Arşiv kaynaklarina göre Zengezur olaylari (1905–1920)

Number 33, 2012 29

UOT 94(479.24)

ARŞİV KAYNAKLARINA GÖRE ZENGEZUR OLAYLARI (1905–1920)

Beşir MUSTAFAYEV Iğdır Üniversitesi

Iğdır / TÜRKİYE

[email protected]

ÖZET

Rus, Osmanlı ve Kuzey Azerbaycan arşiv belgeleri Kafkaslarda, ilk Ermeni isyanının 7–20 Şubat 1905 tarihle-rinde meydana geldiğini bildirmektedir. Rusların Ermenilere karşı olan desteklerinin esas sebebi Ermeniler arasında oluşan ırkçılık fikrinin artamaya başlamasıydı. Bu fikirleri fırsat bilen Ruslar, Ermenileri Azerilere karşı kışkırtma metotlarını kullanmıştır. Zengezur ve diğer olaylar da sırf bu ırkçılığın halkı kışkırtmaları neticesinde ortaya çık-mıştır. Zengezur, Çar İmparatorluğu döneminde (1868–1917) Yelizavetpol (Gence) Guberniyası’nın bir parçasıydı. 1918’de Nahçıvan ve Karabağ Bölgelerinde olduğu gibi yeni kurulan Azerbaycan ve Ermenistan Cumhuriyeti arasın-da sınır anlaşmasızlığı yaşanmıştır. 28 Nisan 1920’de Bolşevik Kızıl Ordu'nun Bakü’yü almasından sonra, 1 Aralık 1920’de Neriman Nerimanov tarafından Nahçıvan ve Karabağ Bölgeleriyle birlikte Ermenistan’ına bağlı olduğu ilan edilmiştir. Ancak kısa süre sonra bu karar geri alınmıştır. Sonraki aylarda Nahçıvan Azerilerin ve Zengezur Ermenilerin kontrolü altına girmiş ve bölgelerin uzun vadeli demografik homojenleştirmesinin başlangıcı olmuştur. Daha sonra Zengezur’un Kafan, Gorus, Karakilise ve Mehri Bölgeleri Sovyetlerin kararıyla Ermenistan’a bağlandı. Zengezur’un işgal edilmesi, Azerbaycan ile Türkiye arasında Ermeni tampon bölge yaratılmasına neden oldu.

Böylece ister tarihi ister demografik açıdan Türklerin en eski yaşayış mıntıkalarından biri olan Zengezur, Ermeni-Rus işbirliği neticesinde Azerbaycan’dan koparıldı. Ermenilerin elde ettikleri bu zafer, onları yeni tezler üretmeye cesaretlendirdi. Ermeniler Azerbaycan’dan toprak aldıktan sonra, bu doğrultuda faaliyetlerini günümüzde de devam ettirmektedir. Dünya kamuoyu tarafından Ermenistan’ın Azerbaycan topraklarını işgal hareketinin tarihi 1989 olarak bilinmektedir. Oysa Ermeniler ve Rusların bu toprakları işgale başladıkları tarih XX. yüzyılın başlarına kadar uzan-maktadır.

Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Zengezur, Ermeni, Karabağ, Rusya.

ARXİV QAYNAQLARINA GÖRƏ ZƏNGƏZUR OLAYLARI (1905-1920)

XÜLASƏ

Rus, Osmanlı və Kuzey Azərbaycan arxiv sənədləri Qafqazda, ilk Erməni üsyanının 7-20 Fevral 1905 tarixlə-rində baş verdiyini bildirir. Rusların Ermənilərə qarşı olan dəstəklərinin əsas səbəbi Ermənilər arasında başlayan irqçilik fikirinin artamaya başlamasıydı. Bu fikirləri fürsət bilən Ruslar, Erməniləri Azərbaycanlılara qarşı təhrik metodlarını istifadə etmişdir. Zəngəzur və digər hadisələr də sırf bu irqçiliyin xalqı təhrikləri nəticəsində ortaya çıxmışdır. Zəngəzur, Çar İmperatorluğu dövründə (1868-1917) Yelizavetpol (Gəncə) Guberniyasının bir parçası idi. 1918-ci ildə Naxçıvan və Qarabağ Bölgələrində olduğu kimi yeni qurulan Azərbaycan və Ermənistan Respublikası arasında sərhəd anlaşmasızlığı yaşanmışdır. 28 Aprel 1920-ci ildə Bolşevik Qırmızı Ordunun Bakını aldıqdan sonra 1 Dekabr 1920-ci ildə Nəriman Nərimanov tərəfindən Naxçıvan və Qarabağ Bölgələriylə birlikdə Ermənistana bağlı olduğu elan edilmişdir. Ancaq qısa müddət sonra bu qərar geri alınmışdır. Sonrakı aylarda Naxçıvan Azərbaycanlı-ların və Zəngəzur Ermənilərin nəzarəti altına girmiş və bölgələrin uzun müddətli demoqrafik homojənləştirməsinin başlanğıcı olmuşdur. Daha sonra Zəngəzurun Qafan, Gorus, Qarakilisə və Mehri Bölgələri Sovetlərin qərarı ilə Ermə-nistana bağlandı. Zəngəzurun işğal edilməsi, Azərbaycan ilə Türkiyə arasında Erməni tampon bölgə yaradılmasına səbəb oldu.

Beləcə istər tarixi istər demoqrafik baxımdan Azerbaycan Türklərinin ən köhnə yaşayış yerlərindən biri olan Zəngəzur, Erməni-Rus əməkdaşlığı nəticəsində Azərbaycandan qoparıldı. Ermənilərin əldə etdikləri zəfər onları yeni tezislər çıxarmağa cəsarətləndirdi. Ermənilər Azərbaycandan torpaq aldıqdan sonra, bu istiqamətdə fəaliyyət-lərini indiki vaxtda da davam etdirməkdədir. Dünya ictimaiyyəti tərəfindən Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını işğal hərəkatının tarixi 1989 olaraq bilinməkdədir. Hâlbuki Ermənilərin və Rusların bu torpaqları işğala başladıqları tarix XX. əsrin əvvəllərinə qədər uzanmaqdadır.

Açar Sözlər: Azərbaycan, Zəngəzur, Erməni, Qarabağ, Rusiya.

Beşir Mustafayev

JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY History, Law and Political Sciences 30

SOURCES OF EVENTS ARCHIVE ZENGEZUR (1905-1920)

SUMMARY

The Russian, Ottoman archival documents, the Caucasus and Nortn Azerbaijan, reported that the first Armenian rebellion broke out on 7–20 February 1905. The main reason for support among the Armenians, Russians, Armenians, against racism, the idea of starting proliferation. The Russians knew this opportunity to ideas, methods of provo-cation against the Armenians, Azeris have used. Zengezur and other events that just because the people of this racism has emerged as a result of provocation. Zengezur the Tsarist Empire (1868–1917) Yelizavetpol (Ganja) was part of Guberniyas. Founded in 1918, Nakhichevan and Karabakh, as well as new regions of the border between the Republic of Azerbaijan and Armenia has experienced dispute. After receipt of the Bolshevik Red Army in Bakû on 28 April 1920, December 1, 1920, Nakhichevan and Karabakh by Narimanov Neriman Armenia is connected with the Regions has been declared. However, these decisions were taken back after a short period of time. Azeris and Armenians under the control of Nakhchivan Zengezur the next few months, and the regions was the beginning of a long-term demographic homogenizations. Then Zengezur Your head, Your Thoughts, the decision of the Soviet rule in Ar-menia is connected Karakilise and Mehri. Zengezur occupation, Armenians in Azerbaijan and Turkey led to the creation of a buffer zone.

Thus, whether historical or demographic perspective, the most ancient way of life of the Turks, one of the sectors of the Zengezur, taken away from Azerbaijan as a result of Armenian-Russian cooperation. Gained the victory of the Armenians, encouraged them to produce new arguments. Armenians from Azerbaijan soil, after taking the activities in this direction continues to this day. Armenia's occupation of Azerbaijani territories by the world public opinion on the movement known as 1989. However, the Armenians and the Russians began the occupation of this land, XX date. goes back to the beginning of the century.

Key Words: Azerbaijan, Zengezur, Armenian, Karabakh, Russia.

A. Giriş (Tarihi analiz)

1905 yılında Azerbaycan, Rusya ve İran ara-sında bölünmüş bir toprak parçasını ifade eden coğrafi bir terimdi. Bu tarihten 1920’ de Sovyetlerin Bakü’yü işgali arasında geçen 15 yıllık dönem, Azerbaycan Devletinin olu-şumu anlamına gelen bağımsız Cumhuriye-tin doğuşuna şahitlik etti. Bu sancılı doğuş sırasında Müslüman Azerbaycan Türkleri yalnızca Ruslara karşı bir mücadele vermek-le kalmamış, aynı zamanda Ermenilerle de mücadele etmek zorunda kalmıştır. Günü-müzde de Kuzey Azerbaycan’ı uğraştıran en büyük sorunlardan birisi olan Ermeni meselesinin ve işgalinin esas başlangıcı bu döneme rastlamaktadır.

