta-vilakñaëas tasyopäsya ity arthaù | ativailakñaëyam äha avyakta iti | ätam-vigrahatvät pratyak ity arthaù | prasäditas tu pratyakño’pi bhavatéty uktaà präk | sanätano’nädiù | sa khalu hiraëyagarbha-paryanteñu sarveñu bhüteñu na vinaçyati ||20||

(21)

AVYa¢-ae_+ar wTYau¢-STaMaahu" ParMaa& GaiTaMa( ) Ya& Pa[aPYa Na iNavTaRNTae TaÖaMa ParMa& MaMa ))21))

avyakto’kñara ity uktas tam ähuù paramäà gatim |

yaà präpya na nivartante tad dhäma paramaà mama ||21|| çrédharaù – avinäçe pramäëaà darçayann äha avyakta iti | yo bhävo’vyakto’téndriyaù | akñaraù praveça-näça-çünya iti | tathäkñarät saàbhavatéha viçvaà ity ädi-çrutiñv akñara ity uktaù | taà paramäà gatià gamyaà puruñärtham ähuù | puruñän na paraà kiàcit sä käñöhä sä parä gatiù ity-ädi-çrutayaù | parama-gatitvam eväha yaà präpya na nivartanta iti | tac ca mamaiva dhäma svarüpam | mamety upacäre ñañöhé | rähoù çira itivat | ato’ham eva paramä gatir ity arthaù ||21|| madhusüdanaù – yo bhäva ihävyakta ity akñara iti cokto’nyaträpi çrutiñu småtiñu ca taà bhävam ähuù çrutayaù småtayaç ca puruñän na paraà kiàcit sä käñöhä paramä gatiù ity ädyäù | paramäm utpatti-vinäça-çünya-sva-prakäça-paramänanda-rüpäà gatià puruñärtha-viçräntim | yaà bhävaà präpya na punar nivartante saàsäräya tad-dhäma svarüpaà mama viñëoù paramaà sarvotkåñöam | mama dhämeti rähoù çira itivad bheda-kalpanayä ñañöhé | ato’ham eva paramä gatir ity arthaù ||21|| viçvanäthaù --- pürvokta-çlokoktam avyakta-çabdaà vyäcañöe avyakta iti | na kñaratéty akñaro näräyaëaù eko näräyaëa äsén na brahmä na ca çaìkaraù iti çruteù | mama paramaà dhäma nityaà svarüpam | yad vä akñaraù paraà dhäma brahmaiva mad-dhäma mat-tejo-rüpam ||21|| baladevaù -- yo bhävo mayehävyakta ity akñara iti cocyate taà vedäntäù paramäà gatim ähuù puruñän na paraà kiàcit sä käñöhä paramä gatiù ity ädau | yaà bhävaà präpyopetya janäù punar na nivartante janma näpnuvanti sa bhävo’ham evety äha tad iti | tan mamaiva dhäma svarüpaà paramaà çrémat ñañöhéyaà caitanyam ätmanaù svarüpam itivad avagantavyä ||21||

(22)

Pauåz" Sa Par" PaaQaR >a¢-ya l/>YaSTvNaNYaYaa ) YaSYaaNTa"SQaaiNa >aUTaaiNa YaeNa SavRiMad& TaTaMa( ))22))

puruñaù sa paraù pärtha bhaktyä labhyas tv ananyayä | yasyäntaù-sthäni bhütäni yena sarvam idaà tatam ||22||

çrédharaù – tat-präptau ca bhaktir antaraìgopäya ity uktam evety äha puruña iti | sa cähaà paraù puruño’nanyayä | na vidyate’nyaù çaraëatvena yasyäà tayaikänta-bhaktyaiva labhyaù | nänyathä | paratvam eväha yasya käraëa-bhütasyäntar-madhye bhütäni sthitäni | yena ca käraëa-bhütenedaà sarvaà jagat tataà vyäptam ||22|| madhusüdanaù – idäném ananya-cetäù satataà yo mäà smarati nityaçaù tasyähaà sulabhaù iti präg uktaà bhakti-yogam eva tat-präpty-upäyam äha puruña sa iti | sa paro niratiçayaù puruñaù paramätmäham evänanyayä na vidyate’nyho viñayo yasyäà tayä prema-lakñaëayä bhaktyaiva labhyo nänyathä |sa ka ity apekñäyäm äha yasya purusasyäntaù-sthäny antarvarténi bhütäni sarväëi käryäëi käraëäntarvartitvät käryasya | ataeva yena puruñeëa sarvam idaà kärya-jätaà tataà vyäptam –

yasmät paraà näparam asti kiàcid yasmän näëéyo na jyäyo’sti kaçcit | våkña eva stabdho divi tisöhaty ekas tenedaà pürëaà puruñeëa sarvam | yat kiàcit jagat sarvaà dåçyate çrüyate’pi vä | antar bahiç ca tat sarvaà vyäpya näräyaëaù sthitaù || sa paryagäc chukram ity-ädi-çrutibhyaç ca ||22||

viçvanäthaù --- sa ca mad-aàçaù paramaù puruñaù | na vidyate’nyat karma-yoga-kämanädikaà yasyäà tayaiva | ataeva pürvaà mayoktaà ananya-cetäù satatam iti bhävaù ||22|| baladevaù -- at-präptau bhakteù süpäyatvam äha puruñaù sa iti | sa mal-lakñaëaù puruño’nanyayä tad-ekäntayä ananya-cetäù satatam iti pürvoditayä bhaktyaiva labhyo labdhuà çakyo yoga-bhaktyä tu duùçakyä tat-präptir ity arthaù | tal-lakñaëam äha yasyeti | sarvam idaà jagat yena tataà vyäptam | çrutiç caivam äha—

eko vaçé sarvagaù kåñëa éòya eko’pi san bahudhä yo’vabhäti | våkña iva stabdho divi tiñöhaty ekas tenedaà pürëaà puruñeëa sarvam || ity ädyä ||22||

(23)

Ya}a k-ale/ TvNaav*itaMaav*ita& cEv YaaeiGaNa" ) Pa[YaaTaa YaaiNTa Ta& k-al&/ v+YaaiMa >arTazR>a ))23))