Azerbaycan topraklarında Türkler dışında birçok etnik azınlık yaşamaktaydı. Bunlar içerisinde Rus istilasından sonra İran ve Os-manlı İmparatorluğu topraklarından göçen-lerle sayıları hızla artan Ermeniler önemli bir yer tutmaktadır. Türkmençay Antlaşma-sının (1828) ardından I. Nikola bu göçmenle-rin yoğun olarak bulundukları İrevan ve Nahçıvan Hanlıklarının toprakları içinde yer-

leştirdi ve böylece bir Ermeni bölgesi oluş-turdu.

Oluşturulan bu Ermeni bölgesi sonrasında iki toplum arasında dinî ve milli konular baş-ta olmak üzere pek çok alandaki farklılıklar, Rusların Kafkasları işgali sonrası çatışmalara sebep oldu. Müslüman-Ermeni çatışmasının ortaya çıkması 1905 senesinde Bakü’de bir Müslüman’ın Taşnaklar tarafından öldürül-mesiyle başladı. Bu çatışmada önce Müslü-manlardan yana tavır alan Rus Çarlık yöne-timi daha sonra bu tutumunu değiştirdi. Böy-lece devrim boyunca Ermeniler Kafkaslar ve Azerbaycan’da nüfuslarının artmasının sağ-layacak tek güç olarak gördükleri Rusya’ya bağlılık gösterdi.

Kafkaslar ve Azerbaycan, tarih boyunca böl-ge ve dünya için önemli geçiş yollarından olmuştur. Tarihi İpek Yolu’nun bir bölümü Azerbaycan’dan geçerek, Batılı ülkelere ula-şırdı. XIX. yüzyıldan itibaren Akdeniz, Ka-radeniz ve Azak Denizi’nden geçen nakliye gemileri, Volga üzerinden Hazar Denizi’ne oradan da Türkistan’a aynı yoldan Avrupa ve Baltik Denizi’ne giden malların daha ko-

Arşiv kaynaklarına göre Zengezur olayları (1905–1920)

Number 33, 2012 31

lay taşınmasını sağlıyordu. Bu elverişli ortam en çok kuşkusuz Rusya’nın iştahını kabart-maktaydı. Pastadan en çok payı yine Rusya elde etmekteydi. Bu durumda gücü elinde devam ettirmek isteyen Rusya, bölgede nü-fuz dengeleriyle sürekli ilgilenmekteydi. Er-meni halkının iskân politikası daha çok bu-nun için kullanılmaktaydı.

Bildiğimiz üzere çeşitli nedenlerle Ermeniler, X. asra kadar, Trakya-Balkanlar-Ortadoğu-Kıbrıs başta olmakla adalara göçürülmüş ve iskân edilmiştir. X. asrın ikinci yarısından itibaren Ermenilerin iskân edildiği yerler da-ha çok Doğu Anadolu ve Kuzey Azerbaycan’ dan seçilmiştir. Bu aşamadan sonra Ermeni-ler daha çok Çukurova Bölgesine inerek, or-taya çıkan şartlardan yararlanarak dini, et-nik, siyasi ve sosyal oluşum meydana getir-meyi başarmışlardır. Nitekim Ermeni isyan-ları ve terörü bu oluşumlar sonucu ortaya çıkarak çatışmaların fitilini ateşlemiştir.

Tarih boyunca Kafkasya’da bir siyasi otori-tenin ötekiyle, bir dinin ve mezhebin diğeriy-le, bir etnik grubun karşıtıyla çatıştığı görül-mektedir. Bu da bölgenin siyasi, kültürel, sosyal, etnik ve dini bakımdan çeşitliliğinden ileri gelmektedir. Buna rağmen bölgede var olan farklı kimlikler, bu coğrafyada Rus-Er-meni faktörünün ortaya çıkışına kadar bir arada yaşamayı sürdürdüler. Sayısız çatış-maların yanında, iki büyük dünya savaşının meydana geldiği ve tarihin en kanlı devri olarak nitelendirebileceğimiz XX. yüzyıl, bütün dünya için olduğu gibi, Müslüman ve Türk Dünyası açısından da en buhranlı dönemlerin yaşandığı bir yüzyıldır.

Birinci Dünya Savaşı başladığı dönemlerde Türk halkları ve kurdukları devletlerin bir-çoğu bulundukları coğrafyada, Rus Çarlığı hâkimiyeti altında varlıklarını korumaya ve devam ettirmeye çalışıyorlardı. Deli Petro’ dan (Birinci Petro) itibaren sıcak denizlere açılma amacıyla hareket eden Çarlar, Kafkas-ya üzerinden bu amaca ulaşmak için hareke-te geçtiklerinde, burada yaşayan Gürcü ve

Ermeni toplumları değil, Kafkasya’daki Müs-lüman topluluklarla Azerbaycan Türklerini karşılarında buldular. Çar Rusya’sı, Kafkas-larda yaşayan halkları her türlü milli hak ve hürriyetlerden mahrum bıraktı. Bölgede yaşayan halklar yaklaşık bir asır boyunca bü-yük bir asimilasyon (milli ve manevi değer-lerden yoksun) ve Ruslaştırma politikası ile karşı-karşıya kaldılar.

Bu olayların ortaya çıkışında ve yayılmasın-da Ermeni Taşnak örgütü ve Rus Bolşevik güç-leri önemli görevler üstlenmişlerdir. Özellik-le Taşnaksütyun örgütünün ortaya çıkışına kadar Mavera-yı Kafkas’ta barış ve emniyet hâkim durumda idi. Bu coğrafyada Azerbay-canlılar ve Ermeniler arasında vuku bulan kanlı mezalimlerin gölgesini bile hatırlayan yoktu. Ermeniler ve Azeriler yüzyıllar boyu bir arada yaşadılar. Oysa Taşnaklar ve Bol-şevikler geldiler, din ve ırkçılık tohumlarını saçarak, sırf Ermenistan için Ermenilerden meskûn bir toprak parçası oluşturmak iste-diler. Böylece halksız bir toprakta, topraksız bir halk oluşturdular.

Ermeni Taşnak güçlerinin tüm faaliyetlerine Rusya başta olmak üzere dış güçlerin destek olduğunu gösteren çok sayıda arşiv belgesi bulunmaktadır. Bu belgelerin bir kısmını makalemizde mümkün olduğunca kullan-maya çalıştık. Büyük çoğunluğu Rusça ve Osmanlıca olan belgeler, Ermeni çetelerinin Osmanlı döneminde sadece Anadolu Türk-lerine değil, aynı zamanda Azerbaycan Türk-lerine de mezalim uyguladıklarını göster-mektedir.

Osmanlı Devleti aleyhine Ermeni terör grup-larının hazırlandığı Doğu Anadolu’nun yanı sıra, Güney Azerbaycan, Kuzey Azerbaycan, Güney Kafkasya arazileri olmuştur. Ermeni tarihçisi A.Lalayan da, 1914 başlarından 1915 sonlarına kadar Taşnaksütyun Örgütü 10 bin savaşçıyı Osmanlı Devleti ile savaşa yol-ladığını itiraf ediyordu. Bu örgüt 1905–1917 yıllarında da Rus Ordusunun sıralarını hep Ermeni silahlı grupları ile doldurmuştur. Sa-

Beşir Mustafayev


vaş zamanı Ermeni silahlı gruplarının rolü ile ilgili “Orizon” Ermeni Gazetesi şöyle ya-zıyordu: “Ermeni silahlı gruplarının oluş-turulmasının amacı, daha savaştan önce bel-liydi. Amaç askeri operasyonlar dalında Er-meni ahalisini savunmak ve Rus Ordusuna yardım etmekti”[1, s. 465].

Öte yandan 1905–1918’de Azerbaycan’da Ruslar ve Ermeniler güçlü bir şekilde silah-lanmaya başladılar. Bakü Bolşeviklerinin en güçlü rakibi Müsavatçılar idi. Bu durum hiç kuşkusuz Bakü Sovyeti’ni rahatsız etmektey-di. Bakü’de katliam yaparak özellikle Müsa-vatı çökertmek planını hazırlıyorlardı. 15 Mart’ta Bakü Sovyeti’nin toplantısında “Gü-ney Kafkasya” konulu bir konuşma yapan S. Şaumyan, açık şekilde Müslüman soykırımı yapılması yönünde sinyaller verdi. Bu olay Bakü ve Zengezur’da Müslüman ahali ara-sında ciddi ölçüde rahatsızlığa neden oldu. Ermeniler, Müslümanlar aleyhinde kışkırtıcı sloganlar atmaya başladılar. “Memmedli” ve “Zibilli Dere” denilen mahalledeki Müslü-manları katlettiler. Söz konusu Zengezur’da patlak veren olaylarda ise ilk hedef kadınlar, yaşlılar çocuklar ve şehirdeki tüm okullar, hastaneler, basın organları olmuştur. Daha sonra bu kabilden olan olaylar tüm Kuzey Azerbaycan’ı sardı [2, s. 5–9].