yatra käle tv anävåttim ävåttià caiva yoginaù |

prayätä yänti taà kälaà vakñyämi bharatarñabha ||23|| çrédharaù – tad evaà paramçvaropäsakäs tat-padaà präpya na nivartante | anye tv ävartanta ity uktam | tatra kena märgeëa gatä nävartante | kena vä gatäç cävartante | ity apekñäyäm äha yatreti | yatra yasmin käle prayätä yogino’nävåttià yänti yasmiàç ca käle prayätä ävåttià yänti taà kälaà vakñyäméty anvayaù | atra ca raçmy-anusäré ataç cäyane’pi dakñiëe iti sücita-nyäyenottaräyaädi-käla-viçeña-maraëaà ca tv avivakñitatvät käla-çabdena käläbhimäninébhir ätivähikébhir devatäbhiù präpyo märga upalakñyate | ato’yam arthaù yasmin käläbhimäni-devatopalakñite märge prayätä yogina upäsakäù karmiëaç ca yathäkramam anävåttim ävåttià ca yänti | taà käläbhimäni-devatopalakñitaà märgaà kathayiñyäméti | agni-jyotiñoù käläbhimänitväbhäve’pi bhüyasäm aharädi-çabdoktänäà käläbhimänitvät tat-sähacaryäd ämra-vanam ity ädivat käla-çabdenopalakñaëam aviruddham ||23|| madhusüdanaù – saguëa-brahmopäsakäs tat-padaà präpya na nivartante kintu krameëa mucyante | tatra tal-loka-bhogät präg-anutpanna-samyag-darçanänäà tesäà märgäpekñä vidyate na tu samyag-darçinäm iva tad-anapekñety upäsakänäà tal-loka-präptaye deva-yäna-märga upadiçyate | pitå-yäna-märgopanyäsas tu tasya stutaye yatreti | präëotkramaëänantaraà yatra yasmin käle käläbhimäni-devatopalakñite märge prayätä yogino dhyäyinaù karmiëaç cänävåttim ävåttià ca yänti | deva-yäne pathi prayätäç ca karmiëa ävåttià yänti | yadyapi deva-yäne’pi pathi prayätäù punar ävartante ity uktaà äbrahma-bhuvanä lokäù punar ävartinaù ity atra, tathäpi pitå-yäne pathi gatä ävartanta eva na ke’pi tatra krama-mukti-bhäjaù | deva-yäne pathi gatäs tu yadyapi kecid ävartante pratékopäsakäs taòil-loka-paryantaà gatä hiraëyagarbha-paryantam amänava-puruña-nétä api païcägni-vidyädy-upäsakä atat-kratavo bhogänte nivartanta eva tathäpi daharädy-upäsakäù krameëa mucyante | bhogänta iti na sarva evävartante | ataeva pitå-yänaù panthä niyamenävåtti-phalatvän nikåñöaù | ayaà tu deva-yänaù panthä anävåtti-phalatväd atipraçasta iti stutir upapadyate keñäàcid ävåttäv apy anävåtti-phalatvasyänapäyät | taà deva-yänaà pitå-yänaà ca kälaà käläbhimäni-devatopalakñitaà märgaà vakñyämi | he bharatarñabha ! atra käla-çabdasya mukhyärthatve’gnir-jyotir-dhüma-çabdänäm upapattir gati-såti-çabdayoç ceti tad-anurodhenaikasmin käla-pada eva lakñaëäçritä käläbhimäni-devatänäà märga-dvaye’pi bähulyät | agni-dhümayos tad-itarayoù sator api agnihotra-çabdavad eka-deçenäpy upalakñaëaà käla-çabdena | anyathä prätar agni-devatäyä abhävät tat-prakhyaà cänya-çästram (àé.da 1.4.4) ity anena tasya näma-dheyatayä na syät | ämra-vanam iti ca laukiko dåñöäntaù | viçvanäthaù --- nanu yaà präpya na nivartante tad dhäma paramaà mama iti tva-uktyä tvad-bhaktäs tväà präptä na punar ävartanta ity uktam | na tatra tva-präntau kaçcin märga-niyama ity uktaù |tvad-bhaktänäà ca guëätétatvät tan-märgo’pi guëätéta eva avaséyate, na tu sättviko’rcir-ädiù | yas tu märgo yogino jïäninaù karmiëaç cästi tam ahaà jijïäse ity

apekñäyäm äha yatreti | präëotkramaëänantaraà tatra kälopalakñite märge prayätä anävåttim ävåttià ca yänti taà kälaà märgaà vakñya ity anvayaù ||23|| baladevaù -- sva-bhaktänäm ävåttiù sva-vimukhänäà tv ävåttir uktä | sä sä ca kena pathä gatänäà bhaved ity apekñäyäm äha yatreti | yogino bhaktäù kämya-karmiëaç ca | atra käla-çabdena käläbhimänino devatoktäù | agni-dhümayoù kälatväbhävät käla-çabdenoktis tu bhüyasä mahad-ädi-çabdänäà rätry-ädi-çabdänäà ca käla-väcitvät tathä cärcir-ädibhir dhümädibhiç ca devaiù pälitaù panthäù käla-çabdenokto bodhyaù ||23||

(24)

AiGanJYaaeRiTarh" Xau© -" z<MaaSaa otaraYa<aMa( ) Ta}a Pa[YaaTaa GaC^iNTa b]ø b]øivdae JaNaa" ))24))

agnir jyotir ahaù çuklaù ñaëmäsä uttaräyaëam |

tatra prayätä gacchanti brahma brahma-vido janäù ||24|| çrédharaù – tatränavåtti-märgam äha agnir iti | agni-jyotiù-çabdäbhyäà te’rcir abhisambhavanti iti çruty-uktärcir-abhimäniné devatopalakñyate | ahar iti divasäbhimäniné | çukla iti çukla-pakñäbhimäniné | uttaräyaëa-rüpäù ñaë-mäsä ity uttaräyaëäbhimäniné | etac cänyäsäm api çruty-uktänäà saàvatsara devalokädi-devatänam upalakñaëärtham | evaà bhüto yo märgas tatra prayätä gatä bhagavad-upäsakä janä brahma präpnuvanti | yatas te brahma-vidaù | tathä ca çrutiù – te’rciñam abhi sambhavanti arciño’rahna äpüryamäëa-pakñam äpüryamäëa-pakñäd yän ñaë-mäsänudaììäditya eti mäsebhyo deva-lokam iti | na hi sadyo-mukti-bhäjäà samyag-darçana-niñöhänäà gatir vä kvacid asti, na tasya präëä utkrämanti ||24|| madhusüdanaù – tatropäsakänäà deva-yänaà panthänam äha agnir iti | agnir-jyotir ity arcir abhimäniné devatä lakñyate | ahar ity ahar-abhimäniné çukla-pakña iti çukla-pakñäbhimäniné ñaë-mäsä uttaräyaëam iti uttaräyaëa-rüpa-ñaëmäsäbhimäniné devataiva lakñyate ätivähikäs tal-liìgät (MD 4.3.4) iti nyäyät | etac cänyäsäm api çruty-uktänäà devatänam upalakñaëärtham | tathä ca çrutiù – te’rciñam abhi sambhavanti arciño’rahna äpüryamäëa-pakñam äpüryamäëa-pakñäd yän ñaò-uììeti mäsäàs tän mäsebhyaù saàvatsaraà saàvatsaräd ädityam ädityäc candramasaà candramaso vidyutaà tat-puruño’mänavaù sa enän brahma gamayaty eña deva-patho brahma-patha etena pratipadyamänä imaà mänavam ävartaà nävartante iti | atra çruty-antaränusärät saàvatsaränantaraà deva-loka-devatä tato väyu-devatä tata äditya ity äkare nirëétam | evaà vidyuto’nantaraà varuëendra-prajäpatayas tävatä märga-parva-pürtiù | taträrcir-ahaù-çukla-pakñottaräyaëa-devatä ihoktäù | saàvatsaro deva-loko väyur ädityaç candramä vidyud-varuëa indraù prajäpatiç cety anuktä api drañöavyäù | tatra deva-yäna-märge prayätä gacchanti brahma käryopädhikaà käryaà vädarir asya gaty-upapatteù (Vs 4.3.7) iti nyäyät | nirupädhikaà tu brahma tad-dväraiva krama-mukti-phalatvät | brahma-vidaù saguëa-brahmopäsakä janäù | atra etena pratipadyamänä imaà mänavam ävartaà nävartanta