B. Zengezur ve civarında yaşanan çatışmalar (1905 ve sonrası)

XIX. yüzyılın sonlarında Azerbaycan’da pet-rolün bulunması bu bölgede yeni bir ekono-mik potansiyel meydana getirdi. Böylece baş-kent Bakü uluslararası bir şehir görünümü kazandı. Müslümanlar, Ruslar ve Ermeniler bölgede üç büyük gurubu teşkil etmektey-diler. Müslümanlar, oranları %40 ile 50 ara-sında değişen birçok gruptan oluşuyordu. Bunlar İran ve Dağıstan’dan göç eden kişiler olup, yarı işçi, yarı köylü en az şehirleşmiş gruptu. Petrol endüstrisinde çalışanları daha çok vasıfsız ve düşük ücretle çalışan Müslü-manlar idi. Oysa daha yüksek ücretli işler ise Ermeniler ve Ruslar tarafından yapılmak-

taydı. Böylece zenginleşen Ermeniler ayak-lanma ve silahlanma yoluna başvurdular [3, s. 40].

Rus arşiv belgeleri Kafkaslarda, ilk Ermeni ayaklanmasının 7–20 Şubat 1905 tarihlerin-de meydana geldiğini bildirmektedir. Rus Adalet Bakanına Bakü Savcısı V. Voronov tarafından çekilen telgrafta, bir grup Ermeni komitecinin Bakü’de silahlı saldırılar sonu-cunda Ağa Rıza Babayev adlı Müslüman’ın katle yetirildiğini yazar. Bu olayları mütea-kiben dört kişinin daha katledildiğini ve ye-di kişinin de yaralandığını rapor etmiştir. Raporda ayrıca, şehir merkezinde anarşinin hâkim olduğu belirtilmiştir. Söz konusu olay-ların milli ve dini nitelikte olduğunun altı çizilmiştir. Öte yandan Ermenilere dıştan mali destek sağlandığı da bildirilmiştir. Ayrıca Tiflis savcısı tarafından da Rus Adalet Baka-nına 1905’de gönderdiği 119 sayılı rapor da tüm bu olayları onaylar nitelikte idi. Çıkan çatışmalarda 33 ölü tespit edildiği rapor edil-mekte. Söz konusu olaylarda Ermenilerin Müslümanları kışkırttıkları, şiddet eylemle-ri ile yıldırmaya çalıştıkları ve olayların çık-masına neden oldukları görülmektedir [4]. Bakü Savcısı V.Voronov tarafından 1905’de Rusya Adalet Bakanı ve Tiflis Savcısına gön-derdiği telgrafta şu bilgiler rapor halinde su-nulmuştur: “Yapılan aramalarda Ermeni di-linde yazılı bir kitap bulunmuş. Söz konusu bu kitapta İslam dini ve Müslümanlarla alay edildiği ve kitabın kapağında Muhammed Peygamber’in Ermeni Papazı kıyafeti ile tas-vir edildiği tespit edilmiştir. Kitabın yayım-landığı tarihten itibaren şehirde durum sabit değildir. Ermenilerin burada temel amacı Müslümanları kışkırtmak ve kutsal değerler-le alay etmekti. Bu durum hiç kuşkusuz Müs-lümanları çileden çıkarmaya yetmiştir. Daha sonralar Ermenilerin yasak yayım yapan matbaası ortaya çıkarılmış ve bu gibi birçok yasak olan belgelere el konulmuştur” [5].

Şubat 1905’de başlayan Ermeni-Müslüman çatışması Zengezur, Gence, Nahçıvan ve di-ğer bölgelerde bir yıl boyunca dinmedi. Ça-


Number 33, 2012 33

tışmalar sonucunda toplam 128 Ermeni kö-yüne karşılık, 158 Azerbaycan köyü yağma-lanmış, 3 bin 100 Ermeni ve 10 bin Azerbay-canlı öldürülmüştür. Müslüman kesimin ver-diği kayıplara ilişkin sağlıklı bilgilerin olma-ması, ölü sayısına dair çeşitli görüşlerin de ortaya çıkmasına neden olmuştur. Andranik Ozanyan’a bağlı bir komiteci olaylarla ilgili şöyle bir itirafta bulunmaktadır: “Ben, kadın erkek demeden Basarkeçer’de Tatar (Müslü-man-Azeri) halkını katlettim. Bazen kurşun harcamamak için, onları kuyulara doldura-rak üzerlerini taşlarla kapattırırdım” [6]. Olay-ların vahameti onarılamaz diğer sonuçlara da etkide bulundu. Binlerce köy boşaltıldı. Buna ekin sahalarının azalması ve yüzlerce insanın merkezi bölgelere göç etmesi eklen-di. Bölgenin güvenliğinden sorumlu olan Rusya ise olaylara seyirci kalmıştır. Zarar gören sadece Müslümanlar değildi, binlerce Ermeni yerleşimcisi de yurtlarını terk edip kendileri için daha güvenilir bölgeler arama-ya başladılar [7, s. 4; 12–13–14].

Bu kışkırtmaları hiç kuşkusuz başta Ermeni gazeteleri yapmaktaydı. ‘Mişak’ gazetesi bu-nun adeta lokomotifini oluşturuyordu. Ör-neğin; ‘Mişak’ gazetesinde çıkan Ermeni if-tira ve yalanlarına karşı Ahmet Bey Ağayev (Ağaoğlu) Hayat gazetesinde, “Müslümanlar Baresinde Taze Bir İftira ve Bühtan”, “Bu İftira ve Bühtan Üzere Olunan Korkulu Bir Entrika” başlığıyla iki ayrı yazı kaleme alarak, Erme-nilerin Müslümanlar aleyhindeki faaliyetleri-ni okuyucuya duyurmuştur. İlk yazıda, Kaf-kasya’daki kanlı çatışmalardan kimse mem-nun olmadığı için her iki tarafın din adamla-rının, tarafları mabetlere toplayarak onları barışa davet ettiklerinden ve gerçekten de bir barış ortamının oluştuğundan söz edilir. Ancak gerçeği çarpıtan “Ermeni gazeteleri ve Ermenilerin aydınları” Müslümanları olayla-rın tek sorumlusu göstermek için iftiralarla halkı kışkırtmaya başlamışlardır. ‘Mişak’ gibi, Ermeni gazeteleri bin türlü yalan ve iftira ile “Ermenilerin kalplerini odlaştırıp (alev-ateş) intikam” ateşiyle tutuşturdular diyen yazar,

“okumuş Ermeni peşrevlerinin de Rus, Fren-gistan ve ABD gazetelerinde Müslümanlar ve Müslümanlık aleyhinde” iftira ve yalan kampanyası başlattıklarını söyler. “Biz Müs-lümanları idarecilerin elinde şuursuz, hatta Allahsız, insafsız, gayrinin işaretiyle kendi komşumuz olan Ermenileri katil ve nabud etmeğe hazır olan kurt sürüsü sıfatında gös-termeye sa’y ve telaş ettiler” diyen yazar on-ların “Müslüman din adamları camilerde Ermenilerin kanını dökme emri verdiler” ifti-rasını yaymaya çalıştığını söyler. Türklerin bütün önde gelenlerini çeşitli silahlı gruplar oluşturarak Ermeniler üzerine salmakla it-ham eden, Ermeni taarruzlarına sessiz kal-mayacaklarını söyleyen yazar, gerçeği “hem kendi halkımıza, hem de Ermeni vatandaşla-rımıza anlatmaktan çekinmeyeceğiz” demek-tedir [8, s. 24–25–26].

Tercüman gazetesine göre çatışmaların sebe-bi daha başkadır: “Ermeni milliyetçileri ve Rus İştirakiyyun Fırkası (Komunist Partisi) bu rekabete istinaden fesada yol buluyorlar. Avrupa’daki muhacir veya firari Ermeniler, “Büyük Ermenistan” hayaline kapılıp, öncele-ri Osmanlı’da yaydıkları fikirlerini bu sefer de Rusya içinde yaymışlardır. Bu hayal ile pek çok Ermeniyi yoldan çıkarıp hem ken-dilerini hem de komşularını bu duruma dü-şürüyorlar.” Olayların ilk çıkış sebebini o devirde yaşamış yazar Mir. Möhsün. Nevvab şöyle kaleme alır: “Toplanan Ermeniler, gör-dükleri Müslümanlar ile alay ederler. Müs-lümanlar da durumdan haberdar olunca, şehrin hâkimi Cafer Kulu Han’ı kaleye geti-riler. O anda şehirde büyük bir çatışma pat-lak verir. Herkes hâkimin tarafını tutar. Olay-lardan çekinen hâkim, Müslümanları sakin-leştirmek istese de olumlu sonuca varamaz. Olayları yatıştırmak için Şuşa Bölgesinin Hâkimi Ali Bey getirilir. Ortam daha da alev-lenir. Ali Bey de halkın arasında ezilme teh-likesi geçirir. Şehrin hâkimi tekrar devreye girerek Ermenileri büyük felaketten kurtarır. Müslümanlar ve Ermeniler arasında olaylar büyük felaketlere yol açmadan az da olsa yatıştırılır” [9, s. 2–3].