iti çrutäv imam iti viçeñaëät kalpäntare kecid ävartanta iti pratéyate | ataevätra bhagavatodäsitaà çrauta-märga-kathanenaiva vyäkhyänät ||24|| viçvanäthaù --- atränavåtti-märgam äha agnir iti | agni-jyotiù-çabdäbhyäà te’rciñam abhisambhavanti iti çruty-uktyärcir-abhimäniné devatopalakñyate | ahar ity ahar-abhimäniné | çukla iti çukla-pakñäbhimäniné | uttaräyaëa-rüpäù ñaë-mäsä ity uttaräyaëäbhimäniné devatä | etad-rüpo yo märgas tatra prayätä brahma-vido jïänino brahma präpnuvanti | tathä ca çrutiù – te’rciñam abhi sambhavanti arciño’rahna äpüryamäëa-pakñam äpüryamäëa-pakñäd yän ñaë-mäsänudaììäditya eti mälebhyo deva-lokam iti ||24|| baladevaù -- tatränävåtti-patham äha agnir iti | agni-jyotiù-çabdäbhyäà çruty-ukto’rcir-abhimäné deva upalakñyate | ahar iti divasäbhimäné çukla iti çukla-pakñäbhimäniné | ñaë-mäsä ity uttaräyaëam iti ñaëmäsätmakottaräyaëäbhäbhimäné | etac cänyeñäà saàvatsarädénäà çruty-uktänäm upalakñaëam | chändogyäù paöhanti – atha yad u caiväsmin çavyaà kurvanti yadi ca närciñam eväbhisaàbhavanty arciño’haraha äpüryamäëa-pakñam äpüryamäëa-pakñädyän ñaò-udaëëeti mäsäàs tän mäsebhyaù saàvatsaraà saàvatsaräd ädityam ädityäc candramasaà candramaso vidyutaà tat puruño’mänavaù sa enän brahma gamayaty eña deva-patho brahma-patha etena pratipadyamänä imaà mänavam ävartaà nävartanta iti | (4.15.5) asyärthaù – asminn akñi-stha-brahmopäsaka-gaëe måte sati yadi putra-çiñyädayaù çabyaà çaba-sambandhi karma dähädi kurvanti | yadi ca na kurvanti | ubhayathäpy akñatopästi-phaläs te tad-upäsakä arcir-ädibhir devais tam upäsyaà prayäntéti sphuöam anyat | atra saàvatsarädityayor madhye väyu-loko niveçyaù | vidyutaù paratra kramäd varuëendra- prajäpatayo bodhyäù | çruty-antaräd ity äkare vistaraù | amänavo nitya-pärñadaù pareçasya hareù puruñaù | ete’rcir-ädayo devä ity äha sütra-käraù – ätivähikäs tal-liìgät (Vs 4.3.4) iti | tathärcir-ädibhir bhagavan-nideça-sthair dvädaçabhir devaiù sevyamänena pathä bhagavantaà tad-bhaktäù prayänti tataù punar nävartanta iti | evam uktaà nirëetåbhiù—

arcir dina-sita-pakñair ihottaräyaëa-çaran-marud-ravibhiù | vidhu-vidyud-varuëndra-druhiëaiç cägät padaà harer muktaù || iti ||24||

(25)

DaUMaae rai}aSTaQaa k*-Z<a" z<MaaSaa di+a<aaYaNaMa( ) Ta}a caNd]MaSa& JYaaeiTaYaaeRGaq Pa[aPYa iNavTaRTae ))25))

dhümo rätris tathä kåñëaù ñaëmäsä dakñiëäyanam | tatra cändramasaà jyotir yogé präpya nivartate ||25||

çrédharaù – ävåtti-märgam äha dhüma iti | dhümo dhümäbhimäniné devatä | rätry-ädi-çabdaiç ca pürvavad eva rätri-kåñëa-pakña-dakñiëäyana-rüpa-ñaë-mäsäbhimäninyas tisro devatä upalakñyante | etäbhir devatäbhir upalakñito yo märgas tatra prayätaù karma-yogé cändramasaà jyotis tad-upalakñitaà svarga-lokaà präpya tatreñöäpürta-karma-phalaà