Beşir Mustafayev


Öte yandan diğer bir eser, Memmed Said Ordubadi’nin “Kanlı İller (Yıllar)” eseri Er-meni mezaliminin bilimsel salnamesidir. Bu eserde, Karabağ, Zengezur, Nahçıvan vb. bölgelerde Ermenilerin yaptıkları kanlı faci-alar hakkında bilgiler sunulmuştur. “Kanlı İller” kitabında Ermeni-Müslüman çatışma-sının esas nedeni gibi Rusya’nın desteği ile “Büyük Ermenistan” kurulması ilkesinin ol-duğunu kaydetmiştir. Kitapta: “Ermeni-Müs-lüman Türk savaşı nedeni, Bakü ve Gence Guberniyasının Arran yörelerini Azerilere verip, İrevan ve Gence Guberniyasının diğer yaylak ve Karabağ topraklarını Ermenilere vererek, bunları da Karabağ Sancağı ile bir-leştirip Ermeni saltanatı oluşturmak idi [10, s. 36–37].

1905 ve sonrası Ermeniler Zengezur ve köy-lerine saldırılara başladılar. Bu kapsamda Sagarsu köyünde oturan Müslümanlara karşı mezalim uyguladılar. Olayların tanıkları ya-pılanları şöyle anlatmaktadır: “İniltiler tepe-deki Ermeni sığınaklarından yankılanıyor-du. Köyün ileri gelenlerinden Molla Hasan Efendi de ailesiyle birlikte Sagarsu köyüne sığınmıştı. Köyde ancak kaçacak durumda olmayan ihtiyarlar bulunuyorlardı. Sabaha doğru ‘ya Ali, ya Ali’ sesleri duyulmaya baş-ladı. Şaşkına dönmüş Müslüman ahali ‘bu gelen İslam ordusudur’ umuduyla ağlayarak onlara doğru koşmaya başladılar. Ancak ge-lenler Ermeniler idi. Karşılarına çıkanları öl-dürmeye başladılar. Sagarsu katliamında Molla Hasan Efendi bir grup kadınla elinde Kur’an-i Kerim ile Ermenilerin önüne çıkıp aman dilese de, tamamını öldürdüler. Erme-niler Kur’an-ı Kerimi yakarak süngülere ge-çirdiler. Kurtulmayı başaranlar karlı dağ yo-lunu kullanarak Ordubad’a sığındılar” [11, s. 99]. Tüm arşiv kaynaklarında yer alan bu kabilden olayları Ermenilerin yıllardan beri süre gelen kin ve nefretlerinin tezahürü ola-rak değerlendirebiliriz.

Tarihçi Justin Mc Carty olaya şöyle açıklık getirmektedir: “Osmanlı ve diğer kaynaklar-da Türklerin Ermenilere karşı nefretine ve

mezalimine dair vesika ve kanıt yoktur. Oy-sa bunu Ermenilerde bariz bir şekilde gör-mekteyiz. İsyanı ve terörü ilk çıkaran ve kat-liamı ilk yapan Ermeniler olmuştur [12]. Her şeyin ötesinde Ruslara karşı olan sadakati, Rus yöneyimi altında yaşama arzularıyla açı-ğa çıktı. Ruslar Dağlık Karabağ ve Erivan’ı aldıkları sırada orada yaşayan Müslüman Azerileri öldürmüş ve topraklarından atmış-lardır. Bunların çoğu da Türk ve Müslüman olduğu için orada yaşayan masum insanlar idi [13, s. 3–7–10].

Daha sonra bu kabilden olan olaylar tüm Kuzey Azerbaycan’ı sardı. Kuba, Şamahı, Karabağ ve Nahçıvan’da bütün şiddetiyle sürdü. Taşnak teröristleri katliamlar ile yetin-meyip her vilayette yağma, talan özellikle de manevi ve milli değerleri hedef seçmişlerdi. Arşiv kaynaklarında da adı geçen bu olaylar Ermenilerin asıl hedeflerinin Müslüman Türk insanı olduğunu göstermiştir. Şöyle ki, Şa-mahı Şehrinde 58 köy yıkılmış, 7 bin Müslü-man katledilmiştir. Bunlardan 1.653’ü kadın, 965’i ise çocuk idi. Öte yandan bu katliamda Kafkasya’daki Ermeni ve Rus Kilise görev-lileri de iştirak etmişlerdir. Olaylar sonrası Ermeni din görevlilerine aşağıdaki şartlar ileri sürülmüştür. 1) Ermeni Katogigosu Müftünün ayağına gide-

rek, af dileyecek. 2) Papazlar kiliselerde Ermeni katliamları, yan-

gın ve yağmaları kötüleyeceklerdir. 3) Öldürülen Türklerin katillerini hükümete

teslim edeceklerdir.

Ermeniler Müslümanların bu şartlarını ka-bul etmişlerdir. Ancak, Katogigosu hasta ol-duğu için onun yerine Piskopos Satımyan Müftüye giderek af diledi. Papazlar kilise-lerde olayları kötüleyeceklerini, fakat suç-luları Ruslara değil, kendileri cezalandıracak-ları sözünü verdiler. Konuyla ilgili Harici İşler Nazırı M. Hacınski, Ermeniler tarafın-dan öldürülen Müslümanlar ve meydana ge-len maddi zararın araştırılması ile ilgili ko-misyon kararı imzalamıştır. Kararda şu ifa-


Number 33, 2012 35

deler yer almaktadır: “4 aydan fazladır ki, Azerbaycan’ın birçok arazisinde faaliyet gös-teren Bolşevik ve Taşnak desteleri günahsız Müslüman Türklere karşı katliamlar gerçek-leştirmektedirler. Bunun neticesinde zarar gören yerler tespit edilmelidir. Ayrıca katl-edilen savunmasız Müslümanların kimlik-leri ve geride kalanlara yapılan zararın bo-yutunun yoklanılması karara bağlansın (31 Ağustos 1918)” [14, s. 1–2]. Öte yandan tüm bu olayları Avrupa ve dünya kamuoyuna bildirilmesi de kararda yer almaktadır.

C. Zengezur nasıl ermenilerin oldu? (1918-1920)

Zengezur, Rusya İmparatorluğu dönemin-de Yelizavetpol Guberniyası’nın (Valilik) bir parçasıydı. 1918’de Nahçıvan ve Karabağ bölgelerinde olduğu gibi yeni kurulan Azer-baycan Demokratik Cumhuriyeti ve Ermenis-tan Cumhuriyeti arasında sınır anlaşmasızlı-ğı yaşanmıştır. Bolşevik Kızıl Ordu’nun Ba-kü’yü almasından sonra Neriman Nerima-nov tarafından Nahçıvan ve Karabağ bölge-leriyle birlikte Sovyet Ermenistan’ına bağlı olduğu ilan edilmiştir. Ancak kısa süre sonra bu karar geri alınmıştır. Rus Kızıl Ordu’nun Ermenistan’a ilerlemesi için yapılan komplo olduğu veya baskıların sonucu olduğu belir-sizdir. Sonraki aylarda Nahçıvan Azerilerin ve Zengezur Ermenilerin kontrolü altına gir-miş ve bölgelerin uzun vadeli demografik homojenleştirmesinin başlangıcı olmuştur. Daha sonra Zengezur Vilayetinin Kafan, Go-rus, Karakilise (Sisian) ve Mehri Bölgeleri Sovyetlerin kararıyla Ermenistan’a bağlandı [15].

Şöyle ki, Zengezur, Azerbaycan coğrafyasın-da özel bir konuma sahip en eski Türk yurt-larından olup Türkiye, Ermenistan, İran ve Nahçıvan arasındaki doğal sınırı tamamla-yan dağlık bölgedir. Zengezur ilinin mühim özelliklerinden biri de Ermenistan ile Dağlık Karabağ arasında koridor görevini üstlen-miş olmasıdır. Bu özelliğinden dolayı tarih boyunca Azerbaycan topraklarına göz diken

yabancılar, taarruzlarını ilk olarak buradan başlatmışlardır. Dolayısıyla, Zengezur’un ele geçirilmesi Azerbaycan’ın güvenliğinin tehdit altına alınması anlamını taşımaktadır. 1918’de Taşnak Andranik Ozanyan ve çetesi Azerbaycan halkına saldırıyı bu bölgeden gerçekleştirmiştir. Bu dönemde Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Başbakanı Feteli Han Hoys-ki, hükümet adından Türkiye Devleti’ne baş-vurarak askeri yardım talebinde bulunmuş-tur. İki ülke arasında 4 Haziran 1918’de Ba-tum’da imzalanmış anlaşmaya esasen, Os-manlı Hükümeti Beşinci Kafkas Ordusu’nu Azerbaycan’a yardıma göndermiştir. Ülke genelinde asayişi koruyan Türk Askeri Bir-likleri Zengezur’da Ermenileri bozguna uğ-ratmış, masum halkın katliamına son ver-miştir. Fakat 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Antlaşması’na esasen Türk Askeri Birlikleri Azerbaycan’ı terk etmek mecburiyetinde bı-rakılmıştır. Ülke genelinde olduğu gibi Zen-gezur’da da Türk askerlerinin Azerbaycan’ dan çekilmesini fırsat bilen Ermeni terörist-ler saldırıya geçmiş, kısa bir süre zarfında 110 köy yakılıp yıkılmış, 70 köyün ahalisinin çoğu katledilmiş, kaçarak kurtulmaya çalı-şanlardan bilgi alınamamıştır. Hedef; bölge-yi ele geçirmek, Zengezur’u Ermenistan top-raklarına katmaktır. Ermenilerin Zengezur’u bu kadar ısrarla istemelerinin temelinde ya-tan nedenleri ve bu eski Türk yurdunun Taş-naklara nasıl hibe edildiğinin ibret dolu ta-rihine göz atmak için olayların yaşandığı dö-neme uzanmamız, özellikle nüfus yapısına göz atmamız gerekmektedir. Zengezur’da 142 bin genel nüfusun 71,2 binini, yani % 50,1’ni Türkler 63,6 binini yani % 44,8’ini Er-meniler oluşturmaktaydı [16, s. 2–3].

Birinci Cihan Savaşı yıllarında bölgede her ne kadar Rus-Ermeni alayları tarafından Türk-lere yapılan katliamlarla etnik temizlenme yolunda çaba sarf edildiyse de Ermeni tarih-çileri dahi Zengezur’da Türk nüfusunun % 59.98 oranla Ermenilerden fazla olduğunu itiraf etmişlerdi. Zengezur Vilayeti, tıpkı Ka-rabağ ve Nahçıvan gibi jeopolitik açıdan Azer-

Beşir Mustafayev


baycan’ın en önemli toprakları üzerinde bu-lunduğundan dolayı Rusya zamanla sıcak denizlere inme yolunda tutunacak dalı olan bu stratejik bölgeyi kontrolüne almıştır.

Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Ko-mitesi’nin siyasi bürosu ile Rusya Komünist Partisi Merkezi Komitesi Kafkasya Bürosu’ nun birleşik toplantısında Stalin, Orcanikid-ze, Gabrielyan, Legran, Karayev Zengezur toprakları ile ilgili Ermeni tarafın iddialarını değerlendirdiler. Toplantı sonucunda, Zen-gezur topraklarının Ermenistan’a verilmesi teklifinin siyasi ve stratejik açıdan şimdilik uygun görülmediği sonucuna varılmıştır. Fakat Ermeniler, karşı durma, diplomatik skandallar sayesinde Zengezur probleminin aktüelliğini koruma becerisini gösterebildi-ler. Oysa Azerbaycan’ın talebine esasen bu ülke ile Ermenistan arasında Amerika’nın aracılığıyla imzalanan anlaşma (23 Kasım 1919), tartışmalı toprak iddialarının diplo-matik yolla halledilmesini amaçlıyordu. Azer-baycan Hükümeti bu anlaşmaya ve diğer an-lamda Ermeni tarafın vaadine güvenerek as-keri birliklerini Zengezur’dan çekti. Ermenis-tan tarafı imzalamış olduğu anlaşmayı hiçe sayarak askeri birliklerini vakit kaybetmeden Zengezur’a soktu. Bölgede toplam 115 köy yıkılmış, küçük yerleşim merkezleri yok edil-miş, 10.068 kişi öldürülmüştür. Ermeniler ta-rafından bu bölgeye verilen hasarın miktarı dönem itibariyle bir milyar ruble olarak tes-pit edilmiştir. Ermenilerin Zengezur’da yap-mış oldukları mezalim ayrıntılı bir şekilde Rus Albayı Mihaylov tarafından rapor edile-rek Azerbaycan Hükümeti’ne takdim edil-miştir. Ermenilerin toprak elde edebilmek için hangi yollara başvurdukları bu raporda açıkça belirtilmiştir. Zengezur’da öldürül-müş ve sakatlanmış Müslüman nüfusun top-lam sayısı 10.068 kişidir. Ancak katledilen kişi sayısının gerçekte bu rakamdan daha çok olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü kargaşa ortamında ve Müslümanların panik halinde kaçmaları sırasında öldürülenlerin çoğunun kimliği belirsizdir ve sayıları da açıklanama-

mıştır [17, s. 83–95]. 1918-1919’da özellikle Zengezur köylerine düzenlenen terör faali-yetlerinde Ermenistan ordusu iştirak etmiştir [18]. Buna dair dönemim Azerbaycan Savun-ma Komitesinin aldığı tedbirler ve müttefik güçlerin olaya müdahalesi hakkında seslenişi olmuştur [19,s.48-49]. Öte yandan Cebrail ka-zasının okul nezaretçilerinden H. Ahundza-de’nin Azerbaycan Parlamentosuna olaylar ile alakadar gönderdiği mektupta bölgede yaşanan içler acısı durumu belirtmiş, Erme-nilerin Müslüman ahaliye yaptığı işkence-leri anlatmıştır [20, s. 31–32–33].

Ayrıca Bölge Enformasyon Şubesinden Ha-rici İşler Nazirliğine gönderdiği raporda İn-giltere misyonunun yardımcısı ile Kafkas-ya’da bulunan İngiltere Komiseri Albay Yor-drop toplantı düzenleyerek oturuma aşağı-daki üyeleri davet etmiştir:

1) F.B.Vekilov (Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Gürcistan Temsilcisi)

2) Ahverdov (Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Er-menistan Temsilcisi)

3) Evangulov (Ermenistan’ın Gürcistan Tem-silcisi)

4) Papazyan ( Ermenistan Meclis Üyesi)

Adı geçen üyeler açıkça Ermenilerin menfa-atleri doğrultusunda konuşma yaptılar. Bun-lara cevap olarak Azerbaycan temsilcisi F.B. Vekilov şöyle demiştir: “Ordunun Karabağ’a gönderilmesi ve Zengezur’daki Müslüman köylerin yıkılması tüm gerçekleri ortaya koy-maktadır.” Toplantı boyunca hiçbir soruna ne cevap alınabildi ne de çözüm getirebildi. Karabağ ve Zengezur’da Milli Ermeni Sovyet İdareciliği korunmakta idi [21, s. 15–16].

Zengezur’da Ermeniler üstünlüğü ilk günler-de ellerinde tutmaya çalışmışlardır. Bölge-nin Müslüman ahalisinin yaşadığı yerlerin durumu, Azerbaycan’ın diğer yörelerine na-zaran feci haldeydi. Ermeni köylerindeki si-lahlı çeteler ile birlikte Andranik’in güçlü ordusu vardı. Bu ordu, Azerbaycan’ın her bölgesi gibi Zengezur’a da girerek Müslü-


Number 33, 2012 37

man ahaliyi katletmiştir. Ermeni hükümetine tabi olsunlar diye kazanın Ermenilere ait ol-duğunu söylemişlerdir [22]. Zengezur sakini Celil Sultanov’un Gence Gubernatörüne ma-ruzatında şu bilgiler yer almaktadır: “Ben, 10 Aralık 1918’te Azerbaycan Parlamentosu-nun üyelerinden oluşan temsilciler ile Ağdam yöresine geldik. Öğrendim ki, İngiliz zabit-leri Azerbaycan Hükümetinin ricası ile Şuşa İline geldiler. Sonra bizlerden iki kişi Bakü ve Gence’ye, diğer iki kişi de Şuşa’ya gitti [23, s.85-86]. 26 Aralık’ta altı kişi Ermeni ve Müs-lümanlardan oluşan ekip İngiliz misyonuna davet edildi. Davet edilen Müslümanlar İn-giliz misyonunun başçısı Albay Kibbon Er-menilere: “Tüm bunların günahkârı onlar-dır, yıkılan köylerin sorumlusu Andranik Ozanyan ve onun ordusudur.” İngiliz mis-yonunun başçısı Albay Kıbbon, Gorus köyün-de İngiliz ve Fransız misyonunun gelişinden sonra Türk köylerine hücumlar devam etti-ğini öğrendi” [24, s. 30–44–45–80].

14 Aralık 1918’de de terörist Ozanyan’ın or-dusu Zengezur’da Müslüman köyüne (Kalan Deresi) hücum etmiştir. Ayrıca 26 Ekim 1918’ de Zengezur Vilayeti Komiseri Ermenilerin köylere hücum ettiğini rapor etmektedir. Öte yana Zengezur Komiseri de Andranik’ in ordusu yerli Ermeniler ile köyleri esaret altına aldığını bildirmiştir. S. Şaumyan Zen-gezur’un Müslüman kesiminin yetkili idare Reisi Yoldaş Pohotevo’ya, adlı yazısında: “Zengezur Müslümanların yaşadığı bölge acınacaklı halde olup bölge derhal Bolşevik ve Taşnak idaresine geçmelidir. Çünkü böl-genin kaderi bizim elimizdedir” diyordu [25, s. 1–2–3].

Ermenilerin Zengezur bölgesinde yapmış oldukları mezalim ayrıntılı bir şekilde Rus Albayı Mihaylov tarafından rapor edilerek Azerbaycan Hükümeti’ne takdim edilmiştir. Ermenilerin toprak elde edebilmek için han-gi yollara başvurdukları bu raporda açıkça belirtilmiştir. Aşağıda adı geçen köylere göre öldürülen kişi sayısı, 3257 erkek, 2276 kadın

ve 2198 çocuk olarak belirtilmiştir. Dolayı-sıyla Zengezur’da öldürülmüş ve sakatlan-mış Müslüman nüfusun toplam sayısı 10 bin 68 kişidir. Ancak katledilen kişi sayısının ger-çekte bu rakamdan daha çok olduğu anla-şılmaktadır. Çünkü korkunç kargaşa orta-mında ve Müslümanların panik halinde kaç-maları sırasında öldürülen kurbanların ço-ğunun kimliği belirsizdir ve sayıları da açık-lanamamıştır. Tanıkların ifadelerine göre, Er-meniler tarafından gerçekleştirilen katliam olayları aşağıda belirtilmiştir: 1) Buğudu köyünde Ermeni teröristlerine veri-

len 15 genç kız, yaşanan namus rezilliğini kaldıramadan ve fiziki acılardan vefat etmiştir.