bhuktvä punar ävartate | taträpi çrutiù—te dhümam abhi sambhavanti dhümäd rätrià rätrer apakñéyamäëa-pakñam apakñéyamäëa-pakñäd yän ñaëmäsän dakñiëäditya eti mäsebhyaù pitå-lokaà pitå-lokät candraà te candraà präpya annaà bhavanti iti | tad evaà nivåtti-karma-sahitopäsanayä krama-muktiù kämya-karmabhiç ca svarga-bhogänantaram ävåttiù | niñiddha-karmabhis tu naraka-bhogänäntaram ävåttiù | kñudra-karmaëäà tu jantünäm atraiva punaù punar janmeti drañöavyam ||25|| madhusüdanaù – deva-yäna-märgastuty-arthaà pitå-yäna-märgam äha dhüma iti | aträpi dhüma iti dhümäbhimäniné devatä rätrir iti rätry-abhimäniné kåñëa iti kåñëa-pakñäbhimäniné | ñaëmäsä dakñiëäyanam iti dakñiëäyanäbhimäniné lakñyate etad apy anyäsäà çruty-uktänäm upalakñaëam | tathä hi çrutiù -- te dhümam abhi sambhavanti dhümäd rätrià rätrer apara-pakñam apara-kñéyamäëa-pakñäd yän ñaò-dakñiëaiti mäsäàs tän anite saàvatsaram abhipräpnuvanti mäsebhyaù pitå-lokaà pitå-lokäd äkäçam äkäçäc candramasam eña somo räjä tad-devänäm annaà taà devä bhakñayanti tasmin yävat saàpätam uñitväthaitam evädhvyänaà punar nivartante iti | tatra tasmin pathi prayätäç cändramasaà jyotiù phalaà yogé karma-yogéñöäpürta-datta-käré präpya yävat-sampätam uñitvä nivartate | sampataty aneneti sampätaù karma | tasmäd etasmäd ävåtti-märgäd anävåtti-märgaù çreyän ity arthaù ||25|| viçvanäthaù --- karmiëäm ävåtti-märgam äha dhüma iti | dhümäbhimäniné devatä | rätry-ädi-çabdaiç ca pürvavad eva tat-tad-abhimäninyas tisro devatä lakñyante | etäbhir devatäbhir upalakñito yo märgas tatra prayätaù karma-yogé cändramasaà jyotis tad-upalakñitaà svarga-lokaà präpya karma-phalaà bhuktvä nivartate ||25|| baladevaù – athävåtti-patham äha dhümo rätrir iti | taträpi pürvavat dhüma-rätri-kåñëa-pakña-ñaëmäsätmaka-dakñiëäyanänäm abhimänino devä lakñyäù | saàvatsara-pitå-lokäkäça-candramasäà çruty-uktänäm upalakñaëam etat | chändogyäù paöhanti – atha ya ime gräma iñöä-pürte dattam ity upäsate te dhümam abhisambhavanti | dhümäd rätrià rätrer apara-pakñam apara-pakñädyän ñaò-dakñiëaiti mäsäàs tän naite saàvatsaram abhipräpnuvanti || mäsebhyaù pitå-lokaà pitå-lokäd äkäçam äkäçäc candramasam eña somo räjä tad devänäm annaà taà devä bhakñayanti | tasmin yavät saàpätam uñitväthaitam evädhvänaà punar nivartante (5.10.3-5) iti | tathä ca dhümädibhiù pareça-nideçasthair añöabhir devaiù pälitena pathä kämya-karmiëaç candra-lokaà päpya bhoga-kñaye sati tasmät punar nivartanta iti ||25||

(26)

Xau© -k*-Z<ae GaTaq ùeTae JaGaTa" XaaìTae MaTae ) Wk-Yaa YaaTYaNaav*itaMaNYaYaavTaRTae PauNa" ))26))