2) Aynı köyde Ermeni baskısı sırasında camiye sığınan 400 kişi diri-diri yakılarak öldürül-müştür. Caminin kapılarını kapatıp pencere-den el bombası atan Ermeniler daha sonra insanlara acımadan camiini ateşe vermişler.

3) Buğudu köyünde hançerle öldürülen Müslü-man kadını Gedeme Tahir Kızı'nın cesedi, göğüsleri kesik bulunmuştur. Kesilen kadı-nın göğsü hançerle doğranmış bebeğinin ağ-zına sokulmuştur.

4) Buğudu köyünün sakini Yalçın Şıh Hüseyin Oğlu Ermenilerce katledilmiş, kurbanın cin-sel organı kesilerek ağzına sokulmuştur.

5) Aynı köyün genç kızları Nisa Aman kızı, Eceb Nuhbalı Kızı ve Sona Cafer Kızı, Şah-kulu Celal Kızı Ermenilerin tecavüzü sırasın-da hayatlarını kaybetmişlerdir.

6) Buğudu köyüne yakın bir köyde, Gülmeste Kasım Kızı göğüsleri kesilerek öldürülmüş ve arkasına nal çakılmıştır.

7) Nüvedi köyünde Ermeniler yatakta hareket-siz yatan ihtiyar Esad Bey Melik Abbas'ı süngüyle öldürmüşlerdir.

8) Nüvedi köyünde Ermeniler sokakta koşan ço-cukların kafalarını kılıçla uçurmuşlardır.

9) Şeki köyünün sokaklarında göğüsleri kesil-miş kadın cesetleri yanında ikiye parçalan-mış bebek cesetlerine rastlanmıştır.

10) İmişli köyünde Ermeni baskını sırasında, ço-cukları kılıç ve süngüye takmışlar buna ek

Beşir Mustafayev


olarak çok sayıda parçalanmış ceset bulun-muştur.

11) Ağdü köyünde Ermeniler Müslümanlardan Hıristiyanlığı kabul etmelerini talep etmiş ve kadınların göğüslerini kopartarak bebek-lerin ağızlarına sokmuşlar.

12) Ağdü köyünde Ermeniler, Gulam Ali Şakir Oğlu’nun ayaklarının ucunu kesmişler ve silah zoruyla, kamçılayarak yürümesi için zorlamışlar. Kan kaybından ölene kadar yü-rütmüşlerdir.

13) Çullu köyünde yataktaki dokuz hasta han-çerle kesilerek öldürülmüştür.

14) Beğirbekli köyünde erkek, kadın yedi kişiyi bir eve kapatarak evi ateşe vermişlerdir.

15) Adı geçen köyde Müslümanların kol, ayak ve başı kopartılan cesetleri tanınmaz hale ge-tirilmiş ve kime ait olduğu tespit edilememiştir.

16) Katar köyünün ihtiyarı Mesadi-Kalender Meşid oğlu yakıt dökülerek öldürülmüştür.

17) Katar köyünde Ermeniler Kerbelayi Allahver-di Hüseyin Ali Oğlunun ayak ve kolunu bağ-layarak boğazlamışlar.

18) Birinci Vartanzur köyünde çok sayıda boğaz-lanmış cesetler bulunmuştur.

19) Erivan’a bağlı Rahman Efendi köyünde ihti-yar İbrahim Hacı Hüseyin oğlunun canlı ola-rak gözleri çıkartılmış, öldürüldükten sonra cesedi yakılmıştır [26, s. 82–95].

Azerbaycan Olağanüstü Tahkikat Komisyo-nu üyesi Rus Albay Mihaylov'un, Cevanşir, Şuşa, Cebrail, Zengezur ve Gence’de, Erme-niler tarafından yapılmış Müslüman köyle-rindeki can kıyımı hakkındaki bir diğer araş-tırma raporunda şöyle der: “Ekim 1918’de Bakü’nün yıkılması sonrasında Bakû ve Gen-ce vilâyetlerinin tüm Müslüman sakinleri Ermeniler tarafından baskıya uğramışlardır. Bu zulümler yerli Erivan vilâyetinden mül-teci olarak sığınan ve Osmanlı vilâyetlerin-den gelmiş Ermeni askerleri tarafından ya-pılmıştır [27, s. 13–14–15]. Ermeniler Müslü-manlardan Ermenistan Cumhuriyetine tâbi olmalarını talep etmişlerdir. Zengezur şimdi de çok zor durumdadır. Çünkü Ermeniler

Müslümanlara karşı zulümleri devamlı sür-dürmektedirler [28,s.48]. Dağlık bölgelerde bulunan Zengezur’un, Şuşa ve Cebrail illeri ile bağlantısı bulunmamaktadır. Müslüman köylerinin Ermenilerin yoğun yaşadığı köy-lere çevrilmesi, Ermenilere cesaret vermiştir. Bu durumu fırsat bilen Ermeniler sayılarının çoğunluğundan yararlanarak yörede üstün duruma sahip olmuştur. Ermenistan’ın bir diğer hedefi Zengezur’u alarak, Nahçıvan ile olan irtibatı koparmak idi [29, s.9-10-11-12].

Zengezur, Müslümanlarının diğer Azerbay-can illeri ile kıyasla durumlarının daha kötü olmasının nedeni, burada silâhlı Ermenilerin yanı sıra Andranik önderliğindeki organize edilmiş Ermeni askerlerinin bulunmasıdır. Elinde belirli bir askerî gücü bulunan And-ranik, Azerbaycan topraklarına dışarıdan intikal etmiş ve muhtemelen Ermenistan hü-kümetlerinden talimat almıştır. Andranik, Müslüman nüfusun, Ermenistan’a tâbi ol-malarını, aksi takdirde yaşamakta oldukları toprakları terk etmelerini talep etmiştir. Zen-gezur Müslümanları köylerinde tüm dünya-dan kopmuş, hiçbir yerden yardım almadan yaşamalarına rağmen Ermenilerin talepleri-ne uymak istememişlerdir. Ermeniler ise on-lara karşı sert tavır izlediler. Kendi toprak-larını genişletmek isteyen Ermeniler, Müslü-manlara zulüm yapmaya devam ettiler. Hat-ta Müslümanların kendi istekleriyle evlerini terk etmesine rağmen, evlerini yıkıyor ve kendilerini de katlediyorlardı. Sadece Ohçins-ki kasabasında yaşayan Müslümanlar ken-dilerini kahramanca korumuşlardır. Sisyan yöresindeki birinci polis bölgesinde bulunan Müslüman köylerinin tamamı, ikinci polis bölgesindeki köylerin büyük kısmı, üçüncü ve beşinci polis bölgelerindeki köylerin bir kısmı yok edilmiştir. 50 bin civarındaki Müs-lüman mültecileri dördüncü polis bölgesi ve Cebrail kazasına yerleşmişlerdir” [30,s.83]. İşgalden önce Ermenilerin Zengezur’da 400 ölü, 1 batarya ve 2 makineli tüfekle önce böl-geyi terk ederek kaçtığı görülmüştür. Daha sonra Ruslar tarafından ek takviye kuvvetiy-le bölgeyi işgal etmeyi başarmışlardır [31].


Number 33, 2012 39

Zengezur’da baş veren olaylardan sorumlu Ermenilerin bizzat kendisi idi. Esas amaç Zengezur’un tümüyle Müslümanlardan te-mizlemek olmuştur. Rusların yardımıyla böl-geyi işgal ederek, kendi ordularını yerleştir-mişlerdir. Daha sonralar Azerbaycan Parla-mento Üyesi Celil Sultanov tarafından böl-genin Azerbaycan Parlamentosuna gönderdi-ği telgrafta (21 Ocak 1920) şöyle diyor: “Dört gündür Ermeni çeteleri ve destekçileri Zen-gezur’u top ateşine tutmaktadır. Kayıplar çoktur. Dinç ahali korkudan bölgeyi terk edi-yor. Bölgenin masum insanları adından yal-varıyorum, hemen harekete geçin. Azerbay-can’ın güzel bölgesi olan Zengezur’u işgal-den kurtarın. Bilesiniz ki, Zengezur’un ardın-dan sıra Dağlık Karabağ’a gelecektir. Tüm bunlar elden giderse siz, Azerbaycan Devleti ve Halkı karşısında cevap vereceksiniz” [32, s. 20–21].