çukla-kåñëe gaté hy ete jagataù çäçvate mate |

ekayä yäty anävåttim anyayävartate punaù ||26||

çrédharaù – uktau märgäv upasaàharati çukleti | çuklärcir-ädi-gatiù prakäça-mayatvät kåñëä dhümädi-gatis tamo-mayatvät | ete gaté märgau jïäna-karmädhikäriëo jagataù çäçvate anädé saàmate saàsärasyänäditvät | tayor ekayä çuklayä anävåttià mokñaà yäti | anyayä kåñëayä tu punar ävartate ||26|| madhusüdanaù – uktau märgäv upasaàharati çukla-kåñëe iti | çuklärcir-ädi-gatir jïäna-prakäça-mayatvät | kåñëä dhümädi-gatir jïäna-hénatvena tamomayatvät | te ete çukla-kåñëe gaté märgau hi prasiddhe sa-guëa-vidyä-karmädhikäriëoù | jagataù sarvasyäpi çästra-jïasya çäçvate anädé mate saàsärasyänäditvät | tayor ekayä çuklayä yäty anävåttià kaçcit | anyayä kåñëayä punar ävartate sarvo’pi ||26|| viçvanäthaù --- uktau märgäv upasaàharati çukla-kåñëe iti | çäçvate anädé saàmate saàsärasyänäditvät | ekayä çuklayä anävåttià mokñam anyayä kåñëayä tu punaù punar atra jäyate ||26|| baladevaù – uktau panthänäv upasaàharati çukleti | arcir-ädir gatiù çuklä prakäça-mayatvät dhümädikä gatiù kåñëä prakäça-çünyatvät | gatiù panthä ete gatä jïäna-karmädhikäriëo jagataù çäçvate anädé sammate tasyänäditvät | sphuöam anyat ||26||

(27)

NaETae Sa*Taq PaaQaR JaaNaNa( YaaeGaq MauùiTa k-êNa ) TaSMaaTSaveRzu k-ale/zu YaaeGaYau¢-ae >avaJauRNa ))27))

naite såté pärtha jänan yogé muhyati kaçcana |

tasmät sarveñu käleñu yoga-yukto bhavärjuna ||27|| çrédharaù – märga-jïäna-kalaà darçayan bhakti-yogam upasaàharati naite iti | ete såté märgau mokña-saàsära-präpakau jänan kaçcid api yogé na muhyati | sukha-buddhyä svargädi-phalaà na kämayate | kintu parameçvara-niñöha eva bhavatéty arthaù | spañöam anyat ||27|| madhusüdanaù – gater upäsyatväya tad-vijïänaà stauti naite iti | ete såté märgau he pärtha jana krama-mokñäyaikä punaù saàsäräyäpareti niçcinvan yogé dhyäna-niñöho na muhyati kevalaà karma dhümädi-märga-präpakaà kartavyatvena na pratyeti kaçcana kaçcid api | tasmäd yogasthäpunar-ävåtti-phalatvät sarveñu käleñu yoga-yuktaù samähita-citto bhaväpunar-ävåttaye he’rjuna ||27|| viçvanäthaù --- etan-märga-dvaya-jïänaà vivekotpädakam atas tadvantaà stauti naite iti | yoga-yuktaù samähita-citto bhava ||27|| baladevaù -- etayoù pathor bodho viveka-hetur bhavatéti taà stauti naita iti | såté panthäno jänan arcir-ädi-mokñäya dhümädiù saàsäräyeti smaran kaçcid api yogé mad-bhakto na

muhyati dhümädi-präpakaà karma kartavyatvena na niçcinotéty arthaù | yoga-yuktaù samädhi-niñöho bhaväpunar-ävåttaye ||27||

(28)

vedezu Yajezu TaPa"Sau cEv daNaezu YaTPau<Yaf-l&/ )

ATYaeiTa TaTSavRiMad& ividTva YaaeGaq Par& SQaaNaMauPaEiTa caÛMa( ))28))

vedeñu yajïeñu tapaùsu caiva

däneñu yat puëyaphalaà | atyeti tat sarvam idaà viditvä

yogé paraà sthänam upaiti cädyam ||28|| çrédharaù – adhyäyärtham añöa-praçnärtha-nirëayaà saphalam upasaàharati vedeñv iti | vedeñv adhyayanädibhù | yajïeñv anuñöhänädibhiù | tapaùsu käya-çoñaëädibhiù | däneñu sat-pätre’rpaëädibhiù | yat puëya-phalam upadiñöaà çästreñu tat sarvam atyeti | tato’pi çreñöhaà yogaiçvaryaà präpnoti | kià kåtvä ? idam añöa-praçnärtha-nirëayenoktaà tattvaà viditvä | tataç ca yogé jïäné bhütvä param utkåñöam ädyaà jagan müla-bhütaà sthänaà viñëoù paramaà padaà präpnoti ||28||