Böylece Rusların desteği ve talimatıyla, “Top-rak ver, kurtul” prensibi ile problemlere yak-laşım tarzının kesinlikle çözüm değil çözüm-süzlük getirdiğini görmekteyiz. “Toprak he-diye etmek” çözüm getirmiş olsaydı Zengezur ve Karabağ problemleri yüz seneden beri süre gelmezdi. Ermeniler Azerbaycan topraklarını başta Rusya olmak üzere dışarıdan aldıkları yardımlarla ele geçirdikleri için, hazırda Ka-rabağ ve Doğu Anadolu illerine göz dikmiş-lerdir [33,s.166]. Tanık ifadeleri ve arşiv kay-naklarına göre, Zengezur’da toplam 115 köy yok edilmiştir

1) Ağsu, 2) Derebas, 3) Dulus, 4) Gurtlar, 5) Seki, 6) Urut, 7) Vegdü, 8) İrmiş, 9) Behrili, 10) Kızılcık, 11) Derekent, 12) Garakilise, 13) Melikli, 14) Dortın, 15) Novruz, 16) Garadıga, 17) Ohtar, 18) Çobanlı, 19)Gadayolu, 20)Çullu, 21) Şebedin, 22) Çullu, 23) Çanahçı, 24) Cibilli, 25) Ağkend, 26) Turaphanlı, 27) Gulud, 28) Bekdaş, 29) İn-cevar, 30) Şiznak, 31) Karaçimen, 32) Katar, 33) Seydiler, 34) Helec, 35) Doşnov, 36) Baydağ, 37) Noroşenik, 38)Cemli, 39)Guygulu, 40)Gemerat, 41) Derzili, 42) Kazanşi, 43) Şayıplı, 44) Taga-mir, 45) Tey, 46)Atkis, 47)Şarikan, 48) Dolutlu,

49) Avganlı, 50) Tanzaver, 51) Mec, 52) Hoca-han, 53) Emitli, 54) Bukegar, 55) Mülk, 56) Be-nöşepüs, 57) Varşanazur, 58) Vartanazur, 59) Legaz, 60) Alidara, 61) Marzigit, 62) Tugut, 63) Pusanlı, 64) Rezidere,65) Memmed İsmail, 66) Guman Daganl, 67) Tatarkent, 68) Kulu Kişlag, 69) Zamlar, 70) Askpar, 71) Karagöl, 72) Çuhur Yurt, 73) Necefler, 74) Karakul, 75) Şaifli, 76) Gegeli Birinci, 77) Gegeli İkinci, 78) Burunlu, 79) Burceliler, 80) Gün-Kişlag, 81) Canbar, 82) Hırdakışlag, 83) Tuafşalu, 84) Şirikan, 85) Ga-zanşi, 86) Karalar, 87) Gereman, 88) Hotonan, 89) Ohtalı, 90) Hudayar, 91) Şekerli, 92) Kiliçli, 93)Tamalu, 94)Nüvedi, 95) Tugut, 96) Baharlı, 97) Sanal, 98) Safi-Yurt, 99) Kurgili, 100) Ça-taris, 101) Priveyisli, 102) Meşedi İsmaillar, 103)Burcalar-Derzili, 104) Subuklu, 105) Mez-mezek, 106) Kazıkur Dalı, 107) Fercan, 108) Suarası, 109) Bayramuşagı, 110) Kokna-Kend, 111)Kyüşlek, 112)Zebuh, 113) Baylandur, 114) Bağırbekli, 115) Keravis-Abdallar [34, s. 95].

D. Sonuç (genel ve güncel değerlendirme)

Dış görüşler şu konuda mutabık oldukları bir gerçektir: “Ermeniler her zaman dini, ki-liseyi ve Hıristiyanlığı kullanarak, Rus ve Batı dünyasını yanlarına çekmeyi başarmış, za-yıf olandan kaçmış, hep güçlünün yanında yer almışlardır. Nerde zenginlik, kendi emel-lerini icra etmek için hoşgörü ortamı varsa fırsat kollamış ve orda yer edinmişlerdir [35, s.38]. Tıpkı bir zamanlar Bizans, İran ve Os-manlı’nın yanında yer aldığı gibi. Fakat Os-manlı zayıflamaya yüz tutunca bu sefer ib-reyi Ruslardan yana kullanarak onların adeta maşası gibi, Kafkaslara göç etme politikası sayesinde Kuzey Azerbaycan’da istedikleri olayları gerçekleştirmişlerdir. Oraları da ya-kıp, yıkmakla ve Ermenileştirmek istedikleri son Dağlık Karabağ olayları ile gerçeklik pa-yını ortaya koymuştur. Müslüman yerleşim merkezlerinde evleri yağma, yakma, çocuk-ları, kadınları, yaşlıları, kundaktaki ve anne karnındaki bebekleri hunharca öldürme ve diri-diri toprağa gömme, cesetlerini bile yak-

Beşir Mustafayev


mak, dış görüşlerin ifadesinde olduğu gibi Ermenilerin insanlık kitabında yer alan ka-rakterlerini göstermektedir [36, s. 41]. İşte dini kullanma, ırkçılık, paraya ihtiras, kin ve nefret Ermeni ırkının ortaya çıkması ve değişik coğrafyalardaki faaliyetleri ve olay-ları ile başlar.

Hem Çarlık Rusyası, hem Sovyet Rusyası hem de Osmanlı arşiv kaynaklarında Erme-nilerin Kafkaslar’da ve Osmanlı döneminde iyi koşullarda yaşadığı yazılmaktadır. Erme-nilerin yaşam koşulları Rusya Ermenilerine göre daha iyi konumdaydı. Hatta Ermeni köylüleri birçok yerde Müslümanlara oranla daha varlıklıydı. Gerek Osmanlı gerekse de Rusya ve Azerbaycan arşivleri Ermeni mese-lesinde gerçeklerin saptırıldığına dair önemli ölçüde rol oynayacak belge ve bilgilere sahip-tir. Belgeler bizzat Rus ve Ermeni yetkililerin imzaları ile 1905-1920 yılları arasında Erme-ni teröristlerinin Kafkaslar, Kuzey Azerbay-can ve Doğu Anadolu Bölgesinde Türklere yönelik katliam ve soykırım politikası izlen-diğini kanıtlamaktadır. Çarlık Rusyası arşiv-lerinde çarpıcı bilgiler yer almaktadır. Çarlık görevlilerinin dâhili resmi yazışmalarındaki Rusların Ermenileri Müslüman Türkleri kır-dırmak ve ardından Kafkaslara ve Doğu Ana-dolu’ya Don Kazaklarını yerleştirme projeleri yatmaktadır. Kısaca Rusların asıl amacı “Er-menisiz Ermenistan” oluşturmaktı. Oysa da-ha sonra Bolşevik hâkimiyeti devrinde bu-nun yerini değişik plan ve projeler aldığını bilmekteyiz. Şöyle ki, Ermeni’yi Ermeni ya-pan temel faktör kilise, din ve dini kullanma sonucunda “halksız bir toprakta, topraksız bir halk” oluşturulmuştur.

Kilisenin dokunulmazlığı ve Allah’ın evi ol-ması hususunu dikkatle vurgulayan ve bu fikri aşılayan papazlar, kiliseleri 1905–1920 yıllarında Müslümanlara karşı Ermeni örgüt-lerini silahlandıran bir depoya çevirdiler. Dolayısıyla yüzyılın evvellerinde Ermeni ırkçıları tarafından Müslümanlara karşı yü-rütülen açık veya örtülü politikanın teşkilat-

çısı olarak esas güç kilise ve onun etrafında toplanmış Ermeni aydınları idi. Bu bağlam-da Kafkasya ve Kuzey Azerbaycan’da gerek siyasi, gerekse de sosyal amaçlı pek çok ör-güt kurulmuştur. Buraya aydınlar, din adam-ları, gençler, sanatçılar toplanmakta idi. Bu örgütler din, kilise ve din adamları adı altın-da gereken savaş malzemelerini, değişik ül-kelerden, milletlerden özellikle Rus Çarı’nın subaylarından ve zengin Ermenilerden para toplanması gibi vazifeleri de yerine getiriyor-lardı. Kısacası yukarıda ifade edildiği üzere, Ermeni’yi Ermeni yapan ‘kilise’ faktörüdür. Ermeni Keşişi T.Geğemyants “Ermeni Tarihi” kitabında Ermenilerin kurtuluş harekâtı ta-rihinin Grigoryen Kilisesi başkanlığında Er-menilerin tek merkezden idare edildikleri zamandan başladığını bildirmekteydi [37, s. 77-92].

Bu güne kadar dünyada “sözde soykırım” yalanı ile sürekli Ermeni kayıplarından ko-nuşulmuş, Müslüman Türklerin kayıpların-dan fazla söz edilmemiştir. Doğu Anadolu (Iğdır, Kars, Erzurum, Van vb.), Zengezur, Karabağ ve Azerbaycan’ın diğer bölgelerin-de yıllardan beri açılan toplu mezarlardan çıkarılan binlerce iskelet Müslüman-Türk soykırımının büyüklüğünü açıkça ortaya koy-maktadır. İskeletlerin sayısı 530 bini geçmiş-tir. Günümüzde Kafkasya’da Rusya’nın hi-mayesi altındaki Ermeniler, dün karşıların-da kendilerini kul olarak bildikleri komşula-rına karşı toprak iddialarına başlamıştır. Tür-kiye’nin Doğu Anadolu Vilayetleri ve Güney Kafkasya’nın Azerbaycan Türklerinin otur-dukları, özellikle Dağlık Karabağ ve Yukarı Karabağ topraklarında “Büyük Ermenistan” kurma hayallerini gerçekleştirmek için dün olduğu gibi bugün de katliam ve soykırım yapmışlarıdır. Ama bu konu “çağdaş Batı-dan” nedense ilgi görmüyor. Oysa Ermeni-lerin verdikleri siyasi içerikli asılsız belge ve bilgiler hep gündemde kalmaktadır. Batı, Rusya ve ABD böyle davrandıkça, herhalde bölgeye beklenen barış gelmeyecek kanaati hâkim.