añöame’ñöa viçiñöe’ñöa-saàpåñöärtha-vinirëayaiù | akliñöam iñöa-dhämäptiù spañöitotkåñöa-vartmanä ||

iti çré-çrédhara-svämikåtäyäà bhagavad-gétä-öékäyäà subodhinyäà

täraka-brahma-yogo nämäñöamo’dhyäyaù ||8|| madhusüdanaù – punaù çraddhänu-våddhy-arthaà yogaà stauti vedeñv iti | vedeñu darbha-pavitra-päëitva-präì-mukhatva-gurv-adhénatvädibhiù samyag-adhéteñu, yajïeñv aìgopäìga-sähityena çraddhayä samyag-anuñöhiteñu | tapaùsu çästrokteñu mano-buddhy-ädyaikägryeëa çraddhayä sutapteñu | däneñu tulä-puruñädiñu deçe käle pätre ca çraddhayä samyag-dattesu yat-puëya-phalaà puëyasya dharmasya phalaà svarga-sväräjyädi pradiñöaà çästreëa | atyety atikrämati tat sarvam idaà pürvokta-sapta-praçna-nirüpaëa-dväreëoktaà viditvä samyag-anuñöhäna-prayantam avadhäryänuñöhäya ca yogé dhyäna-niñöhaù | na kevalaà tad atikrämati paraà sarvotkåñöam aiçvaraà sthänam ädyaà sarva-käraëam upaiti ca pratipadyate ca sarva-käraëaà brahmaiva präpnotéty arthaù | tad anenädhyäyena dhyeyatvena tat-padärtho vyäkhyätaù ||28||

iti çrémat-paramahaàsa-parivräjakäcärya-çré-viçveçvara-sarasvaté-päda-çiñya-çré-madhusüdana-sarasvaté-viracitäyäà çrémad-bhagavad-gétä-güòhärtha-dépikäyäm

adhikäri-bhedenäkñara-para-brahma-vivaraëaà nämäñöamo’dhyäyaù ||8||

viçvanäthaù --- etad-adhyäyoktärtha-jïäna-phalam äha vedeñv iti | tat sarvam atyeti atikramya ca yogé bhaktimän tato’pi çreñöhaà sthänam ädyam apräkåtaà nityaà präpnoti ||28||

bhaktänäà sarvataù çraiñöhyaà pürvoktaà teñv api sphuöam | ananya-bhaktasyety artho’trädhyäye vyaïjito’bhavat ||

iti särärtha-varñiëyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm | çré-gétäsv asöamo’dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm ||8||

baladevaù – saptamäñöamädhyäya-dvaya-jïäna-prakäram äha vedeñv iti | vedeñu brahmacarya-guru-çuçrüñaëädi-vidhinä samyag-adhéteñu sarväìgoaa-saàhäreëa samyag-anuñöhiteñu | tapaùsu çästroktena vidhinä samyak cariteñu | däneñu deça-käla-pätra-parékñayä çraddhayä ca samyag-datteñu yat puëya-phalaà svarga-räjyädi-lakñaëaà pradiñöam uktam | tat sarvam abhyety atikramati | kià kåtvety äha idam iti | idam adhyäya-dvayoktaà bhagavato mama mad-bhakteç ca mähätmyaà sat-prasaìgena viditvä tad-vedana-sukhätiriktaà tat sarvaà tåëäya manyata ity arthaù | tato yogé mad-bhaktimän bhütvädyam anädi-parama-mäyikaà mat-sthänam upaiti ||28||

kåñëäàçaù puruño yoga-bhaktyä labhyo’rcir-ädibhiù | kåñëas tv ananya-bhaktyaivety añöamasya vinirëayaù ||

iti çrémad-bhagavad-gétopaniñad-bhäñye’ñöamo’dhyäyaù |

||8||