Number 33, 2012 41

Başta Ruslar olmak üzere diğer emperyalist güçlerin desteğiyle Anadolu ve Azerbaycan’ da Türk topraklarını basarak, yakmak, yık-mak, yağmalamak ve katletmekle Tük mille-tini sarsmak için sözde korkutarak varlığını ortadan kaldırmaktı. Ermeni komitecilerin, Rusya, İngiltere, Fransa, İran (sözde Müslü-man), ABD gibi devletlerin sırf kendi menfa-atleri için ileri sürdükleri yalan vaatlerine kapılarak, Ermenileri büyük bir sefalete sü-rükleyen ve hem de bir milyon Türkün bu yüzden ölümüne sebebiyet veren bu hareket-leri bugün kapanması güç bir yara açılmasına meydan vermiştir. Bir diğer yabancı gözüyle de meseleyi körükleyicilerin başında yine Rusya’nın ağırlığını görmekteyiz. Şöyle ki: Hem Azerbaycan’ı hem de Türkiye’yi derin-den etkileyen bu sorunu daha da karmaşık-laştıran, yine daha çok Rusya’nın Kafkaslara ve Anadolu’ya ilişkin emellerinden ve Er-menileri koruma adına Türk Milletinin işle-rine karışmasından kaynaklanmaktadır [38, s. 1–2; 288].

Dış güçlerin yüzyıllardan beri Ortadoğu’ya açılma politikasında özellikle donanma kul-lanmayıp, yerine daha çok misyonerleri kul-landığı izlenmektedir. Ancak misyoner faa-liyetleri zamanla bir din mücadelesine ve Türklere karşı isyanların organize edildiği, başta Ermeniler olmak üzere, azınlıkların milliyetçiliklerinin kışkırtıldığı odaklar halini almıştır. Bunun neticesinde birlikte yüzyıllar-dır komşu olarak yaşayan insanlar birbirini kırmaya başlamış ve bölgede sosyal fay hattı oluşmuştur.

Dışarıdan müdahale edilmediği ve kışkırtıl-madığı sürece Ermeniler ile Müslüman Ana-dolu ve Azerbaycan Türkleri karşılıklı hoş-görü içerisinde yaşamasını bilmişlerdir. Eğer Ermenistan bekasını sürdürmek istiyorsa, tarihen onları koruyan ve kollayan Azerbay-can ve Türkiye’ye muhtaçtır. Özetle Erme-niler 1905 yılından beri Kafkaslar ve Kuzey Azerbaycan’da Müslüman Türklere ve insan-lığa karşı dünyanın gözü önünde suç işle-

mektedir. Görülüyor ki dünyada yaşayan top-lam 4–5 milyonluk Ermeni ve diaspora, 250 milyonluk Türk Dünyası ve 1,5 milyarlık Müslüman âlemi ile baş ediyor.

KAYNAKLAR

1. KASIMOV Musa, “Azerbaycan Belgelerinde Rus ve Ermeni Kaynaklarına İstinaden Ermeni Silahlı Gruplarının Hazırlanması ve Terörü (1914–1917)”, Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyu-mu Bildirileri, İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, No: 40305, 24–25 Mayıs, İstanbul. 2001.

2. HESENLİ Cemil-Eldar İsmayılov, Azerbaycan Tarihi, Müellim Neşriyatı, Bakı. 1995.

3. SWIETOCHOWSKİ Tadeusz. Müslüman Cema-atten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycan’ı (1905–1920), Bağlam Yayınları, İstanbul, 1988.

4. RFDTA (Rusya Federasyonu Devlet Tarih Arşivi), Fond. 1405, Sayı. 119.

5. RFDTA, F. 1405, Sayı. 3934, Fond. 1328. 6. Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar ve Anadolu’da

Ermeni Mezalimi (1906–1918), C. I, Devlet Arşiv-leri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara. 1995.

7. ARDA (Azerbaycan Respublikası Devlet Arşivi), F. 897,İş.2, Dosya1; ARZUMANLI Vagif, MUHTA-ROV Kamil, 1918 İli Gırğınları, Bakı. 1995.

8. MUSTAFAYEV Beşir, “Ermeni Devlet Terörünün Eseri: 26 Şubat 1992 Hocalı Soykırımı Üzerine”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, Sayı. 29, An-kara, 2011.

9. NEVVAB Mir Möhsün, 1905–1906.İllerde Erme-ni-Müselman Davası, Bakı. 1993.

10. ORDUBADİ Memmed Said, Kanlı İller, Bakı. 1991; ÇEMENZEMİNLİ Yusuf Vezir, Harici Siya-setimiz, Bakı. 1993.

11. MUSTAFAYEV Beşir, Ermenilerin Kuzey Azer-baycan’daki Faaliyetleri (1905–1920), Ege Üni-versitesi SBE Türk Tarihi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İzmir. 2009.

12. ASLANLI Araz, “Ermenistan Bir Terörist Devlet-tir, Hak Ettiği İsmi de Alması Gerekiyor”, Azer-baycan Dergisi, Sayı. 337, Yıl. 49, Ocak-Şubat, Ankara. 2001.

13. Mc CARTHY Justin, Kim Başlattı?, Ege Üniver-sitesi Basım Evi, İzmir. Ekim 2003.

14. ARDA, F. 1061, Siy. 1, İş. 105. 15. www.president.gov.az/azerbaijan/armenianaggr

ession_az.html/25.10.2007. 16. ATTAR Aygün Haşimzade, “Zengezur İli Nasıl

Ermenilerin Oldu”, Genelkurmay Askeri Tarih Dergisi, ATASE Yayınları, Yıl. 1, Say. 2, Ankara. Ağustos 2003.

Beşir Mustafayev


17. ARMDA (Azerbaycan Respublikası Milli Devlet Ar-şivi), F. 100, Siy. 2, İş 791.

18. ARDA, F. 894, Siy. 4, İş. 65. 19. ARDA, F. 897, Siy. 1, İş. 112. 20. ARDA, F. 895, Siy. 1, İş. 299. 21. ARDA, F. 894, Siy. 10, İş. 100. 22. ARDA, F. 970, Siy. 1, İş. 161. 23. ARDA, F. 970, Siy. 1, İş. 65. 24. ARMDA, F. 894, Siy. 4, İş. 65, (İçişleri Bakanı, 6

Ma-rt 1919, Zengezur Komiserinin 4 Şubat 1919 raporunun şahitliği, No: 223, Gubernatör, Komi-ser Velikov, Defterdarlık Temsilcisi)

25. ARDA, F. 894, Siy. 10, İş. 170, (Gence Gubernatö-rünün Telgrafı, No: 303, 11 Aralık 1918)

26. ARMDA, F. 100, Siy. 2, İş 791. 27. ARDA, F. 894, Siy. 7, İş. 22. 28. ARDA, F. 894, Siy, 1, İş. 112. 29. ARDA, F. 895, Siy. 1, İş. 299. 30. ARMDA, F. 100, Siy. 2, İş. 791. 31. BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), DH. EUM. AYŞ,

32.33.2. 32. ARDA, F. 895, Siy. 1, İş. 299. 33. SÜLEYMANOV Manaf, Okuduklarım İşittikle-

rim Gördüklerim, Bakı. 1991. 34. ARDA, F. 100, Siy. 2, İş. 791. 35. RFDTA, F. 841, Siy. 7, İş. 290. 36. RFDTA, F. 821, Siy. 7, İş. 220. 37. MUSTAFAYEV Beşir, “Armenıan Relatıons In

Iran And The Caucasus Ceography Of Outside Forces (1915–1920)”, Akademik Araştırmalar Der-gisi, Kasım 2011-Ocak 2012, Yıl 13,Sayı 51, İstan-bul. 2011.

38. GAILLARD Gaston, Türk-Ermeni Sorunu (Les Turcs-I’ Evrope),İzmir.2003; MUSTAFAYEV Be-şir, Ermenilerin Kuzey Azerbaycan’daki Faali-yetleri (1905–1920), Ege Üniversitesi Türk Tarihi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İzmir. 2009.

39. EKLER: Belge1: ARMDA, 894–4–419–41, Zenge-zur’un Ermeniler tarafından yağmalanan köylerin listesi (1920)

40. Belge2: ARDA,897–1–112–48, Ermenilerin Zenge-zur Müslümanlarına saldırısına ait rapor (1920)

EKLER

Belge 1: ARMDA, 894–4–419–41 Zengezur’un Ermeniler tarafından yağmalanan

köylerin listesi (1920)

Belge 2: ARDA, 897–1–112–48

Ermenilerin Zengezur Müslümanlarına saldırısına ait rapor (1920)

Documents

Arşiv kaynaklarina göre Zengezur olaylari (1905–1920)